Мақтаның түрі және сорттары

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 29 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I. Мақтаның биолиогиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..-
1.1. Мақта өсімдігіне жалпы сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .4-6
1.2. Мақтаның түрі жэне сорттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.3. Мақтаның солдырма (вилт) ауруы жэне оған қарсы күрес шаралары ... 6-9
II. Мақтаны өсіру технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... -
2.1. Мақта егілетін жерлерді тыңайту жэне топырақты өңдеу ... ... ... ... .9-12
2.2. Тұқымды себуге эзірлеу жэне себу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
2.3. Егісті күтіп- баптау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
2.4. Мақта зиянкестеріне қарсы күресу шаралары ... ... ... ... ... ... ... ...15-17
2.5. Мақтаны суару және жинау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...18-21
III. Тэжірибелік бөлім.
Қазақстандағы мақта талшығы өндірісін жетілдіру:
бүгіні мен болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22-25
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
Пайдаланған эдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...27
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28

Кіріспе.
Мақтаны өсіру өте ертеректен- ақ белгілі болған. Тіпті б.э.д. 3000 жылдан эрі Индия мен Қытайда мақта өсірген жэне оның талшығынан жіп дайындаған. Мақта Қытайдан б.э.д. 500 жылдың төңірегінде Мысырға енген, ал 4-5 ғасырларда мақта шаруашылығы Орта Азияға ауысқаннан кейін, 9-10 ғасырларда мақтаның талшықтарынан жоғары сапалы маталар жасалына бастаған. Мақта 13 ғасырда Ираннан Закавказьеге енген. Америкада (Мексика, Перу) бүл дақыл жеке дара пайда болған және ол мыңдаған жылдармен есептелінеді.
Мақта талшығын өнеркэсіптік өңдеу Еуропа мен Америкада тек 17 ғасырда басталады. Ол машиналық иіру тэсілі (1767 ж) мен мақтатазалағыш машина (1793 ж) ойлап табылғаннан кейін белгілі шамаға жетті.
Соңғы екі жүзжылдық бойы мақта шаруашылығы өте тез дамыды. 18 ' Ғасырда мақтаның дүниежүзінің барлық елдерінен алынатын негізгі тоқымалық материалдар қүрамындағы үлесі 5% аспаған, ал 18 ғасырда ол 73% жетсе, 20 ғасырдың басында 84% асып түсті.
Курстық жүмыстың өзектілігі: Мақта- бағалы техникалық дақыл. Ол халық шаруашылығының эр саласында эр түрлі мақсатта пайдаланылады. Ең бастысы- мақта тоқыма өнеркэсібі үтнін негізгі шикізат. Мақта талшығынан тігін машиналары үшін жіп, арқан, электр орағыш жэне басқа да заттар алынады. Мақтаның түқымында 20-25%) дейін май болады, сондықтан 1 тонна шитті мақтадан 100-110 кг жоғары сапалы май алынады. Мақта майлы тамақ, консерв, парфюмерия өнеркэсібінде кеңінен қолданылады.
Отамалы дақыл болғандықтан егіншілікте мақта дэнді жэне басқа да дақылдарға жақсы алғы егіс болып есептеледі.
Мақта Оңтүстік Қазақстан облысында ғана өсіріледі. Мүнда 2006 жылы мақта 204,0 мың гектар жерге егіледі, оның эр гектарынан 23,0 центнерден түсім алынады, жалпы 470 мың тонна мақта жиналды.
Курстық жүмыстың мақсаты: Мақта өсімдігінің биологиялық ерекшеліктері мен агротехникасын, шаруашылықтағы маңызын зерттеу.
Курстық жүмыстың міндеттері: Мақта өсімдігінің
-биологиялық ерекшеліктерімен; -өсірілетін аймағымен; -өсіру технологиясымен жэне халық шаруашылығындағы маңызымен танысу.

I. Мақтаның биологиялық ерекшеліктері. 1.1. Мақта өсімдігіне жалпы сипаттама.
Мақта- құлқайыр тұқымдасына жататын көпжылдық тропикалық өсімдік.
Біздің елімізде мақта біржылдық өсімдік ретінде егіледі, биіктігі-1-1,5 м. Мақтаның 2-2,5 м тереңдікке кететін жэне топырақтың көп аумағын алып жататын кіндікті тамыр жүйесі бар. Сабағы тік, сүректенген, бүтақтанады, эсіресе төртінші бесінші жапырақтан кейін. Өсімдіктің өркені гүлі, немесе жемісі жоқ моноподиальді (өскіш) жэнесимподиальді (жемісті). Соңғысының буынаралықгары қысқа, жемісті бүршікпен ақталады немесе буынаралықтары біршама үзарған, жеміс бүршіктерімен. Шектік типте бұтақтанатын сорттары бүтақтарының формасы қоылған, пирамидальді; шектік емесіктердікі тармақталған.
Жапырақтарының формасы жүректәрізді, жырылған 5-7 қалақты. Гүлі дара, ірі бес біріккенжелекті күлтелі; ақ, сары жэне кремді түске боялған. Гүлдері таңертең ерте ашылады. Бүл мезгілде гүлі ашық сары түсті болады. Күннің екінші жартысынан бастап күлте қызара жэне жабыла бастайды. Келесі күні гүл күлгін түсті болады, қурайды жэне түсіп қалады.
Жемісі-3-5 үялы, қауашақ, піскен кезде жарылып ашылады. Әр үяда 5-тен 11 дейін дэн болады. Дәннің үзын жэне қысқа талшықтары бар. Талшық дэнмен бірге шитті мақта деп аталады, оның бір қауашақтан шығатын салмағы 3-10 г дейін. Бүтадағы қауашақтың саны 280 жетуі мүмкін.
Мақта дэнінінің формасы жүмыртқа тэрізді жэне тығыз сүректенген қоңыр түсті қабықша жабылған. Дәннің салмағы г. Таза талшық шығыны жетеді, ал линтер шитті мақта салмағының
Мақта талшығының сапасы бірнеше көрсеткіштермен бағаланады: талшық шығыны, талшық ұзындығы (мм) мықтылығы, иректілігі немесе бүратылуы, жүқалығы, метрлік нөмірі талшықтың пісуі. Мақта талшығының негізгі табиғи түсі ақ, бірақ кремді және қоңыр болады.
Мақтаға көп мөлшерде жылу, жары, су жэне қоректік заттар қажет. Оның тұқымы 10-12 градус бөртіп шыға бастайды, бірақ өніп шығуға 25 градус температура жақсы. Осы кезеңде өскіндер топырақтағы көп ылғал жэне ауа мен жақсы қамтамасыз етілуі қажет. Әрі қарай өсіп- жетілуіне қолайлы температура 25-30 градус.
Мақта топыраққа өте тереңге кететін мықты кіндік тамыр жүйесінің арқасында құрғақшылықты жақсы көтереді. Бірақ жерасты суы жақын орналасқан топырақта және суармалы жер батпақтанса, оның өнімі күрт түсіп кетеді, тіпті егісі өліп қалуы да мүмкін.
Мақта жарықсүйгіш қысқакүн өсімдігі, жапырағы эрдайым күнге қарай бұрылып тұрады. Бұлтсыз күндердің көп болуы жоғары өнім алудың негізі.
Талшық сапасы, оның негізгі технологиялық қасиеттермен сипатталады: үзындығы, жіңішкелігі, метрлік нөмірі, беріктілігі, үзілетін ұзындығы, жұмсақтығы жэне т.б.
Талшық ұзындығы (мм) мақта сапасының маңызды көрсеткіші. Тоқыма өнеркэсібінде ұзын талшықтар өте құнды болып есептелінеді, себебі олардан тамаша жіңішке жіп орамы алынады. Талшық үзындығы сорт, қауашақтың
өсімдікте орналасуы орны сондай ақ агротехникамен өсіру жағдайларына байланысты. Талшық үзындығы 20-дан 50 мм дейін жэне одан да үлкен болуы мүмкін.
Талшық жіңішкелігі кепкен талшықтар диаметрімен анықталады жэне микромен корсетіледі. Талшықша диаметрі мақтаның түрлі мэдени формаларында 7-10-нан ЗОмк дейін, бірақ ол кобіне 15-25 мк болады.
Талшық беріктігі (мықтылығы) талшықшаның жүккетеру шегін көрсетеді, одан кейін ол үзіледі. Жеке талшықтың беріктігі 4-тен 7-8г дейін жэне одан да жоғары.
Үзілетін үзындық талшық беріктілігін, оның метрлік номеріне кобейткенге тең кешенді корсеткіш. Егер беріктілігі 4,8 г, ал метрлік номірі 5000 тең болса, онда талшықтың үзілу үзындығы 24000 м немесе 24 км тең. Бүл корсеткіш үлкен болған сайын, талшықтан мықты жіп алынады.
Талшық жүмсақтығы (майысқақтығы), яғни, оның созылуға қабілеттілігі. Ол беріктілік жэне жіңішкелікпен тығыз байланысты. Жіңішке, мыкты талшық өте майысқақ болып келеді.
Сондай-ақ, бүралғанда жақсы жабысатын (үстасатын) жэне оте көп жіп орамын беретін талшық сапасының маңызды корсеткіші, оның иректілігі.
Талшықтың пісуінің маңызы зор. Пісіп-жетілмеген талшықтың беріктілігі төмен жэне нашар бүратылады. Талшықтың піскендігі, оның қабырғасында жасунықтың жиналу дэрежесімен анықталады жэне шартты шама-пісу коэффициентімен корсетіледі. Ол талшықшаны микроскоппен қарағанда жэне оларды талшықтың пісу шкаласымен салыстырғанда анықталады. Қалыпты жетілген кабырғамен піскен талшықтың пісу коэффициенті 2,0-2,5.
Сонымен қатар, шитті-мақта салмағынан пайызбен корсетілген таза талшық мөлшері-талшық шығымын білген маңызды. Талшық шығымы 30-дан 40% дейін және одан да жоғары шамада болуы мумкін.
Талшыктың технологиялык қасиеттері- мақтадан дайындалатын жіп-маталардың сапасын анықтайды.Талшық жіңішке, мықты жэне үзын болған сайын, ол күндырақ жэне одан алынатын маталар сапалы.
Мақтаның талшығы түқымнын бет жағында үлпілдек турінде пайда болады.Түқым мен оны жауып түрған талшықгы шитті мақта деп атайды.Талшықтың үзындығы оның сапасын анықтайды.Орта есеппен 1 ц шитті мақтадан 32-35 кг үзын талшық, 1 кг қысқа талшық жэне тамақ ондірісі мен техника үшін қолданылатын, қүрамында 20-30% майы бар 60-65 кг түқым алуға болады. Копшілік мақтаның талшық үзындығы 30-33 мм, ал жіңішке талшықты мақта сорттары 38-40 мм-ге жетеді.Неғүрлым үзын жане жіңішке болса согғүрлым мақта бағалы. Мақтаның сапасының жақсы корсеткіші, оның тығыздығы, ал ол жіңішке талшықта жақсы корінеді. Мақта- жарық, жылу жэне ылғал сүйгіш осімдік. Оның түқымы 10-12 градус жылылыкта осіп-онеді, бірақ коктеп шығуы үшін 14-15 градус шамасынан біраз жоғары температура керек. Осуге ең қолайлы температура 25-30 градус жылылық болып табылады. Мақтаның коктеуі мен осімдіктерінін озі 1 градус шамасындағы суыққа тозе алмайды. Ол бурлену, гулдену, пісіп жетілу
6
кезеңдерінде ылғалды көп қажет етеді.Қысқа күнді өсімдік. Топырақ аздап түзды болса оған эсер етпейді. Мақта жеңіл, аз сілтілі топырақ ерітіндісінін реакциясында (рН 7-8) жақсы өседі.
1.2. Мақтаның түрлері және сорттары.
Жершарындағы көптеген мақта түрлерінің ауыл шаруашылығы өндірісіндегі бес ақ түрі мәдени өсімдік. Оның ішінде бүрынғы Кеңестер Одағында екі түрі ғана өндірілген болатын: кэдімгі немесе мексикандық-О. һігзшят Ь. жэне перуандық (египеттік) О. ЬагЬасІепзе Ь. Бүл мақтаның талшығы жіңішке,үзындығы 40-50 мм,мақтаның бүл түрі қарапайым түріне қарағанда кеш пісуімен, жылуды көп керек ететіндігімен ерекшеленеді. Соңғысы оте жылусүйгіш, вегетациялық кезеңі де оте үзақ.
Қазақстанда егілетін мақта сорттары кэдімгі, яғни, мексикандық түрге жатады. Мақтаның бүл түрінің талшығы- ақ, үзындығы 30-35 мм, ал 30-35% шығымдылығы.
Қазақстанда осірілетін мақганың С-4727; 108 ф, Ташкет 6, Киргизский 3, БД-1, Егемен 10, Мақсат, Мақтаарал 4005, Пахтарал 3031, Пахтарал 3044 жэне С-4727 сорттарының барлыгы да оңтүстік Қазақстан облысында аудандастырылған. Оның С-4727 сорты ғана соңғы кездері Қызылорда облысының оңтүстігіне аудандастырылып, осіріле бастады.
1.3. Мақтаның солдырма (вилт) ауруы және оған қарсы күрес
шаралары.
Мақтаның жалпы тусімін арттыру қазіргі басты міндет саналады. Оны орындау үшін мақтаның зиянкестеріне жэне түрлі ауруларға қарсы күрес шараларын жүзеге асыру керек. Мақта ауруларының ішінде күннен күнге бел алып келе жатқан, мақта шаруашылығына коп зиян келтіретін ауру-( вилт) солдырма ауруы.
Казіргі кезде мақта егістігінің едәуір болігінде осы аурудың қоздырғыштары едэуір тараған. Мәліметтерге карағанда жыл сайын егілген мақтаның 10-15 г проценті вилт ауруына шалдығып, солып қалады екен. Бүл кесел эсіресе егіншіліктиің интенсивті дақылдары егілген бүрыннан суарылып келе жатқан жерде көп тараған. Сойтіп солдырма ауруы мақтаның С 4727 жэне 108 Ф сорттарының өнімін 20-30% томендетеді.
Күні бүгінге дейін мақта шаруашылығында осы солдырма ауруына қарсы күресетін тиімді шара табылмай келеді. Сондықтан осы ауруды зерттеу және оның топырақтағы қоздырғыштарын жою, оған мақта өсімдігінің тозімділігін анықтау, солдырма ауруына тозімді сорттар шығару сияқты шараларды қарастыру тек ғылыми-зерттеу институттарының ғана емес, сонымен бірге мақта өсіруші облыстардың да күрделі міндеттері болмақ.
7
Мақта ауруларына қарсы күрес мэселесімен казір ғылымның генетика, фитопатология, микробиология, физиология, химия, биохимия, ботаника сияқты салалары да айналысуда. Осыған орай селекционерлерге де көптеген міндеттер жүктелген. Солдырма ауруына қарсы иммунитет болып табылатын мақта селекциясы соңғы күндері осы мәселенің маңындағы ғылыми-зерттеу жүмыстарының ең маңызды бағыттарының бірі деп қаралуда.
Аурулар мен зиянкестерге қарсы төзімді сорттар енгізу, өсімдіктің ауруларға қарсы төзімділігін басқа жолдармен көтеру мақталықты сенімді түрде қорғауды қамтамасыз етіп қана қоймай, еңбек, жанар-жағар май, улы химикаттар шығынын азайтып, химиялық заттардың адам мен малға деген зиянды эсерінен сақтауға мейлінше көмектеседі.
Соңғы жылдары солдырмаға анағүрлым тозімді 152-Ф, 159-Ф, Ташкент-1, Ташкент-2, Ташкент-3 жэне басқа жана сорттар тез пісетін С-4727 сорты мен мақтаның жабайы формасын будандастыру аркылы алынды. Бул сорттар вертициллез зиянкесіне аса шыдамды. Жыл өткен сайын осы ауруға шыдамайтын сорттар егістіктен біртіндеп ығыстырылды. 1973 жылы ташкенттік сорттарды бір жарым миллион гектар жерге себу жоспарланды. Алайда Ташкент-1, Ташкент-2 жэне Ташкент-3 сорттары соңғы кезде вилтпен көбірек ауыра бастады. Микологтар ташкенттік сорттарды 85 процентке дейін жэне онан көбірек зақымдайтын грибоктың түрін тапты. Мүның озі иммунитет селекциясын үздіксіз жүргзіп отыруды талап етеді. Сөйткен жағдайда паразиттің ортаға бейімделуі нашарлап, кез келген мезгілде сортты ауыстыруға мүмкіндік туатын болады.
Республикамызда Мактаарал, Шымкент тажірибе станциялары макқтаның вилтке шыдамды сорттарын шығару жэне оған қарсы күресу шараларымен айналысады. Бүларда жоғары өнімді, вилтке шыдамды, стандарты 108-ф және С-4727 сорттарынан басым ПА-502, ПА-512, ПА-520, ПА-2040, ЮК-29, Ю-31 сорттары шығарылды. Бірақ бүл сорттар вилтке шыдамдылығы жағынан Ташкент-1,2,3 сорттарынан артык емес. Осы мақсатпен ауруға аса төзімді, практикалық маңызы зор отандық және шетелдік селекцияның мэдені түрлері мен мақтаның жабайы түрлері гибридтенд ірі луде.
Тап казіргі әатте мақта шаруашылығында бүл ауруды тоқтата қоятын шара жоқтың қасы. Дегенмен ғылыми-зерттеу мекемелерінің жэне мақта өсіруші алдынғы қатарлы шаруашылықтардың озат тажірибелері вилттің Кен таралуын тежеуге, белгілі бир дәрежеде зияндылығын бэсеңдетуге болатындығын көрсетеді. Бүл үшін совхоздарда топыракты аурудың инфекциясынан сақтандыратын агротехникалық шараларды жэне тарлуын барынша тежейтін профилактикалық шараларды жүргізу қажет. Вертициллездің зияндығын бэсеңдету үшін және жоғары өнім алу үшін мынадай шаралар үсынылады:
1. Осы аурумен закымданған егістікке жеткілкт жерде сыннан өткен, ауруға төзімді мақтаның жаңа сорттарын егу керек. Отандык мақта шаруашылығының тэжірибесі күресудің еі тиімді жолы мақтаның ауруға неғүрлым төзмді сорттарын шығару, оны практикаға енгізу екенін көрсетеді.
8
2. Вилттің қоздырғышын жоюдың бірден-бір қазіргі агротехникалық шарасы-ол ауыспалы егіс. Мақтаны жүгері, беде сиякты дақылдармен алмастыру, 2-3 жыл бойы дұрыс күтіп-баптау топырақты вилттің қоздырғышынан белгілі мөлшерде сақтандырады. Бүл дақылдар вилтпен зақымданбайды, тамырларында вертициллиум баяу жэне нашар дамиды. Соның нэтижесінде топырактағы инфекцияның ошағы ұлғаймайды.
3. Егістік қараша айында суық түскен мезгілде суарылып, уақытылы сапалы зябь жыртылады. Қарашада жыртқанда вертициллиум грибогы бар өсімдіктің қалдығы тез минералданып, топырақтың құнарлылығы артады.
4. Вилтпен зақымданған өсімдік қалдығы сау егістікке ауру таратпауы үшін ерте түқым себерден бүрын егістік жеке өнңделеді.
5. Вилтпен зақымданбаған жоғары өнімді сорттың сапалы түқым қорын себуге пайдалану керек.
6. Егістікті вилттен сақтандырудың бір жолы-дақылды қалың етіп себу. Сондықтан вилтпен зақымданған егістікте өсіп-өну кезеңінің соңында гектарына 100-110 мың өсімдік болуы керек. Бүл жағдайды мүқият ескерген жөн.
Зерттеулер мақта өсімдігінің вилтпен ауруы көп жағдайда үядағы өсімдік санына байланысты екендігін дәлелдеді. Сирек болса ауру өсімдік саны арта түседі. Сондықтан егістік жүйесіне байланысты бір үядағы өсмдікті неғүрлым көбейту қажет. Сирек себілген егістікке қарағанда тығыз себілген егістікте өнім де жоғары. Дегенмен де аса қүнарлы топыраққа өте жиі себу бір жагынан пайдалы емес, мақта майлы болады, өнімі төмендейді.
7. Ғылыми-зерттеу мекемелері жүргізген тэжірибелер вилтпен зақымданган учаскелерге жоғары мөлшерде азот жэне фосфор тыңайтқыштарын енгізу жақсы эсер етеді. Мүндайда мақтаның өсіп-өнуі жақсарады. тыңайтылган жэне тыңайтылмаған учаскелерден алынған өнімді салыстырғанда сауына карағанда ауру мақгаға тыңайтқыш енгізу жақсы эсер етеді. Егер көктемде мақта минералдық тыңайтқышпен үстеп қоректендірілсе, жас өсімдіктің вилтке шыдамдылығы арта түседі. Азот (жылдық норманың 25-30 проценті) жэне фосфор (1 гектарға 100-120 кг суперфосфат) тыңайтқыштарының белгілі бір бөлігін себер алдында, не түқыммен бірге енгізу қажет. Мақтаның 2-3 жапырағы шыққан кезде үстеп қоректендіріп, гулдер алдында тоқтанған жөн. Өсіп-өнудің алғашқы сэтінде азотпен үстеп қоректендіруді кешіктіру, сондай-ақ түйін салған кезінде азот енгізу осімдікті ауруға шалдықтырады. Минералдық тыңайтқыштарды енгізуді агрохимиялық картограммаға сайкестендіріп жүргізген дүрыс. Аурумен зақымданған егісткке берілетін фосфордың жылдық молшерін 10-15 процентке арттыру керек. Вилтпен зақымданған егістікті жыртқанда мүмкіндігінше кең жэне жергілікті тыңайтқыштарды коп молшерде беру қажет. Органикалық тыңайтқыштар вилт қоздырғышын жоятын топырактың пайдалы микроорганизмдерінің биологиялық қызметін жақсартады.
8. Вилтке қарсы күресуде мақтаны осіп-онуі кезеңінде суарудың үлкен маңызы бар. Жалпы, эсіресе қоңыр күзде (қыркүйектің аяғында жэне қазанның басында) шамадан тыс суару зиянды. Ондайда топырақтың
9
температурасы төмендеп, грибок үшін қолайлы жағдай туады. Ылғал мол болса, эдетте өсимдіктің клеткасы бүзылады да, грибоктың ішке енуін оңайлатады. Кеш суарған жағдайда ауырған өсімдіктің қабығы сабағынан бөлініп, егістікке түсіп қалады. Сонын салдарынан топырақ вертициллиумның грибогымен күшті зақымданады. Сондықтан вилтпен зақымданған егістік топырағының біркелкі ылғалдануын қамтамасыз ете отырып, мөлшерлі нормамен суару қажет. Закымданған учаскені суарғанда судың кемерінен асып сау учаскеге ауыспауын кадағалау керек. Вилттің қоздырғышы су арқылы бір жерден екінші жерге ауысады.
9. Қатар аралықты өңдеу кезінде болатын тамыр зақымы мақтага вертициллиум грибогынын енуін жылдамдатып, ауру өсімдіктің санын арттырады.
10. Қоза-пая калдығы вилттің топырактағы қоздырғышын жыл сайын арттыра түседі. Барлық шаруашылыкта өнім жиналғаннан кейін (вилтпен зақымданған егістікте міндетті түрде) егістіктегі қоза-паяны тамырымен жүлып, алысқа апарып өртеу керек..

II. Мақтаны өсіру технологиясы.
2.1. Мақта егілетін жерлерді тыңайту жэне топырақты өңдеу.
Мақта егісіне минералдық тыңайтқыш нгізудің мөлшері жоспарланған өнімге, топырақтағы қоректік заттардың қорына, қолданылатын агротехникалық шараларға байланысты.
Шитті мақтаның 1 тоннасы топырақтан 40-50 кг азот, 15-20 кг фосфор жэне 60 кг сіңіреді. Осы алынған элементтердің орны топыраққа органикалық жэне минералдық тыңайтқыштарды қолдану арқылы толтырылады.
Мақта өсіп дамуының алғашқы кезеңінде қоректік заттарды аз мөлшерде пайдаланады. Атап айтқанда, көктеп шыққанан бүрлену кезеңіне дейін барлық пайдаланылатын азот пен фосфордың 3-4%-ын, ал калийдың небэрі 2-3%-ын сіңіреді. Аталған қоректік заттарды ең көп мөлшерде пайдаланатын кезең гүлденуден жаппай піскенге дейін. Осы уақыт ішінде азоттың 65-70%-ын,ал калиймен фосфордың 75-80%-ын пайдаланады.
Мақтаны өсіргенде,осы көрсеткіштерге сүйене отырып, брілетін минералдық тыңайтқыштардың мөлшері мен мезгілін белгілеу керек. Беоілетін барлық азот тыңайтқыштарының 25%-ын егін себер алдында, ал қалған 75%-ын тұқым себу кезінде жэне үстеме қоректендіру арқылы берген дүрыс.
Негізінен оған фосфор тыңайтқыштарының 75%- ы күзде сүдігер жырту алдында, 25%-ы үстеп қоректендіру кезінде беріледі. Алайда, Мақтаарал тэжірибе станциясында мақтаның жақсы дамуына жэне фосфор тыңайтқыштарының ең жоғарғы тиімділігіне жыртылған жерге 20-30 см тереңдікте фосфор тыңайтқышының жылдық мөлшерінің 60%-ын, ал егу алдында 10-12 см тереңдікке оның 40%-ын енгізгенде қол жетті.
10
Егін себу кезінде түқыммен бірге эр гектарға эсерлі заттар есебімен кг түйіршікті суперфосфат сіңірген жақсы нэтиже береді. Оңтүстік Қазақстан облысы жағдайында ауыспалы егіске фосфор берудің мөлшері бірінші жэне екінші жылы эр гектарға кг, үшінші жылы кг, ал одан кейінгі жылдарда килограмнан болу керек.
Азоттың фосфорға арақатынасы жоңышқа қыртысы жэне оның аударылған қүйқасы бойынша 1:1,5, үшінші жылы 1:0,8, ал кейінгі жылдары 1:0,6-0,7 болуы керек. Алайда, эрбір танапта фосфор берудің мөлшерін анықтағанда агротехникалық картограммлардың көрсеткіштеріне қарай өзгертулер енгізген жөн. Мақта егісі өсу кезеңінде екі үш рет үстеп қоректендіріледі. Екі рет үстеп қоректендірілген жағдайында тыңайтқышты шанақтану мен гүлденудің басында, ал үш рет қоректендіргенде-2-4 нағыз жапырақ шыққанда, шанақтану кезеңінде жэне гүлденудің басында беру керек.
Минералдық тыңайтқыштардың тиімділігін арттыру тэсілдрінің бірі оларды органикалық тыңайтқыштармен, эсіресе көңмен бірге беру. Көңді ауыспалы егісте жоңышқаны жыртқаннан кейін төртінші немесе бесінші жылы енгізген жөн. Оның мөлшері гектарына 20-40 тонна.
Мақтадан жоғары жэне түрақты өнім алудың маңызды шарттарының бірі топырақ өңдеудің дүрыс жүйесін қолдану болып табылады. Ол күзде жэне көктемдегі егін себер алдындағы топырақ өңдеу жүмыстарынан түрады.
Күзде топырақты негізгі өңдеу тэсілі мақтаның алғы дақылдарына байланысты. Алғы дақыл жоңышқа қыртысы болған жағдайда жерді сыдыра жырту жоңышқалықтың көктеп кетуін тежейді.
Оңтүстік Қазақстан облыстық ауылшаруашылық станциясы да осындай қорытындыға келді. Осы станцияның мэліметтері бойынша 20 см тереңдікке жыртылған сүдігерде шитті мақта түсімі эр гектардан 23,0 центнер, ал 30 см тереңдікте жыртылған 26,0 центнер болған.
Сүдігер жыртудың тиімді болуы көктемде егін себер алдында топырақ өңдеу жүйесіне тығыз байланысты. Топырақ түқым себуге дейін жақсы өңделсе, өскіндер таза өсіп шығады, топырақта ылғал жақсы сақталады, арамшөптер азаяды, мақтаның аурулары мен зиянкестері кемиді.
Ерте көктемде топырақ өңдеу ылғал жабудан басталады. Егер топырақты тырмалаудан 10 күнге кешіктірсе, эр гектардан 200-300 текше метр ылғал жоғалады. Сондықтан топырақ дегдісімен оны екі ізбен тырмалау керек.
Ылғал жабудан кейінгі ең бірінші жүмыс егістікті, бөлгіш жүйелерді, топырақ жолдарын тегістеу болып табылады. Топырақ жолдары мен бөлгіш жүйелерді ПР-5 тегістегіш түзеткіш және үзын базалы тегістегіштердің көмегімен екі рет тегістейді.
Егіншілік мэдениетін көтеру топырақтың қүнарлылығы мен ауыл шаруашылығын дақылдарының өнімділігін арттыру, минералдық тыңайтқыштарды тиімді пайдалану тек әрбір аймақтың топырақ ерекшелігін, өсімдік қажетін, агротехниканы жетілдіруді зерттеу негізінде ғана іске асады. Батпақ даланың суармалы жерінде мақта өнімін арттыруға агротехника
11
тәсілдерінің, эсіресе тыңайтқыштарды қолдану жүйесінің арқасына қол жетіп отыр.
Сортаң жерде мақта өнімділігін одан эрі арттыру тек минералдық тыңайтқыш мөлшерін көбейту есебінен ғана жүзеге асырылмайды.Мұндай жағдайда қоректік элементтерді ауыспалы шөп егістігін қолдану жэне көң төгу арқылы органикалық заттар есебінен толықтыру тэсілінің де зор маңызы бар.
Дүрыс тегістелмей, сапасыз шайылып, бүрын жыртылып жүрген жердің эр гектарына берілетін азоттың ең көп мөлшері 150-200 килограмм, ал айдалған жердің эр гектарына 60-90 кг.
Сортаңдауға бейім жерде жыртылған танапқа азот тыңайтқышын енгізуге болады, себебі бүл жағдайда азоттың ысырабы көбейеді. Ал топырақтың шаю жэне жауын шашын топырақтың жоғарғы қабатындағы қоректік заттарды азайтады. Сондықтан шайылатын топырақтағы егістікке түқым себер алдында міндетті түрде азот беру керек. Түқым себу алдында тыңайтқыш енгізіп үлгермеген жерлерге азотты түқыммен бір мезгілде тереңірек енгізу және сонымен бірге мақта көгіне топырақ ерітіндісінің концентрациясы зиянды эсер етпеу үшін минералдық тыңайтқыштарды өсімдік қатарларынан 10-12 см қашықтыққа енгізген дүрыс.
Сортаң жерде минералдық тыңайтқыштардың ең жақсы тиімділігі норма немесе суарудың вегетациялық қайталануы есебінен топырақ ылғалдылығын танаптың ылғалдылығы мөлшерінің 70 процентіне жеткізген кезде ғана артады. Топырақтың сортаңдану дэрежесін төмендететін топырақты шаю, тағы басқа агротехникалық жэне мелиорациялау тэсілдері топырақ шүрайын жақсартып, минералдық тыңайтқыштардың тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді. Минералдық тыңайтқыштардың тиімділігін, ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімділігін шаруашылыққа мақта жоңышқа ауыспалы егісін енгізу жэне оны игеру арқылы ғана арттыруға болады.
Ашық сүр топырақты жерде су топырақты жерде су диффузиясы, сонымен қатар өсімдік тамырымен сыртқа шығарылуы кезінде фосфор тыңайтқышы топырақта орын ауыстырып отырады. Алайда, фосфорлы тыңайтқыштың негізгі бөлігі топырақтың енгізілген қабатында қалып қояды да, 15-20см тереңдікте суарудың эсерінен ғана қозғалысқа көшеді.
Фосфорлы тыңайтқыштар басқа да мақта өсіретін аймақтар сияқты топырақ қүрамындағы фосфаттардың аз көптігіне қарай енгізіледі. Фосфор мөлшері аз екінші учаскеде тыңайтқышты бірінші учаскедегідей мөлшерде бергеннің өзінде қосымша өнім мол алынады. Ал азот енгізілген жерге берілетін жылдық фосфор мөлшерін көбейткен сайын қосымша өнім де молая түседі. Фосфорлы тыңайтқыштарды өсімдіктің вегетациялық кезеңінде енгізудің тиімділігі аз. Бүл тэсіл тек үйымдастырушылық шаруашылық себептерге немесе ауа райы жаңдайына байланысты ғана қрлданылады. Мүны ерекше ескеру керек.
Жыл сайын мақта шаруашылығынан мол өнім алып келе жатқан Мақтаарал фосфорлы тыңайтқыштың бір жылдық мөлшерінің 70
12
процентін топырақты шайғанға дейін енгізеді. Егу алдында топырақты өңдеуге дейін ээрбір гектарға 30-35 кг азот,
20-25кг фосфор беріледі. Түқым себумен бір мезгілде эр гектарга 20 кг азот, 20 кг фосфор енгізіледі. Сөйтіп осы жүйемен әр гектарға180 кг азот жэне135 кг фосфор енгізу арқылы орта есеппен өнім алынады.
Тыңайтқыштардың ішінде жерді негізінен жырту кезінде енгізілген преципитат, содан соң түйіршік суперфосфат, фторсыз фосфат тиімді, ал термофосфаттың тиііһмділігі аз болып шықты. Сонымен жыртылған жерге берілетін тыңайтқыштардың ең тиімдісі дифосфаттар, эсіресе преципитат, ал вегетациялық кезеңінде берілетін тыңайтқыштардың тиімдісі аммофос болып табылады.
Тиімділік дегенде топырақ қүрамындағы калийдің алмасатын формалары маңызды да шешуші роль атқарады. Топырақ қасиетінде аналық түқымның эсері өмір бойы сақталып қалады.
Мақта егісіне қүрамында бор, марганец, мыс, мырыш, молибдені бар микротыңайтқыштар пайдаланған тиімді. Сүр топырақты жерлерге гектарына 0,5-1 кг бор, 18 кг асырмай марганец, 2-3 кг мыс жэне 3-4 кг мырыш қолдану керек. Өсімдікке қажет молибден молибдендірілген суперфосфат қүрамында беріледі.
Түқым себу мөлшері себу тэсіліне байланысты: гектарына шаршы үялы тәсілде -45-55, ал кеңкатарлыда 90-110 кг түқым жүмсалады.Себу тереңдігі топырақ типіне байланысты 3-5 см. Түқымның мүндай таяз орналасуы өсімдіктің түқым жарнағының топырақ бетіне шығшығатындығынан.
Мақта бос, мүқият өңделген танаптарда жақсы өсетіндіктен күтіп баптау жүмыстары көк шықпай түрып топырақ бетіндегі қабыршақтарды жою үшін жеңіл тырмамен немесе ротациялық шабықтауышпен егіс топырағының бетін қопсытудан басталады. Өсімдік көгі шыққаннан кейін қатараралықтарды өңдейді, үядағы және қатардағы өсімдіктерді сиретеді. Мақта өсімдігінің орналасу жиілігі аймақ, топырақ жэне сортына байланысты гектарына 70 мыңнан 120 мыңға дейін. Әрі қарайғы күтіп баптау суарғанға дейінгі жэне суарғаннан кейінгі 8-10-12 см тереңдікке қабатпен қопсыту мен үстеп қоректендіруді үйлестіре жүргізу. Мақтаны гүл мен қауашақ түзуі күздің ең аяғына дейін болатындықтан, оның негізгі сабағы мен өсу бүтақтарының үшын шырпиды. Бүл өсуді тоқтатап, ылғал мен қоректік заттардың қауашақтарға қарай ағылуына, олардың пісуін тездету жэне өнім мен оның сапасын көтеруге қажет шара болып есептелінеді.

2. 2. Тұқымды себуге әзірлеу және себу.
Шитті мақтаның сапасын жэне өнімділігін арттыруда тұқымды себуге эзірлеудің маңызы өте зор.
Гаммоз жұқпалы ауруын жою жэне тұқымдарды сусымалы етіу үшін мақта зауыттары мен дайындау пунктеріндегі арнаулы цехтарда тү_қым аршитын машиналармен тұқымның бүтін -түтігін механикалық ажырату, бір орталықтан дэрілеу жүмыстар жүргізіледі. Яғни, шаруашылықтар түқымды зауыттардан себуге эзір күйінде алады. Себу алдында түқым тек ылғалдандырылады. Бір тонна түқымға 900 литр жүмсап, полиэтилен пленкасының астында 12-20 сағат үсталады. Ылғалдандыру көрсетілген мөлшермен үш рет жүргізіледі.
Түқым себер алдында Сүңқар-3, 20 пайыздық (2кг\га), ТМТД -80 пайыздық с.п. 18, 0-10,0 кг\ га препараттарымен ауруларға қарсы өңдейді.
Мақта жылу сүйгіш өсімдік болғандықтан оны топырақтың түқым сіңіру тереңдігі +12-14 градусқа қыздырғанда себеді. Тым ерте немесе ерте себілген түқым температураның төмен болуына байланысты топырақта 20-25 күннен астам уақыт өнбей жатып қалып шіри бастайды. Ал көктеп шыққан өскіндер сирек жэне элсіз, ауруға шалдыққыш келеді.
Көп жылдық тәжірибелерге сүйене отырып жэне Оңтүстік Қазақстан облысының аудандарындағы табиғи аймақтардың топырақ климат жағдайларын ескеріп мақта себудің мына қолайлы мерзімдері үсынылады: ауа райы жақсы оңтүстік аймақ үшін сэуірдің 10- нан 20-на дейін, солтүстік аймақ үшін сәуірдің 15-нен 25-не дейін.
Мақтаны қатар аралығы 60 см жиі үялы, не пунктирлі эдіспен себеді. Қазіргі кезде мақта өсіруді комплексті механикаландыру, қол еңбегі мен қаржыны аз жүмсау үшін қатараралығын кең90 см атіп себеді. Пунктирлі эдіспен қатараралығы 60 см етіліп себілген өсімдіктер 90x20-2 схемалары бойынша орналасады. Үялы эдіспен қатараралығы 60 см етіліп себілгенде өсімдіктер 60x25-2-3 схемалары бойынша орналасады.
Себу схемасына байланысты әр гектарға 40-тан 100 кг дейін түқым себіледі. Орта талшықты мақталар үшін бір гектардағы өсімдік жиілігі 100-120 мың, ал жіңішке талшықты мақтаныкі 120-130 мың түп болуы керек. Интенсивтік технологиямен өсіргенде мақтаны төрт қатарлы СХУ -4 жэне сегіз қатарлы СХС-8 түқымсепкіштерімен 4-5 см тереңдікке себіледі. Сапасы жоғары түқымды шаруашылық 1, 5-2 ай бүрын егіске жақсы эзірлеп тасып алулары керек. Мақта жылу сүйгіш өсімдік болғандықтан себу мерзімін белгілегенде топырақ, ауа райы және басқа да жағдайларды ескеру керек. Мақта түқымы 10-12 градус температурада көктейді. Көктеуі біркелкі болуы үшін түқым себілген тереңдікте температура шамамен 14-15 градус болуы тиіс.
Агрометеорологиялық станциялардыңмэліметтеріне қарағанда, себу мен көктеу аралығы: 10 сэуірде сепкенде 16-18 күн, 20 сэуірде сепкенде 10-12 күн, 30 сэуірде сепкенде 6-8 күн болған. Түқым себудің тереңдігі 4-5 см.

2.3. Егісті күтіп- баптау.
Себуден кейінгі топырақ өңдеу жүйесін себуге дейінгі өңдеу жүйесімен үштастырп жүргізу керек. Әдетте, мақта себу кезінде жауын шашын жиі түседі, яғни топырақ бетінде қабыршақ пайда болады. Бүл мақта түқымының жер бетіне көктеп шығуына кедергі жасайды. Сондықтан мақта элі көктеп шыға қоймаған кезде егістікті зиг -заг тырмалармен себу бағытына кесе көлденең тырмалап, қабыршақты жояды. Ал өсімдік эр жерден қылтия бастаған кезде қабыршақты ротациялық шабықтауышпен бүзады.
Өскіндер толық өсіп шыққаннан бастап екі нағыз жапырақ пайда болғанша мақталықты сиретеді. Осыдан кейін өсімдіктердің қатараралықтарын өңдеу басталады. Оның басты мақсаты арамшөптерге қарсы күресу жэне топырақтың беткі қабатын қопсыту. Қатараралықты бірінші рет қопсыту мақта өсімдігі көктеп шыққан бойда КХУ-4 өсімдік қоректендіргіш қопсытқышымен жүргізіледі. Қатараралығы 90 см егістіктегі топырақты өңдеу үшін аталған қопсытқышқа ені 165 мм, екі пар кескіш жэне 120-150 мм бір жебе тэрізді табан орнатады. Қатараралықты бірінші қопсыту кезінде шеткі өсімдікке жақын бірінші қос кескіштерді 6-8 см, екінші қос кескіштерді 8-10 см тереңдікке қояды. Ал жебе тэрізді табандар 10-12 см тереңдікке қойылады. Қатараралығы 60 см мақта егісінде топырақты өңдеу үшін қопсытқышқа бір қос кескіш жебе тэрізді табан орнатылады.
Екінші қопсытудан бастап кескіштерді қопсытқыш табандар-наральниктермен ауыстырады. Кең қатарлы эдіспен себілген егістіктегі қатараралықты өңдеу үшін қопсытқышка үш қос қопсытқыш табан, бір кіші жэне бір үлкен терең қопсытқыш жебе тэрізді табан орнатады.
Қопсытқыш табанның бірінші жүбын 6-8 см, екіншісін -10-12 см тереңдікке қояды. Қатараралықтың ортасын өңдеу үшін кіші жебе тэрізді табанды 10-12 см, ал үлкенін 12-14 см тереңдікке қояды. Келесі қатараралықтарды қопсыту эрбір суарғаннан 1-2 күннен кейін топырақ дегдігесін жүргізіледі. Мақта гүлдеген кезде қорғау аймағының енін 14-6 см қылып, қатараралықтың ортасын кіші жебе тәрізді табанмен 12-14 см, ал үлкен жебе тэрізді табанмен 14-26 см тереңдікте қопсытады.
Қатараралықтың топырағын қопсыту қатарлардағы өсімдіктердің түйіскен шағына дейін жүргізіледі. Түқым себуге дейін топырақ жақсы өңделсе, көгі тез шығады, топырақта ылғал жақсы сақталады, арамшөп азаяды, сондайақ мақта аурулары мен зиянкестарі де кемиді. Үстеме қоректендіру, суару бороздалары тартылады, суару, өсімдікті шырпу жэне зиянкестермен жэне ауруларға карсы күрес жүргізіледі. Қатараралығын культивациялау суарған сайын жүргізіліп түрады. Қорғау алқабы аз болса арамшөпті отауға қол еңбегі аз жүмсалатыны белгілі. Борозда тартқан кезде өсімдіктер топырақпен жабылып қалмауы керек. Егер бірінші суару мақта көктеп, екі- үш жүргізілсе, онда 60 сантиметрлік қатараралықты егістікте борозданы 10-12см тереңдікте, шанақтау кезеңінде 12-13см, ал мақтаның гүлдену кезеінде 14-15см тереңдіте тарту керек.

2.4. Мақта зиянкестеріне қарсы күресу шаралары.
Жұмыс өнімділігі жоғары, мамандандырылған техникасы, ауыл шаруашылығы дақылдарының ауруларына жэне арамшөптерге қарсы күресте кеңінен қолданылатын химиялық құралдары бар шаруашылықта мақтаны эр түрлі зиянкестен қорғауға мүмкіндік толық жеткілікті.
Өсімдікті қорғау шараларын дұрыс ұйымдастыру үшін зиянкес пен аурудың түрлерін, экологиялық ерекшеліктерін, жергілікті жағдайы, күресудің тиімді биологиялық мерзімін, химиялық құралды, механизацияны пайдалану, зақымданған егістікті өңдеу ережелерін жақсы білу керек.
Аузының қүрылысына байланысты мақта зиянкестері екі топқа бөлінеді:
а) соратын зиянкестер: өрмекші, кене, мақта жэне бақша биті, беде ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.