Күнбағыстың өсіру технологиясы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 36 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

ТАРАЗ МЕМЛЕКЕТТІК ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ИНСТИТУТЫ

Биология және БОӘ кафедрасы

Тақырыбы: ___________________________________ _________
___________________________________ __________________________

Курс:
Топ:
Орындаған:
Тексерген:

Тараз-2016 ж.

МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І.Күнбағыстың биологиялық ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1 Күнбағыс тұқымына жарықтың,температураның және ылғалдың әсері...10
1.2 Күнбағыстың шаруалықта маңызы және өсірілетін
аймақтары ... ... ... ... .12
II. Күнбағыстың өсіру
технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13

2.1 Күнбағысты себу алдындағы топырақты
өңдеу ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .19
2.2 Тұқым және оны себуге
дайындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2.3 Күнбағысты
жинау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...25
2.4 Өнімді өңдеу және
кептіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 30
III.Тәжірибиелік
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .31
3.1 Майлы күнбағыстың облигатты және факультативті потогенге тұрақтылығының
селекциясы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 33
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 37

Кіріспе.
І Петр Голландияда саяхатта жүргенде күймесінің терезесінен алыстан
алтындай жарқыраған ашық гүлі бар, өте биік өсімдікті көзі шалып қалады.
Айдаушысына тоқта деп бұйрық берген патша өзін қошеметтеп еріп жүрген
адамнан: - Бұл қандай өсімдік? - дегенде, ол Бұл өсімдіктің мұхиттың арғы
жағынан, Мексикадан әкелінгені, Күн гүлі деп аталатынын баяндап береді.
Қатты қызыққан патша оның тұқымын Ресейге жібереді. Сөйтіп, Ресейге
күнбағыс алғашқы кезде тек әсемдік үшін өсіріле бастайды да, кейіннен,
ХVІІІ ғасырда жаппай таралады. Біртіндеп, адамдар мұның әсемдігінен басқа
да қасиеттерін іздеуге кірісті, уақыр пен адамның ақыл-ойы бұған жауап
тапты. Академик Северин мен атақты агроном Болатов 1779 ж. Күнбағыс
тұқымдасынан май алу деген мақаласын жазды. Содан бастап күнбағыстан алғаш
рет май алған орыстың қарапайым шаруасы Д. И. Бокарев екені белгілі болды.
Бокаревтің бұл табысы елден – елге тез – ақ таралып кетті.
Қазіргі кезде күнбағыс – барлық аймақта өсіріліп келе жатқан аса
маңызды, күрделігүлділер тұқымдасына жататын, майлы өсімдік. Шынында да,
күнбағыс деп аталуы мынандай ерекшеліктеріне байланысты: оның жас себетгүлі
күн сәулесі түсетін жаққа қарап тұрады. Егер күн жағынан қарасақ,
күнбағыстың себетгүлі айқын сарғыш болып, ал сырт жағынан қарасақ, жасыл
болып көрінеді.
Күнбағыс – биіктігі 60 сантиметрден 4 метрге дейін жететін бір жылдық
шөптесін өсімдік. Күнбағыстың сабағы тік, іші борпылдақ бос өзекті болады.
Күнбағыстың тамыр – кіндік тамыр, аса тарамдалып, топыраққа терең
бойлап өседі. Тамыр жүйесінің өте күшті дамуы күнбағысты құрғақшылыққа
төзімді етеді. Жапырақтары ұзын сағақты, жапырақ алақаны жүрек пішінді,
жиектері ара тісті иректелген, ірі, ұзындығы 10 – нан 40 сантиметрге дейін
жетеді. Жапырақтары сабақтың төменгі жағында біріне – бірі қарама – қарсы,
содан кейін кезектесіп орналасады. Күнбағыстың гүлшоғыры – көп гүлді,
себет. Мәдени күнбағыстың негізгі белгісі – сабағы жылтыр, ұшында бір
себеті бар, ал жабайы өсетін және сән үшін егілетін күнбағыстың сабағы
тармақталып өседі және себеттері көп болады.
Күнбағыстың себетгүлінде 1000-ға тарта гүл болады. Олардың ішінде түтікше
гүл де, жалған тілше гүл де кездеседі. Түтікше гүлдер гүлшоғырдың 3
ортасына орналасады.
Күнбағыс - жылу сүйгіш дақыл. Оны топырақ қызғаннан кейін себеді.
Жарық, температура және ылғал жағдайлары күнбағыс тұқымындағы май мөлшеріне
ғана әсер етіп қоймайды, сонымен қатар оның сапасына да әсер етеді.
Күнбағыс тұқымындағы май мөлшері егілетіндерге байланысты.

Курстық жұмыстың көкейкестілігі: Қ.Р – дағы бір өзекті мәселе – тамақ
өнеркәсібі мен мал шаруашылығын азықтандырудағы май тапшылығының жылдан-
жылға өсуде. Бұл мәселенің алдын-алу үшін құрамы май мөлшеріне бай ауыл
шаруашылық дақылдардың егіс көлемдерін арттыру және өндірісте күнбағыс
өнімін нығайту үшін экономикалық пайдалы тұқым шаруашылығын іске қосу
қажет. Осы аталған мәселелерді шешуде дәнді – майлы дақылдардың ішінде
күнбағыс дақылы өзге дәнді- майлы дақылдардың ішіндегі май мөлшері
көптігімен артықшылық көрсетеді.
Курстық жұмыстың зерттеу мақсаты: Күнбағыстың биологиялық
ерекшеліктерін, өсіру технологиясын, шаруашылықтағы маңызын зерттеу.
Курстық жұмыстың зерттеу міндеті:
• Күнбағыстың биологиялық ерекшеліктерін анықтау.
• Күнбағыстың өсіру технологиясын анықтау.
•Күнбағыстың әртүрлі сорттарының ерекшеліктерін зерттеу.

І.Күнбағыстың биологиялық ерекшеліктері.
Тұқымнан өсімдік майы өндірілетін бір қатар екпе дақылдар майлы
дақылдарға жатады: майкене, күнбағыс, мақсары, майлы зығыр, перила, жер
жаңғағы, қыша, күнжіт, рапс, арыш, қышабас. Сонымен қатар өсімдік майлары
мақта өсімдігі, талшықты зығыр,кене шөп сияқты тоқыма дақылдары мен май
бұршақ сияқты дәнді бұршақ дақылының тұқымдарынан да өндіріледі, ал кейбір
майлы дақылдарды мал азығы ретінде де өсіреді.Өсімдік майлары тағамға
кеңінен қолданылады, сыр, сабын, тері тегін өнеркәсіптерінде пайдаланылады.
Тұқымдарынан май өндіргенен кейінгі қалдығы күнжарасы малды азықтандыруға
жарамайды. Жекелеген майлы өсімдіктердің күнбағыс сабақтарынан қағаз, қалың
маталарынан өндіріледі. Өсімдік майлары кебетін: перилла, арыш, зығыр;
жартылай кебетін: күнбағыс, майбұршақ, мақсары, күнжіт, рапс, қыша;
кеппейтін: жер жаңғағы, майкене болып ажыратылады. Қазақстанда өндірістік
маңызы бар майлы дақылдарға күнбағыс, майлы зығыр, рапс, арыш, қыша,
мақсары және майбұршақ жатады. Олардың егіс көлемі 63 мыңнан 483,3 мыңға
дейін жетті, алайда тұқымдарының орташа өнімі әлі төмен деңгейде қалуда.
Қазақстанда майлы дақылдардың ішінде егіс көлемі бойынша барынша кең
тарағаны – күнбағыс. 1996 жылы ол 330 мың га жерде өсіріледі, оның ішінде
Шығыс Қазақстан облысында 160 мың га, Павлодар облысында 88 мың га болды.
Оның жартылай кебетін майы табиғи түрінде де, өнделген түрінде де азық
түлікке де кеңінен қолданылады:олиф ,сабын өнеркәсіп бұйымдарын жасауда
пайдаланылады.Күнбағыстың күнжарысы - өте құңды мал азығы. Суыққа
төзімділігіне және жоғары өнімділігіне байланысты. Солтүстік Қазақстан
бірқатар аудандар да сұрлемдік жүгеріні ойдағыдай алмастырады.
Егуге рұқсат етілген күнбағыс сорттарының тұқымдарында 47-54 пайыз май
болады.
Күнбағыс астра тұқымдасына жатады, барынша кең тараған түрі – мәдени
күнбағыс. Күнбағыстың бұл түрі шекілдеуігінің мөлшері, майлылығымен
қабықтылығы бойынша үш топқа бөлінеді: майлы, шағылатын және аралық.
Өндірістік маңызға топтың сорттары ие.
Мәдени күнбағыс – кіндік тамырлы бір жылдық өсімдік, көптеген ұсақ
бүйір тамыршаларының арқасында Қазақстанның кұрғақ далалы аймағында
ойдағыдай өсіріледі. Күнбағыстың тік өседі, қуатты, тікенекті түктермен
көмкерілген, майлы сорттары бұтақтанбайды, биіктігі 0,6 -2,5м дейін жетеді.
Жапырақтары ірі, сағақтары, сабақтары кезектесіп және қарама – қарсы
орналасқан, сопақ жүрек пішінді, түкті. Гүл шоғыры – диаметрі 15-20см және
одан да жоғары себет.Оның негізін гүл тұғыры құрайды, шеттерінде жыныссыз
тілді, ал ортасында, қос жынысты түтік тәрізді гүлдер орналасқан. Себеттің
гүлдеуі созылыңқы және 7-10 тәулікке созылады. Жеміс – шекілдеуік ол жеміс
қабығыннан және тұқымынан құралады. Майлы сорттардың 1000 шекілдеуігінің
массасы 40-80 г және қауыздылығы - 28-35 пайызға жетеді.
Өсіп – жетілу кезеңдері – көктеу, бірінші нағыз жапырақтар жұбы,
бүрленуі және гүлдеу және пісу. Күнбағыстың шекілдеуігі +4-5
температурада өне бастайды, ең қолайлы температура +16-18 деп
есептеледі және бұл жағдайда күнбағыс көгі 6-8 күнде пайда болады. Өркендер
-5-7 температурада үсікті жеңіл көтереді. Гүлдену кезеңіне қарай
жылуға қоятын талабы арта түседі де гүлденуі мен кейінгі дамуына +25-
27 температура қолайлы деп есептеледі. Күнбағыс жоғары температураға 8-
10 сағат бойы тұрақты түрде шыдай алады. Басқа дақылдармен салыстырғанда аз
зақымданады, транспирация күшінің нәтижесінде өсімдік бойындағы түктердің
жылу сәулелерін шашыратып жіберетіндіктен жолғары температурамен күйікке
ұшырамайды. Толық вегетация кезеңінде қажетті белсенді темпереатура
жиынтығы 1800-2500 Солтүстік Қазақстан жағдайында ерте және орташада
ерте пісетін сорттар үшін бұл көрсеткіш 1900-2000 тең.
Күнбағыс ылғалды көп қажетсінеді, қуаңшылыққа төзімділігі мен
ерекшелінеді. Бұл жақсы дамыған тамыр жүйесімен, сабақ пен жапырақтардың
түктілігімен түсіндіріледі. Ылғалдың тапшылығы сезілгенде жапырақтардың
төмеңгі жағында орналасқан тыныс алатын ұсақ саңылаулар жабынын қырайды да,
судың улануын азайтады. Өсіп – өну кезеңдеріне қарай жалпы пайдаланатын
судың шығыны төмендегідей себет түзілгенге дейін 20-22 % гүлденуінің соңына
дейін 60-62% піскенге дейін 18-20% жетеді.
Күнбағыс – қысқа күндік, жарық сүйгіш өсімдік. Басқа өсімдіктермен
көлеңкеленуін, әсіресе жас шағында, сонымен қатар ұзақ бұлынғыр ауа-райы
өсімдіктің өсуі мен дамуын әлсіретеді.
Күнбағыстың өсіп дамуына қара және қоңыр топырақтар қолайлы болып табылады,
құмдақ, сазанған және сортан топырақтардың жарамдылығы шамалы.
Қазақстанда майлы дәнге күнбағыстың родник СПК Донский буданы өсіріледі.
Қарқынды өсіру технологиясының ерекшеліктері күнбағысты ауыспалы
егістікте сұрі жерде өсірілген бидайдан кейін тыңайтылған күздіктерден,
жүгеріден, дәнді бұршақ дақылдарынан кейін орналастырады. Бір ескертетін
жайт, күнбағысты бұрынғы орнына 7-8 жылдан ерте қайталап орналастыруға
болмайды. Топырақ өңдеу жүйесі алғы дақылға өсірілу аймағына, талаптардың
арам шөптермен ластануына, т.б жағдайларға байланысты өзгереді. Күнбағысты
таза сұрі жерде өсірілген бидай немесе күздіктерден кейін орналастырғанда
алдынғы дақылды жинап алысымен танаптар жазық тілгіш терең қопсытқыштармен
20-22 см және одан да тереңге қопсытылады. Жүгері алғы дақылынан кейін
әрозиялық қауіпті ескере отырып, танапты терең қопсытуға немесе аудара
жыртуға болады. Алғы дақылдардың арам шөптермен ластануы айтарлықтай жоғары
болғанда және олардағы егінді жинағаннан кейін, жылы әрі ылғалды ауа райы
қалыптасса, сонымен бірге әрозиялық қауіпі болмаған жағдайда негізгі
өндеудің алдында арам шөптерді еліктету мақсатында танаптар алдын ала
дискіленеді. Қыста 1-2 рет қар тоқтатуда он нәтижесінде. Ерте көктемде
топырақтың физикалық пісуіне қарай ине тісті немесе тісті тырмалармен
топырақ кесектерін үгіту және оның бетін тегістеу үшін топырақ
тырмаланады,арам шөптер де көктеуге еліктенеді.
Себу алдында танаптар 6-8 см тереңдікке қопсытылады және бір мезгілде
тығыздалады.
Күнбағыс 1ц тұқым қалыптастыруға орта есеппен 6 кг азот, 3 кг
шамасында фосфор және 18 кг калий шығындайды. Бұл көрсеткішттер астық
дақылдарына қараған да анағұрлым жоғары. Бұл майлардың деңгейдегі
құнарлығымен және колориялы органикалық заттар екендігін түсіндіріледі.
Өсіп жетілуі кезеңдерінде қоректік заттарды күнбағыс өсімдігі біркелкі
сіңірмейді; азоттың барынша көп мөлшері себетің пайда бола бастауынан
гүлдеуге дейін, фосфор көктеуден гүлдеуге дейін және калий себеттің
түзілуінен піскенге дейін пайдаланады. Бағдарланған өнімге байланысты
қажетті тыңайтқыштар мөлшері баланстық әдіспен анықталады. Фосфорлы және
калий тыңайтқыштары күзде топырақты аудара жыртқанда немесе терең
қопсытқанда енгізіледі,ал азот тыңайтқыштары көктемде себу алдында
қолданылады. Күнбағыстты себумен бірге әр гектарға енгізілген 15-20 кг
түйіршіктелген супер фосфот сондай мөлшерде азотпен үстеп қоректендіру
жақсы нәтиже береді.
Егуге күнбағыстың бірінші және екінші класты тұқымдары
пайдалынады,олар нақты мөлшерде себуге іріктелген болуы керек, себу алдында
тұқымды 80%-ті ТМД 3 кгт улы затымен дәрілейді. Тұқымның сіңіру тередігіне
топырақ температурасы +10 – 12ға жеткенде сепкен дұрыс. Қазақстанның
көптеген облыстарында бұл жаздық бидайдың себу мерзіміне (мамырдың 1 -2 он
күндігі) сәйкес келеді. Қатар аралықтары 70 см және қатарындағы
өсімдіктердің ара қашықтықтары 24-30 см етіп теспелі тәсілімен, себу
мөлшерін егін жинау алдындағы түпкілікті өсімдік санына есептеп себеді және
ол көрсеткіш аймақтар бойынша төмендегідей болуға тиіс, ормандағы және
далалық аудандарда 40-45, жартылай қуаншылықты далалық аймақтарда 30-40
және қуаншылықты аудандарда кездеседі.
Тұқым ылғалды топырақ қабатына сіңіріледі (6-7 см); топырақ ылғалдығы
жеткіліксіз болғанда тереңірек сіңіруге болады (8-10 см). Себуден соң ілі-
шала егістік бұдырлы таптағыштармен тығыздалады. Күнбағысты сепкеннен 4-6
тәулік өткен соң, егіс көгіне дейінгі тамырлау жүргізіледі, ал нағыз
жапырақтардың бірінші жұбы пайда болғанда егін көгі тырмаланады.
Өсіп тұрған арамшөптерді қырқу үшін қорғау алаңын 12-15 см қойып
қатараралықты 8-10 см тереңдікке қажет болса, екіншісін 6-8 см тереңдікке
жүргізеді.
Егістікте арамшөптермен күресті химиялық тәсілмен де жүргізеді, қос
жарнақтыларға және біржылдық астық тұқымдастардың біразына қарсы топырақ
гербициді прометринді қолдану тиімді. Оны егістен бұрын немесе күнбағыс
өскін берер алдында топыраққа негізеді.
Астық тұқымдас бір жылдық арамшөптер топыраққа енгізілген трефланмен де
(1,0-2,5 кг\га) жойылады.
Жемістерінің байлануын көтеру үшін гүлдену кезеңінде күнбағыс
егістігінің әр гектарына 1-2 бал ара ұясын апарып қояды. Күнбағыс
егістігінде жинар алдында десикация(қүрғату) жүргізу пісуді 10-12 күнге
жеделдетеді, тұқымның бір мерзімде пісуін камтамасыз етеді, механизм
күшімен жинауды жеңілдетеді, сұр және ақ шіріктің дамуын тежейді, құрғақ
тұқым жиналады, тұқымның шығыны кемиді. Десикацияны күнбағыстың жаппай
гүлдеуінен 35-45 күн өткеннен соң (себеттегі дәннің ылғалдылығы 35-30%
болғанда) магний хлоратымен (20 кг\га) немесе жаңа дәрмек Бастамен (2
кг\га) жүргізеді.
Жинауды десикациядан кейін дәннің ылғалдылығы 14-12% жеткенде, ал
тұқымдықта 6-8% болғанда қайтадан жабдықталған астық жинағыш комбайындармен
атқарады. Әдетте бұл мерзім ауа – райына байланысты десикацияланғаннан 7-15
күн өткен соң басталады. Тұқым жиналысымен жедел түрде тазаланады, қажет
болса құрғатылады. Сақтауға құйылатын тұқымның ылғалдылығы 7-8% -тен
аспайды. Өсімдік майлары тоқыма өнеркәсібінде (су өткізбейтін маталар, сиса
жасау), кленка өндірісінде, медицина салалсында қолданылады. Олар жеңіл
өнеркәсіп өндірісінде, яғни сабын, зәйтүн, линолиум өндіру үшін шикізат
қоры болып табылады.
Май бұршақтың күнжарасы мен майкене қоспалары желім, пластмасса және
басқа заттар алу үшін қолданылады. Кейбір майлы өсімдіктердің (күнбағыс,
зығыр және тағы басқалары) күнжаралары мал үшін концентратты бағалы жем.
Көптеген май дақылдары – балды өсімдіктер.
Өсімдік майы – әр түрлі май қышқылдар қосылысынан құрылған күрделі үш
атомды спирт – глицеринді эфирлер.
Ақуыз және көмірсу қосылыстарымен салыстырғанда өсімдік майы аз
қышқылданатын жоғары кернеулі қосылыс, өйткені 1 г өсімдік майында 9500
каллория болса, ал 1 г ақуыз бен калий сутегінде осыған сәйкес 4400 – 4500
және 4000 – 4200 каллория бар.
Әр түрлі майлы дақылдардың дәніндегі майдың мөлшері мен оның сапасы
топырақ, климат, қолданылатын агротехника, әр өсімдіктің сорттары мен
түріне байланысты болады. Мысалы, күнбағыс дәніндегі майдың мөлшері 29,0
пайыздан 56,9 пайызға дейін ауытқыса, мақсарының дәніндегі мөлшері осыған
сәйкес 25,0-37,0 пайыз аралығында болады.
Йодтық санының мөлшеріне қарап Л.С.Иванов барлық майлы дақылдарды үш
топқа бөлді:
-бірінші топқа техникалық мақсатта қолданылатын, тез кебетін, йодтық
саны 130- дан жоғары зығыр, перилла және басқа өсімдіктерден алынатын
майлар жатады;
-тамаққа пайдаланылатын, баяу кебетін, йодтық саны 85-тен 130- ға
дейінгі күнбағыс, май бұршақ, қыша, рапс, мақсары және басқа дақылдардан
алынатын майлар екінші топқа кіреді;
-үшінші топқа тамақ және техникалық мақсат үшін пайдаланылатын,
кеппейтін, йодтық саны 85-тен кем майкене және басқа өсімдіктерден алынатын
майлар жатқызады.
Өсімдік майларының түрі, дәмі, консистенциясы және басқа белгілері
жағынан да бір – бірінен айырмашылығы бар. Қазақстандағы 2006 жылғы майлы
дақылдардың егіс көлемі 670,0 мың, оның ішінде суармалы жерлерде 37,0 мың
гектар болып, олардың әр гектарынан орташа есеппен 7,0 центнерден жиналып,
жалпы өнім 229,76 мың тонна болды.

1.1 Күнбағыс тұқымына жарықтың, температураның, ылғалдың әсері.
Алғашқы даму кезеңінде күнбағыс ылғалды онша керек етпейді. Оның
себілген дәні топырақтың тұқым сіңіру тереңдігіндегі жылылық 3
жеткенде өне бастайды. Бірақ себілген тұқым тез және біркелкі көктеп шығыуы
үшін қолайлы температура +20-25 шамасында болып табылады.
Топырақта бөртіп, бірақ өнбеген тұқымы 13 , ал жер бетінде көктеп
шыққан жас өркені 50-60 суыққа үсімейді.
Күнбағыстың гүлдену кезеңіндегі қолайлы температура +20-25 болып
саналады. Күшті. дамыған және топырақтың терең қабатында бойлап өсетін
тамыр жүйесі болғандықтан күнбағыс құрғақшылыққа да төзімді келеді.
Дамуының алғашқы кезеніңде ауа және топырақ құрғақшылығын жақсы көтереді.
Ылғалды ең көп қажет ететін мезгілі күнбағыстың табағы пайда болуы
гүлдену кезеңі. Осы мезгілде өсімдік өсу кезеңінде сіңіретін барлық
ылғалдың 44 пайызын пайдаланады.
Аталған уақытта ылғал жеткіліксіз болғанда, табақтың ортасындағы
дәндер толыспай, жеңіл болып қалады.
Күнбағыстың бір ерекшелігі ол көктеп шыққаннан бастап табақ құрғанға
дейін топырақтың 80 см тереңдігіне дейінгі ылғалды пайдаланады. Бірақ одан
артық тереңдіктегі ылғалды пайдалану қиындыққа соғады. Сондықтан жаздың
екінші жартысында жауған жаңбыр күнбағыс үшін өте пайдалы.
Құрғақшылыққа төзімді болғанымен күнбағыстың транспирациялық
коэфиценті 470 – 590 – ке тең, сондықтан одан мол өнім алу үшін топырақтың
ылғалдылығын оның далалық су сыйымдылығы 70 пайыздан кем болмау керек .
Күнбағысқа егуге қара және қызғыл – қоңыр топырақтар қолайлы.
Грануламетриялық құрамы ауыр саздақ және жеңіл құмдақ топырақтар күнбағыс
өсіруге жарамайды.
Ауыспалы егістікке күнбағысты күздік және жаздық дәнді дақылдардан,
жүгеріден,дәнді бұршақты дақылдардан кейін еккенде жақсы өнім алуға болады.
Әр түрлі аурулар, зиянкесттер және арамшөпттер оның ішінде сұңғыла
күнбағысқа зиян келтірмеуі үшін оны бір егілген жеріне 7 – 8 жылсыз
қайталап себуге болмайды.
Тыңайту. Күнбағыстың 1 тонна дән құрау үшін топырақтан 60 кг азот, 26 кг
фосфор және 186 кг калий пайдаланады. Осы сіңірілген элементтерінің орнын
толтыру үшін топырақты тыңайту керек. Ол үшін күнбағыстың осы элементтерді
қай уақытта қалай пайдалану ерекшеліктерін білген жөн.
Күнбағыстың қоректік элементтерді ең көп қажет ететін кезі көктем
шыққаннан бастап, гүлдегенге дейін, ал одан кейін ол бұл элементтерді
шамалы мөлшерде пайдаланады. Алғашқы өсіп – даму кезеңінде азотқа онша
зәругенге дейін оны көп мөлшерде керек етеді, бірақ бұдан соң оның азотты
сіңіру тағы да төмендейді. Калцийді бүкіл өсу кезеңі бойынша пайдаланады,
дегенмен оны табақ құрудан толық пісіп жетілгенге дейін көбірек сіңіреді.

Егер
топырақта азот көп, фосфор жеткіліксіз болса, күнбағыстың өсу кезеңі
ұзарып, дәніңдегі майдың мөлшері азаяды. Күнбағыстың жақсы өсіп дамуына
топырақтың өзеңдегі калий қоры жеткілікті, сондықтан оған калийлі
минаралдық тыңайтқыш берудің қажеті жоқ. Күзде сүдігер жырту алдында әр
гектарға 30-40 тонна көң және әсерлі заттар есебінен 60-70 кг фосфор шашып,
топыраққа сіңіреді. Себу кезіңде тұқымнан бірге әр гектарға әсерлі заттарға
есебінен 10-15 кг түйіршікті суперфосфат сіңірген жақсы нәтиже береді. Азот
минералдық тыңайтқышымен күнбағысты әр гектарға әсерлі заттар есебінен 15-
20кг мөлшерде үстеп қоректендіру қажет.
Топырақ өңдеу. Басқа дақылдар сияқты күнбағысқа танапты дайындау алғы
дақылдарды жинап алғаннан кейін топырақты негізгі өңдеуден басталады. Күзде
топырақ өңдеу тәсілі күнбағыстың алғы дақылына, танаптағы арамшөптердің
түрлеріне және басқа жағдайларға байланысты.
Дәнді дақылдар мен жүгері алғы егістіктерінен кейін танапта бір жылдық
арамшөптер басым болса, топырақты 6-8 см-ден 8-9 см-ге дейін 2-3 рет
қопсытады, содан кейін ПН-4-35, ПН- 8-35 және басқада түренді соқалардың
бірімен 20-22 см тереңдікке сүдігерге жыртады.
Танапта көп жылдық арамшөптер басым болғанда оны гербицидтермен қоса
әр түрлі тереңдікке өлшейді. Алғы дақылды жинап алғаннан кейін аңызды ЛДГ-
10, ЛДГ-15 сыдыра жыртқышттармен 6-8 см тереңдікке өңдейді, ал арамшөптер
көктеп шыққаннан кейін талапты жазыққа сыдыра тілгіштермен 12-14 см
тереңдікке өңдеуге қайталайды.
Арам шөптерді толық жою үшін әр гектарға 1,5-2 кг 2,4-Д гербицидін
бүркиді. Осыдан 10-15 күн өткенде соң жерді 27-30 см тереңдікке түренді
соқалардың көмегімен жыртады.
Егін себер алдында бүркелетін гербицидпен топырақтың беткі қабатында
дұрыс сіңуіне және егін себу жұмысы сапалы болуына жағдай жасау үшін
танапты НП-8 құралымен тегістейді. Содан кейін әр гектарына 1,5 кг трефлан,
2-3 кг прометрин немесе 3,5 кг түйіршікті эптам, Гезабард 50 кг 12,0-4,0 кг
гербицитерінің бірін енгізіп, топырақтың 8-9 см жоғары қабатымен
араластырады. Осы гербицидтер арамшөптерді 60-90 пайызға дейін құртады.
Тұқым себер алдында топырақты 5-7 см тереңдікке копсытады.

1.2. Күнбағыстың шаруашылықта маңызы және өсірілетін аудандары.
Республикадағы майлы дақылдардың ең бастысы - күнбағыс. Оның дәніндегі
50-52 пайыз май және 16-16,5% протеин болады. Оның майы негізінен тағам
үшін, яғни маргарин, майонез, балық және көкөніс консервілерін, нан және
кондитер өнімдерін шығаруға қолданылады. Сонымен қатар оның майы сабын
қайнату және зәйтүн өндірісінде пайдаланылады. Дәнінің қауызы жақсы отын.
Күнбағыс табағының күлте жапырақшаларынан дәрі дайындайды.
Күнбағыстың күнжарасында 8-10 пайыз май, 1,1 мал азықтықөлшем болады,
сондықтан ол малға бағалы концентратты жем. Күнбағыс балды өсімдік және
отамалы дақыл болғандықтан ауылшаруашылық өсімдіктері үшін жақсы алғы егіс.
Егіншілікте егіс танаптарында ықтырма дақыл ретінде себіледі. Күнбағыс
Павлодар, Шығыс Қазақстан облыстарында дән және сүрлем үшін, ал
республиканың басқа болыстарында тек сүрлем ғана өсіріледі.
Қазақстанда 2006 жылы күнбағыстың егіс көлемі 453,8 мың гектар, оның
ішінде суармалы жерлерде 30,0 мың гектарға жетті. Орташа есеппен алғанда
сол жылы республика бойынша күнбағыстың әр гектарынан 6,3 центнер өнім
алынып, ал оның жалпы түсімі 285,9 мың тонна болды.
Қазақстан бойынша 2006 жылы күнбағыстың Армавирец, Восход, Салют,
Казакстанский 324 буданы, Родник, СПК, Солнечный - 20, Казакстанский-341
сорттары аудандастырылады.
Өсімдік майлары тоқыма өнеркәсібінде су өткізбейтін маталар,медицина
саласында қолданылады. Кейбір майлы өсімдіктердің (күнбағыс, зығыр)
күнжарлары мал үшін концентратты бағалы жем.

II.Күнбағыс өсімдігінің өсіру технологиясы.
Күнбағысты бітік өсірудің аса маңызды шарты – егісті дер кезінде және
жоғары сапалы күтіп – баптау. Күтіп – баптау технологиясы тұқым өңгенге
дейін және көктеп шыққаннан кейін тырмалауды, қатараралыктар мен қатарларды
арнаулы құралдармен культивациялауды және гербицидтер қолдануды көздейді.
Әсімдіктердін жиілігі тұқымның дәл белгіленген санын себумен анықталады, ал
қажет болғанда көктеп шықканнан кейінгі тырмалаумен реттеледі.
Егістен кепін топырақты малалап, кеніннен жеңіл тырмалармен
тырмалайды. Арамшөптерге қарсы күрес үшін топырақты алғашқы өңдеуді
(керегекөз немесе арнаулы отағыш тырмалармен немесе ротациялы
шабықтауышпен) өркендер шыққаннан кейін жүргізеді.Тырмалардың белгілі бір
түрін топырақтың типі мен физикалық құрамына, сондай – ақ оның жайына
байланысты таңдап алады. Жеңіл және қопсыған топырактарда БС-2,0; БСН-4,0
керегекөз тырмалар, БСО-4,0 ЗОР-0,7 керегекөз жеңілдетілген тырмалар немесе
отағыш тырмалар, ал механикалык құрамы жағынан орташа және ауыр
топырақтарда — ЗБП-0,6 БЗСС-1,0 және ЗБЗС-1 тісті тырмалар қолданылады.
Ротациялы шабықтаушылармен өңдегенде тіпті ауыр топырақтардың қыртысы жақсы
майдаланады. Керегекөз тырмалар 6 кН (0,0 тс) класты тракторлармен
агрегатталады, ал жартылай аспалы СН-35А тіркеуіші бар үш тырманы 14 кН
(1,4 тс) класты тракторлармен агрегаттауға болады. Тырмалар учаскенің бетін
жақсы кайталайды, топыракты 4-6 см тереңдікте сапалы қопсытуды камтамасыз
етіп, арамшөп өркендерінің басым көбін құртады.
Тісті тырмаларды колданғанда олардың тістері тұқымға жетпеуін
кадағалау керек, демек тұқым таяз егілген учаскелерде оларды қолдануға
болмайды. С-ПУ тіркеуіштің көмегімен тісті тырмалардың 24 буынынан 30 кН (3
тс) класты трактормен агрегат құруға болады. СН-35А жартылай аспалы немесе
НУБ-4,8 универсал аспалы тіркеуіші бар осыншама тырманы 14 кН (1,4 тс)
класты трактормен агрегаттауға болады.Тырмалаған кезде агрегаттар секундына
0,83 – 1,11 м (сағатына 3—4 км) жылдамдықпен істейді. Агрегатта бір
тракторист істейді. Тістердің бәрі тура және бірдей жылжуы үшін тырмаларды
тіркеуіштерге қысқа тарткыштармен бекітеді.Агрегат бұрылғанда тырмалар
жерді үймелеп, топырақтағы тұқымды орнынан қозғамауы керек.
Өркендер шықканға дейін тырманы көлденен,бағытта немесе диагональ
бойынша (сеялканын, жүрісіне карағанда) салған жөн.Мүндайда арамшөптердің
жіп тәрізді өркендері құртылып, шүмектер мен сеялканың малалаушы доңғалағы
жылжыған кезде пайда болатын бороздалар тегістеледі, себер алдындағы
өндеуден қалған кесек топырақ түйірлері майдаланады. Кейіннен
қатараралықтарды культиваторлармен өңдеу үшін бороздалар мен кедір –
бұдырларды тегістеудің үлкен манызы бар.
Кейбір шаруашылықтарда МВН-2,8 ротациялы шабықтауыштардың
жұмысы жете бағаланбайды. Бұл құрал арамшөптердің өркендерін құртып қана
қоймайды, топырақтың, жоғарғы қабатын жақсы копсытады,әсіресе секундына
2,77 – 3,33 м (сағатына 10 – 12 километрге дейін) көтеріңкі жылдамдыкпен
жүргенде беткі қыртыспен кесек топырақ түйірлерін майдалайды. Шабақтауыштар
дискілеріне инелері топырақты 4 – 6 см тереңдікте копсытады. Дискілерінің
жүріс терендігін балласт – жүктен реттейді. Тісті тырмалармен өндеуге
қарағанда ротациялы шабықтаушылармен өңдегенде мәдени өсімдіктер анағұрлым
аз зақымданады.
Екінші тырмалауға (арамшөптер шыққанда) шынайы жапырақтардың бірінші
жұбы шыққанда кіріседі. Жұмыс күндіз өсімдіктер аздап солған кезде
жүргізіледі.Совхоздар мен колхоздардың тәжірибесі екі кайтара тырмалағанда
арамшөп өркендерінің орта есеппен 70 – 90% -ы құртылатыньн көрсетеді.
Тырмалау шаршы – ұялы және пунктирлі әдіспен егілген учаскелерде
жүргізіледі.
Егісті бұдан кейін күтіп – баптау жұмыс органдарының тиісті жиынтығы
болатын культиваторлармен жүзеге асырылады. Қатараралығы 70 см егісті
культивациялағанда трактор доңғалақтарын бір – бірінен 1400 мм кашықтықта
кою керек. Әр доңғалактың ортаңғы бойлық сызықтан тура 70 см жерде болуы
өте манызды. Баллондардағы әсіресе арткы баллондардағы қысым бірдей болуы
тиіс. Бұл культиватордың жұмыс органдарын тік жазықтықта туралауды
женілдетеді. Культиваторды асып ілуден бұрын аспалы тетікті даярлап алу
керек. Аспалы тетік қиғаштарының (тік рычагтарының) ұзындығы бірдей және
культиваторды транспорттык күйге келтіру үшін қажетті биіктік қамтамасыз
етілетіндей болуы тиіс. Бұл адамның аяғында агрегаттың еркін бұрылуын
камтамасыз етеді. Қиғаш тетіктердің ұзындығын теңестіргеннен кейін
культиваторды тракторға асып іліп реттейді. Культиватордын бас брусының
ұштары трактордың артқы доңғалақтарынын жарты осінен бірдей қашықтықта, ал
бас брустың ортасы трактордың бойлық ось сызығымен беттесіп тұруы тиіс. Бұл
үшін тракторға асып ілінген культиваторды аспалы тетік шынжырларының
көмегімен туралайды. Қия беткейлерде немесе адыр-бұдырлы учаскелерде
істегенде культиватор бір жаққа қарай жылжып кетпеуі үшін трактордың
гидрокөтергішінің бойлық тартқыштарын шынжырмен мықтап бекітеді. Егер мұны
істемесе, бас бруста, сеялкаларды барынша мұқият орналастырғанның өзінде,
жылжыған кезде культиватордың жұмыс органдары өңделетін қатарлардан бірдей
қашықтықта болмайды, сөйтіп өсімдіктер кесіліп қалады.
Трактордың гидравликалық аспасының үстіңгі бойлық тартқышының
ұзындығын реттеуге ерекше көңіл бөлген жөн. Тартқыштың ұзындығы
культиватордың секциялары мен жұмыс органдарының қалыпты жылжуын қамтамасыз
ететіндей, яғни барлық секциялардың үшкір және бір жақты табандарының
(ұстараларының) негізі культивация тереңдігінде көлденең жағдайда болуы
тиіс. Табандардың артқы ұштарының, астында кішігірім саңылау (5
миллиметрден аспайтын) болуы мүмкін.
Күнбағыстың қатараралықтарын өңдеу үшін КРН-4,2 және КРН-5,6
культиватор-өсімдік қоректендіргіштер колданылады. Бұларды арамшөптерге
қарсы күрес, топырақ қопсыту және 70 Х 70 см схема бойынша, сондай – ақ
пунктирлі әдіспен себілген егісті үстеп қоректендіру үшін пайдаланады, КРН-
4,2 культиваторының 7 секция жұмыс органдары және жетегі тірек
доңғалақтармен байланыстырылған тыңайтқыш себетін аппараты бар. Жұмыс
органдарының комплектіне мыналар енеді: 14 бір жақты табан, алымы 27 см 7
үшкір табан, алымы 22 см 12 үшкір табан, 19 қопсыткыш табан (қашау), 7
домбықтауыш және 12 үстеп қоректендіргіш пышақ.
70X0 см схема бойынша себілген егіс үшін бір секцияны рама брусының
ортаңғы бөлігінде орнатады. Онын, оң және сол жактарында бір-бірінен 70 см
кашықтыкта үш секциядан орнатады. Орындалатын жұмысқа байланысты тиісті
жұмыс органдарын таңдап алып, секцияларға монтаждайды.
Шаршы – ұялы егістердің бірінші культивациясын сеялканың жүріс
бағытына көлденең жүргізеді. мүның өзінде көлденең қатарлар айқын
көрінеді. Қорғаныс аймақтарынан тыс жердегі өсімдіктердің бәрі кесіледі.
Культиватор секцияларының бәріне екі-екіден бір жақсы табан (ұстара) және
бір-бірден алымы 22 см үшкір табан орнату керек . Жұмыс органдарын осылай
орналастыру агрегат бір жүріп өткенде жеті қатараралықты өкде үшін қажет,
өйткені шаршы-ұялы егістің көлденең қатарларында түйісу қатараралықтары
болмайды. Культиваторды осылай тырғанда агрегаттың өнімділігі қатарларды
бойлап өңдеумен салыстырғанда 16% артады.
Комплектіленген культиваторды жұмыс органдарымен тракторға асып іледі,
тегіс алаңға қойып, табандарды реттейді. Алаңда тіктеуіштің көмегімен
немесе жіп бойынша алдын ала агрегаттың ортаңғы сызығын белгілейді. Оныц оң
және сол жақтарынан (35 см қашықтықта) ортаңғы екі қатардың параллельді
сызықтарын сызады. Бұл сызықтардың әрқайсысынан 70 сантиметрден шегініп
тағы да екі сызық сызады, яғни аланда сеялка бір жүрісте сепкен алты
қатардың көшірмесі жасалады. Культиватор секциясына, қатарлар сызығынан 15
см қашықтықта (қорғаныш аймағы), табанұстаралар бекітіледі, ал екі жақты
табандарды ұстаралардың алдынан орнатады. Табандарды осылай орнату
өңделетін қатар аралықтарда топырақ бетінін тегістелуін қамтамасыз етеді.
Табандарды олардың тірек беті аланға жанасатындай етіп кояды. Табандар
жүзінің артқы ұшының астында кішігірім саңылау (5 мм дейін) болуы мүмкін.
Табандарды керекті тереңдікке орнату үшін секциялардыц тірек
доңғалақтарының астына биіктігі бірдей ағаш брусоктар қояды, олардыц
биіктігі топырақ ендеудің қажетті тереңдігінен 2 см кем болады. Көлденең
қатараралықтарды бірінші өндеу үшін даярланған агрегатты алдымен ұзына
бонғы қатараралықтағы жұмыста тексереді. Қажет болса жұмыс органдарын
реттейді. Тек содан кейін ғана көлденен барғытта өңдеуге кіріседі.
Егісті ұзына бойғы бағытта бірінші өңдеуді де бір жақты табандармен
(ұстаралармен) және үшкір табандармен жүргізген жөн. Көлденең бағытта
бірінші ендеуге қарағанда қорғаныш аймактарын 10 – 12 сантиметрге денін
кішірейтеді. Жұмыс органдарының ізі бір-бірін жабуын қамтамасыз ету үшін
секцияның ортасына алымы 27 см, ал шеткі секцняларға алымы 22 см үшкір
табандар орнатып, алты қатарлы егістің толық бес қатараралығы мен
жартыдан түйісу қатараралықтарын өңдейді. Бірінші ұзына бойғы культивацняны
әдетте 6 – 8 см терендікте, ал ауыр топырақтарда 8 – 10 см (екіншіні – 10 –
12 см) тереңдікте жүргізеді.
Ұзына бойға қатараралықтарды культивациялаумен бір мезгілде
қатараралықтардың қорғаныш аймақтарын да өңдейді. Бұл үшін әр секцияға ҚРН-
38А отағыш тырмалар немесе ротациялы шабықтауыштың КЛТ-28 қосарланған инелі
дискілері монтаждалады. Қосымша жұмыс органдары мен құралдрды тапсалы тез
алынатын секциялардың көмегімен бекітеді, олар өңдеген кезде танаптың
бедерін жақсы қайталауға мүмкіндік береді. Күнбағыстың биіктігі 20
сантиметрден аспағанда рана инелі дискілермсн немесе отағыш тырмалармен
істеуге болады, өйткені мұнданда күнбағыс өсімдігінің зақымдануы 1 – 3
-тен артпайды, ал арамшөптердің 75—80%-ы құртылады.
Инелі дискілер немесе қатарлы тырманың тістері топыракты 4—5 см
тереңдікте, ал тұқым терең сіңірілмейтін учаскелерде бұдан біршама таяз
қопсытуы керек. Инелер күнбағыстың тамыр жүйесіне жетпеуге тиіс.
Қатараралықты өндегенде ҚРН-38А отағыш тырмалар мен КРН-28
аймақтарында топырақты қопсытпай, арамшөптерді кеспей қалдыра береді. Шаршы-
ұялы егістің қатараралыктарын тіпті тоғыспалы әдіспен өндегеннің өзінде
танаптың 10—12-де ал пунктирлі себілген егісте 35 – 40-ке дейін
арамшөптер қалады. Бұл аландарды қол күшімен өндеу үшін гектарға 10—30 адам
сағат жұмсау қажет.
Екінші көлденең культивация үшін секцияларға екі-екіден алымы 22 см
үшкір табандар қояды. Бұлардың бір-бірінің ізін басуы 4 см болуы тиіс.
Өсімдіктердің көлденең қатарлар айқын бейнеленгсн егістерді өндегенде де
культяватордың шет секцияларына екі-екіден табан орнатады. Егер мәдени
өсімдіктердің кесіліп қалу қаупі болса (культиватор жүрісінің біршама
тұрақсыз болатынын ескеріп) шеткі секцияларға бір-бірден алымы 27см үшкір
табан монтаждайды. Мұнданда қорғаныш аймағын 18 сантиметрге дейін
үлкейтеді. Көлденең бағытта бірінші сондай-ақ екінші культивациялағанда да
табандарды 5 – 6 см тереңдікке орнатады.
Екінші ұзына бойғы культивацияны да үшкір табандармен жүргізеді.
Түйісу қатараралықтарын өңдейтін шеткі секцияларға бір-бірден алымы 27 см,
ал қалғандарына екі-екіден: бірінің алымы 22 см, екіншісінің алымы 27 см
табан қояды. Қорғаныш аймақтары 12 сантимегрге дейін болады. Күнбағыстың
тамыр жүйесі зақынданбауы үшін табандарды 5 – 6 сантиметрден терең
жібермейді.
Табандар мен ұстаралардың жүзі өткір болуы тиіс. Қорытылған сормайт
ұсталған жүздерді егісті күтудің бүкіл өнбойына қайрамайды. Пунктирлі
егістерде бірінші көлденен культивациялағанда ұзындығы 8—12 см шоқ түптер
калдырылады, пунктирлі әдіспен себілген күнбағысты бұдан кейін күтіп-баптау
шаршы-ұялы әдіспен себілген егісті күтіп-баптау тәрізді. Қатараралықтарды
кейіннен культивациялау егістіктін ластануы мен топырақтың нығыздалуына
байланысты. Кейде вегетациялық дәуірдің барысында кемінде екі көлденең
және үш ұзына бойғы культивация жүргізіледі.
Қатараралықтарды соңғы рет өңдегенде, ол комбайндардың алдағы
уакыттағы жүріс бағыты бойынша жүргізіледі, культиваторға қатарларда өсіп
тұрған арамшөптерге қарсы күрес мақсатымен үшкір табандардың орнына қайырма
корпустар ретіндегі қарапайым құралдар, (КРН-52 және КРН-53) монтаждалады,
олар ұяларға немесе қатарлардағы өсімдіктерді топырақтың 5-6 сантиметрлік
қабатымен басып кетеді.
Күнбағыс егісін өндегенде енбек өнімділігін арттыру үшін жоғары
жылдамдықпен істеудің үлкен маңызы бар. Секундына 1,8 м (сағатына 6,5 км)
жылдамдықпен істегенде қатараралықтарды өңдеу сапасы агротехника
талаптарына толық сай келеді.
Жоғары жылдамдыкпен культивациялау үшін танаптың беті тегіс
(бороздасыз) болу керек. Бұған егісті көлденең бағытта (сеялканың жүрісінде
қарағанда) тырмалау арқылы қол жетеді. Культиваторлар жоғары жылдамдыкпен
істегенде топырақтың жалдануы азайып, қопсыту сапасы жақсарады, арамшөптер
құртылады. Культиватор дұрыс асылып, тракторист жақсы істегенде кесіліп
қалатын мәдени өсімдіктердің саны оншама көбеймейді (0,5-1%).
Тәжірбиелі механизаторлар көп жағдайда агрегаттын жүріс жылдамдығы
секундына 2,5 – 2,77 метрге (сағатына 9 – 10 км) дейін арттырады. Мұндайда
өсімдіктерді топырақ басып қалуынан қорғау үшін культиваторға сақтандырғыш
қалқандар қою керек. Егер заводта жасалған қалқандар болмаса оларды істен
шыққан астық сеялкаларынын дискілерінен немесе формасы тік бұрышты табақты
болаттан (топсалы алқа арқылы) жасап алуға болады. Қалқандарды бір жақты
табан ұстаралардың тағандарына қондырады.
Суармалы жерде күнбағыс дақылын өсіргенде гүлдену және дән толысуы
кезінде топырақ ылғалдылығын топырақтың егістік ылғал сыйымдылығының
кемінде 75% дәрежесінде ұстау керек, бұл дер кезінде суарумен қамтамасыз
етіледі. Ылғалды сіңіре суаруды күзде немесе ерте көктемде жүргізеді, суару
нормасы 1000 – 1500 мЗга. Әдетте вегетациялык суару үшеу болады: бірінші
көктеп шықққаннан кейінгі сиретуден соң (шынайы жапырақтардың қос жұп
фазасы), екінші - табақтар қалыптаса бастаған кезде, үшінші-гүлдей
бастағанда. Суару нормасы 600 – 1000 мЗга.
Күнбағыс дәнінің қалың түптілігін азайту үшін аралармен тозандандыруды
қолданады, бұл үшін бір гектарға 1 – 1,5 ара семьясы есебінен танапқа
омарта шығарады. Омартаға жай орналасқан егістерде күнбағыс дәнінің өнімі
20% артады.
Краснодар өлкесінің Усть-Лабинск ауданындағы Крупская атындағы
колхоздарда күтіп-баптауды дұрыс ұйымдастырып, дер кезінде өткізу соңғы
жылдар бойына гектар сайын 28 – 32 центнерден күнбағыс дәнін алуға
мүмкіндік берді. Кубаның, Донның, Ставропольдің көптеген колхоздары мен
совхоздары екі сменалық жұмысқа көшіп, әрбір агрегаттың жарық күн бойындағы
өнімділігін 30 – 35 гектарға дейін жеткізіп, күнбағысты дер кезінде күтіп-
баптауды камтамасыз етеді. Өнім өлшеміне жұмсалатың шығындар кеміп, оның
сапасы жақсара түсті.
Сегіз қатарлы сеялкалармен себілген күнбағыстың қатараралықтарын өңдеу
үшін 14 және 20 кН (1,4 және 2,0 тс) класты тракторлармен агрегатталатын
КРН-5,6 ал алты қатарлыны – КРН-4,2 аспалы культиватор-өсімдік
қоректендіргішті пайдаланады. Егіс төрт қатарлы болғанда 6,9 және 14 кН
(0,6; 0,9 және 1,4 тс) класты тракторлармен агрегатталатын КРН-2,8А
культиваторы қолданылады.

2.1 Күнбағысты себу алдындағы топырақты өңдеу.
Күнбағыс - Совет Одағында өсірілетін негізгі майлы дақыл. Ол 4,5 млн.
гектардан аса жерге егіледі. Күнбағыстың тұқымшаларында 32 – 54%, ал дәнге
есептегенде 50-65% май бар. Ол негізінен күнбағыс майын жасау үшін
пайдаланылып, табиғи және ұқсатылған (маргарин) түрінде тамаққа
қолданылады. Біздің елімізде майлы өсімдіктер мен қос мақсатта
пайдаланылатын өсімдіктер (күнбағыс, май зығыр, қыша, арыш, соя, мақта,
салалы зығыр, қарақұрай және т. б.) дәнінен өндірілетін бүкіл өсімдік
майының 65%-ке жуығы күнбағыстың үлесіне тиеді. Күнбағыстың майлы өсімдік
ретіндегі айрықша маңыздылығымен бірге мал шаруашылығы үшін де оның үлкен
маңызы бар. Күнбағыстың дәнін кайта өңдегенде күнжара түрінде 30%-ке жуық
(қайта өнделетін дән массасынан) қалдық алынады, ол мал мен құс үшін
концентратты тамаша жем болып табылады. Күнжараның құрамында 48—50% белок,
8—11% май, 19—20% су көміртегі бар. Күнбағыстың сабарын жаққанда алынатын
күлдің құрамында 4%-ке жуық фосфор қышқылы (НЗР04), 15%-ке дейін калий
тотығы (КгО) бар және ол тыңайтқышқа арналған сақар өндіру үшін
пандаланылады. Топан, сабағы мен табағын қосымша өңдегенде мал үшін жақсы
жем болады.
Күнбағыс дакылын өсірудің механикаландырылған технологиясын үздіксіз
жетілдіріп, неғұрлым жетілген жаңа машиналарды қолдану, осы дакылдың
шығымдылығын молайтуда аса манызды.
Баска отамалы дақылдардың қандайы сияқты болсын күнбағыс өсіру —
еңбекті көп керек ететін процесс. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.