Мәдени өсімдіктердің шаруашылық дақылдары

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 25 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
І Қазақстандағы мәдени өсімдіктердің шығу тегі
... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1. Мәдени өсімдіктердің шығу
тегі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Мәдени өсімдіктердің зерттелуі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ІІ Мәдени өсімдіктердің шаруашылық дақылдары ... ... ... ... ... ... .. ..

2.1 Мәдени өсімдіктердің шаруашылық
дақылдары ... ... ... ... ... ... .. ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

ІІІ. Тәжірибелік
бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .

3.1 Мәдени өсімдіктердің өзгергіштік заңдылықтарын
зерттеу ... ... ... ... ..

Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...

Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Кіріспе

Мәдени өсімдіктер - өсімдік түрлері. Мәдени өсімдіктердің пайда болуы
адамзат мәдениетінің қалыптасуымен тығыз байланысты. Қытай мен Жапониядан
күріш, қонақ тары, қытай капустасы, бұршақ түрлері, құрма, апельсин,
мандарин, шай, т.б. өсімдік түрлері; Индонезия мен Үндіқытайдан нан ағашы,
манго, лимон, банан, қант пальмасы, эвкалипт, темекі, мақта; Австралиядан
қант қамысы, қияр, кенеп, кокос пальмасы, күріштің 2 түрі, қара бұрыш;
Орталық Үндістаннан қара бидайдың 2 түрі, бұршақтың 5 түрі, зығыр, мақсары,
қарбыз, сәбіз, алма, алмұрт, өрік, шие, бадан, жеміс ағашы; Орта Азиядан
бидай, қара бидай, арпа, сұлы, бұршақ, жоңышқа, қант қызылшасы, алма,
жүзім, анар; Алдынғы Азиядан зәйтүн, лавр, жеміс ағашы, т.б.; Африкадан
мақтаның 4 түрі, қарбыз, кофе; Америкадан жүгері, картоп, қызанақ,
асқабақтың бірнеше түрі, какао, арахис, топинамбур, т.б. мәдени өсімдіктер
таралған. Адамзат үшін мәдени өсімдіктердің маңызы зор. Бау-бақшадағы, егін
алқабындағы өсіп тұрған өсімдіктер азық-түліктің, дәрі-дәрмектің, мал
азығының негізгі көзі болып табылады. Қазақстанда мәдени өсімдіктердің түрі
көп және олар әр түрлі. Олар - бидай, сұлы, жүтері, күріш, тары, арпа,
түйебұршақ, соя, асбұршақ, жержаңғақ, жасымық, картоп, күнбағыс, макта,
қызылша, қарбыз, таңкурай, жүзім, т.б. Мәдени өсімдіктердің жаңа сорттарын
шығарумен селекционер ғалымдар айналысады.
Мәдени өсiмдiктердiң шығу тегi. Мәдени өсiмдiктер жабайы өсiмдiктердiң
түрлерiнен шыққан. Алғашқы адамдар өсiмдiктердiң жеуге келетiн жемiстерi
мен тамырларын тауып қолданған. Жабайы өсiмдiктердi жинап алып, оларды
өздерi тұрған жердiң айналасына егiп, өсiре бастаған. Адамадар топырақты
қопсытқанда, арамшөптерiн өлтiргенде, суғарғанда өсiмдiктiң жақсы өсетiнiн
бiлген. Олардың жемiстерiнiң, тұқымдарының, тамыржемiстерiнiң әрi үлкен,
әрi дәмдi болып қалыптасатынын байқаған.
Мәдени өсiмдiктердiң көпшiлiгiнiң тарихы еретеден басталады, бiрақ
олардың бiрқатары кейiнгi кезде себiле бастады. Мысалы, бидай бiздiң
эрамызға дейiнгi VII мыңжылдықта, картоп, қызанақ (сурет), күнбағыс XVI
ғасырда, ал қант қызлшасы XIX ғасырдың бас кезiнен өсiрiледi. Табиғи
өсiмдiктердi мәденилендiру қазiр де жүрiп жатыр. Ғалымдар жабайы
өсiмдiктердiң құндыларын зерттеп, ең жақсыларын таңдап алады.Оларды
өсiрудiң агротехникасын жолға қояды. Өсiмдiктердi өсiрудiң тәжiрибесi
ұрпақтан ұрпаққа берiлiп келедi. Адам қай кезде де өз қажетi үшiн, сапасы
ең жоғары өсiмдiктердi таңдай бiлген.
Мәдени өсiмдiктердiң көпшiлiгiнiң көп өзгергенi сондай, олар өздерiнiң
жабайы туыстарына мүлдем ұқсамайды. Сондықтан көп жағдайда мәдени
өсiмдiктердiң шығу тегiн анықтау оңайға түспейдi.
Агрономия ғылымының дамуына байланысты адамның өсiмдiкке әсер ету
қабiлетi өсiп келедi. Мәдени өсiмдiктердiң әр түрлi сорттары шығарылады.
Сорт дегенiмiз- өзiне тән белгiлерi мен қасиеттерi бар бiртектес
өсiмдiктердiң тобы. Егiн шаруашылығында дәндi дақылдар мен көкөнiстiк
өсiмдiктер негiзiнен тұқымдары арқылы өндiрiледi. Бұл жағдайда сорттың
белгiлерi мен қасиеттерi сақталып отырады.
Жемiс-жидек өсiмдiктерiн өсiру шаруашылығында сорт деп айқын
байқалатын белгiлерi (бөрiкбасының пiшiнi, жемiсiнiң үлкендiгi, түсi, дәмi,
т.б.) мен қасиеттерi (түсiмдiлiгi, ұзақ өмiр сүруi, суыққа төзiмдiлiгi,
әртүрлi зиянкес жәндiктер мен ауруларға төзiмдiлiгi, т.б.) бар вегетативтiк
жолмен көбейетiн өсiмдiктi айтады. Тұқымнан өсiрiлген жемiс- жидектi
өсiмдiктер, аналық өсiмдiктiң қасиетiн қайталамайды. Сортты ұзақ жылдар
бойы әр түрлi жағдайда өсiру (олардың көпшiлiгi жүздеген ылдар бойы
өсiрiледi) жаңа белгiлер мен қасиеттердiң пайда болуына әкелiп соқтырады.
Бiр сорттан оның бiрнеше түрi шығады. Егер өсiмдiктiң белгiлерi мен
қасиеттерiнiң аналық өсiмдiктен айырмашылығы көп болса, жеке сорт ретiнде
бөлiп шығарады.
Өсiмдiктiң сорттарын шығарудың жаңа жолдары мен тәсiлдерiн ойлап
табумен селекция ғылымы (латынша селекцио – таңдау, сұрыптау) айналысады.
Селекционерлер адамға қажеттi қасиеттерi мол (өнiмдiлiгi жоғары, ауруға көп
шалдықпайтын, әр түрлi ортада өсуге бейiмделгiш) жаңа сорттарды шығарумен
шұғылданады.
Селекционерлердiң жұмыстарының арқасында көптеген ауыл шаруашылық
дақылдарының өнiмдiлiгiн бiршама арттырудың мүмкiндiгi туды. Мысалы, П.П.
Лукьяненко шығарған (Безостая 1, Аврора, Кавказ); В.Н. Ремесло шығарған
(Мироновская юбилейная, Мироновская 808, Ильичевка және басқалары)
бидайдың сорттары өндiрiстiк мақсатта сепкеннiң өзiнде гектарына 50-70
центнерден өнiм бердi. Селекционер ғалым Н.Л. Удольская шығарған жаздық
бидайдың Қазақстан – 126 сорты өндiрiстiк мақсатта сепкенде гектарына 54
центнерден өнiм берген. Суғармалы жерге негiздеген Қазақстан- 3 сорты
гектарына 66, ал суғарылмайтын жерге шығарған Қазақстан- 4 сорты гектарына
38 центнерден өнiм бередi. Осы сорттардың себiлетiн жер көлемi миллиондаған
гектарға жетедi. В.С. Пустовойт селекциясынан шыққан күнбағыс сортының
тұқымшасында 57%- ке дейiн май болады. Жүгерiнiң түсiмдiлiгi жоғары
сорттары суғармалы жерлерде гектарына 150 центнерден дән бередi.
Республиканың азық- түлiк өнiмдерiн арттыруға арналған бағдарламада
селекциялық жұмыстарды бұрыңғыдан да күшейту мәселесi тұр. Сонымен бiрге
ауыл шаруашылық дақылдарының жаңа сорттарын өндiрiске енгiзу мiндетi
қойылып отыр. Бұл сорттар осы кездегi ауыл шаруашылығы сұранысына сай
келуге тиiстi. Олар қолайсыз жағдайларға төзiмдi және сапасы мен өнiмдiлiгi
жоғары болуы тиiс. Мысалы, күздiк бидайлардың өнiмдiлiгi гектарына 80-90,
ал жаздық бидайлардың өнiмдiлiгi 45-60 центнерден төмен болмауы қажет.
Зерттеу мақсаты: Қазақстан Республикасындағы мәдени өсімдіктердің
анатомиялық және морфологиялық құрылысы.
Зерттеу міндеті: Мәдени өсімдіктердің түрлерімен пайдасын үйрену.
Зерттеу өзектілігі: Мәдени өсімдіктердің биологиялық ерекшеліктері.
Зерттеу обьектісі: Мәдени өсімдіктер
І Қазақстандағы мәдени өсімдіктердің шығу тегі

1. Мәдеи өсімдіктердің шығу тегі

Мәдени өсiмдiктердiң шығу тегi. Мәдени өсiмдiктер жабайы өсiмдiктердiң
түрлерiнен шыққан. Алғашқы адамдар өсiмдiктердiң жеуге келетiн жемiстерi
мен тамырларын тауып қолданған. Жабайы өсiмдiктердi жинап алып, оларды
өздерi тұрған жердiң айналасына егiп, өсiре бастаған. Адамадар топырақты
қопсытқанда, арамшөптерiн өлтiргенде, суғарғанда өсiмдiктiң жақсы өсетiнiн
бiлген. Олардың жемiстерiнiң, тұқымдарының, тамыржемiстерiнiң әрi үлкен,
әрi дәмдi болып қалыптасатынын байқаған. Мәдени өсiмдiктердiң көпшiлiгiнiң
тарихы еретеден басталады, бiрақ олардың бiрқатары кейiнгi кезде себiле
бастады. Мысалы, бидай бiздiң эрамызға дейiнгi VII мыңжылдықта, картоп,
қызанақ (сурет), күнбағыс XVI ғасырда, ал қант қызлшасы XIX ғасырдың бас
кезiнен өсiрiледi. Табиғи өсiмдiктердi мәденилендiру қазiр де жүрiп жатыр.
Ғалымдар жабайы өсiмдiктердiң құндыларын зерттеп, ең жақсыларын таңдап
алады.Оларды өсiрудiң агротехникасын жолға қояды. Өсiмдiктердi өсiрудiң
тәжiрибесi ұрпақтан ұрпаққа берiлiп келедi. Адам қай кезде де өз қажетi
үшiн, сапасы ең жоғары өсiмдiктердi таңдай бiлген.
Мәдени өсiмдiктердiң көпшiлiгiнiң көп өзгергенi, олар өздерiнiң жабайы
туыстарына мүлдем ұқсамайды. Сондықтан көп жағдайда мәдени өсiмдiктердiң
шығу тегiн анықтау оңайға түспейдi.Агрономия ғылымының дамуына байланысты
адамның өсiмдiкке әсер ету қабiлетi өсiп келедi. Мәдени өсiмдiктердiң әр
түрлi сорттары шығарылады. Сорт дегенiмiз- өзiне тән белгiлерi мен
қасиеттерi бар бiртектес өсiмдiктердiң тобы. Егiн шаруашылығында дәндi
дақылдар мен көкөнiстiк өсiмдiктер негiзiнен тұқымдары арқылы өндiрiледi.
Бұл жағдайда сорттың белгiлерi мен қасиеттерi сақталып отырады.
Жемiс-жидек өсiмдiктерiн өсiру шаруашылығында сорт деп айқын
байқалатын белгiлерi (бөрiкбасының пiшiнi, жемiсiнiң үлкендiгi, түсi, дәмi,
т.б.) мен қасиеттерi (түсiмдiлiгi, ұзақ өмiр сүруi, суыққа төзiмдiлiгi,
әртүрлi зиянкес жәндiктер мен ауруларға төзiмдiлiгi, т.б.) бар вегетативтiк
жолмен көбейетiн өсiмдiктi айтады. Тұқымнан өсiрiлген жемiс- жидектi
өсiмдiктер, аналық өсiмдiктiң қасиетiн қайталамайды. Сортты ұзақ жылдар
бойы әр түрлi жағдайда өсiру (олардың көпшiлiгi жүздеген ылдар бойы
өсiрiледi) жаңа белгiлер мен қасиеттердiң пайда болуына әкелiп соқтырады.
Бiр сорттан оның бiрнеше түрi шығады. Егер өсiмдiктiң белгiлерi мен
қасиеттерiнiң аналық өсiмдiктен айырмашылығы көп болса, жеке сорт ретiнде
бөлiп шығарады.
Өсiмдiктiң сорттарын шығарудың жаңа жолдары мен тәсiлдерiн ойлап
табумен селекция ғылымы (латынша селекцио – таңдау, сұрыптау) айналысады.
Селекционерлер адамға қажеттi қасиеттерi мол (өнiмдiлiгi жоғары, ауруға көп
шалдықпайтын, әр түрлi ортада өсуге бейiмделгiш) жаңа сорттарды шығарумен
шұғылданады.
Селекционерлердiң жұмыстарының арқасында көптеген ауыл шаруашылық
дақылдарының өнiмдiлiгiн бiршама арттырудың мүмкiндiгi туды. Мысалы, П.П.
Лукьяненко шығарған (Безостая 1, Аврора, Кавказ); В.Н. Ремесло шығарған
(Мироновская юбилейная, Мироновская 808, Ильичевка және басқалары)
бидайдың сорттары өндiрiстiк мақсатта сепкеннiң өзiнде гектарына 50-70
центнерден өнiм бердi. Селекционер ғалым Н.Л. Удольская шығарған жаздық
бидайдың Қазақстан – 126 сорты өндiрiстiк мақсатта сепкенде гектарына 54
центнерден өнiм берген. Суғармалы жерге негiздеген Қазақстан- 3 сорты
гектарына 66, ал суғарылмайтын жерге шығарған Қазақстан- 4 сорты гектарына
38 центнерден өнiм бередi. Осы сорттардың себiлетiн жер көлемi миллиондаған
гектарға жетедi. В.С. Пустовойт селекциясынан шыққан күнбағыс сортының
тұқымшасында 57%- ке дейiн май болады. Жүгерiнiң түсiмдiлiгi жоғары
сорттары суғармалы жерлерде гектарына 150 центнерден дән бередi.
Республиканың азық- түлiк өнiмдерiн арттыруға арналған бағдарламада
селекциялық жұмыстарды бұрыңғыдан да күшейту мәселесi тұр. Сонымен бiрге
ауыл шаруашылық дақылдарының жаңа сорттарын өндiрiске енгiзу мiндетi
қойылып отыр. Бұл сорттар осы кездегi ауыл шаруашылығы сұранысына сай
келуге тиiстi. Олар қолайсыз жағдайларға төзiмдi және сапасы мен өнiмдiлiгi
жоғары болуы тиiс. Мысалы, күздiк бидайлардың өнiмдiлiгi гектарына 80-90,
ал жаздық бидайлардың өнiмдiлiгi 45-60 центнерден төмен болмауы қажет.
Бiздiң республикамызда әр түрлi ғылыми – зерттеу институттары мен
өсiмдiктердiң селекциялық орталықтары бар.Барлық жаңа сорттар мiндеттi
түрде мемлекеттiк сынақтан өтедi. Сынақтан табысты өткен, бұрын егiлiп
жүрген сорттардан, артықшылығы байқалған сорттарды келешекте себуге рұқсат
берiледi. Қазiргi кезде бұрыңғы колхоздар мен совхоздардың орнында шағын
шаруа қожалықтары пайда болды. Осы шаруа қожалықтарының егiстiк
алқаптарында, мәуелi бауларында 5000- нан астам өсiмдiктердiң
аудандастырылған сорттары егiледi. Өндiрiске енгiзiлген сорттардың 500-ден
астамынан астық өнiмдерi алынады. Сонымен бiрге 100- ден астам картоп, 30-
дай күнбағыс, 750- дей көкөнiстiк және 15000- дай жемiс – жидектiк
сорттарынан өнiм жиналады. Өндiрiстiң сұранысына сай келмейтiн сорттар,
арнайы комиссияның шешiмiмен өндiрiстен алынып тасталынады.

2. Мәдени өсiмдiктердiң зерттелуі

Қолданбалы өсiмдiктануға және таңдаулар бойынша еңбектердiң 16-шы
шығарылымы екiншi том 1926 жылы Вавилов мәдени өсiмдiктердiң тектiң ортасы,
талдауының өз негiзiн салушылары, және егiндердiң апробационных көп жылдық
экспедициялық зерттеулерiнiң еңбектерiнiң табандылықпен және бiртiндеп
зерттеуiн нәтижесі арнаулы Альфонсу Декандолюды iргелi жұмысты ғылыми
қоғамның көрсеттi.
Николай Иванович тiптен әр түрлi туу және әртүрлi қалыптардың бар
болуы олардың тегiнiң мәселесiнiң шешiмi ықшамдай болжауға мүмкiндiк берген
үй-iшiлердiң үлгi пайда болудағы қатар тұру және циклдiктiң айқындылығы
теориялық жағдайлардың нәтижелерiн аталған жұмыста қорыта асты сызылады.Осы
жариялауда, өз теориялық өңдеулерiне тұңғыш рет қорытынды шығара,
н.Және.Вавилов дала, бақша және бау-бақша өсiмдiктерiнiң главнейшихтың бес
негiзгi ошақтарын ерекшеледi.
Үлгi пайда болудың ортасы және мәдени өсiмдiктердiң тегiнiң анықтауы,
бұдан әрi Вавилов жазады, объективтi түрде келуге мүмкiндiк бередi және
негiзгi ошақтардың анықтауына.мәдениет египетская ма, сонымен туралы даулар
диқаншылық мәдениеттер УЗ Месопотамии мәдениеттiң ең қарапайым заттары оны
автономды алып пайдаланбады немесе керiсiнше, қытай және мәдениеттердiң
индийскойы автономия туралы сұрақтар мәдени өсiмдiктердiң сорттарының
зерттеулерiмен объективтi түрде ұйғарылады.дәл осылай емес бiр облыстан
басқасына оңай алып жүруге болатын олардың бiр түрлерi өсiмдiктер; халықтар
және бiздердi көрген, ешқандай да қиыншылықтардың мәдени өсiмдiктердiң
көпшiлiктiң үлгi пайда болуының негiзгi ошақтарының анықтауында жоқ болатын
тайпалардың саяхаттауларын көп мыңжылдықтар неткенмендер.Солтүстiк Африкасы
және топтар, түрлер және өз алдына диқаншылық мәдениеттер жасалатын мәдени
өсiмдiктердiң бiр түрлерiнiң үлкен эндемичныхтарының Азиясының оңтүстiк-
батысындағы бар болу бұл мәдениеттердiң автономиясы туралы сұрақты шешедi
және мәдениеттi-тарихи мағынада.
Сұрыпталған байлықтарының көздерiнiң меңгеруi айтылған зерттеулер, олардың
тiкелей утилитарлы мәнiнен тысқары негiзгi мақсат маңызда, видообразования
биологиялық мәселелерге төнуге талаптану.Брiтiндеп тарихи даму кеңiстiкте
географиялық үлгi пайда болудың орталарына барлық буындар, мүмкiн
байланыстыратын түрлер орнатылып бiзге болып көрiнетiн, Вавилов, түрлердiң
линнеевскихы бiрiктiрумен бекiтуiрек меңгерудi қалыптардың соңғы қалай
жүйелерi түсiне iздеуге қорытындысында жазатын мүмкiн төнiп жүрдi және
уақытында, тек қана..
Табиғи барлығымен шығады ботаникалық жер туралы ғылымның
дифференциалды жүйелеуiнiң әдiстерiн тек қана өсiмдiктердiң жеке топтарының
терең зерттеуiнiң бiрiктiруiнде жатуға, үлгi пайда болудың орталарының
анықтауы, зәузаттану және цитологияның әдiстерiмен маңызда бұл жерде
айтылған видообразованияның мәселелерiнiң өзi шешiмдерi.
Тектiң орталарының бiрiншi шығаруын қарауға жеткен Николай Иванович
Вавилов..ары қарай зерттеулердiң бастапқы кезеңi қалай.Ол бойыда екi он
жылдықтан астам бұл мәселенiң үстiнде жұмыс iстей берi.Әртүрлi дәрежедегi
әрбiр жаңа жұмысы мәдени өсiмдiктердiң тектiң орталарының ойын молайтып
жетiлдiрдi.
Ендiгәрi, айтылғандай.Ф.Бахтин : Орталықтардың әрқайсысы немесе
тектiң ошақтары үшiн н.Және.Вавиловпен географиялық ауданының тән
мәлiметтерiнiң өңдейтiн өсiмдiктерiнiң түрлерiнiң : қосатын негiзгi тiзiмi
көрсетiлген : дәндi дақыл тағы басқалар нан дәндерi; астық дақыл бұршағы;
азық-түлiк өсiмдiктерi бамбуктер, тамыр жемiстер, түйнек жемiстiлер, пияз
тектi және су перiлерi; көкөнiс, бақшасы; жемiстiсi; жемi; сахароносы;
майлану және эфир – майлану, мұрындар және илеуге арналған өсiмдiктер;
татымды өсiмдiктер; техникалық және дәрiлiк өсiмдiктер; иiретiнi; бояуы; әр
түрлi мақсаттың өсiмдiктерi, шейiн өсiмдiк эндемовтар.
Мәдени өсiмдiктердiң тегi туралы оқудың өз соңғы жұмыстарының бiрiне
барлық үлкен зерттелген мағлұматты Дарвин Вавиловтан кейiн жалпылайды :
Жер шарының ортақ өңдейтiн аумағы 850 миллион 7 шақты пайыздар барлық
құрайды кептiретiн гаға дәл қазiр жуық шамамен анықталады.Бiздер азық-
түлiк, техникалық және дәрi мәдени өсiмдiктердiң 1500 түрлерiнiң жалпы
сандарынан барлық өңдейтiн аумақтың кемiнде 99 пайыздарында iс жүзiнде
орналасатын 1000 главнейших түрлерге шартты тоқтаймыз.Өңге 500600 түрлердiң
ол әр түрлiлiктердiңның барлық жанында барлық өңдейтiн аумақтың 1 пайыздан
кемдерiнде орналасады.
Мәдени өсiмдiктердiң ең үлкен сан берген континент еншiсiне 1000
қаралатын 1000 түрлерден 700 шақты дәл келетiн Азия т болып табылады.е.70
шақты пайыздардың барлық мәдени өсмiдiктер дүниелерi.Жаңа дүние жүзiне дәл
келедi пайыздар 17 шақты.Еуропалықтардың кiрiсiне дейiн Австралиясы мәдени
өсiмдiктер, және оның эвкалипттары және қарағанның тек қана соңғы жүз
жылдығына бiлмедi әлемнiң тропиялық және тропиялық аудандарының
мәдениетiнде қолданылады.
Континенттердiң шектерiндегi мәдени өсiмдiктердiң келесi жетi негiзгi
географиялық тектiң орталары адыраяды.
1.Оңтүстiк – азиялық тропиялық орталық, тропиялық Индияның аумағы,
Индокитая, Азияның оңтүстiк-шығысының Оңтүстiк тропиялық Қытай және арал
қоса мұнда..
2.Шығыс – азиялық орталық шамалы және Орталық және Шығыс Қытайының
тропиялық бөлiктерi қосады, Тайваня, Кореяны және Жапонияны көбiнесе..
3.Орталық Западноазиатский.(Анатолии ) таулық Аз Азияның аумағы, Иран,
Ауғанстан, орта Азия және Индияны солтүстiк-батыстарға мұнда кiредi..
4.Жерорта теңiздiк орталық теңiздiң Средиземногосы жағалар бойынша
орналасқан елдер қосады..
5.Африкалық материк шектерiндегi дербес географиялық орталық сияқты
кiшкентай Абиссиния адыраяды.. Бiрнеше өзiндiк тау мұнда тұтасады – ошақ
(Йеменский ) Аравийский..
6.Ең алдымен, Солтүстiк Америкасының жазираларына географиялық
орталық, оңтүстiк Мексиканы қоса Центральноамериканский адыраяды..
7.Оңтүстiк Америка шектерiндегi арқаның Андийскийдiң бiр бөлiк
ұштасылған орталық Андийский..

ІІ Мәдени өсімдіктердің шаруашылық дақылдары
Дәнді дақылдар. Дәндi дақылдарға көптеген мәдени өсiмдiктер жатады.
Оларды бiрнеше топқа бөледi: ұн алынатын, жармалар алынатын және бұршақты
дақылдар деп бөледi. Ұн алынатын дақылдарға жұмсақ және қатты бидайдың
(мягкая и твердая пшеница – Triticum vulgare, T. durum), кәдiмгi арпаның
(ячмень обыкновенный – Hordeum vulgare) , егiстiк сұлының (овес посевной –
Avena sativa) , қарабидайдың (рожь посевная – Secale cereale) күздiк және
жаздық сорттары жатады. Бұлардың ұнынан нан пiсiредi жән макарондар
жасалынады. Жармалар алынатын өсiмдiктерге ақ тары (просо посевное –
Panicum miliaceum), италия итқонағы, чумиза (италянское просо – Setaria
italica), кәдiмгi құмай (соргo обыкновенное – Sorghum vulgare), африка
тарысы (пенциллярия – Pensillaria), екпе күрiш (Рис посевной – Oryza
sativa) , жүгерi (кукуруза, маис – Zea mays) , егiстiк қарамық (гречиха
посевная – Fagopyrum sagittatum) жатады. Бұлардың дәнiнен алынатын жарманы
тiкелей тамаққа пайдаланады. Бұршақты дақылдарға егiстiк асбұршақ (горох
поссевной – Pisum caticum), үрмебұршақ (фасоль обыкновенная – Phaseolus
vulgaris), ас жасымық (чечевица пищевая – Lens culinaris), дала ноқаты (нут
полевой – Cicer aretinum), мәдени қытайбұршақ (Соя культурная – Glycine
hispida), қытай лобия (лобия китайская – Vigna sinensis) тағы басқалар
жатады. Осы аталған дәндi дақылдардың барлығының тағамдық мәнi зор. Олардың
бiрқатары аса құнды малазықтық өсiмдiктер. Бұлардың iшiнде тағамдық өсiмдiк
ретiнде ең маңыздысына бидай жатады. Бидай – өте ертеде мәденилендiрiлген
өсiмдiк. Оны адам баласы 10 мың жылдан аса уақыттан берi сеуiп келедi.
Бидай дәндерi адамның алғашқы қоныстанған жерлерiн қазып, зерттегенде
табылып жүрдi. Египет пирамидаларынан да қазiргi кездегi бидай дәндерiне
ұқсас дәндер табылған.
Ауылшаруашылық өсiмдiктерiнiң iшiнде бидай аса маңызды дәндi дақыл
ретiнде бiрiншi орында тұрады. Оны 40- тан астам елде себедi.Ауыл
шаруашылығының алдында тұрған басты мiндет, тез арада астық өнiмдерiн
молайту болып табылады. Бидай өнiмдерi республикада өндiрiлетiн астықтың
жартысынан көбiн құрайды. Себебi бидайдан сапалы нан пiсiрiледi,
макарондар, жармалар, т.б. алынады. Соған байланысты бидайдың құнды
сорттарын өнiмдiлiгi мен сапасын арттыруға көп көңiл бөлiнiп отыр. Сонымен
бiрге, дәндi бастыру, қамбада сақтау кездерiнде, ысырапқа жол бермеу
мәселесi де қолға алынуда.Нан – бiздiң баға жетпес байлығымыз. Нан-диқандар
қауымының, механизаторлардың, ауыл шаруашылық мамандарының, ғалымдардың
ересен еңбегiнiң жемiсi.
Жер бетiнде бидайдың 20-дай түрi кездеседi, әрбiр түрдiң көптеген
сорттары бар. Олардың өздерiне тән тұрақталған белгiлерi болады.
Бидайдың сабағы – сабан. Оның буындары мен буынаралықтары айқын көрiнедi.
Бiр өсiмдiк 2-4 – тен 12-ге дейiн, кейде одан да көп сабақтар бередi.Бидай
жапырақтары ұзын, жiңiшке таспа тәрiздi болып келедi және параллель
жүйкеленедi. Сонымен бiрге жақсы жетiлген жапырақ қынапшасы болады.
Гүлшоғыры- күрделi масақ, ол көптеген масақшалардан тұрады. Әрбiр масақтың
осiнде екiден масақтық қабыршақтар орналасады. Осы қабыршақтардың
қолтығында 2- ден 7-ден гүлдер жетiледi (41-сурет).
Бидай гүлiнiң құрылысы, астық тұқымдасына тән болып келедi: 2 гүл
қабыршығы, 3 аталығы 1 аналығы болады. Аналығының сыртын түктер жауып
тұрады, оның аузы қостелiмдi болып келедi, мойны болмайды. Әле толық
ашылмаған бидай гүлдерiнде өзiн-өзi тозаңдаңдыру жүредi. Жемiсi – дән.Ең
маңыздылары қатты және жұмсақ бидайлар. Қатты бидайдың эндоспермi тығыз
болады. Қатты бидайды ерте көктемде себедi. Ол топырақ және климат
талғайды. Қатты бидай ауа райы жылы, жарығы мол, топырағы құнарлы Оңтүстiк
және Оңтүстк шығыс аудандарда себiледi. Қатты бидайдың сортарын
Қазақстанның солтүстiк аймақтарының астықты аудандарында көптеп себедi.
Қатты бидай эндоспермiнiң төрттен бiрiн ақуыз (белок) түзедi. Ақуыз
(белок) – сапаның көрсеткiшi. Егер эндоспермдегi ақуыздың мөлшерi 14-15%
жетсе, онда бұл дәннiң сапасының жоғары болғаны. Эндоспермнiң маңызды
бөлiгiнiң бiрi желiмтек (клейковина). Желiмтектiң көп болуы нан пiсiргенде,
әсiресе макарон дайындағанда аса қажет. Жоғары сортты ақ нанды және
макарондарды қатты бидайдың дәндерiнен алады.Жұмсақ бидайдың эндоспермi
борпылдақ, ұнтақ тәрiздi келедi әрi ақуызға (белокка) онша бай болмайды.
Жұмсақ бидай топырақ пен жылылықты таңдамайтындықтан барлық жерлерде
кеңiнен таралған.Қазақстанда күздiк және жаздық бидайлар себiледi. Жаздық
бидайды ерте көктемде себедi, және сол жылы жазда одан өнiм алады. Күздiк
бидайды күзде себедi, ал өнiмдi одан келесi жылы жазда жинайды.Жабайы
капуста және мәдени капустаның түрлерi . Көп ұзамай ол өскiн бередi де, қар
астында қыстап шығады. Көктемде күздiк бидай өсуiн қайтадан жалғастырып
жаздың аяғында пiсiп жетiлiп дән бередi. Әдетте күздiк бидайдың өнiмдiлiгi
жаздық бидайға қарағанда бiршама жоғары болады (42 сурет). Күздiк бидай
жаздық бидайға қарағанда ертерек пiседi және ораққа бұрынырақ iлiнедi.
Бидайдан мол өнiм алу үшiн, мiндеттi түрде оны өсiрудiң агротехникасын
сақтау қажет. Ол үшiн алдымен жердi жақсылап айдап, соңынан тырмалап
дайындайды. Содан соң топыраққа қажеттi мөлшерде органикалық және
минералдық тыңайтқыштар бередi. Осыдан кейiн белгiленген уақытта,
аудандастырлған сорттардың сапасы жоғары тұқымын себедi. Өсiп шыққан
бидайға күтiм керек. Сондықтан жүйектердiң арасын қопсытып, тыңайтқыштар
берiп, арамшөптерiн және зиянкес насекомдарын жойып отырады. Ылғалы
жеткiлiксiз жерлердi суғарады.
Көкөніс дақылдары. Қазақстанда көкөнiс дақылдарының 70-тей түрi
себiледi. Оларға капуста (капуста – Brossica), картоп (картофель – Solanum
tuberosum), қызанақ (томат съедобный – Lucopersicon esculentum), екпе қияр
(огурец посевной – Cucumis sativus), пияз (лук репчатый – Allium cepa),
сарымсақ (чеснок – Allium sativum), шалқан (репа – Brassica rapa), шалғам
(редис – Raphanus sativus var. radicula), иiстi аскөк (укроп похучий –
Anethum graveolens), кәдiмгi ақжелкен (петрушка обыкновенная – Petroselinum
sativum) тағы басқалар жатады. Бұлардың iшiнде қолданылуы және маңыздылығы
жағынан капуста мен картоп бiрiншi арында тұрады. Капуста осыдан 4 мың
жылдан астам уақыт бұрын өсiрiле бастаған. Ол орамжапырақтар тұқымдасына
жатады. Европалық елдерде, оның iшiнде славян елдерiнде капустаны IX
ғасырдан бастап еге бастаған. Алғаш рет капустаны тұздап, ашытудың
тәсiлдерiн де осы славяндар тапқан.Капустаның мәдени сорттарының арғы тегi
жабайы капуста болып табылады. Қазiргi уақытта ол Жерорта теңiзi
жағалауында өседi. Бұл сабғы биiк, жапырағы дөңгелек қаудан (кочан)
байламайтын, өсi онша үлкен болмайтын өсiмдiк. Көптеген ғасырлар бойы адам
жабайы капустаны сеуiп жапырақтары үлкен өсiмдiктерден тұқым жинаған.
Осылайша аса құнды көкөнiс дақылы капуста алынған.Қазiргi уақытта
капустаның көптеген мәдени түрлерiн өсiредi.
Ақ қауданды (кочанды) капустадан (капуста белокачанная – Brassica
oleracea var. capitata) басқа, гүлдi капустаны (капуста цветная – Brassica
oleraceae var. sabauda) отырғызады. Оның тығыз орналасқан, толық
жетiлмеген, ақ түстi гүлшоғыры тамаққа пайдаланылады. Брюссель капустасы
(капуста брюссельская – Brassica oleraceae var. gemmifera) қолтық
бүршiктерiнен пайда болатын кiшкентай қаудандары (кочандары) үшiн
отырғызады. Кольраби капустасын (Brassica oleracea var. gongiloides)
тарнаға (брюква – Brassica napobrassica) немесе шалқанға (репа – Brassica
rapa) ұқсас жуан етжендi сабағы үшiн отырғызады.Ақ қауданды (кочанды)
капуста- екi жылдық шөптесiн өсiмдiк. Бiрiншi жылы тұқымнан кiндiк тамыры
мен қысқарған сaбақ өсiп шығады. Осы сабақтан дөңгелек орам жапырақтары бар
қаудан (кочан) түзiледi, оның ортасында өзегi болады. Сабақтағы
жапырақтардың арасында шағындау қолтық бүршiктерi мен бiр төбелiк бүршiк
жетiледi.
Қауданның (кочанның) сыртқы жапырақтарының түсi жасыл болады. Осы
жапырақтарда фотосинтез процесiнiң нәтижесiнде қант түзiледi. Ол соңынан
суда ерiп, қауданның iшкi ақ жапырақтарына өтедi.Қауданда органикалық
заттар мол жиналу үшiн, капустаны жақсы тыңайтылған, ылғалы жеткiлiктi
топыраққа отырғызады. Содан соң қазiргi кездегi агротехникаға сай
күтедi.Көшет алу мақсатында капуста дәндерiн көктемде көшетханада өсiредi.
Содаң соң өскiндердi сиретiп, оларды күн жылығанға дейiн көшетханада
қалдырады. Көктемгi суық ұратын уақыт өткеннен кейiн, көшеттердi ашық
топыраққа отырғызады. Бұл кезге дейiн капустаның көшетiнде 3-4 нағыз
жапырақтар пайда болады.Капуста ылғалды көп қажет етедi. Күн ыстықта бiр
түп капуста тәулiгiне бiр шелекке дейiн су сiңiрiп, оны буландырады.
Сондықтан капустаны жиi суғарады, ал топырақтың ылғалын сақтау үшiн
жүйектердiң арасын жиi қопсытады. Капустаны отырғызғаннан кейiн 10-15 күн
өткен соң, қидың сұйық- тыңайтқышына суперфосфат қосып, топыраққа
араластырады. Осыдан кейiн капуста айналасын ылғалды топырақпен төменгi
жапырақтарына дейiн үйедi. Топырақтың ылғалы мол жоғары қабаттарындағы
капуста сабақтарынан қосалқы тамырлар пайда болады. 2-3 аптадан кейiн
топырақты қайталап қопсытып, өсiмдiктiң түбiн үйiп, тыңайтқыш бередi.Ең
үлкен және сапасы жоғары қаудандары бар капусталарды тұқым алу мақсатында
қалдырады. Капустаны тамырымен, топырағымен қоса қазып алып көктемге дейiн
арнайы қоймада сақтайды.Екiншi жылы көктемде өсiмдiктi топыраққа қайтып
отырғызады. Осы өсiмдiктiң қолтықтық және төбелiк бүршiктерiнен сабақтары,
жапырақтары және гүлдерi пайда болады. Капустаның ақшыл сары түстi гүлдерi
шашақ гүлшоғырын түзедi. Гүлдерiнiң құрылысы осы капуста гүлдiлерге жататын
барлық өсiмдiктердiң гүлдерiнiң құрылысымен бiрдей. Күзде жемiстерi пiсiп
жетiледi.Капуста жемiсi бұршаққын, оның iшiнде көптеген тұқымдары жетiледi.
КАРТОП МАҢЫЗДЫ КӨКӨНIСТIК, ТЕХНИКАЛЫҚ ЖӘНЕ МАЛАЗЫҚТЫҚ ДАҚЫЛ.
Европалықтар картопты 1565 жылға дейiн, яғни Испандықтар Оңтүстiк Америкаға
барғанға дейiн бiлмеген. Америкадан әкелiнеген картоптар алғашқы кездерде
сәндiк өсiмдiктер ретiнде отырғызылады. Олармен клумбаларды безендiрген.
Тек XVII ғасырдың аяғында, Европа елдерiнде картопты жеуге келетiн
түйнектерi үшiн отырғыза бастаған.Ресейге картоп I Петр кезiнде әкелiнген.
Алғашқыда шаруалар картопты қалай пайдалануды бiлмедi. Олар картоптың пiсiп
жетiлмеген жасыл түстi улы жидектерiн тамаққа пайдаланғандықтан уланған
адамдар кездескен. Осыған байланысты шаруалар картопты отырғызудан бас
тартқан.Қазiргi кезде картоп ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.