Қалыпты балалардың зейінінің ерекшеліктері

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 25 бет
Таңдаулыға:

Тақырыбы: Зияты зақымдалған балалардың зейінінің ерекшеліктері

Орындаған:
Қабылдаған:

Мазмұны
Кіріспе 3
І.Зияты зақымдалған балалардың зейін ерекшеліктерінің ғылыми-теориялық негізі 5
1. Зейіннің псиxологиялық және физиологиялық негіздері 5
2. Қалыпты балалардың зейінінің ерекшеліктері 12
3. Зияты зақымдалған балалардың зейінінің ерекшеліктері 20
Қорытынды 22
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 26

Кіріспе
Зейін бұл психикалық іс - әрекеттірдің белгілі бір объектіге шоғырлануы және бағытталуы. Ол сенсорлы , интелектуалды және қозғалыс белсенділігінің деңгейін жоғарлатады. Зейін аса маңызды психикалық процесс. Зейін базалық психикалық процесс болып табылады, басқа психикалық функцияларды және әрекет түрлерін қоректендіреді. Кейін арқылы әсер етуші факторлардың нәтижесінде сезімталдық өзгеріске түседі. Баланың зейінінің тұрақсыздығы, оның білім алуына кедергі келтіреді. Барлық жастағы олигофрен баланың зейінінің тұрақсыздығы белгілі бір түрде олардың ерік - жігер сферасының әлсіздігіне негізделеді. Олар ұзақ уақыт орындалып жатқан объектіге зейіндерін шоғырландыраалмайды.
Ақыл - ойы кем балалардың зейіні ырықсыз болып келеді.Баланың зейінінің құрамы оның кемістік құрылымына байланысты әсіресе, зейін көлемінің аздығы және оның қысқа мерзімділігі қозғыш оқушыларға тән. Бұл балалар импульсивті және тұрақсыз болып келеді. Курстық жұмыстың өзектілігі: Зияты зақымдалған балалардың зейін процесінің ерекшелігін зерттеу. Балалардың сабақта тапсырмаларды орындау барысындағы зейінін шоғырландырудағы кездесетін қиыншылықтар. Зейінін шоғырландырудың ұзақтығы. Зейін процесінің басқа таным процестерімен байланысы. Ии
иПсихикалық белсенділіктің ауытқуының ең негізгі себебі бас миының фазалық жағдайдың қысқа уақыттық үзілісі. Оны психологтар басқаша Психикалық процестің шаршағыштығы деп атайды. Бұл шаршағыштық ақыл - ойдың бірақ белсенділігінен кейін пайда болуы мүмкін. иииЗейіннің күрделі және жартылай бұзылуы немесе тербелуі оларға жалпы мектептің бағдарламасымен қатар көмекші мектептің бағдарламасын меңгеруге кедергі келтіреді. Олардың психикаларын, ұзақ уақыт жарақаттаушы мектепке үлгермеушілік бұл балаларда невротикалық және психопатқа тән синдромдарды туғызады.
Л.С. Выготский көптеген зерттеушілерге қосылып, ақыл - ойы кем балалардың ырықты зейінін қарастырған. Ол зейіннің 2 түрі бар деген зерттеушілерге қосыла отырып, ырықты зейіннің әлсіздігінің себептерін анықтауға тырысқан. Л. С. Выготский ырықты зейіннің жетілмеуін сөйлеу тілі бұзылуымен байланыстырған, ал соңында өзін - өзі басқару, яғни өз тәртібін зерттеумен болған. Көмекші мектеп оқушыларының зейінінің дамуы өте төмен. Олар қандай да бір объектіге немесе бейнеге қарағанда олардың ең негізгі элементтерін байқамайды. Психикалық белсенділіктің ауытқуының ең негізгі себебі бас миының фазалық жағдайдың қысқа уақыттық үзілісі. Оны психологтар басқаша Психикалық процестің шаршағыштығы деп атайды. Бұл шаршағыштық ақыл - ойдың бірақ белсенділігінен кейін пайда болуы мүмкін. ААМұндай психикалық белсенділік тонусының төмен түсуі әр бір жалпы мектептегі жүйке жүйесі әлсіз балаларда кездеседі. Дегенмен көмекші мектеп оқушыларының психикалық белсенділік тонусының төмендеуі жиі жүреді Мұндай балаларды Е.Д. Хомская және Э.С. Мандрусова зерттеген.
Зерттеу мақсаты: - Зияты зақымдалған балалардың зейін ерекшеліктерінің теориялық негізін анықтау;
Зерттеудіңтміндеті:
-Зияты зақымдалған балалардың зейін ерекшеліктерінің ғылыми теориялық әдебиеттеріне талдау жасау;
-қалыпты балалардың зейінінің ерекшеліктерін анықтау;
-зияты зақымдалған балалардың зейінінің ерекшеліктерін анықтау;
Зерттеу обьектісі: Зияты зақымдалған балалардың зейінінің ерекшеліктері
Зерттеу пәні: Зияты зақымдалған балалардың зейінінің даму үрдісі.
І.Зияты зақымдалған балалардың зейін ерекшеліктерінің ғылыми-теориялық негізі
1. Зейіннің псиxологиялық және физиологиялық негіздері

Зейін деп - адам санасының белгілі бір затқа бағыттала тұрақталуын көрсететін құбылысты айтады. Дәлірек айтқанда, зейін дегеніміз айналадағы объектілерінің ішінен керектісін бөліп алып, соған психикалық әрекетімізді тұрақтата алу. Зейін деп психикалық әрекеттің айналадағы заттарға және құбылыстарға бет алып, бағытталып түйдектелуін айтады. Зейін бізге сыртқы дүние заттары мен құбылыстарын анығырақ және ашығырақ сәулелендіру үшін психикалық әрекеттеріміздің оларға бет алып жинақталуы үшін керек.
Мысалы, оқушы математикалық есептер шығарып отыр. Ол бұған соншама үңілген, мұнысы психикалық кейпінен жақсы көрінеді (бала көзін қадайды, шұқшия үңіледі, демін ішіне тартады т.б.). Оқушы есептің шығару жоспарын ойлайды, оның бірінен кейін екіншісін шығарады. Есеп шығарып болып азғантай үзілістен кейін тарихы, одан соң географияны оқуға көшеді. Сабағын оқып болғаннан кейін, түрлі нәрселермен айналысады. Осы көріністердің бәрінде де бала әрекеттің әрбір түріне өз зейінін ұйымдастырып, басқа объектілерден ойын бөліп отырады. Осындағы түрлі кезеңдерде бала психикасының белгілі бір объектіге бағыт алып және сонда азды - көпті тұрақтап отырғанын көруге болады.
Егер зейін болмаса, заттарды, құбылыстарды жақсылап, толығырақ, ашығырақ қабылдауға, оларды санамызға сәулелендіруге болмас еді. Психикалық әрекеттердің бет алуы және түйдектелуі олардың өзгеріп, дамып отыратындығын, заттардың, құбылыстардың сәулесін санамызға түсіретіндігін көрсетеді. Адамның күнделікті тұрмысында да, оқу процесінде де, еңбекте де зейін үлкен орын алады.
Егер адамда зейін болмаса, ой еңбегінің де, дене еңбегінің де мәні, нәтижесі болмас еді. Егер оқушылар өздерінің оқитын пәндеріне, мұғалімдерінің әңгімесіне зейін қойып құлақ самаса, оларды ұғып, есінде қалдыра алмайды. Оқушылардың үйреншікті зейіні жақсы болғанда ғана, олар материалды жақсы түсініп, көп ұғып алады.
Адамға тән әрекеттің кез келген түрінде зейін орын алмаса, оның нәтижелі болуы қиын. Орыс педагогикасының атасы К.Д. Ушинский (1824-1870) зейіннің маңызын былайша көрсеткен еді: "зейін адам санасынан қорытылып өтетін, барлық ойды аңғартатын, адам жанының жалғыз ғана есігі болып табылады, демек, бұл есікке ілімнің бірде-бір сөзі соқпай өте алмайды, егер де ол соқпай өтсе, одна баланың санасында ештеңе де қалмайды".
Зейінді психикалық процестердің тобына жатқызу дұрыс болмас еді. Өйткені адам өз өмірінің әрбір кездерінде бір нәрсені қабылдайды не есіне түсіреді, бірер нәрсені қиялдайды, бір нәрсе жөнінде ойлайды. Ал зейін болса, өз алдына бұлардай дербес кездеспейтін, қайта солармен бірлесіп келетін психикалық әрекеттің айрықша бір жағы, сананың ерекше сипаты болып табылады. Психикалық құбылыстар зейінге түрліше әсер етеді. Сезім зейінді күшейте түсуге не оны бөліп жіберуге себепші болады. Мәселен, бір объект жағымды сезім туғызып зейінді күшейтеді де, ал көрші сыныптан естілген ән-күй сабақ тыңдап отырған баланың зейінін төмендетеді. Ерік, ой, қиял процестері де зейінге түрліше әсер етіп отырады, зейіннің физиология-лық негіздерін И.П. Павлов ашқан жүйке процестерінің өзара индукция заңына байланысты түсінуге болады.
И.П. Павлов, егер ми қабығының бір алабында қозу процесі пайда болса, осымен байланысты қалған алаптарында тежелу процестері пайда болатындығын айтқан. Мәселен, адам бар ойымен іске қызу кіріссе, басқа нәрселер туралы жөнді ойлай алмайды. Осы кезде мидың бір алабында күшті қозу процесі болып жатады да, айналасындағы алаптарда тежелу болады (теріс индукция заңы).
Зейіннің физиологиялық негіздерін орыс физиолыгы, академик А.А. Ухтомскийдің (1815-1942) доминанта теориясы бойынша да жақсы түсінуге болады. Сыртқы дүниенің көптеген тітіркендіргіштерінің ішінде біреуі миға көбірек әсер етеді де, мидың бір алабын қаттырақ, күштірек қоздырады, осындай алапты доминанта деп атаған. Мидың осы күшті қозғыш алабы қалған алаптардағы әлсіз қозу процестерін өзіне тартып алып отырады. Осыдан мидың күшті қозған алабы онан бетер күшейеді. Мәселен, қызық кітапты беріле оқығанда адамға кейбір бөгде тітіркендіргіштердің бөгет жасамайтыны, қайта олардың біздің ойымыздың күшеюіне жәрдемдесетіні байқалады. Сондықтан адам бар зейінін қойып кітап оқыған кезде қасындағы бөгде тітіркендіргіштерден (мысалы, сағат маятнигінің соғуы секілді) қашпауы керек. Бұл біздің басқа нәрсеге көңіл аудармай үңіліп отырған әрекетімізге мейлінше беріле түсуге жәрдемдеседі. Өйткені жоғарыда айтылғандай мидағы басыңқы қозу әлсіз тітіркендіргіштерден болған қозуларды өзіне тартып алып, солардың есебінен күшейіп отырады, А.А. Ухтомскийдің доминанта теориясының мәнін И.П. Павловтың "қозудың оптималдық алабы" дейтін теориясы онан сайын толықтыра түседі.
И.П. Павловтың оптималдық қозу алабы теориясы ырықты зейіннің табиғатын физиологиялық тұрғыдан өте жақсы түсіндіреді. Қозу процесі ешқашан да ми қабығына біркелкі тегіс тарамайды, өйткені онда әр уақытта қозу пайда болатындай жағымды "оптималдық жағдай" жасап отырады. Оптималдық қозу бар осы ми қабығының творчестволық бөлімі, ырықты зейіннің физиологиялық негізі. Бұл жөнінде И.П. Павлов былай дейді "Бас сүйегінің сыртынан біз іштегі миды байқай алатын болсақ, онда ми сыңарла-рының оптималдық қозу болатын жеріне жарқылдап көрінсе, біз ойлап отырған саналы адамның ми сыңарларында формасы және шамасы өне бойы өзгеріп тамаша тұрлаусыз жарқылдаған сәуле дағын көрер едік. Бұлар ми сыңарларының барлық жерлерін алып жатқан азды-көпті қара көлеңкенің ішінде үздіксіз қозғалып жүрген болар еді". Ұлы физиолог оптималдық қозу үнемі қозғалыста болатындығын айта келіп, оның мида ауысып отыруының өзі зейін бағытының да өзгеріп отыруы деп түсіндірді. Мидағы тежелулердің бірінен екінші сапқа түсуі, біреулерінің күшейіп, алдыңғы сапқа шығуы осы оптималдық қозу алабының жұмысы болады. Оптималдық қозуы бар осы алап (өзара индукция заңы) мидың басқа бөлшектеріндегі тежелуді күшейтеді. Мұндай жағдайда адам зейіні бір жерге күшті шоғырланады да, ал қалған объектілерді байқамайтын болады. Оптималдық қозу алабын екінші жүйелі шыққан сигналдар қуаттап отыратындығын, сөздік сигналдардан ми қабығындағы осындай алаптардың бір-біріне ауысуын тездетіп отыратындығын, сайып келгенде, психикалық әрекеттің толғамалы сипатта болатынын жақсы көрсетеді.
Бір нәрсеге зейін аудару адамның сыртқы кейіпінен де (дененің, бастың, көздің түрлі қозғалыстары, бет бұру, үңілу, құлақ тігу т.б.) жақсы көрінеді. Бірақ бір қарағанда зейін анық байқала да қоймайды. Өйткені осы айтылғанға біршама ұқсас сыртқы көріністерді өмірде жиі кездестіруге болады. Сондық-тан да кейбір мұғалімдер сыныптағы оқушылардың келбетіне қарап бір дегеннен баланың сабаққа қаншалықты зейінді не зейінісіз отырғанын ажырата алмайды. Бұл әсіресе, тәжірибесі аз жас мұғалімдерде жиі кездеседі. Түрлі тәсілдер арқылы оқушы зейінінің қасиеттерін тәрбиелей отыру мектептегі барша мұғалімнің ат салысатын негізгі педагогикалық істерінің бірі, іске шын мәнісінде зейін қойып кіріскенде ғана әрекетті нәтижелі етіп орындауға болатындығы мұғалім үшін аксиомалық қағида болуы қажет. аааЗейін - арнайы бір уақытта, қандай да бір обьектіге баланың іс-әрекетінің шоғырлану процесі. ммЕгерде зейін сыртқы ортадағы обьектіге шоғырланса онда оны сыртқы зейін деп атайды, ал егерде субьективті әлемдегі обьекттерге бейнелеп, талқылап шоғырланса онда оны ішкі зейін деп атайды. рррЗейінде өзіндік мазмұн болмағанымен таным процестерімен тығыз байланысты (қабылдау, есте сақтау, ойлау). Бірақ ол психикалық процестерге емес оның серпінді құрылымына қатысты. Жеке тұлға зейін қойған уақытта оның сана сезімі таңдаулы түрде обьектіге бағытталған және мақсатты түрде шоғырланады. Зейін нейрофизиологиялық механизімдерден таралған күрделі психофизиологиялық процесс. рррКогнитивті процестерді зертеуде негізгі теориялық мәселе ретінде зейіннің механизімі мен заңдылығын зерттеу болып табылады. оооТәжірибе жүзінде зерттеулердің анықтауы бойынша зейіннің дамуы таным процестерінің, ерік жігердің және эмоционалды психикалық аймақтардың қалыптасуымен тығыз байланысты. Кіші мектеп жасындағы балалардың зейінінің қалыптасу деңгейі танымдық іс-әрекеттінің дамуына және білім алудың тиімділігінің дамуына әсерін тигізеді және балалардың тек қарапайым әдіс арқылы оқытуды ғана емес сонымен қатар жаңа ақпараттық технологияларды жақсы қабылдай алады. оооҚазіргі таңдағы ғылымда зейіннің бұзылуы мен түзету мәселелерінің бірнеше аспектілері бар. Олар психология, психофизиология, нейрофармакалогия, нейрофизиолгия.
Адамдардың зейіні ырықты, ырықсыз және үйреншікті болып үшке бөлінеді.
Сыртқы дүниенің кез келген обьектілері кейде ырықсыз-ақ біздің назарымызды өзіне тартады. Мәселен, көшемен кетіп бара жатқан адамның бояулы афишаға көзі түссе, оған мойнын бұрады не милиционердің ысқырығына жалт қарайды т.б. Адам өмірінде ырықсыз зейін елеулі орын алады. Зейінің бұл түрі әсіресе жас балаларда жиі кездеседі. Өйткені, балалық дәуірде адамның күрделі іс-әрекеттері (оқу, еңбек т.б.) белгілі жүйеге келе қоймайды да осының нәтижесінде оның психикасы өте нәзік, түрлі сыртқы әсерге берілгіш келеді. Әрине, бұдан бала есейген соң, оның ырықсыз зейіні маңызын жояды деген қорытынды тумау қажет. Адам өмірінің барлық кезеңдерінде ырықсыз зейін тиісінше орын алып отырады. Қызығу - ырықсыз зейінің бұлағы. Өйткені қызықты іске көңіліміз тез ауады. Мәселен, қызықты кітап оқуға ырықсыз зейінді жеткілікті. Ал қызықсыз кітап оқу-ырықты зейінді керек етеді. Ырықты зейінде де қызығу орын алуы тиіс.Бірақ ырықты зейін де жанама, дәнекерлі қызығуды керек етеді. Мұнда адам істен шығатын нәтижеге қызығады, оны орындау үшін күш жұмсайды. Өйтпесе іс өнбейді, күткен нәтиже шықпайды.
Ырықсыз зейін физиологиялық тұрғыдан барлау рефлексінің жемісі болып табылады. Зейіннің бұл түрі жануарлар мен адамдардың сыртқы ортамен байланысында үлкен роль атқарады. Ырықсыз зейін кез келген тітіркендіргіш арқылы пайда бола бермейді. Ырықсыз зейінің көрінуіне төмендегі жағдайлар себеп болады:
а)күшті тітіркендіргіштер (көзді аштырмайтын жарық, қанық бояулы заттар, қатты дауыс,мұрын жаратын иіс т.б.),заттар мен құбылыстардың жаңалығы мен қозғалысы (мәселен, адамның үстіндегі киімінің өзгеруі, дыбыстың, жарықтың артуы не кемуі т.б.).
ә) адамның сыртқы дүниедегі объектілерге қатынас жасауының дәрежесі (қызығу, қажетсіну,көңіл күйінің хош болуы) ырықсыз зейіннің тууына жақсы әсер етді.
Адамның ырықты зейіні әрекеті саналы түрде белгілі ерік күшін жұмсау арқылы орындалуынан көрінеді. Ырықты зейінде белгілі бір мақсат көздеп, объектіге ерекше зер салып отыруы көзделеді, ол жұмыстың басынан аяғына дейін ерік-жігерді жұмсауды талап етеді. Ырықты зейін мынадай ерекшеліктермен сипатталады:
1) Қандай болмасын бір әрекеттің талабына сай зейінді бағындыра алу үшін іс-әрекетке тікелей кірісу қажет.
2) Үйреншікті жұмыс жағдайын жасап алып, алаңдататын нәрселерден бойды аулақтатқан жөн.
3) Орындалатын істің мәнісін, маңызын түсіну үшін білімге шын ықыласпен берілген дұрыс.
4) Түрлі қолайсыз жағдайларда да жұмыс істеуге машықтану. Мәселен, көңілді алаң қылатын бөгде тітіркендіргіштердің (айқай-шу, тарсыл-гүрсілдерде де) әсеріне берілмей жұмыс істей беру. Бұл зейінді шынықтырудың, оны мықты және шыдамды етіп тәрбиелеудің ең жақсы жолы болып табылады.
5) Зейінді бөлуді үнемі ескертіп отыру керек. Бір сөзбен айтқанда, ырықты зейін деп іс әрекетті жоспарлы түрде ұйымдастыруды айтады.
Зейіннің екі түрі де бір-бірінен ешқашан қалмай ілесіп отырады. Ырықты зейін ырықсызға, ырықсыз зейін ырықтыға қарай жиі алмасады. Шындығында, адамның үнемі ырықты зейін жағдайында болуы мүмкін де емес. Оқушы алғашқыда жай қызыққан нәрсені тікелей зеінін аударады, ал содан кейін сабақтың мақсатына қарай тікелей қызық емес басқа материалдарға да зейін қояды. Алғашқы уақытта қызықсыз болып көрінген сабақ кейін балаға түсінікті бола бастайды. Бұл кезде оның ырықсыз зейіні сыртқа теуіп, ырықты зейінің пайда бола бастағаны.
Зейіннің үйреншікті деп аталатын түрі де бар. Үйреншікті зейін-адамға табиғи сіңісіп кеткен, арнайы күш жұмсамай-ақ орындалатын зейін. Мәселен, бала оқуға берілсе, бұл оның тұрақ әдісіне айналса, оның зейіні де үйреншікті бола бастайды. Қандай нәрсеге болса да үйреніп, жаттығып алған соң, адамның іс-әрекеті дағдысына айналады. Үреншікті зейінің де табиғаты осыған ұқсас. Өйткені, үйреншікті зейін ырықты зейіннен дамып қалыптасады. Зейінің қай түрі болмасын іс-әрекеттен нәтиже шығаруға бағытталады. Егер адам жұмысқа өздігінен беріліп істесе ырықсыз зейіні көрінеді. Бірақ ұзақ жұмысты тікелей қызығып істей беруіде мүмкін емес. Мұндай жағдайда ырықты зейінге орын беріледі. Ылғи ырықты зейінмен жұмыс істеу де адамды қажытып шаршатады. Сондықтан адам жұмысты зейіннің осы екі түрін қатынастыра отырып, үйреншікті зейінмен істеуді әдетке айналдыру қажет.
Зейінді өзіндік көрініс сияқты емес танымдық психикалық іс-әрекеттің жағы сияқты қарастыру көрінісі кеңестік әдебиетте әсіресе С.Л.Рубинштейн мен Н.Ф.Добрынинаның еңбектерінен көрінді. Добрынинаның еңбегінде зейін психикалық іс-әрекеттің бағыттылығы, шоғырлануы сияқты анықталады.Осыдан зейін бірден-бір кез келген психикалық іс-әрекет сипатының қасиеті екені белгілі. Рубинштейн зейінге танымдық процестердің бір жағы деген анықтама береді.
Зейінді пайда болуы жағынан зерттеу біріншіден сананың бірден-бір нақты-психологиялық теориясы болып келді.Алғашқыда зейінді зерттеу дәл осы сананың индивидуалдық мәселелерінің контекстіне қатысты болды. Жалпы психологияда зейін мәселелері жан-жақты қарастырылған. Сондықтанда ең бірінші көзге түсетіні бұл зейіннің әр түрлі анықтамаларының көп болуы. Зейінді зерттеуде әр түрлі тәсілдерді қалайда жүйелеуге тырысу үшін зейінінің әр түрлі теорияларын, осы мәселелердің зерттеу тарихын қарастырған жөн.
Өз уақытында орыс психологы Н.Н.Ланге сол уақыттағы философиялық және психологиялық әдебиеттерден орын алған зейіннің негізгі теорияларының жүйелілігін тексеріп, негізгі сегіз теорияны бөлді.
1. Зейін қозғалысқа бейімделудің нәтижесі.
2. Зейін сана көлемінің шектеуі.
3. Зейін эмоцияның нәтижесі.
4. Зейін апперцепцияның нәтижесі.
5. Зейін жүйке тітіркендіргіштерінің нәтижесі.
6. Зейін ерекше белсенділік, жан қаблетінің нәтижесі.
7. Зейін іс-әрекет түрлерінің бірі.
8. Зейін жүйке тежелулерінің нәтижесі.
Зейіннің осы теориясын қысқаша қарастырудың өзінде зерттеу көрінісінің сипатында көп жоспарлықтың жатқандығын көрсетеді.
У.Джемс зейінді толықтай физиологиялық шартқа тәуелді психикалық процесс ретінде қарастырады. Және ол зейін объектілерінің солай анықталатынына сенімді.
Зейінді психофизиологиялық зерттеу және оларды талдау.
Ағзаның белсенді ұйымдасуының таңдамалы бағытының көрінудегі еріксіз зейіннің формасын зерттеу басты жағдайда психофизиологиялық зерттеудің контекстінде жүзеге асырылады. Осы зерттеумен олардың теориялық көріністері мен түсініктеріне тән негізгі бағыттарды қарастырамыз.
Шеррингтон воронкасы. Зейіннің физиологиялық табиғатын түсінуде танымал физиолог Чарльз Шеррингтон еңбегінің маңызы зор болды. Координация қозғалысын зерттей отырып, ол Шеррингтон воронкасы деген атқа ие болған жүйке жүйесі жұмысының бірден-бір принциптерін анықтады. Шеррингтонның теориясы бойынша, адамға әсер етуші көп қоздырғыштардың арасында күрес болады. Егер бір-біріне ұқсас қоздырғыштар болса, олар бір-бірін толықтырып, немесе бір-біріне жол беріп отырады. Егер әсер ететін қоздырғыштар қарама-қарсы болса, олардың арасында күрес пайда болып әлсіздері жеңіліп күштілері жеңеді. Күшті қоздырғыштарға сезгіш жолдар арқылы қимыл таратушы психологияларға барған соң, оларға тиісті жауап қайтарылады. Міне, осы қайтарылатын жауаптар - зейін.
Шеррингтонның теориясы бойынша, зейінді белсенді, ерікті әрекет деп түсінуге болмайды. өйткені ол зейінді әсер етуші күшті қоздырғыштарға ғана қайтарылатын жауап ретінде түсіндіреді.
Зейін мәселесіне қатысты физиологиялық зерттеудің тағы бір маңызды көрінісі,- бұл бас миы бөлігінде тітіркендіргіштердің ретсіз орналасуы.
Оны өңдеумен айналысқан советтің атақты физиологы И.П.Павлов болды.
Павлов зейіннің физиологиялық негіздерін мида пайда болатын индукция заңдарымен байланыстырады. Бұл заң бойынша мидың бір саласында иайда болған қозу мидың басқа салаларының әрекетіне бөгет жасауы, немесе пайда болған тежеулер мидың басқа салаларын қоздыруы мүмкін. Павловтың пікірінше, зейін кезінде мида өктем қозу пайда болуы мүмкін. Сөйтіп Павлов зейіннің физиологиялық негіздерін шартты рефлекстер пайда болуымен, жүйке саласының қызметімен байланыстырады.
Зейіннің физиологиялық негізін академик Ухтомский доминант теориясымен түсіндіреді. Доминант - мида пайда болатын өте күшті үстем етуші қоздырғыштардың ошағы. Бұл теория бойынша, мида бірнеше қоздырғыштар пайда болып, бұл қоздырғыштардың қайсысы күшті болса, әлсіз қоздырғыштырды өзіне тартып, оларға үстемдік жасап, өзі ғанаәрекет етіп отырады. Ми сол күштің қозу әсерінде болады. Мұндай құбылысты субдоминант деп атайды.

2. Қалыпты балалардың зейінінің ерекшеліктері

Бізді қоршаған заттар мен құбылыстар сезім мүшелері арқылы миға әсер етеді. Мұның бәрі сыртқы дүниенің санада бейнеленуін көрсетеді. Бірақ мұндай бейнелеулер түрлі жағдайда түрлі өтеді. Сыртқы жағдайды әртүрлі қабылдау, зейінге байланысты. Көбінесе оны нақты бір затқа немесе құбылысқа сананың бағыттылығы немесе шоғырлануы деп атайды. Бағыттылық ұғымы басқа заттардан немесе құбылыстардан жаңаларды таңдаумен түсіндіріледі. Шоғырлану көптеген ғалымдардың пайымдауынша берілген нақты нәрсеге немесе іс-әрекет түріне қатысты емес құбылыстардан арылу. Осыдан мынадай қорытынды шығады, зейін - адам санасының белгілі бір нысанаға бағытталып, оның айқын бейнеленуін қамтамасыз ету. Яғни, зейін айналадағы нысаналардың ішінен керектісін бөліп алып, соған психикалық әрекетті тұрақтата алу. Адамға тән әрекеттің кез-келген түрінде зейін орын алмаса, оның нәтижелі болуы қиын.
Зейін - барлық интеллектуалды функцияларды өткізетін және интеллектуалды іс-әрекеттің нәтижелі болуын қатамасыз ететін, өзгермейтін психикалық процесс. Көп жағдайда зейіннің даму деңгейі мектептегі баланың жетістіктерін анықтауда көрінеді. Мектеп жасына дейінгі балада еріксіз зейін басым болады, бала зейінін дұрыс бағыттай алмай,өзінің ішкі әсеріне жиі бағынады. Бұл бір нәрсеге көңіл ұзақ аудармаудан, іс-әрекетте жинақтала алмаудан пайда болады .
Мектепке қадам басар шақта балада біртіндеп ерікті зейін қалыптасады. Ерікті зейіннің дамуы жауапкершіліктің дамуымен тығыз байланысты, олар кез-келген тапсырманың (қызық, сонымен бірге, қызық емес) орындалуын мұқият қадағалайды. Зейіннің әр түрлі қасиеттері: шоғырлануы, көлемі, бөлінуі мен қайта қосылуы, тұрақтылығы-белгілі бір мөлшерде бір-біріне тәуелсіз. Зейіннің әр түрлі қасиеттерінің бұзылуы оқудағы әр түрлі қиындықтарға да себепші болады. Алайда, зейіннің барлық мүмкін болатын мінездемелерін қамти отырып, балалар зейіннің туындауы мен толықтыру жағдайын жоғарылататын жаттығу өткізу қажет.
Бастауыш мектеп - оқушы тұлғасы мен санасының дамуы қуатты тұлға, ерекше құнды, қайталанбас кезең. Сондықтан бастауыш білім - білім берудің алғашқы басқышы, қиын да жауапты жұмыс. Бастауыш мектеп балаға білім беріп қана қоймай, оны жалпы дамыту, яғни сөйлеу, оқу, қоршаған орта жөнінде дұрыс көзқарас қалыптастыру, жағдайларды объективті түрде бақылап, талдау жасауға үйрету, ойын дұрыс айтуға, салыстыра білуге, дәлелдеуге, сөйлеу мәдениетіне үйретеді.
Ерікті зейіннің психологиялық мазмұны іс-әрекетке ерікті түрде күш салу мақсатын қоюмен байланысты. Зейіннің дамуында эмоциялық факторлардың дамуы мен ойлау процесінің ролі айқын көрсетіледі. Оқу үрдісіне қойылатын қазіргі заман талаптары және мектептердегі жаңа бағдарламалар мұғалімдердің алдына оқушылардың ғылым негізін игеру жетістігіне ғана емес, сондай-ақ балалардың жан-жақты дамып, алған білімдерін іске қолдана білуге үйрету міндеттерін тартады. Мұның барлығы оқу жұмысының белсендірілуін, соған сай, оқу іс-әрекетінде оқушылар зейінінің жоғарылауын талап етеді.
Мектеп оқушылар зейінін оқу-тәрбие процестерінің (үрдістерінің) талаптарына байланысты жүйелі түрде қалыптастырып, дамытатын негізгі мекеме болса, мұғалім - зейінді дамытушы тұлға.
Оқу іс-әрекетінде таным үрдістері маңызды рөл атқарады, оқытудың нәтижелілігі оқушылардың психикалық үрдістерінің (түйсігі, қабылдау т.б.) дұрыс ұйымдастырылуымен тығыз байланысты. Солардың ішінде зейіннің орны ерекше, өйткені ол психикалық процестердің қызметінің қалыпты деңгейде болуына көмектеседі және педагогикалық үрдістің нәтижелі болуына жетелейді.
Зейін мәселесін оқу іс-әрекетіне қатысты талдауда тек психологиялық ғана емес, психологиялық-педагогикалық тұсын атап өту де орынды. Мұнда білім беру заңындағы оқыту сатылары жүйесіне байланысты оқушылардың жас ерекшелігін ескереміз. Мектептің қойған міндеттерін орындау мұғалімнен оқушылардың жекелік ерекшелігі (соның ішінде, зейін қасиеттері) туралы терең психологиялық білімдерді қажет етеді. Сондықтан мұғалімдерге оқушылардың дамытатын практикалық кеңестер мен нұсқауларды алып қана қоймай зейіннің түрлері, қасиеттері, оқушылардың жасына сай ерекшелігі, шоғырланудың психологиялық және физиологиялық табиғаты туралы мағлұматтарды түсінулеріне тура келеді[8].
Әр адам өз зейінін қаншалықты жақсы меңгере алса, ереже бойынша, соншалықты еңбекте, оқуда және қоғамдық әрекетте көрінетін қабілеттілік және белсенділік секілді жағымды белгілермен ерекшеленетіндігін ұмытпауымыз керек. Сондықтан мектептегі оқушылардың зейіні мен зейінділігін тәрбиелеу олардың болашақта тәуелсіз Қазақстанымыздың күшті және белсенді, білімді азаматтары болуына көмектеседі. Зейін жоқ жерде адамның жасап жатқан жұмысына саналы қатынасы да, нәтижелі ойлауы да болмас еді. Зейін адамның психологиялық құрылымында айрықша орын алып, оның іс-әрекет түрлерінде, бағыт-бағдарында айқын көрініс береді. Іс-әрекеттің кез-келген түрінде зейін орын алмаса, оның нәтижелі болуы қиын. Әсіресе, оқу іс-әрекетінде зейіннің маңызы өте зор .
Зейін белгілі бір дәрежеде жоғары жүйке әрекетінің негізгі үрдістерінің даму деңгейіне де байланысты болады. Жас ерекшелігіне қарай бұл үрдістер ауысады, сол себептен зейін де өзгеріске ұшырайды. Сырттан әсер ететін тітіркендіргіштер жас ерекшелігіне қарай әр оқушыда әртүрлі қабылданады және әртүрлі реакция туғызады. Демек, зейінді жалпы және жас ерекшелігі бағытында талдап-зерттеу мектептегі психологиялық қызметтің маңызын арттыра түседі, білім алушылар мен білім берушілерге берілетін психологиялық көмектің нәтижелі болуына ықпал етеді. Көптеген ұлы тұлғалар, қоғам қайраткерлері өз әрекеттерінің жемісін белгілі бір деңгейде зейінмен түсіндірген. Эдисон ғылымдағы өзінің жетістіктерін ол жұмыс уақытында ешқашан зейінінің ауытқымағандығымен және айналысқан ісіне зейінін барынша шоғарландырғанымен түсіндірген. Шығармашылық еңбекте зейіннің маңызы өте зор, ол турады француз биологы Ж. Кювье: Данышпан - бұл ең алдымен зейін деп көрсеткен [9].

Сурет 1 Баланың сабаққа деген ырықты зейіні

Зейін тек әрекет жетістігінің шарты ғана емес, сондай-ақ адамның әлеуметтік бағыттылығын түсіндіруге де көмектеседі.
Жеткілікті деңгейде дамыған зейінді адамның байқағыштығы мен зейінділігін көруге болады. Байқағыштық ақыл-ой сапасы ретінде және зейінділік жеке бастың өнегелілік сапасы ретінде өзге адамды түсінуінде көрінеді. Осындай үлгімен, зейінділік жеке бастың моральдық белгісі бола алады. Сондықтан, мұғалім іс-әрекетінің нәтижелі болуы оның қызмет барысында оқушылар зейінін туғызуға бағытталған жұмыс әдістерін дұрыс пайдалануға ғана емес, сонымен қатар педагогтың өз оқушыларын жас және жекелік ерекшелігі жағынан хабардар болып, тануына да байланысты болады.
Зейін оқу іс-әрекетінде оқу материалын дәл және анық қабылдап, түсінуді қамтамасыз етеді. Сол сияқты оқу материалын әдеттегіден жылдам әрі берік еске түсіруге, ұзақ уақыт есте сақтауға көмектеседі. Зейін дағдыны жылдам қалыптастыру шарты да болады. Адамның эмоциясы да зейіннің бағыты мен күшіне тәуелді келеді. Яғни, қорқыныш сезімін әлсіздендіру үшін ол туралы ойламай зейінді ауыстыру керек. Міне, мұндай фактілер психология ғылымында зейіннің өзекті мәселе екенін дәлелдейді.
Зейін сөзі, "сезім" сезіммен теңдес, яғни психология тарихында түрлі процестерді қарастырумен қолданылады. Зейіннің екі формасы бар. Яғни, енжар және ырықсыз немесе белсенді және ырықты. Зейін формалары рухани дамудың ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.