Зияты зақымдалған балалардың өзін - өзі бағалау ерекшеліктері
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫММИНИСТРЛІГІ
Зияты зақымдалған төменгі және жоғарғы сынып оқушыларының өзін-өзі бағалау ерекшеліктері(салыстырмалы сипаттау)
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Алматы, 2017
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі: Қазақстан Республикасында қазіргі таңда жүріп жатқан әлеуметтік, экономикалық, мәдени өзгерістер жас ұрпақ өмірінің барлық жақтарын әлеуметтендіру үрдісіне ықпал етеді. Осыған байланысты бұл күндері отандық және әлемдік өркениетті елдердегі психология, педагогика және физиология ғылымдарының жетістіктерін пайдалана отырып жетілдірудің қажеттілігі туындауда. Тұжырымдамалардың басты теоретиктері
(Карл Роджерс, Д.Гербертмид, А.Маслоу, Жан Пиаже, Лоуренс Колберг,
Н. Миллер, Дж.Доллард, Альберт Бандура, Ури Бронфенбреннер) [1] өз еңбектерінде тұлғаның қоғамда орын алған тәртіпке саналы және тіпті сыни тұрғыда қарауын қалыптастыру, қоғамда өз орнын табуға ұмтылуын дамыту міндеттерін алға қойды. Тұлғаның өзіндік бағалау ерекшеліктерін қарастырған жұмыстарда тұлғаның әртүрлі даму жақтары нақты қарастырылған
(Б.Г. Ананьев, Л.И.Божович, А.И. Липкина, И.И.Чеснакова т.б.) [2]. Өзіндік бағалауды адамның мінез-құлқын реттеуші, жеке бастық феномен ретінде сипатталған көптеген эксперименттік жұмыстар бар. (Б.Б. Коссов, З.В . Сафин, С.Ф. Спичак т.б.) [3]. Сонымен қатар, Қазақстанда жүргізілген зерттеулердің ішінде профессор Ж.Ы.Намазбаеваның жетекшілігімен Р.Ш.Сабырова,
С.Ж.Өмірбекова және Л.С.Пилипчуктың жұмысында балалардың өзіндік сана-сезімдері, өзіндік бағалау ерекшеліктері зерттелінген[4].
Қазақ ағартушылардың еңбектерінде баланың тәрбиесінде жас өспірімдердің жан дүниесін, ақыл-ойын қалыптастыруға ұдайы, өзіне көңіл бөлу мектеп пен ата-ананың ортақ міндеті деп есептеді.Ы. Алтынсарин .
А. Құнанбаев , М.Әуезов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, С.Сейфуллин,
Б.Майлин М.Дулатов, Х.Досмұхамедов[5].
Өзінің әртүрлі тұрғыларында бағалау отандық және шетелдік психологтар мен педагогтар Ж. Аймауытов, Қ.К. Жампеисова, Жарықбаев, Р.Т.Мендалеева, А.К.Рыспекова, Ж.Ы.Намазбаева А.Е.Берікханова, Б.Г.Ананьев,
Ю.К.Бабанский, П.П.Блонский, Дж.Брунер, Л.И.Божович, Л.С.Выготский, Э.Ф.Голубева, А.Н.Леонтьев, И.Я.Лернер, М.Н.Скаткин, Д.Б.Эльконин,
А.И.Липкина) [6] еңбектерінен көрініс тапты. Өзін - өзі бағалаумен байланысты мәселелер кеңестік кезең зерттеушілері - Л.С. Выготскийдің,
С.Л. Рубинштейннің, В.В. Давыдовтың, Л.И. Божович, Э.Эриксонның,
М.С. Тайчиновтың [7] т.б., сондай - ақ шетел зерттеушілері - Р. Бернс, Куперслиздің, Скоттың зерттеген еңбектерінде жан - жақты қарастырылған [8].
Сонымен бірге, әлеуметтік педагогикалық бағалаудың мәнін анықтайтын бағалау әрекетінің құрылымы мен жүйесі тұжырымдалған қағида бойынша бағалау әрі үрдіс, әрі іс-әрекет, әрі әлеуметтік біліктілік жиынтығы және қызмет ету аясы ретінде қызмет көрсетеді. Мектептің келешекке жылысуы үшін одан да маңызды мәселелер, әлеуметтік психологиялық қиындықтар туындайды. Яғни, біріншіден, баланың жеке басы мен жас ерекшелігіне, екіншіден, оқу үрдісіндегі қиындықтар мен оқу мәліметінің ерекшелігіне байланысты. Сол қиындықтарды әлеуметтік педагог, психологпен мұғалім бірлесе отырып, шешу жолдарын тауып, жеке тұлғаның жеке бас ерекшелігі ескеріліп, оқытудағы кемшілік жеке тұлғаның қандай кешенді қасиеттеріне байланысты екенін анықтау керек. Сондықтан да, жалпы орта білім беретін мектептен жеткіншек ұрпаққа білім беру сапасын, оқыту әдістемелерін, әлеуметтік тәрбиелерін жетілдірумен бірге оқушыларға жан-жақты тәлім-тәрбие берудің әлеуметтік мазмұнын, әдістемелік іс-шараларын қоғамдық талаптарға негізделіп, үнемі жаңартып отыруды талап етеді.Қазіргі кезде қоғамның әлеуметтік дамуы жеке тұлғаның жетілуін, белсенділігін қалыптастыруға жоғары талаптар қояды. Жеке тұлға қалыптасуының маңызды факторы өзін - өзі бағалау болып табылады. Жасөспірімде өзін - өзі бағалауды қалыптастыру мәселесі - оның тұлғасының дамуын анықтайтын маңызды мәселе. Міне, сондықтан да жасөспірім шақтағы оқушылардың өзін - өзі бағалау ерекшеліктері мәселесі психологтардың назарына алынып, бүгінгі күн талабына сай мәселелердің бірі болып отырады.
Қазіргі кезде зияты зақымдалған оқушылардың тұлғасының ерекшеліктері, яғни өзін -өзі бағалауы, қарым - қатынас, мінез - құлық туралы мәселелер зерттеушілердің назарын аудартуда. Сондықтан да, бiздiң ғылыми зерттеуiмiзде болашақ ұрпақтың, әсiресе зиятында ауытқушылығы бар оқушылардың терiс жолға түспеуiн, адемгершiлiктiк - өнегелi қасиеттерiнiң жоғары және iзгi ниеттiазамат болуына, олардың тұлғасының дұрыс қалыптасуы, осы мәселенің теориялық тұрғыдан зерттелуі және ғылыми әдістемелік жағынан қажетті деңгейде қамтамасыз етілмегендігі арасында қарама - қайшылық орын алуына байланысты, зерттеу тақырыбымызды Зияты зақымдалған төменгі және жоғарғы сынып оқушылардың өзін-өзі бағалау ерекшеліктері(салыстырмалы сипаттау) деп таңдауға себеп болды.
Зерттеудің мақсаты: зияты зақымдалған төменгі және жоғарғы сынып оқушыларының өзін-өзі бағалау ерекшеліктерін анықтау.
Зерттеу міндеттері:
1) Педагогикалық, психологиялық, философиялық еңбектерінің теориялық мәселелерін талдау;
2) Анықтаушы эксперимент негізінде зияты зақымдалған төменгі және жоғарғы сынып оқушыларының өзін - өзі бағалау ерекшеліктерін анықтап, салыстыру.
3) Арнайы(түзету) мектептегі психолог, тәрбиеші мамандарына және зияты зақымдалған оқушылардың ата - аналарына арналған ұсыныстар құрастыру.
Зерттеудің болжамы: егер, зияты зақымдалған төменгі және жоғарғы сынып оқушыларының өзін - өзі бағалауы жасына сай анықталса, онда нәтижесінде баланың қарым - қатынас жасау дағдысы,таным процестері, тұлғалық және тұлға аралық қатынасының дамуына өз үлесін қосатын құнды мәлімет болады.
Зерттеудің нысаны: зияты зақымдалған төменгі және жоғарғы сынып оқушылардың арнайы (түзету) мектептегідамыту үрдісі.
Зерттеудің пәні: зияты зақымдалған төменгі және жоғарғы сынып оқушыларының өзін-өзі бағалау ерекшеліктері.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдіснамалық негіздері:
Тұлғаның өзіндік бағалау ерекшеліктерін қарастырған жұмыстарда тұлғаның әртүрлі даму жақтары нақты қарастырылған (Б.Г.Ананьев,
Л.И.Божович, А.И.Липкина, И.И.Чеснакова т.б.) Өзіндік бағалауды адамның мінез-құлқын реттеуші, жеке бастық феномен ретінде сипатталған көптеген эксперименттік жұмыстар бар. (Б.Б.Коссов, З.В.Сафин, С.Ф.Спичак т.б.)[9]Сонымен қатар, Қазақстанда жүргізілген зерттеулердің ішінде профессор
Ж.Ы.Намазбаеваның жетекшілігімен Р.Ш.Сабырова, С.Ж.Өмірбекова және Л.С.Пилипчуктың жұмысында балалардың өзіндік сана-сезімдері, өзіндік бағалау ерекшеліктері зерттелінген.
Қазақстанда жүргізілген зерттеулердің ішінде профессор
Ж.Ы.Намазбаеваның жетекшілігімен Р.Ш.Сабырова, С.Ж.Өмірбекова және Л.С.Пилипчуктың жұмысында балалардың өзіндік сана-сезімдері, өзіндік бағалау ерекшеліктері зерттелінді. Қазіргі қоғамда жасөспірімдік шақтағы оқушылардың өзін-өзі бағалауын психологиялық тұрғыда зерттеудің психология ғылымы мен педагогика ғылымы үшін қажеттілігі әрқашан да зор. Қазіргі кезде жасөспірімдердің тұлғасының ерекшеліктері, яғни өзін -өзі бағалауы, қарым - қатынас, мінез-құлық туралы мәселелер зерттеушілердің назарын аудартуда[10].
Өзінің әртүрлі тұрғыларында бағалау отандық және шетелдік психологтар мен педагогтар (Қ.К.Жампеисова, Жарықбаев, Р.Т.Мендалеева,
А.К.Рыспекова, А.Е.Берікханова, Б.Г.Ананьев, Ю.К.Бабанский, П.П.Блонский, Дж.Брунер, Л.И.Божович, Л.С.Выготский, Э.Ф.Голубева,
А.Н.Леонтьев, И.Я.Лернер, М.Н.Скаткин, Д.Б.Эльконин, А.И.Липкина) еңбектерінен көрініс тапты [11]. Өзін - өзі бағалаумен байланысты мәселелер кеңестік кезең зерттеушілері - Л.С. Выготскийдің, С.Л. Рубинштейннің,
В.В. Давыдовтың, Л. И. Божович, Э. Эриксонның, М.С. Тайчиновтың т.б., сондай - ақ шетел зерттеушілері - Р. Бернс, Куперслиздің, еңбектерінде жан - жақты қарастырылған.
Зерттеудің әдістері:
1.Теориялық:
-Педагогикалық, психологиялық, философиялық және арнайы әдебиеттерді тақырып бойынша талдау;
-Зияты зақымдалған 3,4,5 және 7,8,9 сынып оқушыларының медициналық және педагогикалық құжаттарын, әлеуметтік паспорты туралы мәліметтерді, психологиялық-педагогикалық сипаттамаларын қарастыру;
-Арнайы (түзету) мектептің мұғалім, тәрбиеші мамандарына, зияты зақымдалған оқушылардың ата-аналарына арналған ұсыныстар құрастыру.
2.Эмпирикалық:
-Зияты зақымдалған оқушыларды бақылау;
-Арнайы (түзету) мектептің мұғалім, тәрбиеші мамандарымен, зияты зақымдалған оқушылармен және ата-аналарымен әңгімелесу;
-Эксперименталдық әдістемелер:
-Мен қандаймын? әдістемесі;
-Мақтауларәдістемесі;
-Суретті жобалауәдістемесі;
-Сандық және сапалық талдаудың нәтижелерінің қорытындысы;
Зерттеудің теориялық және тәжірибелік маңыздылығы:
Психологиялық-педагогикалық және арнайы әдебиеттерді талдау бойынша, салыстырмалы тұрғыдан зияты зақымдалған жоғары және төменгі сынып оқушыларының өзін-өзі бағалау ерекшеліктері мәліметтер қатарын толықтыруға мүмкіндік береді.
Арнайы(түзету) мектептегі психолог, тәрбиеші мамандарына және зияты зақымдалғанбалалардың ата - аналарына арналған ұсыныстар өз кезегінде іріктеліп, түзете тәрбиелеу үрдістерін тұтастай оңтайландыруға жол ашады.
Зерттеу базасы:№7 даму - интеллектуалдық қабілеті төмен балаларға арналған арнайы түзетумектеп - интернатыныңмектеп базасында өткізілді. Зияты зақымдалған төменгі және жоғарғы сынып 2,3,4- 7,8,9 - 36 бала қатысты.
Дипломдық жұмыстың құрылымы:Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Графикалық мәлімет:
9 сурет , 15 кесте, қосымшалардан тұрады.
1ЗИЯТЫ ЗАҚЫМДАЛҒАН ЖОҒАРҒЫ ЖӘНЕ ТӨМЕНГІ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРДЫҢ ӨЗІН-ӨЗІ БАҒАЛАУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Педагог, психолог, философтардың қалыпты және зияты зақымдалған балалардың өзін-өзі бағалауерекшеліктері туралы көзқарастары
Қазіргі таңда зиятында ауытқуы бар балалар мен жасөспірімдердің мінез - құлықтарыжалпы дамуында айрықша орын алады. Осы кезеңде даму - процесінің қалыптасуының жеткіліксіз деңгейлерінің нәтижесінде зияты зақымдалған балалардың еркін дамып жетілмеуі оның іс-әрекетін, мінез- құлқын бақылап, басқарып отыруға кедергі болуға, яғни өзінің іс - әрекетіне қойылатын талап пен мінез-құлқын үйлестіре алмайды.
Жеке адам, тұлға деген түсініктерді қарастыратын психологиялық білімдердің бірі - өзін-өзі бағалау. Кең мағынада бұл - адамның өз мүмкіндіктері мен өзіне баға беруі. Өзін-өзі бағалау, П.П.Чеснакованың айтуынша, өзіндік сананың бір компаненті болып табылады[12]. Өзін-өзі бағалау сондай-ақ талаптану, яғни адамның алдына қойған мақсат-міндетінің деңгейін және оны шешуге өзінің қабілетін айқындайды. Өзін-өзі бағалаудың алғашқы зерттеулерін 30-жылдары алғаш рет К.Левин жүргізген. Қазіргі таңда да бұл мәселе аз зерттелінген. Осы уақытта өзін-өзі бағалауды оқып үйрену және оның жеке тұлғаның дамуына ықпалы өзектілігімен қалып отыр. Бұл бірінші кезекте, білім берудегі алға басумен, өзгерістермен байланысты болса, қоғаммен де соншалықты байланысты[13].
Қазіргі кездегі мектептер үшін оқушыларға ақпарат, мәлімет беріп қана қоймай, оларды өздігінен білім алуға, өздігінен жетіліп-кемелденуіне дайындау өте маңызды. Ол үшін балада өзінің жеке басының ерекшеліктерін жан-жақты, әсіресе, әділ бағалай білетін белсенді ұстанымын, позициясын, яғни өзіндік бағасының белгілі бір деңгейін қалыптастыру қажет.
Қалыпты жағдайда дамыған жеке адамның өзіндік бағасы жағымды түрде болуы қажет. Бұл адамның өз күшіне деген сенімділігін және белсенді іс- әрекетке бағытталуын қамтамасыз етеді. Жағымсыз сипаттағы өзіндік баға адамды селқостыққа, енжарлыққа әкеп соқтыруы мүмкін. Мұндай жағдайды болдырмау үшін бала жетістіктері мен сәтсіздіктерін өзі сезе бастайтын, яғни жасөспірімдік кезеніңде оқушыда дер кезінде өз-өзіне қарым-қатынасын және өз күшіне деген сенімділігін қалыптастыру қажет. Өзін-өзі бағалау - ойлау әрекеті өлшемдерінің бірі, күрделі динамикалық, жеке тұлғалық құрылым. Өзін-өзі бағалау ең алдымен реттегіштік қызметті атқарады. Өзін-өзі тәрбиелеу өзі-өзі бағалаудан басталады. Адам өзін тәрбиенің қандай сапаларына тәрбиелеу керектігін нақты білуі керек. Өзіндік баға - өзін басқа адамдармен салыстыру арқылы және өзінің талаптану деңгейін өзінің іс- әрекетінің нәтижесімен салыстыру арқылы қалыптасады. Тепе - тең өзіндік баға өзін - өзі тәрбиелеудің мақсат-міндеттерін дұрыс қалыптастыруға ықпал етеді. Өзін-өзі бағалау - субьект отбасында, оқу орындарында, басқа да жерлерде адамдармен қарым-қатынасқа түскен жағдайда және өзгелер өзі туралы көзқарастарын білдірген кезде қалыптасады. Ол өзін айналасындағылармен салыстырады, егер бұл байланыстардың нәтижесі төмен өзіндік бағаны көрсетсе, адам өзінің әрбір ісінен кедергілер мен тосқауылдар тауып отырады.
Психологиялық зерттеулер көрсеткендей, тұлғаның өзі жайлы пікірі оның іс- әрекеті мен істерін реттеудің негізі болып табылады [14]. Тұлғаның динамикалы, көпқырлы, күрделі құбылысы өзіндік бағалау адамның іс-әрекеті мен мінез-құлқын, өмірінің көп жақтарын шарттандырады. Өзін-өзі бағалаудың даму шарты, оның мазмұны жайлы, оның анықтамасы жайлы бірыңғай ықпалдар әлі де қалыптаспаған. Зияты зақымдалған оқушылардың өзін - өзі бағалау, өз күш - жігерін, қабілетін, мүмкіндіктерін, ерекшеліктерін, кемшілігі, теріс сапаларын нақты көре алмауы, олардың өзін - өзі бағалауы жоғары, төмен болады. Балаға өзіне дұрыс, әділ баға беруге үйрету - өзіндік тәрбие жетекшілігіндегі маңызды міндет. Нақты өзін - өзі бағалаудың шешуші шарттары: өмірлік тәжірибе, байқағыштық, өзіндік таным тұрақтылығы, ұжымдағы қоғамдық дұрыс пікір, достар тарапынан айтылған сындар. Зияты зақымдалған оқушылардың өзін - өзі бағалаумен байланысты мәселелер
Л.С. Выготский, С.Л. Рубинштейн, Д.Б. Эльконин, М.С. Тайчинов ,
Л.И. Божович, Э. Эриксон [15], т.б. зерттеушілердің өзіндік танымды зерттеген еңбектерінде байқалады. Сондай - ақ шетелдік Скот, Куперслиз, Сейдман, Лорд, т. б. зерттеушілердің де еңбектерінде кездеседі[16].
Арнайы эксперименттік зерттеулерде оқушылардың өзін - өзі бағалауы іс - әрекеттің нақты түрінде зерттеледі. Өзін-өзі бағалаудың пайда болуы
Л.С.Выготскийдің жастағы дағдарыспен байланыстырады. 7 жас дағдарысы кезінде балалардың өзін-өзі бақылаумен не болады? Бұл өзгерістің негізінде қандай психологиялық заңдылықтар мен механизмдер жатады? Оның оқу іс-әрекетінің құрылымымен қандай қатынасы байланысы бар? Қандай іс-әрекетінде бұл психологиялық механизмнің қалыптасуы жүреді?[17]
Бұл жастағы балалардың реакциясын спецификалық ерекше деуге болады, яғни табысқа жету өзін-өзі бағалаудың жоғалуына, ал сәтсіздік оның төмендеуіне әкеледі. Баланың өзіне деген қатынасы, мектептегі жақсы оқумен тығыз байланысты. Тұрақты бағалаудың пайда болуы баланың мектепке психологиялық, дайындығының маңызды компоненті болып табылады. Мектепте оқуда қиындықтарға кездесетін балалар өздерін жоғары бағаламайды. Бірақ бұл нәтиже баланың өзіне деген обьективті қатынасынан емес, оның психикалық және жеке тұлғалық даму ерекшеліктеріне байланысты болады. Ересектермен қарым-қатынас балаға оқу міндетін қабылдауға, құрдастарымен қарым-қатынас жасауға, тапсырмаларды орындауды меңгерудің жалпы тәсілдерін құруға мүмкіндік береді. Оқу іс-әрекеті жөнінде айта келе, В.В.Давыдов былай деді: "оқушылардың білім игеруінде бақылау мен бағалау оқу әрекеттері үлкен роль атқарады. Бақылау мен бағалау әрекетін орындау оқушыларға өз әрекетінің мазмұнын талап етілетін міндет нәтижесіне сәйкес қарастыруға мүмкіндік береді. Оқушылардың өз әрекетін қарастыруы олардың құрылуы мен өзгерістерінің дұрыстығына қызмет етеді. Оқу іс-әрекетте және оның жеке компоненттері (бақылау мен бағалау) рефлексия деп аталатын адам санасының сапасына байланысты жүзеге асады. Зерттеушілердің айтуынша, жоғарғы сынып зияты зақымдалған оқушыларының бақылау және бағалау әртүрлі балада рефлексияның пайда болуымен тығыз байланысты.
Л.С.Выготскийдің балалардың ересектермен және құрдастарымен қарым- қатынас жасау кезінде жоғары психикалық функцияларының дамуы жайындағы тұжырымдарына сүйене отырып, бала іс-әрекетінің құралдарын игеріп, рефлексияның бастауыш формалары қарым-қатынас жағдайында пайда болады [18].
Л.С. Выготскийдің көрсетуінше, зияты зақымдалған оқушыларында өзін - өзі бағалау және өзіне деген қатынасы пайда бола бастайды. Өзін - өзі бағалау баланың өзіне деген қатынасының, оның іс - әрекетіне, басқалармен қарым - қатынасына тікелей қатысты. Р. Бернс көптеген зерттеулердің нәтижесіне сүйене келе, мектепке дейінгі жас пен бастауыш сынып аралығында Мен - концепциясының дамуында сапалы өзгерістер пайда болады деді.
М.С. Тайчиновтың зерттеуі нәтижесі бойынша, нақты мектеп жасындағы балаларды өзін - өзі бағалауға тәрбиелеу өзін - өзі тәрбиелеудің мазмұны мен бағытына байланысты. Ол үшін мыналар қажет. Біріншіден, әр оқушының бағасы жүйелі, нақты болуы керек. Жақсы қалыптасқан ұжымда жоғарғы сынып оқушыларда өзін - өзі бағалаудың жоғары деңгейі байқалады. Екіншіден, оқушының жеке тұлғасының бағасын оның ұжымдағы мінез - құлқы мен іс - әрекеттің нәтижесін талдауға байланысты құру керек. Балаға айтылған сын балаларды мазақ етпеуі керек. Үшіншіден, өзін - өзі бағалау өзіндік тәрбие мен өзіндік пікірмен тығыз байланыста болғанда мәні тереңдей түседі. Өзін басқалармен салыстыру, оқушылардың өзін - өзі бағалаудың сапасы балалардың ұжымдағы алатын орнына, мамандық таңдауы, өмір жолына, өзіндік тәрбиелеу мақсатына байланысты. Бала жетістікке жетуге тырысқан іс - әрекетте оқушыларда өзін - өзі бағалау дами бастайды. Өзін - өзі бағалаудың жас кезеңіне байланысты ерекшеліктері де бар. Оқушылар өз мінез - құлқына байланысты себептерді түсіне бермейді. Э. Эриксонның айтуынша, ұялу сезімінің пайда болуы өзіндік танымның қалыптасуымен байланысты. Өзіндік бақылау сезімін жоғалтудан ұялу мен күмәндануға бейімділік пайда болады. Л.И.Божовичтің басшылығымен болған зерттеулерде баланың мінез - құлқында сыртқы бағалаудан өзін - өзі бағалауға өту кезіндегі уақыт пен процесс көрсетілген [19].
Отандық психологияда жоғарғы сынып зиятызақымдалған оқушыларының өзін - өзі бағалау мәселесі зерттелінген мәселе ретінде қарастырылады. Зерттеулерде жоғарғы сынып оқушылардың өзін - өзі бағалау құрылымы, даму кезеңдері, механизмдері, өзін - өзі бағалаудың жеке тұлғасының әртүрлі сипаттамаларымен байланысы талқыланады.
Отандық және шетелдік психологтардың көзқарастарын салыстыруда бұл ұғымның принциптік айырмашылықтары мен терминологиялық нақтылығы сөз болады. Жоғарғы сынып оқушыларының өзін - өзі бағалау мәселесі аймағында терминологиялық сәйкестікті орнату керек. Отандық психологияда жалпы(өзін - өзі бағалау тұтас күйінде) және жеке (жеке тұлғаны құрайтын сипаттамаларды бағалау) өзін - өзі бағалау қарастырылған. Олардың әрқайсысында когнитивті және эмоционалды компоненттер бар. Сондықтан "жалпы өзін - өзі бағалау" ұғымы шетелдік психологияда "Мен - концепциясы" түсінігінің үйлесімі болып табылады.
Зияты зақымдалған оқушының өзін - өзі бағалауға дайындық процесі мынадай педагог - психологтардың еңбектерінде кездеседі: Л.И. Божович,
М.С. Неймарк, Х.Й. Лийметс, Н.Н. Тригубова, Л.Ф. Обухова., Х.Й. Лийметс өзін - өзі бағалауды қалыптастырудың нақты негізгі міндеттерін өзін бағалай білу қабілетімен байланыстырады, яғни мұғалім мен ата - анасының берген бағасы, берілген бағалауды ажырата алу[20]. Осы негізде Л.И. Божович мынадай гипотезаны ұсынды: егер бала айналасындағылар тарапынан дұрыс бағаны қажетсінсе, жасөспірімнің өзін - өзі бағалауын сақтауға деген қажеттілік туады және бұл дайындықпен байланысты болады. Бұл авторлардың айтуларынша, жасөспірім шақтағы оқушылар өзін - өзі бағалау процесіне жеткілікті дайын болмаған кезде өзін - өзі бағалай алмайды. Л.С. Рувинский зерттеулерінде жоғарғы сынып оқушылар өзін - өзі бағалау тәсілдерін аз біледі, өздерінің жеке тұлғалық сапаларын бағалауда қиындыққа кездеседі[21].
Арнайы білім беретін мектептің типтік бағдарламаларын, зерттеу негізінде зияты зақымдалған оқушылардың өзін - өзі бағалауын, жеке сапалық қасиеттерін қалыптастыруға бағытталған бағдарламалар мен курстардың аз екенін тәжірибедегі мәселені талдау дәлелдеп отыр. Бұл оқушыларда жеке тұлға ретінде даму іскерлігінің жеткіліксіз дамуын көрсетеді. Баланы өзін - өзі бағалауға дайындау ғылыми әдебиеттерде нақты түсінік ретінде қарастырылмайды, сондықтан дайындықтың мәні мен құрылымын нақтылау қажет болады. Дайындық тұтас сапа ретінде дайындық теориясын, ақыл - ой, эмоциялық, т.б. сапаларын енгізеді. Зияты зақымдалған жоғарғы сынып оқушылардың өзін - өзі бағалауға дайындықтың мынадай анықтамасы бар: білім, іскерлік, дағдыны енгізетін, оқушының өзін - өзі бағалауын қалыптастыруды қамтамасыз ететін жеке тұлғаның интегративті, динамикалық сапасы . Б.Г. Ананьевтің айтуынша, өзі жайлы ойлардың пайда болуына ұжымдағы өмір мен өзін - өзі бағалауды қалыптастыратын қатынастардың дұрыс дамуы әсер етеді [22].
В.С. Мерлиннің ойынша, өз әрекетінің құндылықтарын, қасиеттерін сезінуде әлеуметтік бағалау мен ұжым бағасы жетекші роль атқарады. Толық және жан - жақты әлеуметтік бағалауды бала сезінсе, оның дамуында үлкен рөл атқарады. Мұғалімнің бағалау әрекеті рөлінің жасөспірім шақтағы оқушылардың өзін - өзі бағалауын қалыптастыруға әсері Б.Г. Ананьев.,
Л.И. Божович , А.И. Липкина, Л.А. Рыбак,[23] т. б. зерттеулерінде көрсетілген. Авторлар оқушының әрекетін бағалауда олардың мотивтерін есепке алу қажеттігін, оқушылардың педагогикалық бағаға қатынасының күрделілігі, баланың даму деңгейіне әсер ететін педагогикалық баға сипатын көрсетеді.
Л.И. Божовичтің шығарған қорытындысы. П.Р. Чаматаның пікірінше, өзін - өзі бағалаудың дамуы екі кезеңнен тұрады: біріншісінде, бала өзін бағалай отырып, өз әрекеті мен қылықтарын бағалаумен ғана шектеледі. Ал, екіншісінде өзін - өзі бағалаудың сферасына жеке тұлғаның моральдық сапалары мен ішкі күй енеді[24].
Д.Б. Элькониннің айтуынша, бала өз мінез - құлқын басқаруда ерекше ішкі механизмді қалыптастырады. Бала өзіне және өз мүмкіндіктеріне деген қатынасынан өз мінез - құлқын басқара алады [25]. Е.И. Савоньконың тұжырымдауынша, өзін - өзі бағалау функциясы мінез-құлық регуляторы ретінде баланың басқа психикалық ерекшеліктерінің дамуымен қатар жас ерекшелігінің әрбір кезеңінде сапалық бейнеге ие болады. Өзін - өзі бағалаудың бұл функциясының дамуын зерттеушілер оның тұрақтылығымен байланыстырады. Тұрақты өзін - өзі бағалау адамның өзіне деген қатынасына әсерін тигізеді. Өзін - өзі бағалауды қалыптастырудың мәселесі және жеке тұлғаның дауындағы рөлі туралы американ психологы К. Роджерстің жеке тұлға концепциясында көрсетілген. К. Роджерстің пікірінше, жасөспірім шақтағы оқушылардың өзін - өзі бағалауы адамның қоршаған ортаға деген қатынасын, сыртқы жағдайларға байланысты өзіне қоятын ішкі талаптардың келісімділігін сипаттайды[26].
Маруелл жоғарғы сынып оқушылардың өзін - өзі бағалау түсінігін қарастыруда мынадай ұғымдарға тоқталады: "өзіне сенімділік", "өзіне деген көзқарас", "өзінің бейнесі", "өзін бағалау", т.б. Бұлардың бәрін біріктіріп "self esteem" деген терминді құрады. Оның мағынасы - өзін сыйлау, ар - намыс сезімі.
Шетел әдебиеттерінде "мен концепциясы" термині индивидтің өзі жайлы түсінігінің жиынтығын білдіруде қолданады. Мұнда "мен" бейнесі когнитивті құрылым ретінде және адамның өзіне деген эмоциялық құндылық қатынасы енеді. Өзін - өзі бағалау мұның ішінде субъектінің өзіне эмоциялық - құндылық қатынасына сай келеді. М.С. Неймарк зерттеулерінде балада айналасындағылардың берген бағасы мен өзін іс - әрекет нәтижесі әсерінен қалыптасатын өзін - өзі бағалау дағдыға айналып, оны сақтауға деген қажеттілігін тудырады. Бұл қажеттіліктердің көрінісі ретінде талаптанудың нақты, тұрақты деңгейін алуға болады[27].
Сейдманның айтуынша, бала бастауыш мектептен кіші орта мектепке көшкенде өзін - өзі бағалауы төмендейді. Бір сыныпқа әртүрлі бастауыш сынып оқушылары жиналған кезде, олар өздерін қайтадан құрбыларымен салыстыра бастайды. Нәтижесінде баланың өзін - өзі бағалауы жиі дағдарысқа ұшырайды. Бірақ бұл жағдайда өзін - өзі бағалаудың төмендеуі уақытша болып келеді. Зияты зақымдалған төменгі сынып оқушыларының өзін - өзі бағалауының төмендеуі: мектепке дейінгі шақта өзін - өзі бағалу ең жоғары болса, мектепке оқуға келген соң төмендейді, жасөспірімдік кезде теңеседі, жастық шақта жоғарылайды. Жас ерекшелік даму барысында бала өзін әр салада бағалай алатын мүмкіндікке жетеді.
Мектепте оқып жүргенде баланың Мен концепциясы айқындала түседі. Скоттың пікірінше, егер жанұя, ата - анасы баласын еркелетіп отырса, баланың өзін - өзі бағалауы өте жоғары болады. Тәртіпке үйрену де өзін - өзі бағалаумен байланысты. Егер ата - аналардың ереже құру жағдайында, тәртіп орнату жағдайында мүмкіндігі болмаса, өзі жанын қиналтқысы келмей, өз баласын жеткілікті бағаламайды. Егер ата- ана балалармен тәртіп туралы сөйлескісі келмесе: сенің пікірің мені қызықтырмайды деген тұжырымға сүйенеді. Бала бұл пікірді меңгерсе, нәтижесінде олардың өзін - өзі бағалау деңгейінің төмендеуіне әсер етеді. Бастауыш сыныпта өзін - өзі бағалау мектепке дейінгі жасқа қарағанда сәл төмендейді. Неге? Бірінші сыныптан бастап олар өздерін құрдастарымен салыстырады. Бала өзінің мүмкіншілігін басқалардан төмен екенін сезсе, бұл өзін - өзі бағалауға да әсер етеді. Ал, жасөспірімдік кезеңде өзін - өзі бағалау біршама тұрақталады.
1.2 Қалыпты балалардың өзін-өзі бағалау ерекшеліктері
Сана адамның барша психикалық қызметіне ортақ қасиетті бейнелеудің ерекше формасы.Бүкіл психикалық әрекеттердің бір-біріне ықпалды әсерінің дамуы адамның қоршаған дүниені іштей бейнелеуін қамтамасыз етіп, оның дерексіз моделін түзеді.
А.Т. Спиркиннің пікірінше, адамның өзіндік сана- сезімі, адам қалыптасқан кезден басталады және ертедегі дәуірден кейінгі даму кезеңдеріне байланысты. Бұл көзқарасты қабылдасақта, өзіндік сана- сезімнің айырмасы ретінде әлеуметтік- психологиялық міңез - құлық сана - сезімнің дамуына әсер етеді.
Өзіндік сана-сезімнің құрылымынан мынаны бөліп көрсетуге болады:
а) өзінің менің жақын және алшақ мотивтері мен мақсаттарын саналы түрде түсіну;
ә) өзіні реалды және қалайтын сапаларын саналы түрде түсіну (Реалды Мен және Идеалды Мен);
б) өзі туралы таңымдық және когнитивті көзқарастары ( Мен бақылаушы объект ретінде);
в) өзіне деген сезімталдық, эмоциональды көзқарастары.
Адамның өзіне қызығушылығы Мен -ұғымы арқалы анықталады. Психологтардың көзқарасынша, адамның Мені бұл өте жоғары және интегралды мағлұмат, динамикалық жүйелі психикалық процесстер арқылы сезінеді. Мен және өзіндік сана- сезім бұл бір тұтас дүние.Жеке адамның психологиялық , міңез - құлық, дүниелік көзқарасының негізі.Адамның Нағыз менің қарастырсақ, белгілі бір мақсатқа ойластырылған, басқа біреуі өз менін даралық ретінде қалдырса, онда арнайы мәнін жоғалтады. Адамның мәні бұл өмірдегі жағдайларға байланысты өзгереді. Өзіндік сана-сезімнің дамуына адамзатқа жалпы инвариантты негіздер бар. Біздің барлық саналы өміріміз тізбектелген жіпке ұқсас, біздің өз Меніміз біртұтас жеке адамдық тұрақты түрдегі орнымыз бар.Ол тарихи өмірден маңызды ортадан келе жатқан өзін-өзі бақылау мен міңез-құлқын басқару. Күрделі жүйесі, оның қоғаммен және басқа адамдармен қарым- қатынасы[28].
Өзіндік сана - сезім өмірде бар екенін сезіну, өзінің қоғамдағы орнын анықтау,өзінің мүмкіндіктері мен бастан өткізгендерін сезіну. Өзіндік сана- сезім психологиялық әрекетте жеке адамның өмірінде оның қозғалысының ситуативті бірлігі мен байланысы өзінің Мені арқылы түсінеді. Субъект ретінде басқа субъектіден өзінің айырмашылығын анықтайды. Өзіндік сана- сезімді психологияда процесстер арқылы өте кең мағынада нәтижелі түрде қарастырады.Біріншіден, өзіндік сана - сезім тану динамикалық бірлік, ол әрдайым қозғалыста болады. Екіншіден, өзіндік сана - сезімді психиканы әдетте, оны процесс ретінде түсіну үшін нақты әрекетте өзіңді тану нәтижесі, өзіндік қарым - қатынас және өзін - өзі басқару деңгейі, құбылыстардың себебін білу. Үшіншіден, мұндай өзіндік сана- сезім ішкі динамикалық процесс , оның ішкі қатынасының айырмашылығы, оның детерминантты жүріс - тұрысына әсер етеді. Төртіншіден, өзіндік сан-сезімді құбылыс ретінде, психикалық жағынан мүмкіндігін қарастырады.Психологияда алғашында рефлексия ұғымы психикалық процесстердің өмір сүруін түсіндіретін принцип ретінде қарастырылады. Ал, қазіргі кезеңде рефлексия зерттеудің бір тәуелсіз пәні болып отыр (С.Қ.Бердібаева)[29] .
Қазіргі шет елдік зертеулерде рефлексия ұғымы сирек қолданылады. Әрине, бұл рефлексия жайлы зертеулердің жоқ дегенін білдірмейді. Рефлексивті процесстер көбінесе басқа басқа бір терминдермен суреттеледі, мәселен, recursive thinking ( рекурсивті ойлау)(Д.Вейс) суреттеледі, self - referent thought (өзің туралы ойлану) (А.Бандура). Тағы бір бағыттардағы жұмыстарда рефлексия ұғымы адамның мен феномені мәселесі төңірегінде қарастырылады, мұнда рефлексия негізінен өзіңді тану self - awarentss
(С. Дьювел. Р.Виклунд), өзіңді тексеру (self - control) (Д.Миченбаум), өзіңе зейін қою (self- attention) (А. Фенингстейн) деген мағына беріледі. Рефлексияны нақты экспериментальды зерттеулер әлеуметтік психологияда (У.Джеймс), адамның әлеуметтік мен ұғымында көп зерттелді[30].
Ы. Алтынсарин өз Хрестоматиясында жас өспірімдердің жан дүниесін, ақыл-ойын қалыптастыруға ұдайы көңіл бөлу мектеп пен ата-ананың ортақ міндеті деп есептеді.Ж.Аймауытов "Тәрбиенің негізгі мақсаты - мінезді түзеу, адамшылыққа қызмет ету, адал еңбек ете білуге тәрбиелеу" деген қағиданы қуаттай келіп, "Баланы тәрбиелеу үшін әрбір тәрбиешінің өзі тәрбиелі болуы керек. Себебі, айтып ұқтырғаннан гөрі, бала көргеніне көп еліктегіш болып келеді. Солай болған соң балаға не жақсы мінез болсын, іспен көрсету керек" - дейді[31].
Адамға қажетті психикалық саулық өзіндік әлеуметтік психологиялық көмектен қалыптасады. Оның өзіне көңіл бөлуі, жеке тұлғаның жетілуі толғандырады. Оны өзіндік сапасын дамыту арқылы өзін бейнелейді, әр түрлі білім алады, өзінің қайталанбас ерекшелігіне уайымдайды. Өзіндік сана Мен қасиетіне қатынасында, оған ниеті, ойы, сезімі және қимылы жатады. Адамға өзіндік санада ғана жоғары деңгейде, өзін қабылдау және өзін дамыту түсінігі қарастырылады. Негізгі бағыттары бойынша: психодиогностикалық, психокоррекциялық, психологиялық кеңес беру болып табылады. Әрбір жеке тұлғаның құндылығы ескеріліп, өмірдегі кез - келген әлеуметтік жағдайда дайындау қазіргі заман талабы. Жасөспірім үнемі жақсы әлеуметтік психологиялық жағдайда тәрбиеленуі, оқуы, өсуі қажет. Сонда балада жағымды Мен бейнесі қалыптасады, өзіне деген сенімділігі, өзіндік сезімі туады. Мұндай Мен бейнесі кез келген баланың жақсы жағдайға, нәтижеге жетуіне, дұрыс дамуына мүмкіндік береді. И.Кон Мен бейнесі элементтерінің когнетивтік күрделілігі мен жіктелуі кіші жастан ересек жасқа қарай біріншіден, елеулі үзіліссіз және дағдарыссыз артады. Ересектер жасөспірімдерге, ал жасөспірімдер жеткіншектерге қарағанда өзіндегі қасиеттерді көбірек ажыратады. Мен бейнесінің тізбектілігінің және тұтастығының даму үрдісі артатындығын, бірақ мұнымен бірге тартымдылық деңгейінің және сыртқы бағалаудан өзін - өзі бағалауға қайта бағдарланудың қиындықтарының белгісі болмауы кейінгі дамудың көзі болып табылатын өзін - өзі білудің бірқатар ішкі мазмұндық қайшылықтарын туғызады деп тұжырымдайды[32].
Кез - келген мәдениетті ортада адам өзін Мен тұжырымдамасының негізінде басқарады, яғни оның өзі туралы көрінісіне сәйкес. Реттегіш үрдісі сыртқы және ішкі өзгерістерді өзіне жүктейді. ішкі бейімделуге жеке бастың сезім, эмоция, қажеттілік жағдайындағы өзгерістер жатады. Ал сыртқы өзгерістерге ішкі бейімделудің негізінде жатқан. бақыланған мінез - құлықтар мен әрекеттер жатады. Адамда жаңа нұсқаулар мен сезімдер қаншалықты пайда бола бастағанымен, ол өзінің сыртқы мінез- құлқынына түзетулер енгізіп отырады. Сондай-ақ, сыртқы өзгерістерге әлеуметтік жағдай, мысалы, жаңа рөлдер мен жаңа қарым-қатынастың пайда болуы сияқтылар жатады. Ішкі бейімделу ішкі өзгерістермен байланысты. Ішкі өзгерістер Мен түжырымдамасының өзгеруі немесе өзіне деген қарым-қатынасыны қондырғысының нәтижесінен болады. Мен тұжырымдамасы - бұл адамның өзі туралы немесе өз бейнесі яғни өзінің денсаулығы, сыртқы көрінісі, мінезі, айналасындағыларға әсері, қабілеттері мен кемшіліктері туралы көзқарасы.
Адам онтогенезіндегі ең күрделі кезеңнің бірі - жеткіншек жас болып табылады. Бұл кезеңде бұрын қалыптасқан психологиялық құрылымдардың қайта құрылуы ғана жүріп қоймай, сонымен бірге жаңа білімдер қалыптасып, саналық көзқарастар мен әлеуметтік ішкі ыңғайланудың қалыптасуының жалпы бағыттылығы өседі. Жеткіншек жасының өзіне тән ерекшелігі оқу үлгерімінің төмендеуі, жұмыс қабілетінің түсуі, тұлғалық ішкі құрылымындағы дисгормония, мініз-құлықтың қарсыласқан негативті сипаты бұл жас сатысын ішкі және сыртқы қатынастардағы бағдарлануды жоғалтқан, Мен және әлемнің бөліну сатысы деп айтуға болады.
Жеткіншектердің дамуындағы психологиялық күшіне абстрактілі логикалық ойлау формасының күрделенуі, эмоциялық сферасының дифференциалдануы, ерік белсенділігінің ұлғаюы жатады. Жеткіншек кезеңінде өзіндік сана деңгейі тек рефлексия актілерімен сипатталып қана қоймайды, сонымен қатар өзін - өзі саналы ұғыну өзбеттілік процесіне айналады. Әдетте бұл жастағы балаға өзіне белгілі психикалық қасиеттердің интегралды байланысын саналы ұғыну тән.
Психологиялық қасиеттер мен сапалардың бірлігі тұтастай модель ретінде қарастырылады. Осының негізінде жеткіншек өзінің басқа адамдармен қатынасын, өзіне-өзі қатыстылығын құрады. Жеткіншек кезеңіндегі өзіндік сананың дамуының бір негізгі тенденциясы - бұл құбылыстармен, ересектермен қарым-қатынас барысында және оқу іс-әрекеттерінің бағаларын интеграциялау кезінде қалыптасқан толымды немесе аффективті тәжірибелерді интеграциялау болып табылады.Бұл интеграцияның ядросы ересектік сезім. Ересектіктің критерийі (белгілері) өзін-өзі қабылдауы мен бағалауы шындықта жүзеге асыру болып табылады.
А.Н. Соловьева өзіндік бағалаудың дамуының 4 деңгейін көрсетеді.
Бірінші деңгей - процессуальді ситуативті деңгей, өзінің мінез-құлықтарын өзінің қасиеттерімен байланыстырмайды. Өзіндік бағалау тек іс-әрекеттің сыртқы жанама нәтижелері негізінде жүзеге асады. Өзіндік сананың бұл даму деңгейі мектеп жасына дейінгі және бастауыш мектеп кезеңі оқушыларына тән[33].
Екінші деңгей - сапалы ситуативті деңгей. Бұл тұлғаның өз мінез - құлықтары мен сапаларының арасында байланыс құрылады, бірақ бұл байланыс тікелей түзу сызықты болады. Бұл деңгей кіші жеткіншектер жас кезеңіне тән.
Үшінші деңгей - сапалы консервативті деңгей - тұлғаның мінез-құлықтары мен қасиеттері арасындағы түзу сызықты (тікелей) байланыс жойылады, тұлғаның қасиеті шындық ретінде қабылданады. Өзіндік дамудың бұл деңгейі жоғары жеткіншектер мен кіші жасөспірімдерге тән.
Төртінші деңгей - сапалы динамикалық деңгей. Бұл тікелей жасөспірім кезеңіне тән.
И.С. Кон өзіндік бағалаудың негізгі механизмдерін көрсетеді:
-- басқа адамның субъектіге берген бағасын қабылдау; -- әлеуметтік салыстыру; -- өзіндік атрибуция (мұнда индивид өзінің құлықтарын әртүрлі ситуацияларда бақылай және бағалай отырып өзі туралы және өзінің ішкі күйлері туралы мәселені қамтиды). Көптеген маңызды эксперименттік зерттеулерде индивидтің өзінің психикалық күйі толығымен сыртқы ақпараттарға сүйене отырып бағаланатынын дәлелдейді.
Жеткіншектер бірінші кезекте қарым-қатынас сферасындағы мінез-құлықтың әртүрлі формаларына байланысты қасиеттерді саналы ұғынады. Бұл әрине өзіндік бағалау өзгермейді деген сөз емес, оның динамикасы әртүрлі факторларға байланысты жоғары өзіндік бағалау тұрақты болса, ал төмен және орташа өзіндік бағалау біршама динамикалы болып келеді. Дегенмен жоғары өзіндік бағалауда тұлғамен арнайы педагогикалық жұмыс жүргізуі жағдайында едәуір динамикалы болуы мүмкін. Психологиялық зерттеулерде жеткіншектердің адекватты өзіндік бағалау мәселесі соңғы орынға қойылмаған.Бұл жас кезеңінде ең өзекті мәселе өмір жолын таңдау болып табылады.
Л.И. Божович өтпелі дағдарыс кезеңінің аяқталуы өзіндік анықталу ұғымын білдіретін жеке тұлғалық құрылымының пайда болуымен ұласатындығын көрсетеді. Өзіндік анықталу процесінде өзіндік бағалау айрықша мәнге ие[34].
Психологтардың айтуы бойынша адам кез-келген жас кезеңінде басқа адамдарды өзіне қарағанда объективті бағалайды. Балалар өзінің мінез-құлықтарын басқа адамдардың әрекеттерін салыстыруынан бастап өзіне баға қою басталады. Бірақ бұған неғұрлым көбірек мүмкіндік берген сайын олар өзін соғұрлым нақтырақ көре бастайды. Өзіндік бағалау үшін өзін-өзі тануға үйретуіміз қажет.
Қазіргі кездегі психологияда балалардың өзіндік бағалау мазмұнын екі бағытты көрсетеді. Оның бірінші өзіндік бағалаудың жалпы сипаттамасы, оның қалыптасу жағдайларын іздестіру мен байланысты болса, екіншісі микроанализбен байланысты, яғни өзіндік бағалауының құрылымдық элементтерін бөлшектеу және олардың өзара байланысын қарастырады. Біздің ойымызша, өзіндік бағалаудың микроанализі және оның құрылымының болашағы зор, өзіндік бағалауды зерттеуде негізгі міндетіне құрылымдық динамикалық элементтерді санайды.
Адамның жалпы тұлға болып қалыптасу процесінде жеткіншектік кезең дамудағы өзгерістермен ерекше орын алады. Жаңа арнайы тәжірибе жинағы, жаңа қоғамдық қатынастар мен байланыстарға түсетін орташа жас шамасы 11-14 жастағы балаларға кез келеді. Бұл жастың негізгі жаңа қалыптасуы қарым-қатынастың кеңеюі салдарынан өзіндік сананың өсуі ата-анамен, үлкендермен, құрдастармен қатынастарының күрделене түсуі болып табылады.
Л.С.Выготский жастық кезеңнің дамуын қарастыра отырып, дағдарыс жасы деген ұғымды бөліп шығарады. Оның пікірінше дағдарыс жас дамудағы бұрылыстар, өзгерістер болып табылады, даму диалектикалық процесс және дамудың бір сатысынан екінші сатысына көшу революциялық жолмен жасалынады деп тұжырымдайды. Сондықтан, бұл жасты қиын, өтпелі дағдарыс жасқа жатқызады. Бұл жас кезеңіндегі дамудың қозғаушы күші жаңа қажеттіліктердің орындалу арасындағы мүмкіншіліктер мен қарама-қайшылықтарды балаға жеңу қажет.
Мінез - құлықтылық тәсілі процесінде қандай өзіндік бағалау пайда болатындығы және мұнымен байланысты қандай мінез-құлықтылық іс-әрекет тудыратындығы сияқты мәселелер оның тұлғалық құрылымынан тәуелді болады. Жеткіншек тұлғасы өмір барысында пайда болатын және қоршаған ортамен өзара қатынаста белгілі бір қызмет атқаратын тұтас психологиялық құрылымға ие болады. Оқушылардың тұлғалық дамуының көтеріңкі қозғаушысы қажеттіліктер мен мотивтер болып табылады. Қажеттіліктер тек тұлғаның дамуын анықтайтын себеп қана емес, сонымен қатар мінез-құлықтың да себебі болып табылады. Адам қабілеттілігінің сипатына тұлғаның маңызын құрайтын қоғамдық қатынастар жүйесі бейнеленеді. Қажеттіліктер мен тырысу жеткіншектерде жаңа психологиялық құрылымдардың пайда болуына байланысты өзінің қанағаттану жолында көптеген кедергілерге кездеседі. Мұндай дағдарыс кезеңде жеткіншектердің қажеттіліктерінің өзгеруі сыртқы кедергілермен және ішкі фактормен байланысты болады.
Өзіндік сананың ерекшеліктері жеткіншек кезеңде ішкі әлемі біртіндеп күрделеніп, өзіндік танудың тереңдеуі пайда болады, өзі туралы тұтас тұлға ретінде біршама тоқтамды түсініктің пайда болуына әкеледі. Жеткіншек кезеңде тұлғаның өзіндік бағалауды басқарудың негізі жетекші компоненттері өзбеттілік дәрежесін әртүрлі және қоғамдағы күрделі өзара байланыстар жүйесіндегі қарым-қатынаста тұлғаның тәуелсіздігін анықтайды. Жеткіншектің өзіндік санасының дамуында олардың интерпоризациясы жүзеге асады, өзіндік санасының ары қарай интеграциялануында өзін тануға әкеледі. Жеткіншектер өзін жеке субъекті екенін, мінез-құлықта жеке қылықтарында тәуелсіз бола алатындығын нақтылауға ұмтылады.
Оқушылардың өз мүмкіндіктерін ұғынумен байланысты ұмтылулары, өзін тұлға ретінде бекітулері мен ересектердің еркіне байланысты мектептегі жағдайының арасындағы ажыраулар өзіндік бағалаудың маңызды терең дағдарысына әкеледі. Жеткіншектердегі негативті өзіндік бағалау оның өмірлік тонусына әсер етеді. Оның негізгі себебі жеткіншектердегі қоғамдық мойындау қажеттіліктерінің қанағаттанбауына байланысты. Осы жағдай олардың өзіндік анықталуын жасанды түрде тежейді, сондықтанда олар жеке бастық интимді қатынасқа, құрбыларымен, әртүрлі формальды топтармен қарым-қатынасқа жақын болады.
Осы қатынастар олардың мінез - құлқындағы агрессиялыққа, мазасызданудың жоғарлауына, жауыздыққа, тұйықтыққа әкеледі. Жеткіншектер белсенді жаңа әлеуметтік позицияларды алуға ұмтылады, өзінің менін ересектер әлемінде бекітуге тырысады. Жеткіншектер ересектерге еліктей бастайды. Жеткіншектің тұлғалық дамуы өзіндік сана бағалауы, жеке бастық рефлексиясы, өзіне және басқаларға қатынасы қызығулары, идеалдары өзгереді. Жеткіншек жасының алғашқы сатысында (10-11 жас) өзін қабылдау ерекшеленеді, мінез-құлықтың теріс жақтарын көп бағалайды, яғни теріс эмоциялық фон орнайды.
Келесі сатыда (12-13) өзіне және басқаларға деген теріс қатынас сақталады және қоршағандардың бағалауынан тәуелді болады.Осы жастың келесі сатысында (14-15) оперативті өзіндік бағалау туындайды, сол уақыттағы өзіне деген қатынасты жеткіншек өзі бағалайды. Бұл өзіндік бағалау идеалды форма болып табылатын тұлғалық қасиеттермен, мінез-құлықтың нормаларымен өзінің жеке бастық ерекшеліктерін салыстыруға негізделеді. Жеткіншектердің өзіндік санасының маңызды механизмі жеке бастық рефлексия, яғни жеткіншектің өзінің және басқалардың ішкі әлемін ұғынуы. Өзінің жеке басына сын көзбен қарай бастайды[35].
Қазақстандық психология ғылымында осы проблемамен, айналысқан атақты ғалымдар М.М. Мұқанов [36], С.М. Жақыпов., Ф. Бизақова ,
Х.Т. Шерьязданова [37], Н.С. Ахтаева , С.Қ. Бердібаева [38], Н.Қ. Тоқсанбаева , О.С. Сангилбаев , Намазбаева Ж.Ы. [39], Ж.А. Абишева , Э.Д. Абишева [40] және т.б. көптеген бастауыш сынып оқушыларының мәселелер төңірегіндегі көптеген шетелдік, кеңестік, отандық ғалымдар орасан еңбек етті. Атап айтқанда, Л.С. Выготский , Ж. Пиаже , В.С. Мухина, Овчарова және тағы басқалар[41]. Ересек, бастауыш сынып оқушыларының өзін-өзі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зияты зақымдалған төменгі және жоғарғы сынып оқушыларының өзін-өзі бағалау ерекшеліктері(салыстырмалы сипаттау)
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Алматы, 2017
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі: Қазақстан Республикасында қазіргі таңда жүріп жатқан әлеуметтік, экономикалық, мәдени өзгерістер жас ұрпақ өмірінің барлық жақтарын әлеуметтендіру үрдісіне ықпал етеді. Осыған байланысты бұл күндері отандық және әлемдік өркениетті елдердегі психология, педагогика және физиология ғылымдарының жетістіктерін пайдалана отырып жетілдірудің қажеттілігі туындауда. Тұжырымдамалардың басты теоретиктері
(Карл Роджерс, Д.Гербертмид, А.Маслоу, Жан Пиаже, Лоуренс Колберг,
Н. Миллер, Дж.Доллард, Альберт Бандура, Ури Бронфенбреннер) [1] өз еңбектерінде тұлғаның қоғамда орын алған тәртіпке саналы және тіпті сыни тұрғыда қарауын қалыптастыру, қоғамда өз орнын табуға ұмтылуын дамыту міндеттерін алға қойды. Тұлғаның өзіндік бағалау ерекшеліктерін қарастырған жұмыстарда тұлғаның әртүрлі даму жақтары нақты қарастырылған
(Б.Г. Ананьев, Л.И.Божович, А.И. Липкина, И.И.Чеснакова т.б.) [2]. Өзіндік бағалауды адамның мінез-құлқын реттеуші, жеке бастық феномен ретінде сипатталған көптеген эксперименттік жұмыстар бар. (Б.Б. Коссов, З.В . Сафин, С.Ф. Спичак т.б.) [3]. Сонымен қатар, Қазақстанда жүргізілген зерттеулердің ішінде профессор Ж.Ы.Намазбаеваның жетекшілігімен Р.Ш.Сабырова,
С.Ж.Өмірбекова және Л.С.Пилипчуктың жұмысында балалардың өзіндік сана-сезімдері, өзіндік бағалау ерекшеліктері зерттелінген[4].
Қазақ ағартушылардың еңбектерінде баланың тәрбиесінде жас өспірімдердің жан дүниесін, ақыл-ойын қалыптастыруға ұдайы, өзіне көңіл бөлу мектеп пен ата-ананың ортақ міндеті деп есептеді.Ы. Алтынсарин .
А. Құнанбаев , М.Әуезов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, С.Сейфуллин,
Б.Майлин М.Дулатов, Х.Досмұхамедов[5].
Өзінің әртүрлі тұрғыларында бағалау отандық және шетелдік психологтар мен педагогтар Ж. Аймауытов, Қ.К. Жампеисова, Жарықбаев, Р.Т.Мендалеева, А.К.Рыспекова, Ж.Ы.Намазбаева А.Е.Берікханова, Б.Г.Ананьев,
Ю.К.Бабанский, П.П.Блонский, Дж.Брунер, Л.И.Божович, Л.С.Выготский, Э.Ф.Голубева, А.Н.Леонтьев, И.Я.Лернер, М.Н.Скаткин, Д.Б.Эльконин,
А.И.Липкина) [6] еңбектерінен көрініс тапты. Өзін - өзі бағалаумен байланысты мәселелер кеңестік кезең зерттеушілері - Л.С. Выготскийдің,
С.Л. Рубинштейннің, В.В. Давыдовтың, Л.И. Божович, Э.Эриксонның,
М.С. Тайчиновтың [7] т.б., сондай - ақ шетел зерттеушілері - Р. Бернс, Куперслиздің, Скоттың зерттеген еңбектерінде жан - жақты қарастырылған [8].
Сонымен бірге, әлеуметтік педагогикалық бағалаудың мәнін анықтайтын бағалау әрекетінің құрылымы мен жүйесі тұжырымдалған қағида бойынша бағалау әрі үрдіс, әрі іс-әрекет, әрі әлеуметтік біліктілік жиынтығы және қызмет ету аясы ретінде қызмет көрсетеді. Мектептің келешекке жылысуы үшін одан да маңызды мәселелер, әлеуметтік психологиялық қиындықтар туындайды. Яғни, біріншіден, баланың жеке басы мен жас ерекшелігіне, екіншіден, оқу үрдісіндегі қиындықтар мен оқу мәліметінің ерекшелігіне байланысты. Сол қиындықтарды әлеуметтік педагог, психологпен мұғалім бірлесе отырып, шешу жолдарын тауып, жеке тұлғаның жеке бас ерекшелігі ескеріліп, оқытудағы кемшілік жеке тұлғаның қандай кешенді қасиеттеріне байланысты екенін анықтау керек. Сондықтан да, жалпы орта білім беретін мектептен жеткіншек ұрпаққа білім беру сапасын, оқыту әдістемелерін, әлеуметтік тәрбиелерін жетілдірумен бірге оқушыларға жан-жақты тәлім-тәрбие берудің әлеуметтік мазмұнын, әдістемелік іс-шараларын қоғамдық талаптарға негізделіп, үнемі жаңартып отыруды талап етеді.Қазіргі кезде қоғамның әлеуметтік дамуы жеке тұлғаның жетілуін, белсенділігін қалыптастыруға жоғары талаптар қояды. Жеке тұлға қалыптасуының маңызды факторы өзін - өзі бағалау болып табылады. Жасөспірімде өзін - өзі бағалауды қалыптастыру мәселесі - оның тұлғасының дамуын анықтайтын маңызды мәселе. Міне, сондықтан да жасөспірім шақтағы оқушылардың өзін - өзі бағалау ерекшеліктері мәселесі психологтардың назарына алынып, бүгінгі күн талабына сай мәселелердің бірі болып отырады.
Қазіргі кезде зияты зақымдалған оқушылардың тұлғасының ерекшеліктері, яғни өзін -өзі бағалауы, қарым - қатынас, мінез - құлық туралы мәселелер зерттеушілердің назарын аудартуда. Сондықтан да, бiздiң ғылыми зерттеуiмiзде болашақ ұрпақтың, әсiресе зиятында ауытқушылығы бар оқушылардың терiс жолға түспеуiн, адемгершiлiктiк - өнегелi қасиеттерiнiң жоғары және iзгi ниеттiазамат болуына, олардың тұлғасының дұрыс қалыптасуы, осы мәселенің теориялық тұрғыдан зерттелуі және ғылыми әдістемелік жағынан қажетті деңгейде қамтамасыз етілмегендігі арасында қарама - қайшылық орын алуына байланысты, зерттеу тақырыбымызды Зияты зақымдалған төменгі және жоғарғы сынып оқушылардың өзін-өзі бағалау ерекшеліктері(салыстырмалы сипаттау) деп таңдауға себеп болды.
Зерттеудің мақсаты: зияты зақымдалған төменгі және жоғарғы сынып оқушыларының өзін-өзі бағалау ерекшеліктерін анықтау.
Зерттеу міндеттері:
1) Педагогикалық, психологиялық, философиялық еңбектерінің теориялық мәселелерін талдау;
2) Анықтаушы эксперимент негізінде зияты зақымдалған төменгі және жоғарғы сынып оқушыларының өзін - өзі бағалау ерекшеліктерін анықтап, салыстыру.
3) Арнайы(түзету) мектептегі психолог, тәрбиеші мамандарына және зияты зақымдалған оқушылардың ата - аналарына арналған ұсыныстар құрастыру.
Зерттеудің болжамы: егер, зияты зақымдалған төменгі және жоғарғы сынып оқушыларының өзін - өзі бағалауы жасына сай анықталса, онда нәтижесінде баланың қарым - қатынас жасау дағдысы,таным процестері, тұлғалық және тұлға аралық қатынасының дамуына өз үлесін қосатын құнды мәлімет болады.
Зерттеудің нысаны: зияты зақымдалған төменгі және жоғарғы сынып оқушылардың арнайы (түзету) мектептегідамыту үрдісі.
Зерттеудің пәні: зияты зақымдалған төменгі және жоғарғы сынып оқушыларының өзін-өзі бағалау ерекшеліктері.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдіснамалық негіздері:
Тұлғаның өзіндік бағалау ерекшеліктерін қарастырған жұмыстарда тұлғаның әртүрлі даму жақтары нақты қарастырылған (Б.Г.Ананьев,
Л.И.Божович, А.И.Липкина, И.И.Чеснакова т.б.) Өзіндік бағалауды адамның мінез-құлқын реттеуші, жеке бастық феномен ретінде сипатталған көптеген эксперименттік жұмыстар бар. (Б.Б.Коссов, З.В.Сафин, С.Ф.Спичак т.б.)[9]Сонымен қатар, Қазақстанда жүргізілген зерттеулердің ішінде профессор
Ж.Ы.Намазбаеваның жетекшілігімен Р.Ш.Сабырова, С.Ж.Өмірбекова және Л.С.Пилипчуктың жұмысында балалардың өзіндік сана-сезімдері, өзіндік бағалау ерекшеліктері зерттелінген.
Қазақстанда жүргізілген зерттеулердің ішінде профессор
Ж.Ы.Намазбаеваның жетекшілігімен Р.Ш.Сабырова, С.Ж.Өмірбекова және Л.С.Пилипчуктың жұмысында балалардың өзіндік сана-сезімдері, өзіндік бағалау ерекшеліктері зерттелінді. Қазіргі қоғамда жасөспірімдік шақтағы оқушылардың өзін-өзі бағалауын психологиялық тұрғыда зерттеудің психология ғылымы мен педагогика ғылымы үшін қажеттілігі әрқашан да зор. Қазіргі кезде жасөспірімдердің тұлғасының ерекшеліктері, яғни өзін -өзі бағалауы, қарым - қатынас, мінез-құлық туралы мәселелер зерттеушілердің назарын аудартуда[10].
Өзінің әртүрлі тұрғыларында бағалау отандық және шетелдік психологтар мен педагогтар (Қ.К.Жампеисова, Жарықбаев, Р.Т.Мендалеева,
А.К.Рыспекова, А.Е.Берікханова, Б.Г.Ананьев, Ю.К.Бабанский, П.П.Блонский, Дж.Брунер, Л.И.Божович, Л.С.Выготский, Э.Ф.Голубева,
А.Н.Леонтьев, И.Я.Лернер, М.Н.Скаткин, Д.Б.Эльконин, А.И.Липкина) еңбектерінен көрініс тапты [11]. Өзін - өзі бағалаумен байланысты мәселелер кеңестік кезең зерттеушілері - Л.С. Выготскийдің, С.Л. Рубинштейннің,
В.В. Давыдовтың, Л. И. Божович, Э. Эриксонның, М.С. Тайчиновтың т.б., сондай - ақ шетел зерттеушілері - Р. Бернс, Куперслиздің, еңбектерінде жан - жақты қарастырылған.
Зерттеудің әдістері:
1.Теориялық:
-Педагогикалық, психологиялық, философиялық және арнайы әдебиеттерді тақырып бойынша талдау;
-Зияты зақымдалған 3,4,5 және 7,8,9 сынып оқушыларының медициналық және педагогикалық құжаттарын, әлеуметтік паспорты туралы мәліметтерді, психологиялық-педагогикалық сипаттамаларын қарастыру;
-Арнайы (түзету) мектептің мұғалім, тәрбиеші мамандарына, зияты зақымдалған оқушылардың ата-аналарына арналған ұсыныстар құрастыру.
2.Эмпирикалық:
-Зияты зақымдалған оқушыларды бақылау;
-Арнайы (түзету) мектептің мұғалім, тәрбиеші мамандарымен, зияты зақымдалған оқушылармен және ата-аналарымен әңгімелесу;
-Эксперименталдық әдістемелер:
-Мен қандаймын? әдістемесі;
-Мақтауларәдістемесі;
-Суретті жобалауәдістемесі;
-Сандық және сапалық талдаудың нәтижелерінің қорытындысы;
Зерттеудің теориялық және тәжірибелік маңыздылығы:
Психологиялық-педагогикалық және арнайы әдебиеттерді талдау бойынша, салыстырмалы тұрғыдан зияты зақымдалған жоғары және төменгі сынып оқушыларының өзін-өзі бағалау ерекшеліктері мәліметтер қатарын толықтыруға мүмкіндік береді.
Арнайы(түзету) мектептегі психолог, тәрбиеші мамандарына және зияты зақымдалғанбалалардың ата - аналарына арналған ұсыныстар өз кезегінде іріктеліп, түзете тәрбиелеу үрдістерін тұтастай оңтайландыруға жол ашады.
Зерттеу базасы:№7 даму - интеллектуалдық қабілеті төмен балаларға арналған арнайы түзетумектеп - интернатыныңмектеп базасында өткізілді. Зияты зақымдалған төменгі және жоғарғы сынып 2,3,4- 7,8,9 - 36 бала қатысты.
Дипломдық жұмыстың құрылымы:Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Графикалық мәлімет:
9 сурет , 15 кесте, қосымшалардан тұрады.
1ЗИЯТЫ ЗАҚЫМДАЛҒАН ЖОҒАРҒЫ ЖӘНЕ ТӨМЕНГІ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРДЫҢ ӨЗІН-ӨЗІ БАҒАЛАУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Педагог, психолог, философтардың қалыпты және зияты зақымдалған балалардың өзін-өзі бағалауерекшеліктері туралы көзқарастары
Қазіргі таңда зиятында ауытқуы бар балалар мен жасөспірімдердің мінез - құлықтарыжалпы дамуында айрықша орын алады. Осы кезеңде даму - процесінің қалыптасуының жеткіліксіз деңгейлерінің нәтижесінде зияты зақымдалған балалардың еркін дамып жетілмеуі оның іс-әрекетін, мінез- құлқын бақылап, басқарып отыруға кедергі болуға, яғни өзінің іс - әрекетіне қойылатын талап пен мінез-құлқын үйлестіре алмайды.
Жеке адам, тұлға деген түсініктерді қарастыратын психологиялық білімдердің бірі - өзін-өзі бағалау. Кең мағынада бұл - адамның өз мүмкіндіктері мен өзіне баға беруі. Өзін-өзі бағалау, П.П.Чеснакованың айтуынша, өзіндік сананың бір компаненті болып табылады[12]. Өзін-өзі бағалау сондай-ақ талаптану, яғни адамның алдына қойған мақсат-міндетінің деңгейін және оны шешуге өзінің қабілетін айқындайды. Өзін-өзі бағалаудың алғашқы зерттеулерін 30-жылдары алғаш рет К.Левин жүргізген. Қазіргі таңда да бұл мәселе аз зерттелінген. Осы уақытта өзін-өзі бағалауды оқып үйрену және оның жеке тұлғаның дамуына ықпалы өзектілігімен қалып отыр. Бұл бірінші кезекте, білім берудегі алға басумен, өзгерістермен байланысты болса, қоғаммен де соншалықты байланысты[13].
Қазіргі кездегі мектептер үшін оқушыларға ақпарат, мәлімет беріп қана қоймай, оларды өздігінен білім алуға, өздігінен жетіліп-кемелденуіне дайындау өте маңызды. Ол үшін балада өзінің жеке басының ерекшеліктерін жан-жақты, әсіресе, әділ бағалай білетін белсенді ұстанымын, позициясын, яғни өзіндік бағасының белгілі бір деңгейін қалыптастыру қажет.
Қалыпты жағдайда дамыған жеке адамның өзіндік бағасы жағымды түрде болуы қажет. Бұл адамның өз күшіне деген сенімділігін және белсенді іс- әрекетке бағытталуын қамтамасыз етеді. Жағымсыз сипаттағы өзіндік баға адамды селқостыққа, енжарлыққа әкеп соқтыруы мүмкін. Мұндай жағдайды болдырмау үшін бала жетістіктері мен сәтсіздіктерін өзі сезе бастайтын, яғни жасөспірімдік кезеніңде оқушыда дер кезінде өз-өзіне қарым-қатынасын және өз күшіне деген сенімділігін қалыптастыру қажет. Өзін-өзі бағалау - ойлау әрекеті өлшемдерінің бірі, күрделі динамикалық, жеке тұлғалық құрылым. Өзін-өзі бағалау ең алдымен реттегіштік қызметті атқарады. Өзін-өзі тәрбиелеу өзі-өзі бағалаудан басталады. Адам өзін тәрбиенің қандай сапаларына тәрбиелеу керектігін нақты білуі керек. Өзіндік баға - өзін басқа адамдармен салыстыру арқылы және өзінің талаптану деңгейін өзінің іс- әрекетінің нәтижесімен салыстыру арқылы қалыптасады. Тепе - тең өзіндік баға өзін - өзі тәрбиелеудің мақсат-міндеттерін дұрыс қалыптастыруға ықпал етеді. Өзін-өзі бағалау - субьект отбасында, оқу орындарында, басқа да жерлерде адамдармен қарым-қатынасқа түскен жағдайда және өзгелер өзі туралы көзқарастарын білдірген кезде қалыптасады. Ол өзін айналасындағылармен салыстырады, егер бұл байланыстардың нәтижесі төмен өзіндік бағаны көрсетсе, адам өзінің әрбір ісінен кедергілер мен тосқауылдар тауып отырады.
Психологиялық зерттеулер көрсеткендей, тұлғаның өзі жайлы пікірі оның іс- әрекеті мен істерін реттеудің негізі болып табылады [14]. Тұлғаның динамикалы, көпқырлы, күрделі құбылысы өзіндік бағалау адамның іс-әрекеті мен мінез-құлқын, өмірінің көп жақтарын шарттандырады. Өзін-өзі бағалаудың даму шарты, оның мазмұны жайлы, оның анықтамасы жайлы бірыңғай ықпалдар әлі де қалыптаспаған. Зияты зақымдалған оқушылардың өзін - өзі бағалау, өз күш - жігерін, қабілетін, мүмкіндіктерін, ерекшеліктерін, кемшілігі, теріс сапаларын нақты көре алмауы, олардың өзін - өзі бағалауы жоғары, төмен болады. Балаға өзіне дұрыс, әділ баға беруге үйрету - өзіндік тәрбие жетекшілігіндегі маңызды міндет. Нақты өзін - өзі бағалаудың шешуші шарттары: өмірлік тәжірибе, байқағыштық, өзіндік таным тұрақтылығы, ұжымдағы қоғамдық дұрыс пікір, достар тарапынан айтылған сындар. Зияты зақымдалған оқушылардың өзін - өзі бағалаумен байланысты мәселелер
Л.С. Выготский, С.Л. Рубинштейн, Д.Б. Эльконин, М.С. Тайчинов ,
Л.И. Божович, Э. Эриксон [15], т.б. зерттеушілердің өзіндік танымды зерттеген еңбектерінде байқалады. Сондай - ақ шетелдік Скот, Куперслиз, Сейдман, Лорд, т. б. зерттеушілердің де еңбектерінде кездеседі[16].
Арнайы эксперименттік зерттеулерде оқушылардың өзін - өзі бағалауы іс - әрекеттің нақты түрінде зерттеледі. Өзін-өзі бағалаудың пайда болуы
Л.С.Выготскийдің жастағы дағдарыспен байланыстырады. 7 жас дағдарысы кезінде балалардың өзін-өзі бақылаумен не болады? Бұл өзгерістің негізінде қандай психологиялық заңдылықтар мен механизмдер жатады? Оның оқу іс-әрекетінің құрылымымен қандай қатынасы байланысы бар? Қандай іс-әрекетінде бұл психологиялық механизмнің қалыптасуы жүреді?[17]
Бұл жастағы балалардың реакциясын спецификалық ерекше деуге болады, яғни табысқа жету өзін-өзі бағалаудың жоғалуына, ал сәтсіздік оның төмендеуіне әкеледі. Баланың өзіне деген қатынасы, мектептегі жақсы оқумен тығыз байланысты. Тұрақты бағалаудың пайда болуы баланың мектепке психологиялық, дайындығының маңызды компоненті болып табылады. Мектепте оқуда қиындықтарға кездесетін балалар өздерін жоғары бағаламайды. Бірақ бұл нәтиже баланың өзіне деген обьективті қатынасынан емес, оның психикалық және жеке тұлғалық даму ерекшеліктеріне байланысты болады. Ересектермен қарым-қатынас балаға оқу міндетін қабылдауға, құрдастарымен қарым-қатынас жасауға, тапсырмаларды орындауды меңгерудің жалпы тәсілдерін құруға мүмкіндік береді. Оқу іс-әрекеті жөнінде айта келе, В.В.Давыдов былай деді: "оқушылардың білім игеруінде бақылау мен бағалау оқу әрекеттері үлкен роль атқарады. Бақылау мен бағалау әрекетін орындау оқушыларға өз әрекетінің мазмұнын талап етілетін міндет нәтижесіне сәйкес қарастыруға мүмкіндік береді. Оқушылардың өз әрекетін қарастыруы олардың құрылуы мен өзгерістерінің дұрыстығына қызмет етеді. Оқу іс-әрекетте және оның жеке компоненттері (бақылау мен бағалау) рефлексия деп аталатын адам санасының сапасына байланысты жүзеге асады. Зерттеушілердің айтуынша, жоғарғы сынып зияты зақымдалған оқушыларының бақылау және бағалау әртүрлі балада рефлексияның пайда болуымен тығыз байланысты.
Л.С.Выготскийдің балалардың ересектермен және құрдастарымен қарым- қатынас жасау кезінде жоғары психикалық функцияларының дамуы жайындағы тұжырымдарына сүйене отырып, бала іс-әрекетінің құралдарын игеріп, рефлексияның бастауыш формалары қарым-қатынас жағдайында пайда болады [18].
Л.С. Выготскийдің көрсетуінше, зияты зақымдалған оқушыларында өзін - өзі бағалау және өзіне деген қатынасы пайда бола бастайды. Өзін - өзі бағалау баланың өзіне деген қатынасының, оның іс - әрекетіне, басқалармен қарым - қатынасына тікелей қатысты. Р. Бернс көптеген зерттеулердің нәтижесіне сүйене келе, мектепке дейінгі жас пен бастауыш сынып аралығында Мен - концепциясының дамуында сапалы өзгерістер пайда болады деді.
М.С. Тайчиновтың зерттеуі нәтижесі бойынша, нақты мектеп жасындағы балаларды өзін - өзі бағалауға тәрбиелеу өзін - өзі тәрбиелеудің мазмұны мен бағытына байланысты. Ол үшін мыналар қажет. Біріншіден, әр оқушының бағасы жүйелі, нақты болуы керек. Жақсы қалыптасқан ұжымда жоғарғы сынып оқушыларда өзін - өзі бағалаудың жоғары деңгейі байқалады. Екіншіден, оқушының жеке тұлғасының бағасын оның ұжымдағы мінез - құлқы мен іс - әрекеттің нәтижесін талдауға байланысты құру керек. Балаға айтылған сын балаларды мазақ етпеуі керек. Үшіншіден, өзін - өзі бағалау өзіндік тәрбие мен өзіндік пікірмен тығыз байланыста болғанда мәні тереңдей түседі. Өзін басқалармен салыстыру, оқушылардың өзін - өзі бағалаудың сапасы балалардың ұжымдағы алатын орнына, мамандық таңдауы, өмір жолына, өзіндік тәрбиелеу мақсатына байланысты. Бала жетістікке жетуге тырысқан іс - әрекетте оқушыларда өзін - өзі бағалау дами бастайды. Өзін - өзі бағалаудың жас кезеңіне байланысты ерекшеліктері де бар. Оқушылар өз мінез - құлқына байланысты себептерді түсіне бермейді. Э. Эриксонның айтуынша, ұялу сезімінің пайда болуы өзіндік танымның қалыптасуымен байланысты. Өзіндік бақылау сезімін жоғалтудан ұялу мен күмәндануға бейімділік пайда болады. Л.И.Божовичтің басшылығымен болған зерттеулерде баланың мінез - құлқында сыртқы бағалаудан өзін - өзі бағалауға өту кезіндегі уақыт пен процесс көрсетілген [19].
Отандық психологияда жоғарғы сынып зиятызақымдалған оқушыларының өзін - өзі бағалау мәселесі зерттелінген мәселе ретінде қарастырылады. Зерттеулерде жоғарғы сынып оқушылардың өзін - өзі бағалау құрылымы, даму кезеңдері, механизмдері, өзін - өзі бағалаудың жеке тұлғасының әртүрлі сипаттамаларымен байланысы талқыланады.
Отандық және шетелдік психологтардың көзқарастарын салыстыруда бұл ұғымның принциптік айырмашылықтары мен терминологиялық нақтылығы сөз болады. Жоғарғы сынып оқушыларының өзін - өзі бағалау мәселесі аймағында терминологиялық сәйкестікті орнату керек. Отандық психологияда жалпы(өзін - өзі бағалау тұтас күйінде) және жеке (жеке тұлғаны құрайтын сипаттамаларды бағалау) өзін - өзі бағалау қарастырылған. Олардың әрқайсысында когнитивті және эмоционалды компоненттер бар. Сондықтан "жалпы өзін - өзі бағалау" ұғымы шетелдік психологияда "Мен - концепциясы" түсінігінің үйлесімі болып табылады.
Зияты зақымдалған оқушының өзін - өзі бағалауға дайындық процесі мынадай педагог - психологтардың еңбектерінде кездеседі: Л.И. Божович,
М.С. Неймарк, Х.Й. Лийметс, Н.Н. Тригубова, Л.Ф. Обухова., Х.Й. Лийметс өзін - өзі бағалауды қалыптастырудың нақты негізгі міндеттерін өзін бағалай білу қабілетімен байланыстырады, яғни мұғалім мен ата - анасының берген бағасы, берілген бағалауды ажырата алу[20]. Осы негізде Л.И. Божович мынадай гипотезаны ұсынды: егер бала айналасындағылар тарапынан дұрыс бағаны қажетсінсе, жасөспірімнің өзін - өзі бағалауын сақтауға деген қажеттілік туады және бұл дайындықпен байланысты болады. Бұл авторлардың айтуларынша, жасөспірім шақтағы оқушылар өзін - өзі бағалау процесіне жеткілікті дайын болмаған кезде өзін - өзі бағалай алмайды. Л.С. Рувинский зерттеулерінде жоғарғы сынып оқушылар өзін - өзі бағалау тәсілдерін аз біледі, өздерінің жеке тұлғалық сапаларын бағалауда қиындыққа кездеседі[21].
Арнайы білім беретін мектептің типтік бағдарламаларын, зерттеу негізінде зияты зақымдалған оқушылардың өзін - өзі бағалауын, жеке сапалық қасиеттерін қалыптастыруға бағытталған бағдарламалар мен курстардың аз екенін тәжірибедегі мәселені талдау дәлелдеп отыр. Бұл оқушыларда жеке тұлға ретінде даму іскерлігінің жеткіліксіз дамуын көрсетеді. Баланы өзін - өзі бағалауға дайындау ғылыми әдебиеттерде нақты түсінік ретінде қарастырылмайды, сондықтан дайындықтың мәні мен құрылымын нақтылау қажет болады. Дайындық тұтас сапа ретінде дайындық теориясын, ақыл - ой, эмоциялық, т.б. сапаларын енгізеді. Зияты зақымдалған жоғарғы сынып оқушылардың өзін - өзі бағалауға дайындықтың мынадай анықтамасы бар: білім, іскерлік, дағдыны енгізетін, оқушының өзін - өзі бағалауын қалыптастыруды қамтамасыз ететін жеке тұлғаның интегративті, динамикалық сапасы . Б.Г. Ананьевтің айтуынша, өзі жайлы ойлардың пайда болуына ұжымдағы өмір мен өзін - өзі бағалауды қалыптастыратын қатынастардың дұрыс дамуы әсер етеді [22].
В.С. Мерлиннің ойынша, өз әрекетінің құндылықтарын, қасиеттерін сезінуде әлеуметтік бағалау мен ұжым бағасы жетекші роль атқарады. Толық және жан - жақты әлеуметтік бағалауды бала сезінсе, оның дамуында үлкен рөл атқарады. Мұғалімнің бағалау әрекеті рөлінің жасөспірім шақтағы оқушылардың өзін - өзі бағалауын қалыптастыруға әсері Б.Г. Ананьев.,
Л.И. Божович , А.И. Липкина, Л.А. Рыбак,[23] т. б. зерттеулерінде көрсетілген. Авторлар оқушының әрекетін бағалауда олардың мотивтерін есепке алу қажеттігін, оқушылардың педагогикалық бағаға қатынасының күрделілігі, баланың даму деңгейіне әсер ететін педагогикалық баға сипатын көрсетеді.
Л.И. Божовичтің шығарған қорытындысы. П.Р. Чаматаның пікірінше, өзін - өзі бағалаудың дамуы екі кезеңнен тұрады: біріншісінде, бала өзін бағалай отырып, өз әрекеті мен қылықтарын бағалаумен ғана шектеледі. Ал, екіншісінде өзін - өзі бағалаудың сферасына жеке тұлғаның моральдық сапалары мен ішкі күй енеді[24].
Д.Б. Элькониннің айтуынша, бала өз мінез - құлқын басқаруда ерекше ішкі механизмді қалыптастырады. Бала өзіне және өз мүмкіндіктеріне деген қатынасынан өз мінез - құлқын басқара алады [25]. Е.И. Савоньконың тұжырымдауынша, өзін - өзі бағалау функциясы мінез-құлық регуляторы ретінде баланың басқа психикалық ерекшеліктерінің дамуымен қатар жас ерекшелігінің әрбір кезеңінде сапалық бейнеге ие болады. Өзін - өзі бағалаудың бұл функциясының дамуын зерттеушілер оның тұрақтылығымен байланыстырады. Тұрақты өзін - өзі бағалау адамның өзіне деген қатынасына әсерін тигізеді. Өзін - өзі бағалауды қалыптастырудың мәселесі және жеке тұлғаның дауындағы рөлі туралы американ психологы К. Роджерстің жеке тұлға концепциясында көрсетілген. К. Роджерстің пікірінше, жасөспірім шақтағы оқушылардың өзін - өзі бағалауы адамның қоршаған ортаға деген қатынасын, сыртқы жағдайларға байланысты өзіне қоятын ішкі талаптардың келісімділігін сипаттайды[26].
Маруелл жоғарғы сынып оқушылардың өзін - өзі бағалау түсінігін қарастыруда мынадай ұғымдарға тоқталады: "өзіне сенімділік", "өзіне деген көзқарас", "өзінің бейнесі", "өзін бағалау", т.б. Бұлардың бәрін біріктіріп "self esteem" деген терминді құрады. Оның мағынасы - өзін сыйлау, ар - намыс сезімі.
Шетел әдебиеттерінде "мен концепциясы" термині индивидтің өзі жайлы түсінігінің жиынтығын білдіруде қолданады. Мұнда "мен" бейнесі когнитивті құрылым ретінде және адамның өзіне деген эмоциялық құндылық қатынасы енеді. Өзін - өзі бағалау мұның ішінде субъектінің өзіне эмоциялық - құндылық қатынасына сай келеді. М.С. Неймарк зерттеулерінде балада айналасындағылардың берген бағасы мен өзін іс - әрекет нәтижесі әсерінен қалыптасатын өзін - өзі бағалау дағдыға айналып, оны сақтауға деген қажеттілігін тудырады. Бұл қажеттіліктердің көрінісі ретінде талаптанудың нақты, тұрақты деңгейін алуға болады[27].
Сейдманның айтуынша, бала бастауыш мектептен кіші орта мектепке көшкенде өзін - өзі бағалауы төмендейді. Бір сыныпқа әртүрлі бастауыш сынып оқушылары жиналған кезде, олар өздерін қайтадан құрбыларымен салыстыра бастайды. Нәтижесінде баланың өзін - өзі бағалауы жиі дағдарысқа ұшырайды. Бірақ бұл жағдайда өзін - өзі бағалаудың төмендеуі уақытша болып келеді. Зияты зақымдалған төменгі сынып оқушыларының өзін - өзі бағалауының төмендеуі: мектепке дейінгі шақта өзін - өзі бағалу ең жоғары болса, мектепке оқуға келген соң төмендейді, жасөспірімдік кезде теңеседі, жастық шақта жоғарылайды. Жас ерекшелік даму барысында бала өзін әр салада бағалай алатын мүмкіндікке жетеді.
Мектепте оқып жүргенде баланың Мен концепциясы айқындала түседі. Скоттың пікірінше, егер жанұя, ата - анасы баласын еркелетіп отырса, баланың өзін - өзі бағалауы өте жоғары болады. Тәртіпке үйрену де өзін - өзі бағалаумен байланысты. Егер ата - аналардың ереже құру жағдайында, тәртіп орнату жағдайында мүмкіндігі болмаса, өзі жанын қиналтқысы келмей, өз баласын жеткілікті бағаламайды. Егер ата- ана балалармен тәртіп туралы сөйлескісі келмесе: сенің пікірің мені қызықтырмайды деген тұжырымға сүйенеді. Бала бұл пікірді меңгерсе, нәтижесінде олардың өзін - өзі бағалау деңгейінің төмендеуіне әсер етеді. Бастауыш сыныпта өзін - өзі бағалау мектепке дейінгі жасқа қарағанда сәл төмендейді. Неге? Бірінші сыныптан бастап олар өздерін құрдастарымен салыстырады. Бала өзінің мүмкіншілігін басқалардан төмен екенін сезсе, бұл өзін - өзі бағалауға да әсер етеді. Ал, жасөспірімдік кезеңде өзін - өзі бағалау біршама тұрақталады.
1.2 Қалыпты балалардың өзін-өзі бағалау ерекшеліктері
Сана адамның барша психикалық қызметіне ортақ қасиетті бейнелеудің ерекше формасы.Бүкіл психикалық әрекеттердің бір-біріне ықпалды әсерінің дамуы адамның қоршаған дүниені іштей бейнелеуін қамтамасыз етіп, оның дерексіз моделін түзеді.
А.Т. Спиркиннің пікірінше, адамның өзіндік сана- сезімі, адам қалыптасқан кезден басталады және ертедегі дәуірден кейінгі даму кезеңдеріне байланысты. Бұл көзқарасты қабылдасақта, өзіндік сана- сезімнің айырмасы ретінде әлеуметтік- психологиялық міңез - құлық сана - сезімнің дамуына әсер етеді.
Өзіндік сана-сезімнің құрылымынан мынаны бөліп көрсетуге болады:
а) өзінің менің жақын және алшақ мотивтері мен мақсаттарын саналы түрде түсіну;
ә) өзіні реалды және қалайтын сапаларын саналы түрде түсіну (Реалды Мен және Идеалды Мен);
б) өзі туралы таңымдық және когнитивті көзқарастары ( Мен бақылаушы объект ретінде);
в) өзіне деген сезімталдық, эмоциональды көзқарастары.
Адамның өзіне қызығушылығы Мен -ұғымы арқалы анықталады. Психологтардың көзқарасынша, адамның Мені бұл өте жоғары және интегралды мағлұмат, динамикалық жүйелі психикалық процесстер арқылы сезінеді. Мен және өзіндік сана- сезім бұл бір тұтас дүние.Жеке адамның психологиялық , міңез - құлық, дүниелік көзқарасының негізі.Адамның Нағыз менің қарастырсақ, белгілі бір мақсатқа ойластырылған, басқа біреуі өз менін даралық ретінде қалдырса, онда арнайы мәнін жоғалтады. Адамның мәні бұл өмірдегі жағдайларға байланысты өзгереді. Өзіндік сана-сезімнің дамуына адамзатқа жалпы инвариантты негіздер бар. Біздің барлық саналы өміріміз тізбектелген жіпке ұқсас, біздің өз Меніміз біртұтас жеке адамдық тұрақты түрдегі орнымыз бар.Ол тарихи өмірден маңызды ортадан келе жатқан өзін-өзі бақылау мен міңез-құлқын басқару. Күрделі жүйесі, оның қоғаммен және басқа адамдармен қарым- қатынасы[28].
Өзіндік сана - сезім өмірде бар екенін сезіну, өзінің қоғамдағы орнын анықтау,өзінің мүмкіндіктері мен бастан өткізгендерін сезіну. Өзіндік сана- сезім психологиялық әрекетте жеке адамның өмірінде оның қозғалысының ситуативті бірлігі мен байланысы өзінің Мені арқылы түсінеді. Субъект ретінде басқа субъектіден өзінің айырмашылығын анықтайды. Өзіндік сана- сезімді психологияда процесстер арқылы өте кең мағынада нәтижелі түрде қарастырады.Біріншіден, өзіндік сана - сезім тану динамикалық бірлік, ол әрдайым қозғалыста болады. Екіншіден, өзіндік сана - сезімді психиканы әдетте, оны процесс ретінде түсіну үшін нақты әрекетте өзіңді тану нәтижесі, өзіндік қарым - қатынас және өзін - өзі басқару деңгейі, құбылыстардың себебін білу. Үшіншіден, мұндай өзіндік сана- сезім ішкі динамикалық процесс , оның ішкі қатынасының айырмашылығы, оның детерминантты жүріс - тұрысына әсер етеді. Төртіншіден, өзіндік сан-сезімді құбылыс ретінде, психикалық жағынан мүмкіндігін қарастырады.Психологияда алғашында рефлексия ұғымы психикалық процесстердің өмір сүруін түсіндіретін принцип ретінде қарастырылады. Ал, қазіргі кезеңде рефлексия зерттеудің бір тәуелсіз пәні болып отыр (С.Қ.Бердібаева)[29] .
Қазіргі шет елдік зертеулерде рефлексия ұғымы сирек қолданылады. Әрине, бұл рефлексия жайлы зертеулердің жоқ дегенін білдірмейді. Рефлексивті процесстер көбінесе басқа басқа бір терминдермен суреттеледі, мәселен, recursive thinking ( рекурсивті ойлау)(Д.Вейс) суреттеледі, self - referent thought (өзің туралы ойлану) (А.Бандура). Тағы бір бағыттардағы жұмыстарда рефлексия ұғымы адамның мен феномені мәселесі төңірегінде қарастырылады, мұнда рефлексия негізінен өзіңді тану self - awarentss
(С. Дьювел. Р.Виклунд), өзіңді тексеру (self - control) (Д.Миченбаум), өзіңе зейін қою (self- attention) (А. Фенингстейн) деген мағына беріледі. Рефлексияны нақты экспериментальды зерттеулер әлеуметтік психологияда (У.Джеймс), адамның әлеуметтік мен ұғымында көп зерттелді[30].
Ы. Алтынсарин өз Хрестоматиясында жас өспірімдердің жан дүниесін, ақыл-ойын қалыптастыруға ұдайы көңіл бөлу мектеп пен ата-ананың ортақ міндеті деп есептеді.Ж.Аймауытов "Тәрбиенің негізгі мақсаты - мінезді түзеу, адамшылыққа қызмет ету, адал еңбек ете білуге тәрбиелеу" деген қағиданы қуаттай келіп, "Баланы тәрбиелеу үшін әрбір тәрбиешінің өзі тәрбиелі болуы керек. Себебі, айтып ұқтырғаннан гөрі, бала көргеніне көп еліктегіш болып келеді. Солай болған соң балаға не жақсы мінез болсын, іспен көрсету керек" - дейді[31].
Адамға қажетті психикалық саулық өзіндік әлеуметтік психологиялық көмектен қалыптасады. Оның өзіне көңіл бөлуі, жеке тұлғаның жетілуі толғандырады. Оны өзіндік сапасын дамыту арқылы өзін бейнелейді, әр түрлі білім алады, өзінің қайталанбас ерекшелігіне уайымдайды. Өзіндік сана Мен қасиетіне қатынасында, оған ниеті, ойы, сезімі және қимылы жатады. Адамға өзіндік санада ғана жоғары деңгейде, өзін қабылдау және өзін дамыту түсінігі қарастырылады. Негізгі бағыттары бойынша: психодиогностикалық, психокоррекциялық, психологиялық кеңес беру болып табылады. Әрбір жеке тұлғаның құндылығы ескеріліп, өмірдегі кез - келген әлеуметтік жағдайда дайындау қазіргі заман талабы. Жасөспірім үнемі жақсы әлеуметтік психологиялық жағдайда тәрбиеленуі, оқуы, өсуі қажет. Сонда балада жағымды Мен бейнесі қалыптасады, өзіне деген сенімділігі, өзіндік сезімі туады. Мұндай Мен бейнесі кез келген баланың жақсы жағдайға, нәтижеге жетуіне, дұрыс дамуына мүмкіндік береді. И.Кон Мен бейнесі элементтерінің когнетивтік күрделілігі мен жіктелуі кіші жастан ересек жасқа қарай біріншіден, елеулі үзіліссіз және дағдарыссыз артады. Ересектер жасөспірімдерге, ал жасөспірімдер жеткіншектерге қарағанда өзіндегі қасиеттерді көбірек ажыратады. Мен бейнесінің тізбектілігінің және тұтастығының даму үрдісі артатындығын, бірақ мұнымен бірге тартымдылық деңгейінің және сыртқы бағалаудан өзін - өзі бағалауға қайта бағдарланудың қиындықтарының белгісі болмауы кейінгі дамудың көзі болып табылатын өзін - өзі білудің бірқатар ішкі мазмұндық қайшылықтарын туғызады деп тұжырымдайды[32].
Кез - келген мәдениетті ортада адам өзін Мен тұжырымдамасының негізінде басқарады, яғни оның өзі туралы көрінісіне сәйкес. Реттегіш үрдісі сыртқы және ішкі өзгерістерді өзіне жүктейді. ішкі бейімделуге жеке бастың сезім, эмоция, қажеттілік жағдайындағы өзгерістер жатады. Ал сыртқы өзгерістерге ішкі бейімделудің негізінде жатқан. бақыланған мінез - құлықтар мен әрекеттер жатады. Адамда жаңа нұсқаулар мен сезімдер қаншалықты пайда бола бастағанымен, ол өзінің сыртқы мінез- құлқынына түзетулер енгізіп отырады. Сондай-ақ, сыртқы өзгерістерге әлеуметтік жағдай, мысалы, жаңа рөлдер мен жаңа қарым-қатынастың пайда болуы сияқтылар жатады. Ішкі бейімделу ішкі өзгерістермен байланысты. Ішкі өзгерістер Мен түжырымдамасының өзгеруі немесе өзіне деген қарым-қатынасыны қондырғысының нәтижесінен болады. Мен тұжырымдамасы - бұл адамның өзі туралы немесе өз бейнесі яғни өзінің денсаулығы, сыртқы көрінісі, мінезі, айналасындағыларға әсері, қабілеттері мен кемшіліктері туралы көзқарасы.
Адам онтогенезіндегі ең күрделі кезеңнің бірі - жеткіншек жас болып табылады. Бұл кезеңде бұрын қалыптасқан психологиялық құрылымдардың қайта құрылуы ғана жүріп қоймай, сонымен бірге жаңа білімдер қалыптасып, саналық көзқарастар мен әлеуметтік ішкі ыңғайланудың қалыптасуының жалпы бағыттылығы өседі. Жеткіншек жасының өзіне тән ерекшелігі оқу үлгерімінің төмендеуі, жұмыс қабілетінің түсуі, тұлғалық ішкі құрылымындағы дисгормония, мініз-құлықтың қарсыласқан негативті сипаты бұл жас сатысын ішкі және сыртқы қатынастардағы бағдарлануды жоғалтқан, Мен және әлемнің бөліну сатысы деп айтуға болады.
Жеткіншектердің дамуындағы психологиялық күшіне абстрактілі логикалық ойлау формасының күрделенуі, эмоциялық сферасының дифференциалдануы, ерік белсенділігінің ұлғаюы жатады. Жеткіншек кезеңінде өзіндік сана деңгейі тек рефлексия актілерімен сипатталып қана қоймайды, сонымен қатар өзін - өзі саналы ұғыну өзбеттілік процесіне айналады. Әдетте бұл жастағы балаға өзіне белгілі психикалық қасиеттердің интегралды байланысын саналы ұғыну тән.
Психологиялық қасиеттер мен сапалардың бірлігі тұтастай модель ретінде қарастырылады. Осының негізінде жеткіншек өзінің басқа адамдармен қатынасын, өзіне-өзі қатыстылығын құрады. Жеткіншек кезеңіндегі өзіндік сананың дамуының бір негізгі тенденциясы - бұл құбылыстармен, ересектермен қарым-қатынас барысында және оқу іс-әрекеттерінің бағаларын интеграциялау кезінде қалыптасқан толымды немесе аффективті тәжірибелерді интеграциялау болып табылады.Бұл интеграцияның ядросы ересектік сезім. Ересектіктің критерийі (белгілері) өзін-өзі қабылдауы мен бағалауы шындықта жүзеге асыру болып табылады.
А.Н. Соловьева өзіндік бағалаудың дамуының 4 деңгейін көрсетеді.
Бірінші деңгей - процессуальді ситуативті деңгей, өзінің мінез-құлықтарын өзінің қасиеттерімен байланыстырмайды. Өзіндік бағалау тек іс-әрекеттің сыртқы жанама нәтижелері негізінде жүзеге асады. Өзіндік сананың бұл даму деңгейі мектеп жасына дейінгі және бастауыш мектеп кезеңі оқушыларына тән[33].
Екінші деңгей - сапалы ситуативті деңгей. Бұл тұлғаның өз мінез - құлықтары мен сапаларының арасында байланыс құрылады, бірақ бұл байланыс тікелей түзу сызықты болады. Бұл деңгей кіші жеткіншектер жас кезеңіне тән.
Үшінші деңгей - сапалы консервативті деңгей - тұлғаның мінез-құлықтары мен қасиеттері арасындағы түзу сызықты (тікелей) байланыс жойылады, тұлғаның қасиеті шындық ретінде қабылданады. Өзіндік дамудың бұл деңгейі жоғары жеткіншектер мен кіші жасөспірімдерге тән.
Төртінші деңгей - сапалы динамикалық деңгей. Бұл тікелей жасөспірім кезеңіне тән.
И.С. Кон өзіндік бағалаудың негізгі механизмдерін көрсетеді:
-- басқа адамның субъектіге берген бағасын қабылдау; -- әлеуметтік салыстыру; -- өзіндік атрибуция (мұнда индивид өзінің құлықтарын әртүрлі ситуацияларда бақылай және бағалай отырып өзі туралы және өзінің ішкі күйлері туралы мәселені қамтиды). Көптеген маңызды эксперименттік зерттеулерде индивидтің өзінің психикалық күйі толығымен сыртқы ақпараттарға сүйене отырып бағаланатынын дәлелдейді.
Жеткіншектер бірінші кезекте қарым-қатынас сферасындағы мінез-құлықтың әртүрлі формаларына байланысты қасиеттерді саналы ұғынады. Бұл әрине өзіндік бағалау өзгермейді деген сөз емес, оның динамикасы әртүрлі факторларға байланысты жоғары өзіндік бағалау тұрақты болса, ал төмен және орташа өзіндік бағалау біршама динамикалы болып келеді. Дегенмен жоғары өзіндік бағалауда тұлғамен арнайы педагогикалық жұмыс жүргізуі жағдайында едәуір динамикалы болуы мүмкін. Психологиялық зерттеулерде жеткіншектердің адекватты өзіндік бағалау мәселесі соңғы орынға қойылмаған.Бұл жас кезеңінде ең өзекті мәселе өмір жолын таңдау болып табылады.
Л.И. Божович өтпелі дағдарыс кезеңінің аяқталуы өзіндік анықталу ұғымын білдіретін жеке тұлғалық құрылымының пайда болуымен ұласатындығын көрсетеді. Өзіндік анықталу процесінде өзіндік бағалау айрықша мәнге ие[34].
Психологтардың айтуы бойынша адам кез-келген жас кезеңінде басқа адамдарды өзіне қарағанда объективті бағалайды. Балалар өзінің мінез-құлықтарын басқа адамдардың әрекеттерін салыстыруынан бастап өзіне баға қою басталады. Бірақ бұған неғұрлым көбірек мүмкіндік берген сайын олар өзін соғұрлым нақтырақ көре бастайды. Өзіндік бағалау үшін өзін-өзі тануға үйретуіміз қажет.
Қазіргі кездегі психологияда балалардың өзіндік бағалау мазмұнын екі бағытты көрсетеді. Оның бірінші өзіндік бағалаудың жалпы сипаттамасы, оның қалыптасу жағдайларын іздестіру мен байланысты болса, екіншісі микроанализбен байланысты, яғни өзіндік бағалауының құрылымдық элементтерін бөлшектеу және олардың өзара байланысын қарастырады. Біздің ойымызша, өзіндік бағалаудың микроанализі және оның құрылымының болашағы зор, өзіндік бағалауды зерттеуде негізгі міндетіне құрылымдық динамикалық элементтерді санайды.
Адамның жалпы тұлға болып қалыптасу процесінде жеткіншектік кезең дамудағы өзгерістермен ерекше орын алады. Жаңа арнайы тәжірибе жинағы, жаңа қоғамдық қатынастар мен байланыстарға түсетін орташа жас шамасы 11-14 жастағы балаларға кез келеді. Бұл жастың негізгі жаңа қалыптасуы қарым-қатынастың кеңеюі салдарынан өзіндік сананың өсуі ата-анамен, үлкендермен, құрдастармен қатынастарының күрделене түсуі болып табылады.
Л.С.Выготский жастық кезеңнің дамуын қарастыра отырып, дағдарыс жасы деген ұғымды бөліп шығарады. Оның пікірінше дағдарыс жас дамудағы бұрылыстар, өзгерістер болып табылады, даму диалектикалық процесс және дамудың бір сатысынан екінші сатысына көшу революциялық жолмен жасалынады деп тұжырымдайды. Сондықтан, бұл жасты қиын, өтпелі дағдарыс жасқа жатқызады. Бұл жас кезеңіндегі дамудың қозғаушы күші жаңа қажеттіліктердің орындалу арасындағы мүмкіншіліктер мен қарама-қайшылықтарды балаға жеңу қажет.
Мінез - құлықтылық тәсілі процесінде қандай өзіндік бағалау пайда болатындығы және мұнымен байланысты қандай мінез-құлықтылық іс-әрекет тудыратындығы сияқты мәселелер оның тұлғалық құрылымынан тәуелді болады. Жеткіншек тұлғасы өмір барысында пайда болатын және қоршаған ортамен өзара қатынаста белгілі бір қызмет атқаратын тұтас психологиялық құрылымға ие болады. Оқушылардың тұлғалық дамуының көтеріңкі қозғаушысы қажеттіліктер мен мотивтер болып табылады. Қажеттіліктер тек тұлғаның дамуын анықтайтын себеп қана емес, сонымен қатар мінез-құлықтың да себебі болып табылады. Адам қабілеттілігінің сипатына тұлғаның маңызын құрайтын қоғамдық қатынастар жүйесі бейнеленеді. Қажеттіліктер мен тырысу жеткіншектерде жаңа психологиялық құрылымдардың пайда болуына байланысты өзінің қанағаттану жолында көптеген кедергілерге кездеседі. Мұндай дағдарыс кезеңде жеткіншектердің қажеттіліктерінің өзгеруі сыртқы кедергілермен және ішкі фактормен байланысты болады.
Өзіндік сананың ерекшеліктері жеткіншек кезеңде ішкі әлемі біртіндеп күрделеніп, өзіндік танудың тереңдеуі пайда болады, өзі туралы тұтас тұлға ретінде біршама тоқтамды түсініктің пайда болуына әкеледі. Жеткіншек кезеңде тұлғаның өзіндік бағалауды басқарудың негізі жетекші компоненттері өзбеттілік дәрежесін әртүрлі және қоғамдағы күрделі өзара байланыстар жүйесіндегі қарым-қатынаста тұлғаның тәуелсіздігін анықтайды. Жеткіншектің өзіндік санасының дамуында олардың интерпоризациясы жүзеге асады, өзіндік санасының ары қарай интеграциялануында өзін тануға әкеледі. Жеткіншектер өзін жеке субъекті екенін, мінез-құлықта жеке қылықтарында тәуелсіз бола алатындығын нақтылауға ұмтылады.
Оқушылардың өз мүмкіндіктерін ұғынумен байланысты ұмтылулары, өзін тұлға ретінде бекітулері мен ересектердің еркіне байланысты мектептегі жағдайының арасындағы ажыраулар өзіндік бағалаудың маңызды терең дағдарысына әкеледі. Жеткіншектердегі негативті өзіндік бағалау оның өмірлік тонусына әсер етеді. Оның негізгі себебі жеткіншектердегі қоғамдық мойындау қажеттіліктерінің қанағаттанбауына байланысты. Осы жағдай олардың өзіндік анықталуын жасанды түрде тежейді, сондықтанда олар жеке бастық интимді қатынасқа, құрбыларымен, әртүрлі формальды топтармен қарым-қатынасқа жақын болады.
Осы қатынастар олардың мінез - құлқындағы агрессиялыққа, мазасызданудың жоғарлауына, жауыздыққа, тұйықтыққа әкеледі. Жеткіншектер белсенді жаңа әлеуметтік позицияларды алуға ұмтылады, өзінің менін ересектер әлемінде бекітуге тырысады. Жеткіншектер ересектерге еліктей бастайды. Жеткіншектің тұлғалық дамуы өзіндік сана бағалауы, жеке бастық рефлексиясы, өзіне және басқаларға қатынасы қызығулары, идеалдары өзгереді. Жеткіншек жасының алғашқы сатысында (10-11 жас) өзін қабылдау ерекшеленеді, мінез-құлықтың теріс жақтарын көп бағалайды, яғни теріс эмоциялық фон орнайды.
Келесі сатыда (12-13) өзіне және басқаларға деген теріс қатынас сақталады және қоршағандардың бағалауынан тәуелді болады.Осы жастың келесі сатысында (14-15) оперативті өзіндік бағалау туындайды, сол уақыттағы өзіне деген қатынасты жеткіншек өзі бағалайды. Бұл өзіндік бағалау идеалды форма болып табылатын тұлғалық қасиеттермен, мінез-құлықтың нормаларымен өзінің жеке бастық ерекшеліктерін салыстыруға негізделеді. Жеткіншектердің өзіндік санасының маңызды механизмі жеке бастық рефлексия, яғни жеткіншектің өзінің және басқалардың ішкі әлемін ұғынуы. Өзінің жеке басына сын көзбен қарай бастайды[35].
Қазақстандық психология ғылымында осы проблемамен, айналысқан атақты ғалымдар М.М. Мұқанов [36], С.М. Жақыпов., Ф. Бизақова ,
Х.Т. Шерьязданова [37], Н.С. Ахтаева , С.Қ. Бердібаева [38], Н.Қ. Тоқсанбаева , О.С. Сангилбаев , Намазбаева Ж.Ы. [39], Ж.А. Абишева , Э.Д. Абишева [40] және т.б. көптеген бастауыш сынып оқушыларының мәселелер төңірегіндегі көптеген шетелдік, кеңестік, отандық ғалымдар орасан еңбек етті. Атап айтқанда, Л.С. Выготский , Ж. Пиаже , В.С. Мухина, Овчарова және тағы басқалар[41]. Ересек, бастауыш сынып оқушыларының өзін-өзі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz