Мемлекеттік аппараттың ұйымдастырылуы әрекет етуінің қағидалары
ҚАЗТҰТЫНУОДАҒЫ
ҚАРАҒАНДЫ ЭКАНОМИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Жалпы құқықтық және арнайы пәндер кафедрасы
Мемлекет және құқық теориясы
Курстық жұмыс
Тақырыбы: Мемлекет механизімі: түсінігі, негізгі белгілері, құрылымы.
Орындаған: Ю-11cк
Дуйсенов С
Тексерген:
Қарағанды 2014ж.
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
Мемлекет механизмі және мемлекеттік органдар
3
1.1. Мемлект механизімі: түсінігі, негізгі белгілері,
құрылымы ... ... ... ... ...2
1.2. Мемлекеттік
органдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...6
2.3. Мемлекеттік аппараттың ұйымдастырылуы әрекет етуінің
қағидалары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
2.4. Мемлекеттік басқарудың мәні мен
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ...10
2.5. Мемлекеттік биліктің
бөлінуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2.6. Мемлекеттік биліктің өзге органдарының құрылуы және әрекет ету
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...37
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
КІРІСПЕ
Мемлект механизімі – мемлекет әрекеттінің негізгі бағыттарын жүзеге
асыратын қоғамды басқаруды жүргізетін, белгілі түрде ұйымдастырылған, ішкі
тұтастығымен және өзара байланыстығымен сипатталатын мемлекет органдарының
жүйесі.
Мемлект механизімі шынайы ұйымдастырушылық және материалдық күш,
мемлекет оны қолдана отырып, билікті жүзеге асырады және белгілі бір
саясатты жүргізеді. Әдетте заң әдебиеттерінде мемлекет механизмі және
мемлекеттік аппарат түсініктер синоним сездер ретінде қолданылады.
Мемлекет механизмі – бұл мемлекеттің міндеттері мен функцияларын
жүзеге асыруға бағьггталған мемлекеттік органдардың жүйесі. Мемлекет
аппартының, оның барлық бөлімшелерінің мазмұнын қоғамдык өмірдің барлык
салаларының тиісті ұйымдаусы мен тиімді қызмет етуін қамтамасыз етуге
бағытталған басқарушылық, ұйымдастырушылық қызметті құрайды.
Сондай-ақ, мемлекет аппараты ретінде тұрақтылықты (статика) алынған
мемлекеттің барлық органдарын, ал мемлекет механизмі ретінде осы органдарды
қозғалыста (динамикада) қарастырған ғылыми көзқарастар да бар. Мемлекет
аппартын зерттеу барысында белгілі бір мемлекеттік органының маңызы, құрылу
тәртібі, құзіреттілігі туралы мәселелер көтеріледі, ал мемлекет
механизімін зерттеу барысында мемлекеттік органдардың әрекеті, олардың
мемлекеттің белгілі бір қызыметін жүзеге асыру үрдісіндегі өзара байланысы
қарастырылады. Аталған көзқарасдың авторларлары ретінде В.В.Лазеров пен
С.В.Липенді атауға болады.
Мемлекет механизімінің маңызды белгілеріне мыналар жатады:
- ол өзара байланысты мемлекеттік органдардың тәртіптелінген
жиынтығын, яғнижүйесін көрсетеді. Мемлекет механизіміне заң шығару
органдары (парламент), өз әкімшілігімен қоса призидент, атқару
аргандары (үкмет, министірліктер, ведомствалар, мемлекттік
камиттеттер, әкімиаттар), сот органдары, пракуратурлық және өзге де
қадағалау органдары, полиция, салық полициясы, қарулы күштер және
тағы басқалар кіреді. Олар жиынтығында билік құрудың бір тұтас
жүйесін құрайды;
- оның біртұтастығы ортақ мақсаттар мен міндеттер арқылы қамтамасыз
етіледі. Мақсат пен міндеттер жағарыда көрсетілген сан алуан
мемлекеттік құрылымдарды тұтас ағзаға айналдырады, ортақ мәселелерді
шешуге бағыттайды;
- мемлекет механизмінің негізгі элементі ретінде биліктік
өкілеттіктерге ие мемлекеттік органдар танылады;
- мемлекеттік билікті жүзеге асырудың, нақты нәтижелерге жетудің
ұйымдастырушылық және материалдық күші, құралы болып табылады.
Бұл кызметтің нысандары көп жағдайда басқарудағы заңдары мен құкықтық
механизмдердің колданылу шамасына байланысты. Осыған сәйкес мемлекеттік
аппарат қызметінің келесі нысандарын бөліп карастыруға болады:
1. Тікелей басқарушылық - бұл ғылыми ұсыныстар жасаумен, тәжірибе
алмасумен байланысты, құқыктык, сипатты иеленбеген қызмет түрлері;
2. Құқықтык нысандар - құқықтық. заңды сипаттағы қызмет тұрлері, яғни,
олар барлық субъектілер үшін міндетті болып табылады және мемлекеттік-
міндетті салдарды туындатады.
Мемлекет аппараты кызметінің негізгі құқықтык нысандарына мыналар
жатады:
а) құкық шығармашылык қызмет - бүл нормативтік актілер жобаларын
дайындауға, оларды қабылдау мен жариялауға байлнысты қызмет;
ә) кұкык колданушы қызмет - бұл құқықтық нормаларды жүзеге асырумен
байланысты қызмет;
б) құкык корғаушы қызмет - бүл заңдардың сакталуын бақылаумен және
қадағалаумен, кінәлі түлғаларды занды жауапкер шілікке тартумен т.б.
байланысты қызмет.
Мемлекет механизімінің құрылымы деп оның ішкі құрылысын, оның аралық
элементтерінің орналасу тәртібін, олардың өзара бағыныштылығын, қатынасын
және байланысын айтамыз. Мемлекет механизімінің құрылымы мынандай
элементтерден тұрады:
1. Мемлекеттік органдар, олар өздерінің тікелей биліктік функцияларын
атқару барысында тығыз өзара байланыста және бағыныштылыққа болады.
Мемлекеттік органдардың ерекшелігі сонда, олар мемлекеттік- билік
өкілеттіліктерге, яғни мемлекеттік күшімен жалпыға міндеті басқармашылық
шешімдер қабылдаумен байланысты құралдарға, ресурстарға және
мүмкіншіліктерге ие болады. Оларға парламент, призидент, үкімет,
министірліктер, ведомоствалар, мемлекеттік комиттер, әкімияттар жатады;
2. Мемлекетік ұйымдар, оны басқаша, мемлекет механизімінің материалдық
қосымшалары деуге де болады, олар мемлекеттің қорғау әрекетін жүзеге
асыруға арналған. Қатарына қарулы күштерді, полицияны, салық полициясын
және тағы басқаларын жатқызуға болады;
3. Мемлекттік мекемелер – мемлекет механизімінің биліктік
өкілеттіктері болмайтын (олардың әкімшілігін есепке алмағанда), әлеуметтік,
мәдени, тәрбиелеу- білім беру, ғылыми аймақтардағы мемлекет атқару бойынша
поактикалық әрекеті тікелей жүзеге асыратын бөлігі. Оның институттарын,
мектеп, бала-бақша, жоғары оқу орындарын, тиаторларды және тағы басқаларын
көруге болады;
4. Мемлекеттік кәсіпорындар – бұлар да әкімшілігін есепке алмағанда
биліктік өкілеттіліктері болмайтын, шаруашылқ- эканомикалық әрекеті жүзеге
асыратын, өнім шығаратын немесе өндірісті қамтамасыз ететін, әртүрлі
жұмыстар атқаратын және қоғам қажеттілігін қанағаттандыру, пайда табу үшін
көптеген қызымет көрсеттетін мемлекет механизімінің құрамдас бөліктері.
Оларға қазыналық зауыт, фабрикалық және тағы басқалары жатады;
5. Мемлекеттік қызыметкерлер-басқарумен арнаулы түрде айналысатын
мамандр;
6. Ұйымдастырушылық және қаржылық құралдар, мемлекет аппараттының
әректін қамтамасыз ету үшін қажетті мәжбірлеу күштері.
Мемлекет механизімі мен оның құрылымы өзгерместей қалып қалған
құбылыстар емес, олар қоғамның даму үрдісіне сәйкес өзгеріп, жетілдіріп
отырады. Олардың өзгеру деңгейіне ішкі факторлар: елдің аумағы,
зканомикалық даму деңгейі, саяси күштер ара қатынасы, мәдени-тариғи, ұлттық-
психологиялық, діни-адамгершілік ерекшеліктері және сыртқы факторлар:
халықаралық жағдай, мемлекеттің өзге елдермен өзара қатынасының сипаты
әсерін тигізеді.
Мемлекет механизмінің қүрылымы.
Бүл құрылымға мыналар кіреді:
1. Өздерінің тікелей биліктік функцияларын жүзеге асыр барысында тығыз
байланыстағы және өзара бағыныстылықтағы мемлекеттік органдар;
2. Биліктік өкілетгіктерге ие емес, алайда, экономика, білім беру,
мәдениет, денсаулық қорғау, ғылым т.б. салаларда жалпы әлеуметтік
функцияларды атқаратын мемлекетгік мекемелер мен кәсіпорындар;
3. Басқарумен арнайы айналысатын мемлекеттік кызметшілер;
4. Мемлекеттік аппараттың кызметін камтамасыз ету үшін кажетті
ұйымдастырушылық, қаржылық және күштеу құралдары.
3. Мемлекеттік аппаратты ұйымдастырудың және оның кызметінің кағидалары -
бұл мемлекеттік органдарды құру мен олардың кызмет етуінің негізгі
бағыттарын анықтайтын бастамашылык ережелер. Оларға мыналар жатады:
1. Адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының артықшылыгы
кағидасы, бұл қағидаға сәйкес, мемлекеттік қызметшілер аталған құқықтар
мен бостандықтарды мойындауы және қорғауы тиіс;
2. Демократиялық қағидасы, бул кагида мемлекеттік органдар қызметін
қалыптастыру мен ұйымдастыруға азаматтардың кең келемде катысуын
білдіреді;
3. Биліктің тармақтарға бөліну қағидасы, бұл қағида билік органдары мен
лауазымды тұлғалар тарапынан заңсыз әрекеттерді болдырмауға
негізделген;
4. Заңдылық қағидасы, бұл барлық мемлекеттік қызметшілердің
Конституцияны, заңдар мен заңга сәйкес актілерді сақтау міндеттілігін
білдіреді;
5. Жариялылык қағидасы, бұл кағида нақты бір мемлекеттік органдардың
тәжірибелік қызметіне қатысты құқық субъектілерінің ақпараттармен
танысуын білдіреді;
6. Кәсібилік кағиадсы, бүл қағида мемлекеттік аппарат қызметінде мейлінше
кәсіби қызметкерлерді пайдалануға колайлы жағдайлар жасайды;
7. Алқалык пен дербестіктің үйлесу қағидасы, бұл қағида мемлекеттік
аппараттың демократиялык және бюрократиялык бастамаларының саналы
сәйкестігін қамтамасыз етеді;
8. Сайлаушылық пен тағайындаушылыктың үйлесу қағидасы, бұл кағида
мемлекеттік басқарудағы орталыктандыру мен орталықсыздаңдырудың тиімді
байланысын білдіреді;
9. Бағыныстылық (иерархичность) қагидасы, бұл қағида мемлекеттік
органдардың мемлекеттік аппараттағы әртүрлі деңгейде орналасқанын
білдіреді.
1 Мемлекеттік орган.
Мемлекеттік орган деп – мемлекет қызыметін жүзеге асыруға
көмектесетін, мемлекет механизімінің құрылымдық бөлігі болып табылатын,
биліктік өкілеттіктерін жүзеге асыруы мемлекеттік мәжбірлеу күшімен
қамтамасыз етілетін мекемелер мен жеке лауазымды тұлғалар.
Мемлекеттік орган - бұл мемлекеттік міндеттерді орындаушы жэне осы
мақсатта сәйкес биліктік өкілеттіктерді иеленген ұйым немесе мекеме. Әрбір
мемлекеттік органға мыналар тиесілі:
а) оның оралымды басқаруындағы мемлекеттік, казыналық мүліктер;
ә) қаржы құралдары, банктегі есепшот, бюджеттен қаржыландыру;
б) өзіне тән ұйымдастырушылык құрылымы. онымен баиланысты қызметтік
бағыныстылык және қызметтік тәртіп иесі;
в) биліктік өкілеттіктердің қажетті көлемі, олардың негізінде
лауазымдык тұлғалар мен алкалық органдар занды әрекеттерді жүзеге
асырады.
Мемлекеттік органдардың түрлері:
• мемлекеттік кызметті жүзеге асыру нысанына карай мемлекет органдары
өкілдік, атқарушылық, сот, прокурорлық және басқа да бақылаушы-
кадағалаушы органдар болып бөлінеді.
• биліктін тармақтарга бөліну қағидасы бойынша - заң шыгрушы,
атқарушы және сот органдары.
• Қызметінің құқықтык нысандары бойынша - құқықшыға}: шы,
кұқыққолданушы және кұкыққорғаушы органдар.
• бағыныстылык деңгейіне байланысты - республикалық жәь жергілікті
органдар.
• өкілетгіктерінің мерзіміне байланысты - тұрақты (қызме ету мерзімі
шектеусіз түрде құрылады) және уакытша (қысь мерзімді максаттарғажету
үшін құрылады),
• құзіретінің сипатына қарай - жалпы (мысалы, Үкімет) арнайы
(мысапы, министрлік) құзіретті органдар.
Әрбір мемлекеттік орган мемлекеттік мппаратың салыстырмалы дербес,
құрылымдық ерекшеленген, мемлекетпен қатаң анықталған әрекет түрін жүзеге
асыру мақсатында құрылған бөлігі болып табылады:
- мемлекеттік органдар мемлекет механизімінің дербес элементі,
біртұтас мемлекеттік ағзаның өзіндік арнаулы орыны мен сипатталатын
ажырағысыз бөлігі;
- мемлекет атыннан және оның өкілеттілігімен әрекет етеді;
- мемлекеттік органдар нормативті-құқықтық актілер
(конституция, заңдар және заңға бағынышты актілер) негізінде құрылған және
әрекет етеді;
- әрбір мемлекеттік орган тек өзіне тән міндеттер мен функцияларды
атқарады және сол үшін тиісті нысандар мен әдістерді қолданады (биліктік
өкілеттіктерді иемденген, соның ішінде қажетті жағдайда мемлекеттік мәжбір
ету шараларын қолдану да қарастырылған);
- мақсат орталығымен сипатталатын мемлекеттік қызыметкерлер мен
тиісті құрылымдардан (бөлім, басқарма, аппарат, кеңсе,және өзгелерден)
тұрады;
- органдардың мақсаты мен міндеттерін жүзеге асыру үшін қажетті
материалдық база (құрылым,көлік, ұйымдастырушылық техникалары және тағы
басқалары) мен қаржылық құралдар (банктегі есеп шоты, қажетті қаржы қорлары
тағы басқалары) берілген;
- мемлекеттік органдар белгілі бір құқықтық мәртебеге ие болады,
онда берілген мемлекеттік органның жағдйы және оның нақты әлеуметтік
мазмұны көрініс табады;
- мемлекеттік органдардың өзіне тиісті құзіреті болады. Құзірет –
ұйымның заңмен бекітілген құқықтары мен міндеттерінің жиынтығы. Ол нақты
органға немесе лауазымды тұлғаға мемлекеттік, яки қоғамға маңызды міндеттер
мен тиісті қызыметтрді тиісті дәрежесінде жүзеге асыру мақсатында беріледі;
- мемлекеттік органдар өз құзіретін үш тәсілмен:
А) нормативті актілер (жалпы сипаттағы пұсқаулар) қабылдау жолымен;
Ә) құқық қолдану актілерін (жеке сипаттағы нұсқаулар) қабылдау
жолымен;
Б) нақты-ұйымдастырушылық әрекеттер жолымен жүзеге асырады;
- мүліктік құқықтарды жүзеге асыру барысында заңды тұлға ретінде
көрінеді, яғи өз жауапкершілігі бойынша оған сеніп тапсырылған мүлікпен
жауап береді, сондай-ақ өз атынан мүліктік және жеке мүліктік емес
құқықтарды иемдене және жүзеге асыра алады, міндеттерді атқарады, сотта
талапкер және жауапкер бола алады;
- мемлекеттік органдар белгілі бір аумақта әрекет етеді.
Мемлекеттік органдар көп түрлі. Олар әр түрлі негіздер бойынша
жіктеледі. Құрылу тәртібіне байланысты мемлекеттік органдар тікелей
халықпен сайланатын органдар (ҚР Парламенті, ҚР Призиденті, мәслихаттар)
және өзге мемлекеттік органдармен қалыптастырылатын органдар (ҚР Үкіметі,
ҚР Конституциялық Кеңесі) болып бөлінеді. Мемлекет әрекетін жүзеге асыру
нысандарына байланысты заң шығарушы, атқарушы-жарлық етуші, сот және
бақылау-қадағалау органдары ретінде айырылады. Заң шығару органдары мысалы
Қазақстан Республикасының Парламенті, заңдарда қоғам еркін және мүддесін
көрсетуге лайықтаған арнаулы органдар; атқарушы-жарлық етуші органдар (ҚР
Үкіметі, министірліктер, ведомстволар, мемлекеттік комитеттер, әкімиаттар)
қабылдаған заңдар мен заңға бағынышты актілердің жүзеге асырылуын
қамтамасыз етуге арналған; сот органдары (конституциялық, жалпы құзіретті,
әскери, өзге де арнаулы соттар) әділсотты іске асыруға, жеке және заңды
тұлғалардың мүліктік дауларын қарастыруға, адам және құқықтары мен
бостандықтарын қорғауды қамтамасыз етуге арналған; бақылау – қадағалау
органдары (прокуратура, өндірістік бақылау органдары, радиациялық
қауіпсіздікті бақылау органдары) мемлекеттік басқару органдарының, кәсіп
орындардың, мекемелердің, қоғамдық ұйымдар мен лауазымды тұлғалардың және
азаматтардың заңдарды дәлме-дәл және біркелкі орындалуын қадағалайды.
Мемлекеттік органдар билікті бөлу қағидасына сәйкес заң шығарушы,
атқарушы және сот тармақтарына жіктеледі. Келесі сұрақтаосы жіктелуді
негізге ала отырып, дамудың қазіргі кезеңіндегі Қазақстан Республикасының
мемлекеттік блік органдарына тоқталамыз.
Мемлекеттік органдар орналасу ирархиясына сүйене отырып,
республикалық (мемлекеттік биліктің жоғарғы органдары) және жергілікті
болып екіге бөлінеді. Бағыныштылық сипатына байланысты вертикалды
бағыныштылықтағы органдар (прокуратура, сот тағы басқалары) және екі жақты
вертикалды – горизанталды бағыныштылықтағы органдар (милиция, мемлекеттік
банктер тағы басқалары) болып бөлінеді. өкілеттік мерзіміне байланысты
тұрақты, яғни әрекет ету мерзімі шектелместен құрылған органдар (оларға
прокуратура, милиция, сот тағы басқа органдар жатады) және уақытша, белгілі
бір міндетті шешу үщін құрылатын органдар түрінде беріледі. Шешім қабылдау
тәсіліне байланысты мемлекеттік органдар алқалы және органдар ретінде
көрінеді.
Әрекет етуінің құқықтық нысандарына сүйене отырып, мемлекеттік
органдарды құқықшығармашылық (парламент,үкімет, мәслихат және тағы
басқалары) құқыққолданушы (сот, әділет басқармалары, әкімшіліктер және тағы
басқалары) құқыққорғаушы (салық полициясы, кеден органдары және тағы
басқалары) органдар деп бөлуге болады. Құзіреттілігінің сипатына байланысты
жалпы құзіретті органдар және арнаулы құзыретті органдар деп бөліп
қарастырамыз. Жалпы құзыретті органдар мемлекеттің қоғамдық өміріне
қатысты кез келген мәселе бойынша шешім қабылдауға құқылы және оның шешімі
барлық субъектілермен орындалуға міндетті. Ал, арнаулы құзіреттегі органдар
өздеріне заңмен бекітіліп берілген мәселелер көлемінде ғана әрекет ете
алады. Мысалы, ауылшаруашылық министірлігі, білім беру департаменті.
1.1 Мемлекеттік аппараттың ұйымдастырылуы мен әрекет етуіеің қағидалары.
Мемлекетіміз егемендікке қол жеткізіп, шаңырағын көтергеніне он
жылдан астам уақыт асты. Заман талабына сай, жаңа мемлекеттік қызмет
негізін қалаудың қажеттілігі туды. Қабылданған заңнама жаңа қазақстандық
мемлекеттік қызмет моделінің негізін қалады. Алайда, өмір бір орында
тұрмайды. Қоғамдық қатынастар күнделікті өзгеріске ұшырап, жаңа мағынаға ие
болуда. Егер реформалардың бастапқы кезеңінде мемлекеттік қызметтің
құқықтық негіздемесінің қалануы мемлекет алдында тұрған көкейкесті мәселе
болып табылса, қазіргі кезеңде мемлекеттік қызметкерлер дайындығының
сапасын көтерудің жаңа модельдерін енгізу, мемлекеттік қызмет беделін
арттыру мәселелері кезек күттірмей шешілуге жататын мәселелердің бірі
болып отыр.
Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік-экономикалық және саяси
салаларда болып жатқан өзгерістер мемлекеттік қызметті ұйымдастыруды және
мемлекеттік басқару жүйесінің тиімді жұмыс істеп тұруын қалыптастыруды
бүгінгі күннің ең маңызды мәселелерінің бірі ретінде қояды. Ол үшін
Қазақстан Республикасының демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік
мемлекет орнықтыруына мүмкіндік беретін экономикалық ынталандыру және
құқықтық реттеудің тетіктерін ойластыру қажет. Осының барлығы заң саласында
қызмет жасайтын адамдардың бүгінгі заманға сай ойлау қабілеттіліктерін
жоғарлатуды, сондай-ақ қоғамның даму үрдісінде туындайтын мәселелерді
ғылыми-тәжірибелік тұрғыда шеше алатын мамандарды тәрбиелеуді талап етеді.
Мемлекеттік аппарат – ұйымдастырылу мен әрекет етудің жалпы
қағидаларымен өз ара байланысқан мемлекеттік органдар жүйесі. Мемлекеттік
аппараттың ұйымдастырылуы мен әрекет етуінің қағидалары ретінде оның
құрылуы мен қызмет етуінің негізінде болатын маңызды, негізгі идеялармен
ережелерді айтамыз. Олар мемлкекеттік аппараттының негізгі мақсаты мен
міндеттерін, әлеуметтік-таптық мәнін, әлеуметтік мазмұнын ашады.
Мемлекеттік аппараттың ұйымдастырылуы мен әрекет етуінің қағидалары
мемлекет механизімінің көп жылдық әректі барысында жасалған, негізделген
және өмірге енгізілген. Олардың қатарына мына қағидаларды жатқызуға болады:
- мемлекеттік аппараттың ұйымдастырылуы мен әрекет етуінің заңдылық
қағидасы. Бұл қағида барлық мемлекет қызыметкерлерінің Конституцияны,
заңдарды және заңға бағынышты актілерді міндетті түрде сақтауын және
орындауын білдіреді. Осы тұста айта кететін бір мәселе, бұл қағиданың
заңдық ғана емес, саяси да сипаты болады, әртүрлі мемлекет органдар мен
ұйымдардың қызымет етуінің негізгі әдісі ретінде көрінеді. Заңдылық
қағидасы оған бағынышты органдардың, ұйымдар мен мекемелердің қолданыстағы
нормативті-құқықтық актілерді қатаң және бұлжытпай орындауын қамтамасыз
етуді, коррупциямен, сондай-ақ қандай да болмасын азаматтардың құқықтары
мен бостандықтарын бұзумен күресті білдіреді. Заңдылық негізін
Конституциялар және оны дамыту үшін қабылданатын заңдар құрайды.
- адам және азамат құқықтары мен бостандықтарының басымдылығы қағидасы.
Құқықтық мемлекет құруға талпыныс жасап отырған қазіргі кезеңдегі
мемлекеттерде негізгі қағиданың бірі ретінде маңызды орынға ие болған
аталмыш қағида мемлекеттік қызыметкерлердің адам және азамат құқықтары мен
бостандықтарын тануын, сақтауын және қорғауын білдіреді.
- демократизм қағидасы. Ол азаматтардың мемлекеттік органдарды
қалыптастыруға және әректін ұйымдастыруға кең түрде қатысуын білдіреді.
Қазақстан Республикасында мемлекеттік аппаратты қалыптастырудың демократизм
қағидасының әрекет етуіне мысал ретінде, ҚР Призидентін, ҚР Парламенті
депутаттарын, жергілікті мәслихаттар депутаттарын сайлауға кәмелетке толған
барлық азаматтардың қатысатындығын көрсетуге болады. Мемлекеттік органдар
басым түрде өз әректін ұйымдастыру барысында да халықтың пікірімен санасып,
оларды негізгі бастау ретінде қолданады.
- біртұтас мемлекеттік билікті тәуелсіз заң шығарушы, атқарушы, сот
тармақтарына бөлу қағидасы билік органдары мен лауазымды тұлғалардың
тарапынан болуы мүмкін талан-тараждың деңгейін жоққа шығару мақсатына
көздейді және соның механизімін қалыптастырады.
- жариялық қағидасы – құқық субъектілерінің нақты мемлекеттік органның
практикалық әрекеті туралы хабардарлығын қамтамасыз етеді.
- кәсібилік қағйдасы мемлекеттік органдардың кәсіби негізінде құрылуын
білдіреді. Бұл өз алдына мемлекеттік аппарат әрекетінде барынша білікті
мамандарды пайдалануға жағымды жағдайлар жасайды, мемлекеттік өмірдің
негізгі мәселелерін шешуде ел тұрғындарының мүддесіне назар аударудың
жоғарғы деңгейіне жетудің кепілі болады.
- алқалық пен жеке шешімдерді тиімді ұштастыру қағидасы – мемлекеттік
аппараттың демократиялық бюрократиялық бастауларының қажетті арақатынасын
қамтамасыз етеді.
- сайланбалылық пен тағайындалмалықты ұштастыру қағидасы – мемлекеттік
басқарудағы орталықтандырудан бас тарту мен орталықтандырудың тиімді
арақатынасын көрсетеді.
- сатылық (иерархиялық) қағидасы мемлекет органдарының әр түрлі деңгейін,
бір-біріне бағыныштылық жүйесін, жоғарғы органның шешімінің төменгі
органдарға міндеттілігін көрсетеді.
Аталған қағидаларды мемлекеттік органдарды құру барысында және олардың
қызыметінің барысында жан-жақты есепке алу қоғамды мемлекеттік басқарудың
барынша тиімділігін қамтамасыз етуге ықпал етеді.
1.2Мемлекеттік басқарудың мәні мен ерекшеліктері.
Қазіргі мемлекеттік басқарудың концепциясының әдістемелік негіздерін
қалыптастыру Қазқстан Республикасындағы мемлекеттік құрылыс пен басқарудың
тәжірибесі мен теориясын дамытуда өте маңызды орын алады. Мұнда әңгіме
мемлекеттік аппараттың республикадағы әлеуметтік-экономикалық және саяси
құрылыстарды жылдамдатуға арналған жаңа бағыттары туралы болып отыр.
Еліміздің Президентінің Қазақстанның халқына арналған Қазақстан 2030
жолдауында олар республиканың дамуының басымды бағыттары ретінде
көрсетілген.
Басқару әр түрлі нысандарда адамзат қоғамы пайда болғаннан бастап орын
алған. Қоғамның неғұрлым дамуына байланысты басқарудың да, оған деген
қажеттіліктің де мәні артып отырған.
Басқарудың ажырамас қасиеті ретінде билік болып табылады. Бұл жерде екі
жағдайды қарастыру қажет. Біріншіден, кім басқарады соған биліктік
өкілеттіктер беріледі. Мұндай өкілеттіктер көлемі ұжымның алдына қойылған
сұрақтарды тиімді және ұтымды шешу үшін жеткілікті болуы тиіс. Екіншіден,
басқаруда бірлескен қызметтің қатысушылары басқарушы субъектінің
(жетекшінің) еркіне бағынуы тиіс.
Сонымен, біз басқарудың әлеуметтік институт ретіндегі мынадай мәнді
белгілерін қарастырдық:
а) басқару қоғамдық қажетті қызмет, жалпылама сипатқа ие, және адамдардың
ұжымдасқан қызметі жүзеге асырылатын жерде көрініс табады;
ә) басқару бұл басқарушылық шешімдерді әзірлеу, қабылдау және іс
жүзіндегі жүзеге асырудағы адамдардың саналы, ерікті және мақсатты қызметі;
б) басқарушылық әсер ету басқарудың негізі, ядросы болып табылады,
қоғамдық жүйеге, оның құрамдас бөліктеріне, адамдардың әрекетіне жан-жақты
әсер етеді, ұйымдастырушылық және реттеуші қасиеттерге ие;
в) билік басқарудың бөлінбес белгісі ретінде адамдардың әрекетіне,
объектілерге әсер етудің қажетті шарты болып табылады;
г) басқарудың ұйымдастырушылық (әкімшілік) реттелінуі.
Мемлекеттік басқару мақсатты сипатқа ие және арнайы сұрақтарды шешуді
қамтамасыз етеді. Дәл мемлекеттің өзіне 2030 жылға дейінгі бекітілген
Қазақстанның даму стратегиясында көзделген міндеттері мен бостандықтарын
жүзеге асыруда маңызды орын берілген. Мемлекеттік басқарудың сапалы
ерекшеліктерін өзінің нормативті бекітілген мақсаты нақтылап береді. Олар
Қазақстан Республикасының Конституциясында, жоғарғы өкілді және атқарушы
органдардың заңдық және басқа да нормативтік актілерінде қалыптасады және
өзінің көрінісін табады. Мемлекеттік басқарудың мақсаты Конституциялық
заңдардың, Президент жарлықтарын және басқа да нормативтік актілердің
күнделікті орындалуы мен жүзеге асыруы болып табылады.
Мемлекеттік басқару барлық қоғамның мүддесін білдіреді, басқарудың барлық
саласының дамуын үйлестіреді. Басқарушылық қызметтерді күнделікті орындау
үшін мемлекеттің атынан қоғамдағы басқаруды жүзеге асыратын арнайы аппарат
құрылады.
Мемлекеттік басқару – ерекше субъектілер тобының (органдардың, лауазымды
адамдардың) экономика, әкімшілік-саяси және әлеуметтік – мәдениет аяларына
басшылық жасау процесінде міндеттер мен функцияларды іс жүзінде орындаудан
тұратын заңға тәуелді, заңдық биліктік, ұйымдастыру қызметі. Мемлекеттік
басқару мыналармен сипатталады: қоғамдық пайдалы қызметтің нақтылы түрімен;
бұл қызметтің атқару-өкім ету сипатымен; арнайы уәкілетті субъектілердің
жүзеге асыруымен; күнделіктігімен және үзіліссіздігімен; заңға тәуелді
сипатымен; қызметінің әр түрлі нысандарымен (құқық шығару; құқық қолдану,
шарт жасасу)
Мемлекеттік басқару жүйесі мен мемлекеттік басқару механизмі
ұғымдары өзара байланысқан және бір-бірінен бөлектелмейді. Механизм
мемлекеттік басқарудың үш тарапының – ұйымдастырушылық-құрылымдық (жүйе),
функционалдық (мазмұнды) және қоғамдық жүйеге басқарушылық әсер етудің
өзара байланысын көрсетеді. Кез-келген мемлекеттік органның
ұйымдастырушылық құрылымы оның қызметінің мазмұнымен, тікелей қызметімен
анықталатыны белгілі. Бұлай мемлекеттік аппаратқа да қатысты айтуға болады:
мемлекеттің ұйымдастырушылық құрылымы оның қызметімен анықталады. Осылармен
қатар әңгімені мемлекеттік басқарудың әдістері мен нысандары, мәні мен
мазмұны жөнінде өткен дұрыс. Басқарудың ең мәнді белгісі ретінде оның
мақсатты сипаты болып табылады(Қазақстан Республикасының стратегиялық
дамуын қамтамасыз ету, қоғамдық өмірді жоғары ұйымдастыру т.б.)
Аталғандарды ескере келе мемлекеттік басқарудың механизмін былай
анықтауға болады: мемлекеттік аппараттың жүйесінің әрекет етуі, қоғамдық
жүйеге мақсатты әсер ету.
Басқару тәжірибесінде екі негізгі бағыттың қалыптасуы, олар арқылы
басқару функциялары жүзеге асырылады:1)мемлекеттік басқару; 2) қоғамдық
басқару. Олар бір-бірін толықтырып тығыз қатынаста болады, бұл арқылы
тұтастай әлеуметтік жүйенің жұмыс істеуін қамтамасыз етеді. Мемлекеттік
және қоғамдық басқару органдардың жүйесі конституциалық қағидалардың
негізінде қызметін атқарады. Қазақстан Республикасы қызметінің негіз салушы
конституциалық қағидаларына мыналар жатады: қоғамдық келісім және саяси
тұрақтылық, халықтың игілігі үшін экономиканың дамуы, қазақстандық
патриотизм, демократиялық әдістермен мемлекет өмірінің маңызды сұрақтарын
шешу т.б. Бұл Қазақстан Республикасының мемлекеттік және қоғамдық
басқарудың фундаментін анықтайды. Бірақ бұл екі басқаруда бір-бірінен
айырмашылықтары да бар қоғамдық органдардың басқарушылық функцияларының
көлемі мемлекеттік аппараттың функциаларына қарағанда бір деңгейде
тұрмайды. Мемлекет үлкен және кең көлемдегі қоғамдағы басқару функцияларын
атқарады. Ал қоғамдық басқару мемлекеттік емес азаматтардың бірлестігінің
ішкі ұйымдастырушылық қызметін реттеуге бағытталған.
1.3 Мемлекеттік басқарудың қағидалары:
Бастапқы ғылыми және құқықтық категориялар сияқты басқару қағидасы
туралы сұрақ, қоғам өмірінің әр түрлі салаларында маңызды және басқарушылық
үрдістерді көрсететін маңызды теориялық және тәжірибелік мағынаға ие.
Президенттің Қазақстан – 2030 қазақстан халқына жолдауында былай
делінеді: біз өзіміздің тәуелсіз мемлекетіміздің негізін салдық. Барлық
қажетті мемлекеттік институттар қалыптасқан және олардың білімі мен
тәжірибесі әр ай сайын өседі. Осындай басқару қағидаларының қалыптасу,
сақталу жағдайында мемлекеттік басқарудың барлық жүйесінде дұрыс қызмет
етуінің фундаментальды негізі ретінде болады, Республиканың қазіргі кездегі
әлеуметтік-әкімшілік және саяси өзгеріс жағдайында, мемлекеттік аппараттың
қызметтерінің және реформаларының құрылымын, алдына қойылған маңызды
қызметтерді жүзеге асыруы жатады.
2. Мемлекеттік басқарудың конституциялық қағидалары мыналар:
мемлекеттік биліктің және басқарудың бірлігі; заңдылық; мемлекет алдында
өзінің заңды мүдделерінің, бостандықтарының және құқықтарының жоғары болуы;
мемлекетті басқаруға қатысуда азаматтардың теңдігі; мемлекеттік басқаруда
жариялылық және қоғам пікірін бақылау; мемлекеттік басқаруда ортақтандыру
және ортақсыздандырудың оптималды сәйкестігі; халықаралық қатынас.
Көрсетілген қағидалар мемлекеттік басқарудың жеке салаларында тура мазмұнға
ие болады.
3. Мемлекеттік басқарудың конституциялық қағидалары салалық
қағидалармен толтырылады. Салалық қағидалардың қызметік рөлі, бір басқару
саласын екіншісінен ажырату. Жалпы сипатта және жалпы қолданыста болатын
Конституциялық қағидаларға қарағанда, салалықта әлеуметтік орта және
әкімшілік-саяси құрылыс, экономикалық жеке салаларда өзіндік
ерекшелктерімен көрініс табады. Басқарушы салалық принціптер қоғамдық
қатнастардың арнаулы аймақтарында реттеліп, заңдық актілерде бекітіледі.
Экономикалық салада мемлекеттік басқарудың салалық қағидаларының
қалыптасуы Республиканың нарықтық қатынаста дамуы және қалыптасуына
заңдылықтың әрекет етуінен болады. ҚР Президентінің қазақстан халқына
Қазақстан - 2030 жолдауында негізгі қағидалар айқындалған. Осы қағидаға
сәйкес көп шетел инвестициясын тарту және күші нарықтық экономикаға
негізделетін, экономикалық өсу стратегиясы құрастырылған.
Әлеуметтік салада мемлекеттік басқару қағидасы, көрсетілген салада
өзіндік ерекшелігі олардың рухани сипатта, мекемемен ұйымның меншігінің
әртүрлі қызметінің формасы және профилі, мазмұны және идеологиясы бойынша
негізделген.
Әлеуметтік-саяси салада мемлекеттік басқарудың салалық қағидасы ұзақ
уақыттық ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге, қазақстанның сыртқы саяси
міндеттемелерді тиімді шешу 2030 ж. дейін арналған өркендеу стратегиясында
ашық мінездеме алған, ол ішкі саяси тепе-теңдікке және қоғамның бірігіуіне
негізделеді. Осы саладағы қағидалар шетел істерін және прокуратура, ішкі
істер, ұлттық қауіпсіздік, аймақ қорғанысын басқарудың өзіндік
ерекшеліктерінде көрінеді.
4. Ұйымдастырушы-техникалық қағидаларды мемлекеттік аппаратта тізудің
сызықты, функционалдық және сызықты-функционалды негіздері болады.
Мемлекеттік іс-тәжірибеде олар, әр органның ішінде және әртүрлі органдар
арасында басқарудың еңбекті бөлісу негізінде қалыптасқан. Оларға
мемлекеттік органның үш типтік құрылым сәйкес келеді: сызықты,
функционалды, сызықты- функционалды. Көрсетілген типтердің әр қайсысы
өзіндік ерекшеліктерге ие.
Сызықтық тип – басқарушылық еңбек бөлісу құрылымы басқару – қызмет
ету формуласы түрінде болады.
Мемлекеттік органның функционалды типін құрастыру, басқару қызметін
мамандануға негізделеді. Сызықтық тип кезінде органның ішкі
ұйымдастырушылық қатынасына барлық қызметтер енеді, ал функционалды тип
жеке қызметтерді атқаруға маманданған. Мысалы, ҚР стратегиялық жоспарлау
Агенттігі өзінің табиғаты және әлеуметтік мақсаты жағынан функционалдық
орган болып табылады.
Мемлекеттік басқарудың ұйымдастырушылық құрылымы.
1. Мемлекет қоғамның маңызды және күрделі саяси институты ретінде нақты
құрылымға; ішкі бөлімше басқаруына ие. Әрбір мемлекеттік орган құрылым және
кадрлармен анықталған өкілеттілік беруінде мемлекет атынан әрекет етеді.
Мемлекеттік басқарудың ұйымдастырушылық құрылымы объективтік шарт
ықпалымен және қоғамдық даму фактілерімен; сонымен қатар мемлекеттік
басқарудағы субъективтік шарттармен құрылады. Объективттік шарт және
факторлар белгілі мемлекетте құрылып фукцияланған ішкі ортаны құрады.
Мемлекеттік басқарудың ұйымдастырушылық құрылымының шетелдік моделін
жергілікті объективті жағдайларға бейімделмей механикалық ауыстыру немесе
көшіріп алу аз пайдалы болады. Немесе керісінше; жергілікті объективтік
жағдайлар және қоғамдық даму фактілерінің есебі мемлекеттік басқарудың
тиімділігін қамтамасыз етеді және мемлекеттік құрылымның ұйымдастырушылық
моделін құрастыруға рұқсат береді.
Мемлекеттік аппараттың және мемлекет механизмінің негізгі элементі болып
толығымен мемлекеттік орган табылады.
Мемлекеттік органдар нақты сапалы белгілерге ие. Оларға:
А) мемлекеттің еркі бойынша және заңдық тәртіпте органдардың құрылуы;
Ә) мемлекеттік аппараттың құрылуында органдардың орнын және рөлін
анықтау;
Б) мемлекеттің міндетінен және қызметінен туындайтын арнайы қызмет және
қызметтің құқықтық-ұйымдастыру нысанын жүзеге асыру;
В) қызмет аясына тең мемлекеттік-билік өкілеттігін беру;
Г) заңда бекітілген ұйымдастырушылық құрылымның жиынтығы (мемлекеттік
лауазымды болу т.б.);
Ғ) Кәсіби негізде мемлекеттік органдардың құзыреттілігін жүзеге асыратын
адамдардың ерекше тобының жиынтығы;
Д) өз атынан және мемлекет атынан түсуі;
Е) азаматтардың құқықтары мен заңдық мүдделерін қорғау және кепілдік
беру;
Ж) мемлекет алдындағы жауапкершілігі.
2. Пайда болған мемлекеттік аппарат толық жүйе ретінде бөлек жүйе
астынан тұрады, нақты айтқанда мемлекет қызметінің аясында өзінің міндетін
және құзіреттілігін шешетін органдардың жеке топтарынан тұрады. Мемлекет
органдары бір-бірінен пайда болуымен, құзіреттілік сипатымен көлемінен,
мемлекеттік қызметті атқаруда әдіс-тәсілдерімен ерекшеленеді.
Құзырет мемлекеттік органдардың құқықтық мәртебесін басты құрамдас бөлігі
болып одан мемлекеттік басқарудың салық жүйесінің қызмет етуімен байланысты
болады.
Мемлекеттік органдарды жіктеуге, мемлекет нысаны, басқару нысаны,
мемлекеттік құрылыс нысаны, әсер ететіні сөзсіз.
3. Мемлекеттік орган басқа мемлекеттік және мемлекеттік емес
құрылымдардан (мекеме, ұйым және т.б.) әлдеқайда ерекшеленеді: Қазақстан
Республикасының заңнамасында мемлекеттік орган болып табылмайтын
мемлекеттік органдар мен мемлекеттік ұйымдарға анықтама беруге тырысқан.
Сонымен, мемлекеттік орган болып бекітілген заңнама тәртібінен құрылған,
мемлекеттік басқару және бақылау қызметін орындауға құзыретті мемлекеттік
мекеме табылады.
Мемлекеттік органдардың құқықтық мәртебесін анықтау тәртібін
унификациялау мақсатында Қазақстан Республикасында арнайы Ереже әрекет
етеді. Ол Үкіметке және барлық денгейдегі әкімдерге бағынышты және есеп
беретін мемлекеттік органдарға таралады.
Мемлекеттік органды құрушы болып мемлекет атынан Президент, Үкімет,
астана, облыс әкімдерімен жүзеге асады. Құрылуы туралы құжат болып
мемлекеттік орган құру туралы акт және ол туралы ереже болады. Мемлекеттік
органды қаржыландыру тек мемлекеттік бюджет есебінен жүргізіледі.
Бекітілген тәртіпте мемлекеттік органның атауы, оны құру туралы актімен
анықталады.
Мемлекеттік органдар заңды тұлға болып табылады, өз атауы бар мөрі мен
штамптары, бекітілген үлгідегі бланктері, сондай-ақ заңдалыққа сәйкес
банкілік есепшотқа ие.
Мемлекеттік орган азаматтық-құқықтық қатынастарға өз атынан түсе алады.
Азаматтық-құқықтық қатынастарда мемлекеттік орган мемлекет атынан түсе
алады. Азаматтық-құқықтық қатынастарда мемлекеттік орган мемлекет атынан
қатыса алады егер ол оған заңнамаға сәйкес құзыреті болса. Егер мемлекеттік
органға заңнамаға сәйкес пайда әкелетін қызметпен айналасуға рұқсат
берілсе, онда бұл қызметпен түскен пайда, мемлекеттік бюджет пайдасына
жіберіледі.
Мемлекеттік органды құру барысында бұлжытпай оның қызметі, негізгі
міндеттері мен құзыреті анықталады. Мемлекеттік органның міндеттері
мыналарды анықтайды:
А) ҚР заңшығарушы актілерімен;
Ә) мемлекеттік органды құру туралы актімен;
Б) Мемлекеттік орган туралы Ереже. Бұл уақытта органның құзыреті
анықталады, оның негізгі міндеттері мен қызметтерін жүзеге асыру үшін.
Өз қызметін жүзеге асыру үшін мемлекеттік орган жедел басқару
құқығындағы мүлікпен қамтамасыз етіледі. Мемлекеттік органның мүліктік
кешені мемлекет бөлген мүлік есебінен құрылады, және негізгі қорлар мен
айналым құралдарынан тұрады, олардың құны мемлекеттік органның барысында
көрініс табады. Республикалық мемлекеттік органның атына тіркелген мүлік
актісінің негізінде мемлекеттік меншікке жатқызылады. Орган атына тіркелген
мүлік, сәйкес әкімшілік территориалдық бірлік есебінен құрылған коммуналдық
меншікке жатқызылады. Мемлекеттік органға мүлік билік ету құқығы берілуі
мүмкін.
Мемлекеттік органның құрылуы мемлекет пен қоғамның дамуының объективті,
субъективті факторы ретінде анықталады. Айтып кеткендегі объективті
факторларға, мемлекеттік басқарудың объектісі ретіндегі әлеуметтік жүйенің
қажеттілігінен туындайды. Субъективтік факторлар нарықтық жағдайда
мемлекеттің қызметін орындап және міндеттерін шешуге бейімделген
мемлекеттік органды қалыптастырумен байланысты.
Мемлекеттік басқаруды қамтамасыз ету. Мемлекеттік органдардың нақты
және қалыпты жұмыс істеуі біріншіден, ішкі құрылымның ұтымды қалыптасуымен,
басқарушылық еңбек өндірісінің өсуімен және басқарушылық жүйенің тіршілік
қызметінің дамуымен, ал келесі жағынан, мемлекеттік органдардың сыртқы
байланыстарының жетілуімен тығыз байланысты. Бұл жерде мемлекеттік
басқаруды кадрмен, ақпараттық және ғылыми қамтамасыз ету туралы сөз болып
отыр. Ерекше орынды басқарудағы мемлекеттік тәртіпті және заңдылықты
күшейту және лауазымды тұлғалардың жауапкершілігін арттыру сұрақтары алады.
Бұл сұрақтар осы тақырыптың мазмұны болып табылады.
Ақпарат – басқарудың бөлінбейтін бір бөлігі болып табылады. Ақпараттың
арқасында мемлекеттік басқару жүйесі қоғамдық құбылыстарға тиімді әсер ете
алады. Ақпараттың көмегімен мемлекеттік басқару жүйесі сыртқы ортамен бірге
әрекет етеді.
Ақпараттың үзіліссіз қозғалысы мемлекеттік аппараттың, оған бағынышты
басқару объектілерінің қалыпты жұмыс істеуін қамтамасыз етіп отырады.
Мемлекеттік басқару саласында қолданылатын ақпарат, өзінің мәні мен
табиғаты бойынша әлеуметтік ақпараттық болып табылады. Кең мағынада
қоғамдық процесстерді басқаруда қолданылатын және қоғамда қалыптасқан
ақпарат туралы айтылып отыр.
Бұл жерде нормативтік-құқықтық актілерде орын алатын басқарушылық
шешімдер шығару туралы сөз болып отыр. Бұл салада құқықтық ақпарат деген
ұғымды айтуға болады, яғни құқық нормаларында мазмұндалатын ақпарат.
Басқарушылық ақпарат әр түрлі қайнар көздерден құралады. Олардың
қатарына:
1) Қазақстанның 2030 жылға дейінгі стратегиялық дамуы;
2) Қазақстан Республикасының Конституциясы;
3) нормативтік-құқықтық актілер;
4) жеке құқықтық актілер және т.б.
Ақпараттарға, мемлекеттік басқарудың тиімділігі бойынша белгілі бір
талаптар қойылады. Олардың қатарына ұтымдылық, жаңалық, жеткіліктігі,
пайдалылығы, мемлекеттік органдардың (лауазымды тұлғалардың) өкілеттігіне
тиістілігі, қолжеткізушілігін жатқызуға жатқызуға.
Басқарушылық шешімнің ақпараттың мазмұны ерекше маңызға ие. Басқарушылық
шешімдердің сапасына талаптарды арттырудың шарттары ақпараттармен жұмыс
істеудің әкімшілік процедураларымен байланысты.
Сонымен бірге, басқарушылық шешімдердің ғылыми сараптамасы туралы айта
кеткен жөн. Оны сәйкес кәсіби білімі және арнайы зерттеу практикасы бар
мамандар жүргізеді.
Мемлекеттік органда ақпаратпен жұмыс жасауды ұйымдастыру өзіне әр түрлі
кешендік процедураларды қосып қарастырады.
2. Мемлекеттік басқарудағы заңдылық – бұл басқару қатынастарының барлық
субъектілерінің мемлекеттің аумағында қолданылып жүрген нормативтік –
құқықтық актілерді дәл және мүлтіксіз сақтауы мен орындауы. Заңдылықтың
қағидалары – негіз болатын идеялар, басшылыққа алынатын бастамалар, олар
заңдылықтың негізіне жатады және оның мәнін білдіреді. Заңдылықты бұзған
үшін жазалаудың болмай қалмайтындығы – заңдылықты бұзудың әрбір фактісі
тиісті мемлекеттік – құқықтық баға алуға тиіс және кінәлілер жасалынған
әрекетілікке бара-бар жаза тартуға тиіс.
Мемлекеттік тәртіп – мемлекеттің және оның уәкілетті органдарының
белгіленген тәртібі, ол бойынша барлық мемлекеттік органдар, кәсіпорындар,
мекемелер, ұйымдар, лауазымды адамдар мен азаматтар өздеріне жүктелген
мақсаттар мен міндеттерді дер кезінде жеке орындауға тиіс.
Мемлекеттік тәртіптің түрлері:
Ұйымдастыру белгісі бойынша - өнеркәсіптік, көліктік, құрылыстық,
саудалық, әскери, білімдік және басқа.
Функционалдық белгісі бойынша – ақпараттық, жоспарлық, ұйымдастыру,
атқару, қаржылық, есептік, қызметтік және басқа.
Заңдылық пен тәртіпті қамтамасыз етудің тәсілдері – атқарушы билік
аясында заңдылық пен тәртіпті қолдау мен нығайту жөніндегі мемлекеттік
органдардың, лауазымды адамдардың, қоғамдық бірлестіктердің, азаматтардың
қызметінің құқықтық, ұйымдастыру әдістерінің, нақтылы тәсілдерінің,
операцияларының, жұмыс нысандарының жиынтығы. Заңдылық пен тәртіпті
қамтамасыз ету тәсілдерінің түрлеріне – мемлекеттік бақылау, мемлекеттік
қадағалау, сот бақылауы, шағымдану жатады.
3.Қазақстан Республикасы өзінің егемендігін алған сәттен бастап,
мемлекеттік аппарат пен мемлекеттік органдарды ұйымдастырудың ең үздік,
әмбебап құрылымын іздестіру процессінде. Мемлекеттік дамудың 2030 жылға
дейін арналған стратегиясында – Қазақстан үшін жаңа үлгідегі, мемлекеттік
қызмет пен басқару құрылымын өмірге әкелу мақсаты қойылған, әрине бұл
құрылым нарықтық экономикаға ең тиімдісі болады.
Бұл өз ретінде мемлекеттік басқарудың ғылыми қамтамасыз етілуін,
тәжірибелік жұмыстар мен елдегі мемлекеттік басқаруды реформалаудың негізгі
бағыттарын жүйелі түрде шешуді қажет етеді.
Бұл мемлекеттік басқарудың қамсыздандыру түрі ұйымдастырудың
басқарушылық қызметін ғылыми негізде, яғни қорытындылар мен ұсыныстарды
ғылыми басқаруда қолданылады. Ғылыми негіз деп бұл жерде - басқару
жөніндегі қазіргі таңдағы білімдердің жиынтығын айтамыз. Сол білімдер
негізінде мемлекеттік органдардың тәжірибелік қызметтері құрылады.
Ғылыми басқару – бәрімізге мәлім белгілі теориялық жалпылауды қамтамасыз
етіп қоймай, сонымен қатар, ұсыныстарды қалыптастырады, ол өз ретінде
мемлекеттік аппараттың тәжірибелік қызметіне арналса, екінші жағынан,
басқарушы кадрлардың квалификациясын жетілдіру және де дайындау жүйесіне
арналған.
Қазақстан дамуының 2030 ж. стратегиясында көрініс тапқан басқарудың
мақсаттық концепциясына сай қандай да болмасын жүйенің аралық кезеңде
немесе қызмет түрлерінде болсын жұмыс істеуі басымдықтар мен түпкі
мақсаттарға жетуге негізделу керек. Осыған орай, мемлекеттік басқаруды
ғылыми қамтамасыз етудің мақсаты ол – тапсыпмаларды сәтті шешіп,
экономикалық, әлеуметтік, әкімшілік – саяси салалардың тиімді жолдарын
іздестіру жатады.
Стратегияда көрініс тапқан мемлекеттіліктің дамуы мемлекеттік органдар
құзыретінің жетілдірілуімен, сонымен қатар олардың жауапкершілігі мен
өкілеттілігінің арасындағы теңдікпен байланысты. Мемлекеттік басқаруды
жетілдірудің негізгі тәсілі – құқық.
2 Мемлекттік биліктің бөлінуі.
Билікті бөлу теориясы, кейде қағидасы ретінде де айтылады, осыдан үш
жүз жылдай бұрын ағылшын философы Джон Локк пен француз құқықтанушысы
Шарль Луи Монтескье еңбектерінде тұжырымдалды. Ғылыми әдебиетте билікті
бөлу теориасын қалыптастыру үрдісінің үш кезеңі ажыратылып қарастырылады.
Біріншісі, билікті бөлу тұжырымдамасының пайда болуына мүмкіндік жасаған
дүние танымдық қор мен жағдайды қалыптастыру, оның құрамдас бөліктерін
бекіту. Әрине, бұл тұжырымдаманың бос жерден шықпағаны белгілі, ол осыған
дейінгі мемлекеттік-құқықтық өмірді ұйымдастырудың тарихи тәжірибесімен
және әлеуметтік-саяси дамумен дайындалды. Екінші кезең тұжырымдаманың өзін
қалыптастырумен, оның құрамдас бөліктерін бекітумен және оларды өзара
байланыстырумен сипаттталады. Үшінші кезеңде билікті бөлу теориясының
негізгі ережелерін өмірге енгізуге байланысты пайда болхан алғашқы
практикалық тәжірбиелерге сйене отырып, оған өзгерістер мен толықтырулар
енгізу әректі орын алады.
Билікті бөлу қағидасының негізгі талабы бойынша,саяси бостандықты
бекіту үшін, заңдылықты қамтамазыз ету және қандай да болмасын әлеуметтік
топтың, мекеме мен жеке адамдардың тарапынан билікті бас пайдасына
лайықтауды болдырмау үшін, мемлекеттік билікті заң шығарушы, атқарушы және
сот тармақтарына бөлу қажеттілігі анықталынады. Заң шығару билігі халықпен
сайланған және қоғам дамуының стратегиясын заңдар қабылдау жолымен жасауға
арналған топтың қолына беріледі. Атқару билігі биліктің өкілді органдарымен
тағайындалады және заңдарды жүзеге асырумен және жедел-шаруашылық
әрекеттерімен айналысады. Сот билігі бұзылған құқықтарды қалпына келтіруге,
кінәлілерді әділ жазалауға кепіл болады. Биліктің әр тармағы дербес,
тәуелсіз, бірін-бірі тежеуші билік тармақтары болғандықтан, өз ққызыметін
органдардың ерекше жүйесі көмегімен және арнаулы нысандарда жүргізуге
тиісті.
Біртұтас мемлекеттік билікті бөлу қағйдасымен қатар пайда болған және
дамыған билік тармақтарының арасындағы өзара тежеу және қарсы салмақ
көрсету (тежемелік және тепе-теңдік) жүйесі туралы да айтпай кетуге
болмайды. Конституцияларда, заңдарда бекітілген тежемелік және тепе-
теңдік жүйесі нақты мемлекеттік билікке: заң шығарушы, атқарушы, сотқа
қатысты құқықтық шектеулер жиынтығын көрсеттеді.
Қазақстан Республикасы да тәуелсіздігіне қол жеткізген мезеттен
бастап, батыстық өркениеттің жемісі ретінде танылған мемлекеттік билікті
бөлу қағидасына ден қойғандығын білдірді. Бұл бір жағынан, кеңестік дәуірде
барлық билік кеңестерге деген қағидадан көрген зардаптың да шешімі болар.
Қалай деген күнде де аталмыш қағида алдымен Қазақ КСР-ның егемендік туралы
Декларациясында, Қазақстан Республикасы мемлекеттік тәуелсіздігі туралы
конституциялық заңында, кейінірек Қазақстан Республикасының
Конституциясында бекітіліп, жүзеге асырыла бастады. Қазіргі таңда негізгі
заңымыздың 3 бабына сәйкес: Республикада мемлекеттік билік біртұтас, ол
конституция мен заңдар негізінде заң шығарушы, атқарушы және сот
тармақтарына бөліну, олардың тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесін пайдалану
арқылы, өзара іс-қимыл жасау принципіне сәйкес жүзеге асырылады.
Заң шығару органы. Қазақстан Республикасында заң шығару қызыметі ең
жоғарғы өкілді орган – Парламентке берілген. Қазақстан Республикасының
Парламенті тұрақты негізде жұмыс істейтін екі палатадан – Сенат пен
Мәжілістен тұрады. Сенат әр обылыстан, республикалық маңызы бар қаладан
(Алматы) және Республика астанасынан екі адамнан аталған жерлердің
мәслихатының немесе активінің отырысында жанама сайлау жолымен алты жылға
сайланатын депуттатардан құрылады.сенаттың жеті депутатын оның өкілеттігі
мерзіміне Республика Призиденті тағайындайды. Мәжіліс - өкілдер палатасы -
өкілеттік мерзімі бес жылға сайланатын жетпіс жеті депутаттан құрылады.
Алпыс жеті депутат Республиканың әкімшілік-аумақтық бөлінісі ескеріле
отырып құрылатын және шамамен сайлаушылардың саны тең бір мандатты аумақтық
сайлау округтері бойынша жалпыға бірдей, тең және төте сайлау құқығы
негізінде сайланады. Он депутат бара-бар өкілдік жүйесі бойынша және
біртұтас жалпыұлттық сайлау округінің аумағы бойынша партиалық тізімдер
негізінде сайланады.
Парламент Қазақстан халқының әр алуандығын объективті түрде
көрсеттеді, себебі ол әр түрлі аумақтық округтер бойынша саяси үрдістің
алуан субъектілерінің жанама және тікелей түрде қатысумен сайланып
құрылады. Әр алуан болғанымен біртұтас Қазақстан халықының өкілеттілігінің
толықтығы, олардың еркі мен мүдделерінің дер кезінде үздіксіз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАРАҒАНДЫ ЭКАНОМИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Жалпы құқықтық және арнайы пәндер кафедрасы
Мемлекет және құқық теориясы
Курстық жұмыс
Тақырыбы: Мемлекет механизімі: түсінігі, негізгі белгілері, құрылымы.
Орындаған: Ю-11cк
Дуйсенов С
Тексерген:
Қарағанды 2014ж.
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
Мемлекет механизмі және мемлекеттік органдар
3
1.1. Мемлект механизімі: түсінігі, негізгі белгілері,
құрылымы ... ... ... ... ...2
1.2. Мемлекеттік
органдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...6
2.3. Мемлекеттік аппараттың ұйымдастырылуы әрекет етуінің
қағидалары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
2.4. Мемлекеттік басқарудың мәні мен
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ...10
2.5. Мемлекеттік биліктің
бөлінуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2.6. Мемлекеттік биліктің өзге органдарының құрылуы және әрекет ету
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...37
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
КІРІСПЕ
Мемлект механизімі – мемлекет әрекеттінің негізгі бағыттарын жүзеге
асыратын қоғамды басқаруды жүргізетін, белгілі түрде ұйымдастырылған, ішкі
тұтастығымен және өзара байланыстығымен сипатталатын мемлекет органдарының
жүйесі.
Мемлект механизімі шынайы ұйымдастырушылық және материалдық күш,
мемлекет оны қолдана отырып, билікті жүзеге асырады және белгілі бір
саясатты жүргізеді. Әдетте заң әдебиеттерінде мемлекет механизмі және
мемлекеттік аппарат түсініктер синоним сездер ретінде қолданылады.
Мемлекет механизмі – бұл мемлекеттің міндеттері мен функцияларын
жүзеге асыруға бағьггталған мемлекеттік органдардың жүйесі. Мемлекет
аппартының, оның барлық бөлімшелерінің мазмұнын қоғамдык өмірдің барлык
салаларының тиісті ұйымдаусы мен тиімді қызмет етуін қамтамасыз етуге
бағытталған басқарушылық, ұйымдастырушылық қызметті құрайды.
Сондай-ақ, мемлекет аппараты ретінде тұрақтылықты (статика) алынған
мемлекеттің барлық органдарын, ал мемлекет механизмі ретінде осы органдарды
қозғалыста (динамикада) қарастырған ғылыми көзқарастар да бар. Мемлекет
аппартын зерттеу барысында белгілі бір мемлекеттік органының маңызы, құрылу
тәртібі, құзіреттілігі туралы мәселелер көтеріледі, ал мемлекет
механизімін зерттеу барысында мемлекеттік органдардың әрекеті, олардың
мемлекеттің белгілі бір қызыметін жүзеге асыру үрдісіндегі өзара байланысы
қарастырылады. Аталған көзқарасдың авторларлары ретінде В.В.Лазеров пен
С.В.Липенді атауға болады.
Мемлекет механизімінің маңызды белгілеріне мыналар жатады:
- ол өзара байланысты мемлекеттік органдардың тәртіптелінген
жиынтығын, яғнижүйесін көрсетеді. Мемлекет механизіміне заң шығару
органдары (парламент), өз әкімшілігімен қоса призидент, атқару
аргандары (үкмет, министірліктер, ведомствалар, мемлекттік
камиттеттер, әкімиаттар), сот органдары, пракуратурлық және өзге де
қадағалау органдары, полиция, салық полициясы, қарулы күштер және
тағы басқалар кіреді. Олар жиынтығында билік құрудың бір тұтас
жүйесін құрайды;
- оның біртұтастығы ортақ мақсаттар мен міндеттер арқылы қамтамасыз
етіледі. Мақсат пен міндеттер жағарыда көрсетілген сан алуан
мемлекеттік құрылымдарды тұтас ағзаға айналдырады, ортақ мәселелерді
шешуге бағыттайды;
- мемлекет механизмінің негізгі элементі ретінде биліктік
өкілеттіктерге ие мемлекеттік органдар танылады;
- мемлекеттік билікті жүзеге асырудың, нақты нәтижелерге жетудің
ұйымдастырушылық және материалдық күші, құралы болып табылады.
Бұл кызметтің нысандары көп жағдайда басқарудағы заңдары мен құкықтық
механизмдердің колданылу шамасына байланысты. Осыған сәйкес мемлекеттік
аппарат қызметінің келесі нысандарын бөліп карастыруға болады:
1. Тікелей басқарушылық - бұл ғылыми ұсыныстар жасаумен, тәжірибе
алмасумен байланысты, құқыктык, сипатты иеленбеген қызмет түрлері;
2. Құқықтык нысандар - құқықтық. заңды сипаттағы қызмет тұрлері, яғни,
олар барлық субъектілер үшін міндетті болып табылады және мемлекеттік-
міндетті салдарды туындатады.
Мемлекет аппараты кызметінің негізгі құқықтык нысандарына мыналар
жатады:
а) құкық шығармашылык қызмет - бүл нормативтік актілер жобаларын
дайындауға, оларды қабылдау мен жариялауға байлнысты қызмет;
ә) кұкык колданушы қызмет - бұл құқықтық нормаларды жүзеге асырумен
байланысты қызмет;
б) құкык корғаушы қызмет - бүл заңдардың сакталуын бақылаумен және
қадағалаумен, кінәлі түлғаларды занды жауапкер шілікке тартумен т.б.
байланысты қызмет.
Мемлекет механизімінің құрылымы деп оның ішкі құрылысын, оның аралық
элементтерінің орналасу тәртібін, олардың өзара бағыныштылығын, қатынасын
және байланысын айтамыз. Мемлекет механизімінің құрылымы мынандай
элементтерден тұрады:
1. Мемлекеттік органдар, олар өздерінің тікелей биліктік функцияларын
атқару барысында тығыз өзара байланыста және бағыныштылыққа болады.
Мемлекеттік органдардың ерекшелігі сонда, олар мемлекеттік- билік
өкілеттіліктерге, яғни мемлекеттік күшімен жалпыға міндеті басқармашылық
шешімдер қабылдаумен байланысты құралдарға, ресурстарға және
мүмкіншіліктерге ие болады. Оларға парламент, призидент, үкімет,
министірліктер, ведомоствалар, мемлекеттік комиттер, әкімияттар жатады;
2. Мемлекетік ұйымдар, оны басқаша, мемлекет механизімінің материалдық
қосымшалары деуге де болады, олар мемлекеттің қорғау әрекетін жүзеге
асыруға арналған. Қатарына қарулы күштерді, полицияны, салық полициясын
және тағы басқаларын жатқызуға болады;
3. Мемлекттік мекемелер – мемлекет механизімінің биліктік
өкілеттіктері болмайтын (олардың әкімшілігін есепке алмағанда), әлеуметтік,
мәдени, тәрбиелеу- білім беру, ғылыми аймақтардағы мемлекет атқару бойынша
поактикалық әрекеті тікелей жүзеге асыратын бөлігі. Оның институттарын,
мектеп, бала-бақша, жоғары оқу орындарын, тиаторларды және тағы басқаларын
көруге болады;
4. Мемлекеттік кәсіпорындар – бұлар да әкімшілігін есепке алмағанда
биліктік өкілеттіліктері болмайтын, шаруашылқ- эканомикалық әрекеті жүзеге
асыратын, өнім шығаратын немесе өндірісті қамтамасыз ететін, әртүрлі
жұмыстар атқаратын және қоғам қажеттілігін қанағаттандыру, пайда табу үшін
көптеген қызымет көрсеттетін мемлекет механизімінің құрамдас бөліктері.
Оларға қазыналық зауыт, фабрикалық және тағы басқалары жатады;
5. Мемлекеттік қызыметкерлер-басқарумен арнаулы түрде айналысатын
мамандр;
6. Ұйымдастырушылық және қаржылық құралдар, мемлекет аппараттының
әректін қамтамасыз ету үшін қажетті мәжбірлеу күштері.
Мемлекет механизімі мен оның құрылымы өзгерместей қалып қалған
құбылыстар емес, олар қоғамның даму үрдісіне сәйкес өзгеріп, жетілдіріп
отырады. Олардың өзгеру деңгейіне ішкі факторлар: елдің аумағы,
зканомикалық даму деңгейі, саяси күштер ара қатынасы, мәдени-тариғи, ұлттық-
психологиялық, діни-адамгершілік ерекшеліктері және сыртқы факторлар:
халықаралық жағдай, мемлекеттің өзге елдермен өзара қатынасының сипаты
әсерін тигізеді.
Мемлекет механизмінің қүрылымы.
Бүл құрылымға мыналар кіреді:
1. Өздерінің тікелей биліктік функцияларын жүзеге асыр барысында тығыз
байланыстағы және өзара бағыныстылықтағы мемлекеттік органдар;
2. Биліктік өкілетгіктерге ие емес, алайда, экономика, білім беру,
мәдениет, денсаулық қорғау, ғылым т.б. салаларда жалпы әлеуметтік
функцияларды атқаратын мемлекетгік мекемелер мен кәсіпорындар;
3. Басқарумен арнайы айналысатын мемлекеттік кызметшілер;
4. Мемлекеттік аппараттың кызметін камтамасыз ету үшін кажетті
ұйымдастырушылық, қаржылық және күштеу құралдары.
3. Мемлекеттік аппаратты ұйымдастырудың және оның кызметінің кағидалары -
бұл мемлекеттік органдарды құру мен олардың кызмет етуінің негізгі
бағыттарын анықтайтын бастамашылык ережелер. Оларға мыналар жатады:
1. Адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының артықшылыгы
кағидасы, бұл қағидаға сәйкес, мемлекеттік қызметшілер аталған құқықтар
мен бостандықтарды мойындауы және қорғауы тиіс;
2. Демократиялық қағидасы, бул кагида мемлекеттік органдар қызметін
қалыптастыру мен ұйымдастыруға азаматтардың кең келемде катысуын
білдіреді;
3. Биліктің тармақтарға бөліну қағидасы, бұл қағида билік органдары мен
лауазымды тұлғалар тарапынан заңсыз әрекеттерді болдырмауға
негізделген;
4. Заңдылық қағидасы, бұл барлық мемлекеттік қызметшілердің
Конституцияны, заңдар мен заңга сәйкес актілерді сақтау міндеттілігін
білдіреді;
5. Жариялылык қағидасы, бұл кағида нақты бір мемлекеттік органдардың
тәжірибелік қызметіне қатысты құқық субъектілерінің ақпараттармен
танысуын білдіреді;
6. Кәсібилік кағиадсы, бүл қағида мемлекеттік аппарат қызметінде мейлінше
кәсіби қызметкерлерді пайдалануға колайлы жағдайлар жасайды;
7. Алқалык пен дербестіктің үйлесу қағидасы, бұл қағида мемлекеттік
аппараттың демократиялык және бюрократиялык бастамаларының саналы
сәйкестігін қамтамасыз етеді;
8. Сайлаушылық пен тағайындаушылыктың үйлесу қағидасы, бұл кағида
мемлекеттік басқарудағы орталыктандыру мен орталықсыздаңдырудың тиімді
байланысын білдіреді;
9. Бағыныстылық (иерархичность) қагидасы, бұл қағида мемлекеттік
органдардың мемлекеттік аппараттағы әртүрлі деңгейде орналасқанын
білдіреді.
1 Мемлекеттік орган.
Мемлекеттік орган деп – мемлекет қызыметін жүзеге асыруға
көмектесетін, мемлекет механизімінің құрылымдық бөлігі болып табылатын,
биліктік өкілеттіктерін жүзеге асыруы мемлекеттік мәжбірлеу күшімен
қамтамасыз етілетін мекемелер мен жеке лауазымды тұлғалар.
Мемлекеттік орган - бұл мемлекеттік міндеттерді орындаушы жэне осы
мақсатта сәйкес биліктік өкілеттіктерді иеленген ұйым немесе мекеме. Әрбір
мемлекеттік органға мыналар тиесілі:
а) оның оралымды басқаруындағы мемлекеттік, казыналық мүліктер;
ә) қаржы құралдары, банктегі есепшот, бюджеттен қаржыландыру;
б) өзіне тән ұйымдастырушылык құрылымы. онымен баиланысты қызметтік
бағыныстылык және қызметтік тәртіп иесі;
в) биліктік өкілеттіктердің қажетті көлемі, олардың негізінде
лауазымдык тұлғалар мен алкалық органдар занды әрекеттерді жүзеге
асырады.
Мемлекеттік органдардың түрлері:
• мемлекеттік кызметті жүзеге асыру нысанына карай мемлекет органдары
өкілдік, атқарушылық, сот, прокурорлық және басқа да бақылаушы-
кадағалаушы органдар болып бөлінеді.
• биліктін тармақтарга бөліну қағидасы бойынша - заң шыгрушы,
атқарушы және сот органдары.
• Қызметінің құқықтык нысандары бойынша - құқықшыға}: шы,
кұқыққолданушы және кұкыққорғаушы органдар.
• бағыныстылык деңгейіне байланысты - республикалық жәь жергілікті
органдар.
• өкілетгіктерінің мерзіміне байланысты - тұрақты (қызме ету мерзімі
шектеусіз түрде құрылады) және уакытша (қысь мерзімді максаттарғажету
үшін құрылады),
• құзіретінің сипатына қарай - жалпы (мысалы, Үкімет) арнайы
(мысапы, министрлік) құзіретті органдар.
Әрбір мемлекеттік орган мемлекеттік мппаратың салыстырмалы дербес,
құрылымдық ерекшеленген, мемлекетпен қатаң анықталған әрекет түрін жүзеге
асыру мақсатында құрылған бөлігі болып табылады:
- мемлекеттік органдар мемлекет механизімінің дербес элементі,
біртұтас мемлекеттік ағзаның өзіндік арнаулы орыны мен сипатталатын
ажырағысыз бөлігі;
- мемлекет атыннан және оның өкілеттілігімен әрекет етеді;
- мемлекеттік органдар нормативті-құқықтық актілер
(конституция, заңдар және заңға бағынышты актілер) негізінде құрылған және
әрекет етеді;
- әрбір мемлекеттік орган тек өзіне тән міндеттер мен функцияларды
атқарады және сол үшін тиісті нысандар мен әдістерді қолданады (биліктік
өкілеттіктерді иемденген, соның ішінде қажетті жағдайда мемлекеттік мәжбір
ету шараларын қолдану да қарастырылған);
- мақсат орталығымен сипатталатын мемлекеттік қызыметкерлер мен
тиісті құрылымдардан (бөлім, басқарма, аппарат, кеңсе,және өзгелерден)
тұрады;
- органдардың мақсаты мен міндеттерін жүзеге асыру үшін қажетті
материалдық база (құрылым,көлік, ұйымдастырушылық техникалары және тағы
басқалары) мен қаржылық құралдар (банктегі есеп шоты, қажетті қаржы қорлары
тағы басқалары) берілген;
- мемлекеттік органдар белгілі бір құқықтық мәртебеге ие болады,
онда берілген мемлекеттік органның жағдйы және оның нақты әлеуметтік
мазмұны көрініс табады;
- мемлекеттік органдардың өзіне тиісті құзіреті болады. Құзірет –
ұйымның заңмен бекітілген құқықтары мен міндеттерінің жиынтығы. Ол нақты
органға немесе лауазымды тұлғаға мемлекеттік, яки қоғамға маңызды міндеттер
мен тиісті қызыметтрді тиісті дәрежесінде жүзеге асыру мақсатында беріледі;
- мемлекеттік органдар өз құзіретін үш тәсілмен:
А) нормативті актілер (жалпы сипаттағы пұсқаулар) қабылдау жолымен;
Ә) құқық қолдану актілерін (жеке сипаттағы нұсқаулар) қабылдау
жолымен;
Б) нақты-ұйымдастырушылық әрекеттер жолымен жүзеге асырады;
- мүліктік құқықтарды жүзеге асыру барысында заңды тұлға ретінде
көрінеді, яғи өз жауапкершілігі бойынша оған сеніп тапсырылған мүлікпен
жауап береді, сондай-ақ өз атынан мүліктік және жеке мүліктік емес
құқықтарды иемдене және жүзеге асыра алады, міндеттерді атқарады, сотта
талапкер және жауапкер бола алады;
- мемлекеттік органдар белгілі бір аумақта әрекет етеді.
Мемлекеттік органдар көп түрлі. Олар әр түрлі негіздер бойынша
жіктеледі. Құрылу тәртібіне байланысты мемлекеттік органдар тікелей
халықпен сайланатын органдар (ҚР Парламенті, ҚР Призиденті, мәслихаттар)
және өзге мемлекеттік органдармен қалыптастырылатын органдар (ҚР Үкіметі,
ҚР Конституциялық Кеңесі) болып бөлінеді. Мемлекет әрекетін жүзеге асыру
нысандарына байланысты заң шығарушы, атқарушы-жарлық етуші, сот және
бақылау-қадағалау органдары ретінде айырылады. Заң шығару органдары мысалы
Қазақстан Республикасының Парламенті, заңдарда қоғам еркін және мүддесін
көрсетуге лайықтаған арнаулы органдар; атқарушы-жарлық етуші органдар (ҚР
Үкіметі, министірліктер, ведомстволар, мемлекеттік комитеттер, әкімиаттар)
қабылдаған заңдар мен заңға бағынышты актілердің жүзеге асырылуын
қамтамасыз етуге арналған; сот органдары (конституциялық, жалпы құзіретті,
әскери, өзге де арнаулы соттар) әділсотты іске асыруға, жеке және заңды
тұлғалардың мүліктік дауларын қарастыруға, адам және құқықтары мен
бостандықтарын қорғауды қамтамасыз етуге арналған; бақылау – қадағалау
органдары (прокуратура, өндірістік бақылау органдары, радиациялық
қауіпсіздікті бақылау органдары) мемлекеттік басқару органдарының, кәсіп
орындардың, мекемелердің, қоғамдық ұйымдар мен лауазымды тұлғалардың және
азаматтардың заңдарды дәлме-дәл және біркелкі орындалуын қадағалайды.
Мемлекеттік органдар билікті бөлу қағидасына сәйкес заң шығарушы,
атқарушы және сот тармақтарына жіктеледі. Келесі сұрақтаосы жіктелуді
негізге ала отырып, дамудың қазіргі кезеңіндегі Қазақстан Республикасының
мемлекеттік блік органдарына тоқталамыз.
Мемлекеттік органдар орналасу ирархиясына сүйене отырып,
республикалық (мемлекеттік биліктің жоғарғы органдары) және жергілікті
болып екіге бөлінеді. Бағыныштылық сипатына байланысты вертикалды
бағыныштылықтағы органдар (прокуратура, сот тағы басқалары) және екі жақты
вертикалды – горизанталды бағыныштылықтағы органдар (милиция, мемлекеттік
банктер тағы басқалары) болып бөлінеді. өкілеттік мерзіміне байланысты
тұрақты, яғни әрекет ету мерзімі шектелместен құрылған органдар (оларға
прокуратура, милиция, сот тағы басқа органдар жатады) және уақытша, белгілі
бір міндетті шешу үщін құрылатын органдар түрінде беріледі. Шешім қабылдау
тәсіліне байланысты мемлекеттік органдар алқалы және органдар ретінде
көрінеді.
Әрекет етуінің құқықтық нысандарына сүйене отырып, мемлекеттік
органдарды құқықшығармашылық (парламент,үкімет, мәслихат және тағы
басқалары) құқыққолданушы (сот, әділет басқармалары, әкімшіліктер және тағы
басқалары) құқыққорғаушы (салық полициясы, кеден органдары және тағы
басқалары) органдар деп бөлуге болады. Құзіреттілігінің сипатына байланысты
жалпы құзіретті органдар және арнаулы құзыретті органдар деп бөліп
қарастырамыз. Жалпы құзыретті органдар мемлекеттің қоғамдық өміріне
қатысты кез келген мәселе бойынша шешім қабылдауға құқылы және оның шешімі
барлық субъектілермен орындалуға міндетті. Ал, арнаулы құзіреттегі органдар
өздеріне заңмен бекітіліп берілген мәселелер көлемінде ғана әрекет ете
алады. Мысалы, ауылшаруашылық министірлігі, білім беру департаменті.
1.1 Мемлекеттік аппараттың ұйымдастырылуы мен әрекет етуіеің қағидалары.
Мемлекетіміз егемендікке қол жеткізіп, шаңырағын көтергеніне он
жылдан астам уақыт асты. Заман талабына сай, жаңа мемлекеттік қызмет
негізін қалаудың қажеттілігі туды. Қабылданған заңнама жаңа қазақстандық
мемлекеттік қызмет моделінің негізін қалады. Алайда, өмір бір орында
тұрмайды. Қоғамдық қатынастар күнделікті өзгеріске ұшырап, жаңа мағынаға ие
болуда. Егер реформалардың бастапқы кезеңінде мемлекеттік қызметтің
құқықтық негіздемесінің қалануы мемлекет алдында тұрған көкейкесті мәселе
болып табылса, қазіргі кезеңде мемлекеттік қызметкерлер дайындығының
сапасын көтерудің жаңа модельдерін енгізу, мемлекеттік қызмет беделін
арттыру мәселелері кезек күттірмей шешілуге жататын мәселелердің бірі
болып отыр.
Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік-экономикалық және саяси
салаларда болып жатқан өзгерістер мемлекеттік қызметті ұйымдастыруды және
мемлекеттік басқару жүйесінің тиімді жұмыс істеп тұруын қалыптастыруды
бүгінгі күннің ең маңызды мәселелерінің бірі ретінде қояды. Ол үшін
Қазақстан Республикасының демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік
мемлекет орнықтыруына мүмкіндік беретін экономикалық ынталандыру және
құқықтық реттеудің тетіктерін ойластыру қажет. Осының барлығы заң саласында
қызмет жасайтын адамдардың бүгінгі заманға сай ойлау қабілеттіліктерін
жоғарлатуды, сондай-ақ қоғамның даму үрдісінде туындайтын мәселелерді
ғылыми-тәжірибелік тұрғыда шеше алатын мамандарды тәрбиелеуді талап етеді.
Мемлекеттік аппарат – ұйымдастырылу мен әрекет етудің жалпы
қағидаларымен өз ара байланысқан мемлекеттік органдар жүйесі. Мемлекеттік
аппараттың ұйымдастырылуы мен әрекет етуінің қағидалары ретінде оның
құрылуы мен қызмет етуінің негізінде болатын маңызды, негізгі идеялармен
ережелерді айтамыз. Олар мемлкекеттік аппараттының негізгі мақсаты мен
міндеттерін, әлеуметтік-таптық мәнін, әлеуметтік мазмұнын ашады.
Мемлекеттік аппараттың ұйымдастырылуы мен әрекет етуінің қағидалары
мемлекет механизімінің көп жылдық әректі барысында жасалған, негізделген
және өмірге енгізілген. Олардың қатарына мына қағидаларды жатқызуға болады:
- мемлекеттік аппараттың ұйымдастырылуы мен әрекет етуінің заңдылық
қағидасы. Бұл қағида барлық мемлекет қызыметкерлерінің Конституцияны,
заңдарды және заңға бағынышты актілерді міндетті түрде сақтауын және
орындауын білдіреді. Осы тұста айта кететін бір мәселе, бұл қағиданың
заңдық ғана емес, саяси да сипаты болады, әртүрлі мемлекет органдар мен
ұйымдардың қызымет етуінің негізгі әдісі ретінде көрінеді. Заңдылық
қағидасы оған бағынышты органдардың, ұйымдар мен мекемелердің қолданыстағы
нормативті-құқықтық актілерді қатаң және бұлжытпай орындауын қамтамасыз
етуді, коррупциямен, сондай-ақ қандай да болмасын азаматтардың құқықтары
мен бостандықтарын бұзумен күресті білдіреді. Заңдылық негізін
Конституциялар және оны дамыту үшін қабылданатын заңдар құрайды.
- адам және азамат құқықтары мен бостандықтарының басымдылығы қағидасы.
Құқықтық мемлекет құруға талпыныс жасап отырған қазіргі кезеңдегі
мемлекеттерде негізгі қағиданың бірі ретінде маңызды орынға ие болған
аталмыш қағида мемлекеттік қызыметкерлердің адам және азамат құқықтары мен
бостандықтарын тануын, сақтауын және қорғауын білдіреді.
- демократизм қағидасы. Ол азаматтардың мемлекеттік органдарды
қалыптастыруға және әректін ұйымдастыруға кең түрде қатысуын білдіреді.
Қазақстан Республикасында мемлекеттік аппаратты қалыптастырудың демократизм
қағидасының әрекет етуіне мысал ретінде, ҚР Призидентін, ҚР Парламенті
депутаттарын, жергілікті мәслихаттар депутаттарын сайлауға кәмелетке толған
барлық азаматтардың қатысатындығын көрсетуге болады. Мемлекеттік органдар
басым түрде өз әректін ұйымдастыру барысында да халықтың пікірімен санасып,
оларды негізгі бастау ретінде қолданады.
- біртұтас мемлекеттік билікті тәуелсіз заң шығарушы, атқарушы, сот
тармақтарына бөлу қағидасы билік органдары мен лауазымды тұлғалардың
тарапынан болуы мүмкін талан-тараждың деңгейін жоққа шығару мақсатына
көздейді және соның механизімін қалыптастырады.
- жариялық қағидасы – құқық субъектілерінің нақты мемлекеттік органның
практикалық әрекеті туралы хабардарлығын қамтамасыз етеді.
- кәсібилік қағйдасы мемлекеттік органдардың кәсіби негізінде құрылуын
білдіреді. Бұл өз алдына мемлекеттік аппарат әрекетінде барынша білікті
мамандарды пайдалануға жағымды жағдайлар жасайды, мемлекеттік өмірдің
негізгі мәселелерін шешуде ел тұрғындарының мүддесіне назар аударудың
жоғарғы деңгейіне жетудің кепілі болады.
- алқалық пен жеке шешімдерді тиімді ұштастыру қағидасы – мемлекеттік
аппараттың демократиялық бюрократиялық бастауларының қажетті арақатынасын
қамтамасыз етеді.
- сайланбалылық пен тағайындалмалықты ұштастыру қағидасы – мемлекеттік
басқарудағы орталықтандырудан бас тарту мен орталықтандырудың тиімді
арақатынасын көрсетеді.
- сатылық (иерархиялық) қағидасы мемлекет органдарының әр түрлі деңгейін,
бір-біріне бағыныштылық жүйесін, жоғарғы органның шешімінің төменгі
органдарға міндеттілігін көрсетеді.
Аталған қағидаларды мемлекеттік органдарды құру барысында және олардың
қызыметінің барысында жан-жақты есепке алу қоғамды мемлекеттік басқарудың
барынша тиімділігін қамтамасыз етуге ықпал етеді.
1.2Мемлекеттік басқарудың мәні мен ерекшеліктері.
Қазіргі мемлекеттік басқарудың концепциясының әдістемелік негіздерін
қалыптастыру Қазқстан Республикасындағы мемлекеттік құрылыс пен басқарудың
тәжірибесі мен теориясын дамытуда өте маңызды орын алады. Мұнда әңгіме
мемлекеттік аппараттың республикадағы әлеуметтік-экономикалық және саяси
құрылыстарды жылдамдатуға арналған жаңа бағыттары туралы болып отыр.
Еліміздің Президентінің Қазақстанның халқына арналған Қазақстан 2030
жолдауында олар республиканың дамуының басымды бағыттары ретінде
көрсетілген.
Басқару әр түрлі нысандарда адамзат қоғамы пайда болғаннан бастап орын
алған. Қоғамның неғұрлым дамуына байланысты басқарудың да, оған деген
қажеттіліктің де мәні артып отырған.
Басқарудың ажырамас қасиеті ретінде билік болып табылады. Бұл жерде екі
жағдайды қарастыру қажет. Біріншіден, кім басқарады соған биліктік
өкілеттіктер беріледі. Мұндай өкілеттіктер көлемі ұжымның алдына қойылған
сұрақтарды тиімді және ұтымды шешу үшін жеткілікті болуы тиіс. Екіншіден,
басқаруда бірлескен қызметтің қатысушылары басқарушы субъектінің
(жетекшінің) еркіне бағынуы тиіс.
Сонымен, біз басқарудың әлеуметтік институт ретіндегі мынадай мәнді
белгілерін қарастырдық:
а) басқару қоғамдық қажетті қызмет, жалпылама сипатқа ие, және адамдардың
ұжымдасқан қызметі жүзеге асырылатын жерде көрініс табады;
ә) басқару бұл басқарушылық шешімдерді әзірлеу, қабылдау және іс
жүзіндегі жүзеге асырудағы адамдардың саналы, ерікті және мақсатты қызметі;
б) басқарушылық әсер ету басқарудың негізі, ядросы болып табылады,
қоғамдық жүйеге, оның құрамдас бөліктеріне, адамдардың әрекетіне жан-жақты
әсер етеді, ұйымдастырушылық және реттеуші қасиеттерге ие;
в) билік басқарудың бөлінбес белгісі ретінде адамдардың әрекетіне,
объектілерге әсер етудің қажетті шарты болып табылады;
г) басқарудың ұйымдастырушылық (әкімшілік) реттелінуі.
Мемлекеттік басқару мақсатты сипатқа ие және арнайы сұрақтарды шешуді
қамтамасыз етеді. Дәл мемлекеттің өзіне 2030 жылға дейінгі бекітілген
Қазақстанның даму стратегиясында көзделген міндеттері мен бостандықтарын
жүзеге асыруда маңызды орын берілген. Мемлекеттік басқарудың сапалы
ерекшеліктерін өзінің нормативті бекітілген мақсаты нақтылап береді. Олар
Қазақстан Республикасының Конституциясында, жоғарғы өкілді және атқарушы
органдардың заңдық және басқа да нормативтік актілерінде қалыптасады және
өзінің көрінісін табады. Мемлекеттік басқарудың мақсаты Конституциялық
заңдардың, Президент жарлықтарын және басқа да нормативтік актілердің
күнделікті орындалуы мен жүзеге асыруы болып табылады.
Мемлекеттік басқару барлық қоғамның мүддесін білдіреді, басқарудың барлық
саласының дамуын үйлестіреді. Басқарушылық қызметтерді күнделікті орындау
үшін мемлекеттің атынан қоғамдағы басқаруды жүзеге асыратын арнайы аппарат
құрылады.
Мемлекеттік басқару – ерекше субъектілер тобының (органдардың, лауазымды
адамдардың) экономика, әкімшілік-саяси және әлеуметтік – мәдениет аяларына
басшылық жасау процесінде міндеттер мен функцияларды іс жүзінде орындаудан
тұратын заңға тәуелді, заңдық биліктік, ұйымдастыру қызметі. Мемлекеттік
басқару мыналармен сипатталады: қоғамдық пайдалы қызметтің нақтылы түрімен;
бұл қызметтің атқару-өкім ету сипатымен; арнайы уәкілетті субъектілердің
жүзеге асыруымен; күнделіктігімен және үзіліссіздігімен; заңға тәуелді
сипатымен; қызметінің әр түрлі нысандарымен (құқық шығару; құқық қолдану,
шарт жасасу)
Мемлекеттік басқару жүйесі мен мемлекеттік басқару механизмі
ұғымдары өзара байланысқан және бір-бірінен бөлектелмейді. Механизм
мемлекеттік басқарудың үш тарапының – ұйымдастырушылық-құрылымдық (жүйе),
функционалдық (мазмұнды) және қоғамдық жүйеге басқарушылық әсер етудің
өзара байланысын көрсетеді. Кез-келген мемлекеттік органның
ұйымдастырушылық құрылымы оның қызметінің мазмұнымен, тікелей қызметімен
анықталатыны белгілі. Бұлай мемлекеттік аппаратқа да қатысты айтуға болады:
мемлекеттің ұйымдастырушылық құрылымы оның қызметімен анықталады. Осылармен
қатар әңгімені мемлекеттік басқарудың әдістері мен нысандары, мәні мен
мазмұны жөнінде өткен дұрыс. Басқарудың ең мәнді белгісі ретінде оның
мақсатты сипаты болып табылады(Қазақстан Республикасының стратегиялық
дамуын қамтамасыз ету, қоғамдық өмірді жоғары ұйымдастыру т.б.)
Аталғандарды ескере келе мемлекеттік басқарудың механизмін былай
анықтауға болады: мемлекеттік аппараттың жүйесінің әрекет етуі, қоғамдық
жүйеге мақсатты әсер ету.
Басқару тәжірибесінде екі негізгі бағыттың қалыптасуы, олар арқылы
басқару функциялары жүзеге асырылады:1)мемлекеттік басқару; 2) қоғамдық
басқару. Олар бір-бірін толықтырып тығыз қатынаста болады, бұл арқылы
тұтастай әлеуметтік жүйенің жұмыс істеуін қамтамасыз етеді. Мемлекеттік
және қоғамдық басқару органдардың жүйесі конституциалық қағидалардың
негізінде қызметін атқарады. Қазақстан Республикасы қызметінің негіз салушы
конституциалық қағидаларына мыналар жатады: қоғамдық келісім және саяси
тұрақтылық, халықтың игілігі үшін экономиканың дамуы, қазақстандық
патриотизм, демократиялық әдістермен мемлекет өмірінің маңызды сұрақтарын
шешу т.б. Бұл Қазақстан Республикасының мемлекеттік және қоғамдық
басқарудың фундаментін анықтайды. Бірақ бұл екі басқаруда бір-бірінен
айырмашылықтары да бар қоғамдық органдардың басқарушылық функцияларының
көлемі мемлекеттік аппараттың функциаларына қарағанда бір деңгейде
тұрмайды. Мемлекет үлкен және кең көлемдегі қоғамдағы басқару функцияларын
атқарады. Ал қоғамдық басқару мемлекеттік емес азаматтардың бірлестігінің
ішкі ұйымдастырушылық қызметін реттеуге бағытталған.
1.3 Мемлекеттік басқарудың қағидалары:
Бастапқы ғылыми және құқықтық категориялар сияқты басқару қағидасы
туралы сұрақ, қоғам өмірінің әр түрлі салаларында маңызды және басқарушылық
үрдістерді көрсететін маңызды теориялық және тәжірибелік мағынаға ие.
Президенттің Қазақстан – 2030 қазақстан халқына жолдауында былай
делінеді: біз өзіміздің тәуелсіз мемлекетіміздің негізін салдық. Барлық
қажетті мемлекеттік институттар қалыптасқан және олардың білімі мен
тәжірибесі әр ай сайын өседі. Осындай басқару қағидаларының қалыптасу,
сақталу жағдайында мемлекеттік басқарудың барлық жүйесінде дұрыс қызмет
етуінің фундаментальды негізі ретінде болады, Республиканың қазіргі кездегі
әлеуметтік-әкімшілік және саяси өзгеріс жағдайында, мемлекеттік аппараттың
қызметтерінің және реформаларының құрылымын, алдына қойылған маңызды
қызметтерді жүзеге асыруы жатады.
2. Мемлекеттік басқарудың конституциялық қағидалары мыналар:
мемлекеттік биліктің және басқарудың бірлігі; заңдылық; мемлекет алдында
өзінің заңды мүдделерінің, бостандықтарының және құқықтарының жоғары болуы;
мемлекетті басқаруға қатысуда азаматтардың теңдігі; мемлекеттік басқаруда
жариялылық және қоғам пікірін бақылау; мемлекеттік басқаруда ортақтандыру
және ортақсыздандырудың оптималды сәйкестігі; халықаралық қатынас.
Көрсетілген қағидалар мемлекеттік басқарудың жеке салаларында тура мазмұнға
ие болады.
3. Мемлекеттік басқарудың конституциялық қағидалары салалық
қағидалармен толтырылады. Салалық қағидалардың қызметік рөлі, бір басқару
саласын екіншісінен ажырату. Жалпы сипатта және жалпы қолданыста болатын
Конституциялық қағидаларға қарағанда, салалықта әлеуметтік орта және
әкімшілік-саяси құрылыс, экономикалық жеке салаларда өзіндік
ерекшелктерімен көрініс табады. Басқарушы салалық принціптер қоғамдық
қатнастардың арнаулы аймақтарында реттеліп, заңдық актілерде бекітіледі.
Экономикалық салада мемлекеттік басқарудың салалық қағидаларының
қалыптасуы Республиканың нарықтық қатынаста дамуы және қалыптасуына
заңдылықтың әрекет етуінен болады. ҚР Президентінің қазақстан халқына
Қазақстан - 2030 жолдауында негізгі қағидалар айқындалған. Осы қағидаға
сәйкес көп шетел инвестициясын тарту және күші нарықтық экономикаға
негізделетін, экономикалық өсу стратегиясы құрастырылған.
Әлеуметтік салада мемлекеттік басқару қағидасы, көрсетілген салада
өзіндік ерекшелігі олардың рухани сипатта, мекемемен ұйымның меншігінің
әртүрлі қызметінің формасы және профилі, мазмұны және идеологиясы бойынша
негізделген.
Әлеуметтік-саяси салада мемлекеттік басқарудың салалық қағидасы ұзақ
уақыттық ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге, қазақстанның сыртқы саяси
міндеттемелерді тиімді шешу 2030 ж. дейін арналған өркендеу стратегиясында
ашық мінездеме алған, ол ішкі саяси тепе-теңдікке және қоғамның бірігіуіне
негізделеді. Осы саладағы қағидалар шетел істерін және прокуратура, ішкі
істер, ұлттық қауіпсіздік, аймақ қорғанысын басқарудың өзіндік
ерекшеліктерінде көрінеді.
4. Ұйымдастырушы-техникалық қағидаларды мемлекеттік аппаратта тізудің
сызықты, функционалдық және сызықты-функционалды негіздері болады.
Мемлекеттік іс-тәжірибеде олар, әр органның ішінде және әртүрлі органдар
арасында басқарудың еңбекті бөлісу негізінде қалыптасқан. Оларға
мемлекеттік органның үш типтік құрылым сәйкес келеді: сызықты,
функционалды, сызықты- функционалды. Көрсетілген типтердің әр қайсысы
өзіндік ерекшеліктерге ие.
Сызықтық тип – басқарушылық еңбек бөлісу құрылымы басқару – қызмет
ету формуласы түрінде болады.
Мемлекеттік органның функционалды типін құрастыру, басқару қызметін
мамандануға негізделеді. Сызықтық тип кезінде органның ішкі
ұйымдастырушылық қатынасына барлық қызметтер енеді, ал функционалды тип
жеке қызметтерді атқаруға маманданған. Мысалы, ҚР стратегиялық жоспарлау
Агенттігі өзінің табиғаты және әлеуметтік мақсаты жағынан функционалдық
орган болып табылады.
Мемлекеттік басқарудың ұйымдастырушылық құрылымы.
1. Мемлекет қоғамның маңызды және күрделі саяси институты ретінде нақты
құрылымға; ішкі бөлімше басқаруына ие. Әрбір мемлекеттік орган құрылым және
кадрлармен анықталған өкілеттілік беруінде мемлекет атынан әрекет етеді.
Мемлекеттік басқарудың ұйымдастырушылық құрылымы объективтік шарт
ықпалымен және қоғамдық даму фактілерімен; сонымен қатар мемлекеттік
басқарудағы субъективтік шарттармен құрылады. Объективттік шарт және
факторлар белгілі мемлекетте құрылып фукцияланған ішкі ортаны құрады.
Мемлекеттік басқарудың ұйымдастырушылық құрылымының шетелдік моделін
жергілікті объективті жағдайларға бейімделмей механикалық ауыстыру немесе
көшіріп алу аз пайдалы болады. Немесе керісінше; жергілікті объективтік
жағдайлар және қоғамдық даму фактілерінің есебі мемлекеттік басқарудың
тиімділігін қамтамасыз етеді және мемлекеттік құрылымның ұйымдастырушылық
моделін құрастыруға рұқсат береді.
Мемлекеттік аппараттың және мемлекет механизмінің негізгі элементі болып
толығымен мемлекеттік орган табылады.
Мемлекеттік органдар нақты сапалы белгілерге ие. Оларға:
А) мемлекеттің еркі бойынша және заңдық тәртіпте органдардың құрылуы;
Ә) мемлекеттік аппараттың құрылуында органдардың орнын және рөлін
анықтау;
Б) мемлекеттің міндетінен және қызметінен туындайтын арнайы қызмет және
қызметтің құқықтық-ұйымдастыру нысанын жүзеге асыру;
В) қызмет аясына тең мемлекеттік-билік өкілеттігін беру;
Г) заңда бекітілген ұйымдастырушылық құрылымның жиынтығы (мемлекеттік
лауазымды болу т.б.);
Ғ) Кәсіби негізде мемлекеттік органдардың құзыреттілігін жүзеге асыратын
адамдардың ерекше тобының жиынтығы;
Д) өз атынан және мемлекет атынан түсуі;
Е) азаматтардың құқықтары мен заңдық мүдделерін қорғау және кепілдік
беру;
Ж) мемлекет алдындағы жауапкершілігі.
2. Пайда болған мемлекеттік аппарат толық жүйе ретінде бөлек жүйе
астынан тұрады, нақты айтқанда мемлекет қызметінің аясында өзінің міндетін
және құзіреттілігін шешетін органдардың жеке топтарынан тұрады. Мемлекет
органдары бір-бірінен пайда болуымен, құзіреттілік сипатымен көлемінен,
мемлекеттік қызметті атқаруда әдіс-тәсілдерімен ерекшеленеді.
Құзырет мемлекеттік органдардың құқықтық мәртебесін басты құрамдас бөлігі
болып одан мемлекеттік басқарудың салық жүйесінің қызмет етуімен байланысты
болады.
Мемлекеттік органдарды жіктеуге, мемлекет нысаны, басқару нысаны,
мемлекеттік құрылыс нысаны, әсер ететіні сөзсіз.
3. Мемлекеттік орган басқа мемлекеттік және мемлекеттік емес
құрылымдардан (мекеме, ұйым және т.б.) әлдеқайда ерекшеленеді: Қазақстан
Республикасының заңнамасында мемлекеттік орган болып табылмайтын
мемлекеттік органдар мен мемлекеттік ұйымдарға анықтама беруге тырысқан.
Сонымен, мемлекеттік орган болып бекітілген заңнама тәртібінен құрылған,
мемлекеттік басқару және бақылау қызметін орындауға құзыретті мемлекеттік
мекеме табылады.
Мемлекеттік органдардың құқықтық мәртебесін анықтау тәртібін
унификациялау мақсатында Қазақстан Республикасында арнайы Ереже әрекет
етеді. Ол Үкіметке және барлық денгейдегі әкімдерге бағынышты және есеп
беретін мемлекеттік органдарға таралады.
Мемлекеттік органды құрушы болып мемлекет атынан Президент, Үкімет,
астана, облыс әкімдерімен жүзеге асады. Құрылуы туралы құжат болып
мемлекеттік орган құру туралы акт және ол туралы ереже болады. Мемлекеттік
органды қаржыландыру тек мемлекеттік бюджет есебінен жүргізіледі.
Бекітілген тәртіпте мемлекеттік органның атауы, оны құру туралы актімен
анықталады.
Мемлекеттік органдар заңды тұлға болып табылады, өз атауы бар мөрі мен
штамптары, бекітілген үлгідегі бланктері, сондай-ақ заңдалыққа сәйкес
банкілік есепшотқа ие.
Мемлекеттік орган азаматтық-құқықтық қатынастарға өз атынан түсе алады.
Азаматтық-құқықтық қатынастарда мемлекеттік орган мемлекет атынан түсе
алады. Азаматтық-құқықтық қатынастарда мемлекеттік орган мемлекет атынан
қатыса алады егер ол оған заңнамаға сәйкес құзыреті болса. Егер мемлекеттік
органға заңнамаға сәйкес пайда әкелетін қызметпен айналасуға рұқсат
берілсе, онда бұл қызметпен түскен пайда, мемлекеттік бюджет пайдасына
жіберіледі.
Мемлекеттік органды құру барысында бұлжытпай оның қызметі, негізгі
міндеттері мен құзыреті анықталады. Мемлекеттік органның міндеттері
мыналарды анықтайды:
А) ҚР заңшығарушы актілерімен;
Ә) мемлекеттік органды құру туралы актімен;
Б) Мемлекеттік орган туралы Ереже. Бұл уақытта органның құзыреті
анықталады, оның негізгі міндеттері мен қызметтерін жүзеге асыру үшін.
Өз қызметін жүзеге асыру үшін мемлекеттік орган жедел басқару
құқығындағы мүлікпен қамтамасыз етіледі. Мемлекеттік органның мүліктік
кешені мемлекет бөлген мүлік есебінен құрылады, және негізгі қорлар мен
айналым құралдарынан тұрады, олардың құны мемлекеттік органның барысында
көрініс табады. Республикалық мемлекеттік органның атына тіркелген мүлік
актісінің негізінде мемлекеттік меншікке жатқызылады. Орган атына тіркелген
мүлік, сәйкес әкімшілік территориалдық бірлік есебінен құрылған коммуналдық
меншікке жатқызылады. Мемлекеттік органға мүлік билік ету құқығы берілуі
мүмкін.
Мемлекеттік органның құрылуы мемлекет пен қоғамның дамуының объективті,
субъективті факторы ретінде анықталады. Айтып кеткендегі объективті
факторларға, мемлекеттік басқарудың объектісі ретіндегі әлеуметтік жүйенің
қажеттілігінен туындайды. Субъективтік факторлар нарықтық жағдайда
мемлекеттің қызметін орындап және міндеттерін шешуге бейімделген
мемлекеттік органды қалыптастырумен байланысты.
Мемлекеттік басқаруды қамтамасыз ету. Мемлекеттік органдардың нақты
және қалыпты жұмыс істеуі біріншіден, ішкі құрылымның ұтымды қалыптасуымен,
басқарушылық еңбек өндірісінің өсуімен және басқарушылық жүйенің тіршілік
қызметінің дамуымен, ал келесі жағынан, мемлекеттік органдардың сыртқы
байланыстарының жетілуімен тығыз байланысты. Бұл жерде мемлекеттік
басқаруды кадрмен, ақпараттық және ғылыми қамтамасыз ету туралы сөз болып
отыр. Ерекше орынды басқарудағы мемлекеттік тәртіпті және заңдылықты
күшейту және лауазымды тұлғалардың жауапкершілігін арттыру сұрақтары алады.
Бұл сұрақтар осы тақырыптың мазмұны болып табылады.
Ақпарат – басқарудың бөлінбейтін бір бөлігі болып табылады. Ақпараттың
арқасында мемлекеттік басқару жүйесі қоғамдық құбылыстарға тиімді әсер ете
алады. Ақпараттың көмегімен мемлекеттік басқару жүйесі сыртқы ортамен бірге
әрекет етеді.
Ақпараттың үзіліссіз қозғалысы мемлекеттік аппараттың, оған бағынышты
басқару объектілерінің қалыпты жұмыс істеуін қамтамасыз етіп отырады.
Мемлекеттік басқару саласында қолданылатын ақпарат, өзінің мәні мен
табиғаты бойынша әлеуметтік ақпараттық болып табылады. Кең мағынада
қоғамдық процесстерді басқаруда қолданылатын және қоғамда қалыптасқан
ақпарат туралы айтылып отыр.
Бұл жерде нормативтік-құқықтық актілерде орын алатын басқарушылық
шешімдер шығару туралы сөз болып отыр. Бұл салада құқықтық ақпарат деген
ұғымды айтуға болады, яғни құқық нормаларында мазмұндалатын ақпарат.
Басқарушылық ақпарат әр түрлі қайнар көздерден құралады. Олардың
қатарына:
1) Қазақстанның 2030 жылға дейінгі стратегиялық дамуы;
2) Қазақстан Республикасының Конституциясы;
3) нормативтік-құқықтық актілер;
4) жеке құқықтық актілер және т.б.
Ақпараттарға, мемлекеттік басқарудың тиімділігі бойынша белгілі бір
талаптар қойылады. Олардың қатарына ұтымдылық, жаңалық, жеткіліктігі,
пайдалылығы, мемлекеттік органдардың (лауазымды тұлғалардың) өкілеттігіне
тиістілігі, қолжеткізушілігін жатқызуға жатқызуға.
Басқарушылық шешімнің ақпараттың мазмұны ерекше маңызға ие. Басқарушылық
шешімдердің сапасына талаптарды арттырудың шарттары ақпараттармен жұмыс
істеудің әкімшілік процедураларымен байланысты.
Сонымен бірге, басқарушылық шешімдердің ғылыми сараптамасы туралы айта
кеткен жөн. Оны сәйкес кәсіби білімі және арнайы зерттеу практикасы бар
мамандар жүргізеді.
Мемлекеттік органда ақпаратпен жұмыс жасауды ұйымдастыру өзіне әр түрлі
кешендік процедураларды қосып қарастырады.
2. Мемлекеттік басқарудағы заңдылық – бұл басқару қатынастарының барлық
субъектілерінің мемлекеттің аумағында қолданылып жүрген нормативтік –
құқықтық актілерді дәл және мүлтіксіз сақтауы мен орындауы. Заңдылықтың
қағидалары – негіз болатын идеялар, басшылыққа алынатын бастамалар, олар
заңдылықтың негізіне жатады және оның мәнін білдіреді. Заңдылықты бұзған
үшін жазалаудың болмай қалмайтындығы – заңдылықты бұзудың әрбір фактісі
тиісті мемлекеттік – құқықтық баға алуға тиіс және кінәлілер жасалынған
әрекетілікке бара-бар жаза тартуға тиіс.
Мемлекеттік тәртіп – мемлекеттің және оның уәкілетті органдарының
белгіленген тәртібі, ол бойынша барлық мемлекеттік органдар, кәсіпорындар,
мекемелер, ұйымдар, лауазымды адамдар мен азаматтар өздеріне жүктелген
мақсаттар мен міндеттерді дер кезінде жеке орындауға тиіс.
Мемлекеттік тәртіптің түрлері:
Ұйымдастыру белгісі бойынша - өнеркәсіптік, көліктік, құрылыстық,
саудалық, әскери, білімдік және басқа.
Функционалдық белгісі бойынша – ақпараттық, жоспарлық, ұйымдастыру,
атқару, қаржылық, есептік, қызметтік және басқа.
Заңдылық пен тәртіпті қамтамасыз етудің тәсілдері – атқарушы билік
аясында заңдылық пен тәртіпті қолдау мен нығайту жөніндегі мемлекеттік
органдардың, лауазымды адамдардың, қоғамдық бірлестіктердің, азаматтардың
қызметінің құқықтық, ұйымдастыру әдістерінің, нақтылы тәсілдерінің,
операцияларының, жұмыс нысандарының жиынтығы. Заңдылық пен тәртіпті
қамтамасыз ету тәсілдерінің түрлеріне – мемлекеттік бақылау, мемлекеттік
қадағалау, сот бақылауы, шағымдану жатады.
3.Қазақстан Республикасы өзінің егемендігін алған сәттен бастап,
мемлекеттік аппарат пен мемлекеттік органдарды ұйымдастырудың ең үздік,
әмбебап құрылымын іздестіру процессінде. Мемлекеттік дамудың 2030 жылға
дейін арналған стратегиясында – Қазақстан үшін жаңа үлгідегі, мемлекеттік
қызмет пен басқару құрылымын өмірге әкелу мақсаты қойылған, әрине бұл
құрылым нарықтық экономикаға ең тиімдісі болады.
Бұл өз ретінде мемлекеттік басқарудың ғылыми қамтамасыз етілуін,
тәжірибелік жұмыстар мен елдегі мемлекеттік басқаруды реформалаудың негізгі
бағыттарын жүйелі түрде шешуді қажет етеді.
Бұл мемлекеттік басқарудың қамсыздандыру түрі ұйымдастырудың
басқарушылық қызметін ғылыми негізде, яғни қорытындылар мен ұсыныстарды
ғылыми басқаруда қолданылады. Ғылыми негіз деп бұл жерде - басқару
жөніндегі қазіргі таңдағы білімдердің жиынтығын айтамыз. Сол білімдер
негізінде мемлекеттік органдардың тәжірибелік қызметтері құрылады.
Ғылыми басқару – бәрімізге мәлім белгілі теориялық жалпылауды қамтамасыз
етіп қоймай, сонымен қатар, ұсыныстарды қалыптастырады, ол өз ретінде
мемлекеттік аппараттың тәжірибелік қызметіне арналса, екінші жағынан,
басқарушы кадрлардың квалификациясын жетілдіру және де дайындау жүйесіне
арналған.
Қазақстан дамуының 2030 ж. стратегиясында көрініс тапқан басқарудың
мақсаттық концепциясына сай қандай да болмасын жүйенің аралық кезеңде
немесе қызмет түрлерінде болсын жұмыс істеуі басымдықтар мен түпкі
мақсаттарға жетуге негізделу керек. Осыған орай, мемлекеттік басқаруды
ғылыми қамтамасыз етудің мақсаты ол – тапсыпмаларды сәтті шешіп,
экономикалық, әлеуметтік, әкімшілік – саяси салалардың тиімді жолдарын
іздестіру жатады.
Стратегияда көрініс тапқан мемлекеттіліктің дамуы мемлекеттік органдар
құзыретінің жетілдірілуімен, сонымен қатар олардың жауапкершілігі мен
өкілеттілігінің арасындағы теңдікпен байланысты. Мемлекеттік басқаруды
жетілдірудің негізгі тәсілі – құқық.
2 Мемлекттік биліктің бөлінуі.
Билікті бөлу теориясы, кейде қағидасы ретінде де айтылады, осыдан үш
жүз жылдай бұрын ағылшын философы Джон Локк пен француз құқықтанушысы
Шарль Луи Монтескье еңбектерінде тұжырымдалды. Ғылыми әдебиетте билікті
бөлу теориасын қалыптастыру үрдісінің үш кезеңі ажыратылып қарастырылады.
Біріншісі, билікті бөлу тұжырымдамасының пайда болуына мүмкіндік жасаған
дүние танымдық қор мен жағдайды қалыптастыру, оның құрамдас бөліктерін
бекіту. Әрине, бұл тұжырымдаманың бос жерден шықпағаны белгілі, ол осыған
дейінгі мемлекеттік-құқықтық өмірді ұйымдастырудың тарихи тәжірибесімен
және әлеуметтік-саяси дамумен дайындалды. Екінші кезең тұжырымдаманың өзін
қалыптастырумен, оның құрамдас бөліктерін бекітумен және оларды өзара
байланыстырумен сипаттталады. Үшінші кезеңде билікті бөлу теориясының
негізгі ережелерін өмірге енгізуге байланысты пайда болхан алғашқы
практикалық тәжірбиелерге сйене отырып, оған өзгерістер мен толықтырулар
енгізу әректі орын алады.
Билікті бөлу қағидасының негізгі талабы бойынша,саяси бостандықты
бекіту үшін, заңдылықты қамтамазыз ету және қандай да болмасын әлеуметтік
топтың, мекеме мен жеке адамдардың тарапынан билікті бас пайдасына
лайықтауды болдырмау үшін, мемлекеттік билікті заң шығарушы, атқарушы және
сот тармақтарына бөлу қажеттілігі анықталынады. Заң шығару билігі халықпен
сайланған және қоғам дамуының стратегиясын заңдар қабылдау жолымен жасауға
арналған топтың қолына беріледі. Атқару билігі биліктің өкілді органдарымен
тағайындалады және заңдарды жүзеге асырумен және жедел-шаруашылық
әрекеттерімен айналысады. Сот билігі бұзылған құқықтарды қалпына келтіруге,
кінәлілерді әділ жазалауға кепіл болады. Биліктің әр тармағы дербес,
тәуелсіз, бірін-бірі тежеуші билік тармақтары болғандықтан, өз ққызыметін
органдардың ерекше жүйесі көмегімен және арнаулы нысандарда жүргізуге
тиісті.
Біртұтас мемлекеттік билікті бөлу қағйдасымен қатар пайда болған және
дамыған билік тармақтарының арасындағы өзара тежеу және қарсы салмақ
көрсету (тежемелік және тепе-теңдік) жүйесі туралы да айтпай кетуге
болмайды. Конституцияларда, заңдарда бекітілген тежемелік және тепе-
теңдік жүйесі нақты мемлекеттік билікке: заң шығарушы, атқарушы, сотқа
қатысты құқықтық шектеулер жиынтығын көрсеттеді.
Қазақстан Республикасы да тәуелсіздігіне қол жеткізген мезеттен
бастап, батыстық өркениеттің жемісі ретінде танылған мемлекеттік билікті
бөлу қағидасына ден қойғандығын білдірді. Бұл бір жағынан, кеңестік дәуірде
барлық билік кеңестерге деген қағидадан көрген зардаптың да шешімі болар.
Қалай деген күнде де аталмыш қағида алдымен Қазақ КСР-ның егемендік туралы
Декларациясында, Қазақстан Республикасы мемлекеттік тәуелсіздігі туралы
конституциялық заңында, кейінірек Қазақстан Республикасының
Конституциясында бекітіліп, жүзеге асырыла бастады. Қазіргі таңда негізгі
заңымыздың 3 бабына сәйкес: Республикада мемлекеттік билік біртұтас, ол
конституция мен заңдар негізінде заң шығарушы, атқарушы және сот
тармақтарына бөліну, олардың тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесін пайдалану
арқылы, өзара іс-қимыл жасау принципіне сәйкес жүзеге асырылады.
Заң шығару органы. Қазақстан Республикасында заң шығару қызыметі ең
жоғарғы өкілді орган – Парламентке берілген. Қазақстан Республикасының
Парламенті тұрақты негізде жұмыс істейтін екі палатадан – Сенат пен
Мәжілістен тұрады. Сенат әр обылыстан, республикалық маңызы бар қаладан
(Алматы) және Республика астанасынан екі адамнан аталған жерлердің
мәслихатының немесе активінің отырысында жанама сайлау жолымен алты жылға
сайланатын депуттатардан құрылады.сенаттың жеті депутатын оның өкілеттігі
мерзіміне Республика Призиденті тағайындайды. Мәжіліс - өкілдер палатасы -
өкілеттік мерзімі бес жылға сайланатын жетпіс жеті депутаттан құрылады.
Алпыс жеті депутат Республиканың әкімшілік-аумақтық бөлінісі ескеріле
отырып құрылатын және шамамен сайлаушылардың саны тең бір мандатты аумақтық
сайлау округтері бойынша жалпыға бірдей, тең және төте сайлау құқығы
негізінде сайланады. Он депутат бара-бар өкілдік жүйесі бойынша және
біртұтас жалпыұлттық сайлау округінің аумағы бойынша партиалық тізімдер
негізінде сайланады.
Парламент Қазақстан халқының әр алуандығын объективті түрде
көрсеттеді, себебі ол әр түрлі аумақтық округтер бойынша саяси үрдістің
алуан субъектілерінің жанама және тікелей түрде қатысумен сайланып
құрылады. Әр алуан болғанымен біртұтас Қазақстан халықының өкілеттілігінің
толықтығы, олардың еркі мен мүдделерінің дер кезінде үздіксіз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz