ЗИЯТЫ ЗАҚЫМДАЛҒАН БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ОЙЫН ДАҒДЫЛАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Зияты зақымдалған бастауыш сынып оқушыларының сюжеттік-рөлдік ойындарда ойын дағдыларының ерекшеліктері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Алматы, 2017
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңының 11-бабында Білім беру жүйесінің міндеттері-ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен тәжірибе жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіптік шыңдауға бағытталған сапалы білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау,- делінген [1]. Мұндай күрделі мәселені шешуде үздіксіз білім беру ісінің алғашқы сатыларының бірі болып саналатын бастауыш сыныптың алар орны ерекше. Қазіргі таңда Қазақстан Республикасы Бала құқықтары туралы Заңында, [2] Кемтар балаларды әлеуметтік және медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдау 2002 жылғы 11 шілдедегі № 343-ІІ Заңында [3], балалар мүгедектiгiнiң алдын алуға бағытталған шараларды жүзеге асыру қарастырылған. Зияты зақымдалған бастауыш сынып оқушыларына ойындарды ойната отырып, балаларды қоршаған ортаға бейімдеу керек. Зияты зақымдалған балалар-тәрбие ісінде, оқытуда көптеген қиындықтар келтіреді. Білім үздіксіз білім берудің алғашқы баспалдағы болып табылады. Осыған орай балаларға белгілі бір көлемдегі білім, дағдыларды меңгертуде ойындардың маңызы зор. Бала еліктеу, қабылдау арқылы түрлі рольді ойындарды атқара отырып, әлеуметтік өмірдегі өндіріс қатынастарының мазмұнын түсінеді. Әртүрлі ойын баланың дүниетанымын кеңейтіп, қарым-қатынас жасауда белсенділігін дамытады [4].
Ойын ұғымына түсініктеме берсек - бұл адамның мінез-құлқын өзі басқарумен анықталатын қоғамдық тәжірибені қалыптастыруға арналған жағдаяттар негізінде іс-әрекеттің бір түрі. Сондықтан ойын арқылы балалар өмірден көптеген мәліметтер алып білімін жетілдіреді. Ғалымдар ойынды балалардың іс-әрекеті ғана емес танымдық әрекет деп қарастырған, ойынды баланың ізденіс шығармашылық құралы ретінде зерттеген. Қазақстандық ғалымдардың бірі А.К.Айтпаеваның 1997 жылы жарық көргенКазахские народные игры как средство воспитания младших школьников атты еңбегінде бастауыш сынып оқушыларына ұлттық ойынның тигізер әсері жайлы айтылған [5]. Сонымен қатар Ж.Аймауытұлы, М. Жұмабаев, Ш.Құдайбердіұлы, С. Торайғыров, Т.Тәжібаев сияқты ғалымдар ойынның ерекшеліктерін анықтады [6]. Ресейлік ғалымдар А.Н.Леонтьев, А.П.Усова және шетелдік ғалымдар Фрэнк, Ф.Шиллер, К.Гросс, Г.Спенсер, И.Кант ойынның ерекшеліктерін қарастырды [7].Е.С. Слеповичтің Сюжеттік-рөлдік ойын теориясы бойынша бала ойын барысында заттарды пайдалану жолдарын үйреніп, қарым-қатынас жасау құралдарын меңгереді және оның мотивациялық жүйесі іс-тәжірибесіне негізделеді, - деген болатын [8]. Ойын мәселесімен шұғылданған көрнекі ғалымдар Р.М.Жуковская, Д.В.Менджерицкая, Т.А.Маркова, Н.Я.Михайленколардың айтуынша балалар игерген білімдерін ойынға пайдалана білу керек, - деген болатын [9]. Кеңестік педагогика және психология ғылымдарында ойын К.Д. Ушинский, П.П. Блонский, С.Л. Рубинштейн, Д.Б. Эльконин еңбектерінде қарастырылды [10]. Я. Коменский ойынды баланың қозғалуына табиғи қажеттілік ретінде қарастырды [11]. Ол балаларға ойнау үшін көмектесіп отыру қажеттігін, олардың іс-әрекетін бақылау керектігін ерекше атап көрсетеді. Ойнай жүріп балалар қоршаған орта жайлы білімдерін толықтырады, дербес шешім қабылдауға дағдыланады, ойлау барысында ұтқырлық пен тапқырлық танытады. Бала ішкі белсендігіліне оның белсенді түрде ойлау әрекеті жатады. Бала белсендігі қандай болғанда да ой дербестігіне сүйенеді. Балада белсенділік бір қалыпта болмайды оның қарапайым (еліктеушілікке, жай қайталауға, біреудің айтқанын бұлжытпай орындауға негізделген) және күрделі шығармашылық т.б белсенділік түрлері болады. Ойын барысында балалардың белсенділігі, шығармашылығы артады. Зияты зақымдалған бастауыш сынып оқушыларының өмірлеріне қажетті, әрі күнделікті тіршілікте өте керек дағдылар мен икемділіктерді игерту үшін осы балалардың әрқайсысының өз ерекшеліктері мен қиындықтарын ескере отырып, өмірге бейімділіктерін игертуіміз қажет. Зияты зақымдалған балалардың өзіне-өзі қызмет ету дағдыларын игерту, ең болмаса бір бөлігін үйретсең де ол бәріміз үшін үлкен бақыт, зор қуаныш. Адам іс-әрекетінің ерекше түрінің бірі - ойынның пайда болуы туралы зерттеушілердің көпшілігі өз еңбектерінде ойын - өнер мен көркемдік іс-әрекеттің алғашқы қадамы деп түсіндіріледі. Өмірдің әр түрлі құбылыстары мен үлкендердің әр түрлі әрекеттеріне еліктеу ойынға тән нәрсе. Ойын балаларға ақыл-ой, адамгершілік, эстетикалық тәрбие берудің маңызды тетігі деуге болады. Балалар ойын барысында: өзін еркін сезінеді; ізденімпаздық тапқырлық әрекет байқатады; сезіну, қабылдау, ойлау, қиялдау секілді түрлі психикалық түйсік пен сезім әлеміне сүңгиді. Зияты зақымдалған бастауыш сынып оқушыларын әлеуметтік-тұрмыстық икемділіктері мен дағдыларын игертуге сюжеттік-рөлдік және дидактикалық ойындарды ұйымдастыру барысында жүзеге асыруға болады. Ойын - өмірдегі, іс-әрекеттегі пайдалы және сонымен қатар аса қажетті маңызды құбылыстардың бірі болып табылады. Зияты зақымдалған бастауыш сынып оқушыларына арналған ойын дағдыларының ерекшеліктерін анықтау қазіргі кезде өзекті болып табылады.
Е.С.Слеповичтыңтеориясына, яғни Сюжеттік-рөлдік ойын теориясы бойынша бала ойын барысында заттарды пайдалану жолдарын үйреніп, қарым-қатынас жасау құралдарын меңгереді және оның мотивациялық жүйесі іс-тәжірибесіне негізделуінесүйене отырып дипломдық жұмыстың тақырыбын таңдадық. Яғни, зерттеу мәселесі зияты зақымдалған бастауыш сынып оқушыларына арналған сюжеттік-рөлдік ойындарда ойын дағдыларының ерекшеліктерін анықтау болып табылады. Осы көрсетілген мәселе негізінде Зияты зақымдалған бастауыш сынып оқушыларының сюжеттік-рөлдік ойындарда ойын дағдыларының ерекшеліктері атты тақырыпта зерттеу жүргізілді.
Зерттеудің тақырыбы: Зияты зақымдалған бастауыш сынып оқушыларының сюжеттік-рөлдік ойындарда ойын дағдыларының ерекшеліктері
Зерттеудің мақсаты: Зияты зақымдалған бастауыш сынып оқушыларының сюжеттік-рөлдік ойындарда ойын дағдыларының ерекшеліктерін анықтау.
Зерттеудің міндеттері:
1. Педагогикалық, психологиялық, философиялық еңбектерінің теориялық мәселелерін талдау;
2. Анықтаушы эксперимент негізінде зияты зақымдалған бастауыш сынып оқушыларының сюжеттік-рөлдік ойындарда ойын ерекшеліктерін анықтау;
3. Арнайы (түзету) мектептегі тәрбиеші, психолог мамандарына, зияты зақымдалған бастауыш сынып оқушыларының ата-аналарына ұсыныстар даярлау;
Зерттеудің болжамы: Егер, зияты зақымдалған бастауыш сынып оқушыларының ойын дағдыларының ерекшеліктерін ескере отырып, арнайы (түзету) мектептерде балаларды тәрбиелеу кезінде ойын дағдыларын қалыптастырса, онда зияты зақымдалған бастауыш сынып оқушыларының бір-бірімен қарым-қатынас жасау дағдысын, таным процестерін, тұлғалық және тұлға аралық қатынасының дамуына жақсы әсерін берер еді және әлеуметтік бейімделуі оңай болар еді.
Зерттеудің нысаны: Зияты зақымдалған бастауыш сынып оқушыларына арналған арнайы (түзету) мектептеріндегі түзете-тәрбие үрдісі.
Зерттеудің пәні: Зияты зақымдалған бастауыш сынып оқушыларының (1-3 сынып) сюжеттік-рөлдік ойындарда ойын дағдыларының ерекшеліктері. Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері:
Ойын дағдыларының ерекшелігі және ойынның балаға әсері туралы әртүрлі пікірлер айтылып кеткен (Л.С. Выготский, А.Н. Леонтьев, А.В. Запорожец, Л.А. Венгер, Д.Б. Эльконин).
К. Гросстың теориясыбойынша бала ойын барысында заттарды пайдалану жолдарын үйреніп, қарым-қатынас жасау құралдарын меңгереді. Я. Коменский ойынды баланың қозғалуына табиғи қажеттілік ретінде қарастырды. А.С. Макаренко бала тәрбиелеуде ойынның маңыздылығын айтып кеткен.
Қазақстандық Н.Құлжанованың айтуы бойынша ойынды әдептілік, тәрбиелік мақсатқа пайдалану - болашақ өміріне түзу жол салу, үлкендерге еліктеу және өмірдің талаптарына сай бейімдеу деп түсіндірген. А.К.Айтпаеваның 1997 жылы жарық көргенКазахские народные игры как средство воспитания младших школьников атты еңбегінде бастауыш сынып оқушыларына ұлттық ойынның тигізер әсері жайлы айтылған. Қ.Қ.Өмірбекова, Г.Н.Тулебиева, Г.С. Оразаеваның 2011 жылы жарық көрген Логопедиялық сабақта ұлттық ойындарын қолдану атты еңбегінде балалардың жан-жақты дамуында ойынның рөлі жайлы айтылып кеткен. Г.С.Оразаеваның 2006 жылғы Казахские народные игры на логопедических занятиях атты еңбегінде ұлттық ойынның балаға әсері жайлы айтылып кеткен. Г.С. Касымова мен А.Т. БаймуратованыңИгротерапия атты бағдарламасында балаларды ойын арқылы түзеу жайында айтылып кеткен.
Қазақстандық ғалымдар (Н.Құлжанова, Б.Баймұратова, А.Меңжанова, Қ.Аймағамбетова, М. Тұрыскелдина, Ф.Жұмабекова т.б.), ресейлік ғалымдар (А.Н.Леонтьев, А.П.Усова А.К.Бондаренко, О.М.Дьяченко, В.С.Мухина және т.б.), шетелдік ғалымдар (Фрэнк,Ф.Шиллер, К. Гросс, Г. Спенсер, И. Кант, В. Вундт, К. Бюллер, В.Фриге) ойындардың әдістемелік теориясын талдай келіп ойынның ерекшеліктерін анықтады.
Зерттеудің әдістері
Теориялық:
- Педагогикалық, психологиялық, философиялық және арнайы әдебиеттерді тақырып бойынша талдау;
- Зияты зақымдалған оқушылардың медициналық және педагогикалық құжаттарын, әлеуметтік паспорты туралы мәліметтерді, психологиялық-педагогикалық сипаттамаларын қарастыру;
- Арнайы (түзету) мектептің психолог, тәрбиеші мамандарына, зияты зақымдалған бастауыш сынып оқушыларының ата-аналарына арналған ұсыныстар құрастыру.
Эмпирикалық:
- Зияты зақымдалған оқушыларды бақылау;
- Арнайы (түзету) мектептің психолог, тәрбиеші мамандарымен, зияты зақымдалған бастауыш сынып оқушыларымен әңгімелесу;
- Сюжеттік-рөлдік ойындар (Аураухана, Шаштараз, Дүкен) ойнатқызу;
- Сандық және сапалық талдаудың нәтижелерінің қорытындысы;.
Зерттеудің ғылыми және тәжірибелік маңыздылығы:
Психологиялық-педагогикалық әдебиеттерді талдау бойынша зияты зақымдалған бастауыш сынып оқушыларының сюжеттік-рөлдік ойындарда ойын дағдыларның ерекшеліктері туралы мәліметтер қатарын толықтыруға көмек берді.
Арнайы (түзету) мектептің бастауыш сынып психолог, тәрбиеші мамандарына, зияты зақымдалған бастауыш сынып оқушыларының ата-аналарына арналған ұсыныстарды пайдалана отырып, түзете-тәрбиелеу процесін арнайы (түзету) мектепте оңтайландырып жүзеге асыруға жол ашты.
Зерттеудіңтәжірибелік-экспериментт ік базасы: Алматы қаласындағы Даму интеллектуалдық қабілеті төмен балаларға арналған №7 арнайы(түзету) мектеп-интернаты. Зерттеуге барлығы зияты зақымдалған бастауыш сынып оқушыларынан 30 бала қатысты.
Дипломдық жұмыстың құрылымы:
Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан, 1 мақаладан (G-Global, 2016жыл Зияты зақымдалған бастауыш сынып оқушыларының сюжеттік-рөлдік ойындарда ойын дағдыларының ерекшеліктері)тұрады.
Графикалық мәлімет:
12 сурет, 6 кесте, қосымшалардан тұрады.
1 ЗИЯТЫ ЗАҚЫМДАЛҒАН БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ОЙЫН ДАҒДЫЛАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Философ, педагог және психологтардың бастауыш сынып оқушыларының ойыны туралы көзқарастары
Қазақ халқының ұлы ойшылы Абай Құнанбаев Ойын ойнап, ән салмай, өсер бала бола ма? -деп баланың өмірінде ойын ерекше орын алады, - деген болатын [13;65]. Мағжан Жұмабаев: Ойын - баланың өз ісі. Баланың ойынына кірісуші болма. Баланы бір нәрсе бүлдірмес үшін тек шеттен бақыла. Есте болуы керек, бақылау деген сөз-қарауылда тұрған солдаттай қабағыңды түйіп, қарап тұр деген сөз емес, олай тұрсаң бала ойынына кірісуші болма!, - деген болатын [14;47].
А.С.Макаренко былай деп жазды: Бала өмірінде ойынның маңызы зор, ересек адам үшін, еңбектің, жұмыстың, қызметтің қандай маңызы болса, нақ сондай маңызы бар. Бала ойында қандай болса өскен соң жұмыста да көп жағынан сондай болады. Сондықтан келешек қайраткерді тәрбиелеу алдымен ойыннан басталады, - деген болатын [15;89].
А.М.Горький: Ойын арқылы бала дүниені таниды - десе, [16;102] А.С.Сухомлинский: Ойынсыз ақыл-ойдың қалыпты дамуы жоқ және болуы мүмкін емес. Ойын дүниеге қарай ашылған үлкен жарық терезе іспетті, ол арқылы баланың рухани сезімі жасампаз өмірмен ұштасып, өзін қоршаған дүние туралы түсінік алады. Ойын дегеніміз - ұшқын, білімге құмарлық пен еліктеудің маздап жанар оты - дейді [17,65-бет].
Н.К.Крупская ойынның байқағыштыққа, ептілікке және басқа мінездерге тәрбиелейтін атап айтқан [18].
К.Д.Ушинский бастауыш сынып оқушыларының ерекшеліктерін ескеріп, былай деп жазады: Бала табиғатты көрнекілікті аса қажетсінеді. Балаға өзіне белгісіз бес сөзді жалаң үйрете бастасаңыз, көп уақытты зая кетіріп, босқа қиналасыз. Сіз балаға қарапайым ғана ойыңызды қанша түсіндірсеңіз де, оңай ұға қоймайды. Дәл сол ойды күрделі суреттер көрсете баяндасаңыз, ол сізді тез түсінеді, - деген болатын. К.Д. Ушинский баланың ойынға деген қызығушылығы жөнінде былай дейді: Ойын-балалар үшін шындық. Ал шындық қоршаған ортадан да қызық, бала үшін қызықты болу түсінікті, өйткені онда өзіндік іс-әрекет көрінеді [19;35].
Бала психикасының дамуына ойын әрекеті шешуші рөл атқаратындығы туралы белгілі ғалымдар (Ж. Аймауытұлы, М. Жұмабаев,Ш. Құдайбердіұлы,С. Торайғыров, Т. Тәжібаев т. б) өз еңбектерінде ойынның балаға пайдасы зор деген болатын [20]. Ресей ғалымдары Т.В. Лодкина, А.И. Захаров, В.С. Мухина, А.М. Леушина, Е.И. Щербакова, Е.О. Смирновалар бала үшін ойынның ерекшеліктерін атап көрсеткен [21]. Дидактикалық ойындарды пайдалану мәселесі педагогикалық теорияда кеңінен қарастырылған.Атап айтсақ, С.Ахметов, А. Алдабергенов, Н.К. Ахметов, Ж.С. Хайдаров, М.В.Кларин, А.Қайырбекова, Г.Төлтаева, А.Әбселемова, А.Әбішова т.б. ғалымдар дидактикалық ойындардың маңызын, түрлерін қолдану жолдарын көрсеткен [22].
В.В.Давыдовтың еңбектеріне оқу материалының тек сыртқы белгілерін ғана санамалап оқыту мектеп жасына дейінгі балаларының ақыл-ой даму қарқынын төмендетіп, өздігінен білім алу қабілетін қалыптастыруға кедергі келтіретіні жайлы пікірі бар [23]. Педагогикалық үрдісті жетілдіруде ойынның алар орны жөнінде қазақстандық ғалым Н. Құлжанова да зерттеген. Ойын бала үшін еліктеу, инстинкт күнделікті негізгі іс-әрекет және өмірі деп дәлелдеген. Н. Құлжанованың айтуы бойынша ойынды әдептілік, тәрбиелік мақсатқа пайдалану - болашақ өміріне түзу жол салу, үлкендерге еліктеу және өмірдің талаптарына сай бейімдеу деп түсіндірген [24].
А.С.Макаренконың айтуы бойынша Үлкендер өмірі үшін жұмыс, қызмет істеу, әрекет ету қандай орын алатын болса, балалар өмірінде ойын да сондай қызмет атқарады,- деді [25;116].
Я.А.Каменский: Ойын айналадағы дүниені танудың тәсілі, - деп атап көрсеткен болатын. Осы сөздің өзінен-ақ балалардың танымдық әрекетін қалыптастыруда ойынның қаншалықты маңызы бар екенін түсінуге болады,-деген болатын [11; 69]. Оқыту мақсатын дидактика түрінде алғашқылардың бірі болып зерттеген чех педагогы Я.А.Коменский. Ол ойынды баланың ең қажетті іс-әрекетінің табиғатына және биімділігінің ең жауапты түрі деп санайды. Чех педагогы Я.А.Коменский. Ол ойынды баланың ең қажетті іс-әрекетінің табиғатына және биімділігінің ең жауапты түрі деп санайды [11].
Белгілі психолог Е.А. Аркиннің пайымдауынша, ойын және ойыншық балалар өмірін сипаттайтын бірден-бір жалпы ұғым: Балақай өсімдік сияқты өз ішінен өсіп жетіледі. Және бұл үрдіс қатал түрде әр жеке баланың өзіне ғана тән. Бала тіршілігінің негізгі заңдарының бірі осындай, - деген болатын [26; 55]. Оқу мен тәрбиеге байланысты жұмыстарды үйлестіруде іздестіру барысында С.Т.Шацкий қазірге дейін маңызын жоймаған мынадай пікір айтқан еді: Біздің қолымызда күш пен қаржы болғандықтан, біз тек арнаулы мектеп ғимараттарындағы емес, одан тыс жерлердегі педагогикалық үрдістерді зерттеуіміз керек, - деген болатын [27; 65].
Л.Н.Толстой мектепке дейінгі шақ туралы: Бәлкім, қазір бойымда бар нәрсенің бәріне мен сол кезде ие болған шығармын және көп, тез иеленгенім соншалық, қалған бүкіл өмірімде мен соның жүзден біріне де ие болмаран шығармын? Бес жастағы баладан маған дейін бір адым ғана. Ал жада туған баладан бес жастағыға дейін ғаламат қашықтық деп жазды [28;95].
Соңғы жылдарда бала ойынына байланысты А.П.Усова, М.Д.Менджеринцкой, Р.И.Жуковскаяның ғылыми зерттеулерінде, А.С.Черкова, П.П.Саморукова, Р.И.Ринбургтың жұмыстарында балалар ойындарындағы ерекшеліктер көрсетілген [29].
Атақты психолог ғалымдары Л.С. Выготский, А.И. Леонтьев, А.С. Запорожец, Л.Д. Венгер, Д.Б. Эльконин, Е.И. Игнатьева, Ю.К.Бабанский, И.Я.Лернер т.б. зерттеушілердің еңбектерінде мектеп жасына дейінгі балалардың жеке басының қалыптасуына әсер ететін әртүрлі іс-әрекеттердің ішіндегі ең маңыздысы шығармашылық белсенділіктің сапалығына назар аударады [30] .
Көрнекті педагог В.А. Сухомлинский ойын баланың алдынан өмір есігін ашып, оның шыгармашылык кабілетін оятады дей келіп, былай деп айтып кеткен: Ойынсыз ақыл-ойдың қалыпты дамуы жоқ және олай болуы мүмкін емес. Ойын дүниеге ашылған үлкен жарық терезе іспеттес, ол аркылы баланың рухани байлығы жасампаз өмірмен ұштасып, айналасындағы дүние туралы түсінік алады [17;89]. Алайда, функционалдық тенденция концепциясының негізін салған Д. Узнадзе: Ойын артық әл-қуатты сыртқа шығындаудың тәсілі емес, дамудың негізгі бас формасы, қызмет бағытының емін - еркін бұрқаған көрінісінің формасы болып табылады және әрекеттер ретінде олардың өз бағыты бойынша бір - бірінен айырмашылықтары бар, міне осылар баланы мазмұнды жағынан әр түрлі ойындар ойнауына мәжбүр етеді, - деген [31;69]. Ойынның бала өмірінде үлкен орын алатыны ертеден дәлелденген. Тіпті XVIII ғ. Руссо былай деп жазған: Баланы жақсы тану және түсіну үшін оны ойын кезінде бақылау керек, - деген болатын [32; 91].
Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев, Д.Б.Эльконин сияқты белгілі психолог ғалымдар: Ойын баланың өзіндік өмірі - деген ортақ тұжырым жасайды [33;186]. Ал біздің халық даналығы: Ойлы бала, ойыннан өседі - дейді [34;75]Л.Ф. Обухова былай дейді: Ойында бала өзін осы шаққа бұра отырып, өз өткеніне көңіл аударады. Ол өткендегі қиындықтарын жаңа қабылдауға және қатынастарда араластыра отырып ойнайды [35;25].
Белгілі психолог Е.А. Аркиннің пайымдауынша, ойын және ойыншық балалар өмірін сипаттайтын бірден - бір жалпы ұғым: Балақай өсімдік сияқты өз ішінен өсіп жетіледі және бұл үрдіс қатал түрде әр жеке баланың өзіне ғана тән. Бала тіршілігінің негізгі заңдарының бірі осындай,- деген болатын[36,85].
С.Т.Шацкий қазірге дейін маңызын жоймаған мынадай пікір айтқан еді: Біздің қолымызда күш пен қаржы болғандықтан, біз тек арнаулы мектеп ғимараттарындағы емес, одан тыс жерлердегі педагогикалық үрдістерді зерттеуіміз керек, - деген болатын [37;55].
А.В.Запорожецтің сөздерін келтірсек: Баланың бастапқы кезде ойын техникасын меңгерумен іс аяқталмайды және ойын әрекетін әрі қарай дамыту тәрбиешінің белгілі тәртіппен күрделі сюжеттерді ойнатудың нәтижесі болып табылады, - деген болатын [38;105].
А.Н.Леонтьев бұл жайында мынадай пікір білдіреді: Ойын баланың жетекшісі іс-әрекеті болу үшін, ойынды басқаруды үйрену керек, ол үшін ойынның даму заңдылықтарына бағыну қажет, олай болмаған жағдайда оны басқару емес, ойынды бұзуына әкеліп соғады [39;75].
Орыс ғалымы, дәрігер, педагог К.А.Покровский ойындытөзімділікті, алғырттықты, тапқырлықты, ұқыптылықты, ізденімпаздықты, іскерлікті, дүниетаным өрісінің көлемділігінің, көп білуді, сондай-ақ, басқа да толып жатқан сапалылық қасиеттерді қалыптастыруға үлкен мүмкіндігі бар педагогикалық, тиімді әдістердің бipi, - деген болатын [40;109].
Л.С. Выготский пікірінше, ойын мектепке дейінгі баланың жеке басының дамуына ықпал ететін жетекші, басты құбылыстың бірі деуге болады, - деген болатын [41; 80]. Мысалы: ежелгі гректерде "ойын" түсінігі балалардың қимылы деген ұғымды білдіреді, ал еврей халқында "ойын" сөзі қуаныш, шаттық сезімдерін сипаттайды - деп, барлық халықтың ойын түсінігінің түп - тамырының сабақтасып жатқандығы туралы тұжырым жасайды [42].
Тақырыптық рөлдік-ойындар, қимылды ойындар, дидактикалық ойындар жас өспірімдердің сөйлеу дағдысының қалыптасуын дамытады. Психолог ғалым Т. Тәжібаев өз зерттеулерінде ұзақ жылдар бойы қалыптасқан ұлттық ойындар мен спорт түрлерінің кейбір ерекшеліктерін ескілікті білдіреді деген теріс қиқарысты орынды сынай отырып, олардың тәлім-тәрбиедегі, денесін машықтыру мен ақыл-ойын жетілдіру керек, - деген болатын [43]. Ұлттық ойын түрлері ұрпактың көңіл көтеруі, ойын-сауық түрлерімен шұғылдануымен ғана шектелмей, олар сол халықтың салт санасын, дәстүрін, тұрмысын білдіретін әрекет екендігін көрсетеді. Кез келген ойынның түр сипаты халықтың тіршілік тынысын бейнелейтін құбылыс.
1.2 Сюжеттік-рөлдік ойындар және олардың түрлері
Ойын балалардың негізгі іс-әрекеті ретінде психологиялық, анатомиялық-физиологиялық, педагогикалық маңызы зор қызметтер атқарады. Ойын баланың даму құралы, таным көзі, білімдік, тәрбиелік, дамытушылық мәнге ие бола отырып, адамның жеке тұлға ретінде қалыптасуына ықпал етеді. Ойынды әрбір адам ойнап өседі, ойынды көп ойнаған адамның дүниетанымы кең, жаны таза, жүрегі нәзік, нағыз сезімтал тұлға болмақ. Әрине, ойын адамның дамуына, қалыптасуына әртүрлі әсер береді. Кей бала ойында шынайы өмірді бейнелесе, кей бала ішкі сезімін білдіреді. Ойынның дамуына және баланың ойынға араласуына әсер ететін факторлар өте көп. Мысалы, үлкендердің ойынға басшылық жасауы, ойыншықтар, баланың өсетін ортасы, балалар ұжымы, баланың тәрбиесі т.б. Дегенмен де ойын тек әрекет емес, балалардың да, үлкендердің де қызығушылық ермегі, адамды рахат және қанағат сезіміне бөлейтін іс-әрекеті. Балалар тұрмақ, үлкен адамдар да әлі күнге дейін ойнайды, әрине ойынның түрлері өте көп. Балалар ойынына талдау жасайтын болсақ, оның өзгеріп отыруы балалардың жас және жеке дара ерекшеліктеріне байланысты. Мысалы, сюжеттік рөлді, қимыл-қозғалыс, драматизациялық, музыкалық, дидактикалық, құрастыру, ұлттық, спорттық, дамытушы ойындардың түрлері бар. Әрқайсысының өзіндік мәні, ерекшеліктері, мазмұны, ережелері, тәртібі, білімдік, тәрбиелік, дамытушылық функциялары бар. Оның әрқайсысына жеке тоқталатын болсақ, сюжеттік рөлді ойындар ойынның алғашқы танымы десек, артық болмас [44].
Ойын мазмұны мен түріне қарай: мазмұнды-бейнелі, қимыл-қозғалыс, дидактикалық, құрылыс, кейіптендіру ойындары болып бөлінеді. Мазмұнды-бейнелі ойында балалар ойын мазмұнын түсінікті етіп жеткізуге тырысады, оған қажетті құрал-жабдықтарды табуға талпынады, оларды дайындау үшін еңбектенеді, ал еңбек ұжымдық іс-әрекетке біріктіреді және шығармашылық іс-әрекетке бағдарлайды, балалардың өзара қарым-қатынасын реттеп, олардың бойында адамгершілік сапаларды қалыптастырады. Бала алған рөлдеріне сай кейіпкердің киімін киіп, қимылын, дауыс ырғағын мәнерлі жеткізуге тырысады, көркемдік сабақтардан (ән-саз, бейнелеу өнері сабақтары) алған білімдерін пайдаланады, қуыршақты ұйықтату үшін бесік жырын айтып әлдилейді, бейнелеу өнері сабақтарында жасаған ыдыс, үй жиһаздарын, қағаздан құрастырған заттарды ойын құралы ретінде пайдаланады. Мазмұнды-бейнелі ойынның ерекшелігі: оны балалардың өздері жасауында, ал ойын қызметі айқын өнерпаздық және шығармашылық сипатта болады. Бұл ойындар қысқа да, ұзақ та болуы мүмкін [45].
Құрылыс ойынында бала сызық бойына әдемі үй құрылысын жасап, оның бояуларының бір-бірімен келісімді болуын қадағалайды. Құрылыс материалдарын пішіні, түсі бойынша симметриялы орналастырып, оларды көлемі (кең, тар), биіктігі (биік, аласа) бойынша салыстырады.
Баланың өмірге қадам басардағы алғашқы қимыл-әрекеті - ойын, сондықтан да оның мәні ерекше. Жас баланың өмірді тануы, еңбекке қатынасы, психологиялық ерекшеліктері осы ойын үстінде қалыптасады. Ойынды зерттеу мәселесімен тек психологтар мен педагогтар ғана емес, философтар, тарихшылар, этнографтар және өнер қайраткерлері мен бала тәрбиесін зерттейтін ғалымдар да шұғылданды.
Сюжеттік - рөлді ойындардың негізгі ерекшелігі ол балалардың қоршаған өмірді - адамдардың қимылын, іс-әрекеттерін бейнелеу болып табылады. Ойында бөлме теңіз, аспан кеңістігі де, темір жол вагоны да болуы мүмкін. Балалар жағдайға ойынның өздері ойлаған түпкі ниеті мен мазмұнына лайықты маңыз береді.
Ойын іс-әрекетінің тағы бір ерекшелігі - оның әрекеттік сипаты. Балалар ойын шығарушылар, ойынды жасаушылар болып табылады. Олар ойында өздеріне мәлім өмір құбылыстары мен оқиғалары туралы білімдерін бейнелейді, оларға өзінің қатынасын білдіреді.
Балалар ойынының ерекшелігі сондай-ақ бейненің, ойын әрекеті мен сөздің ұштасуымен өзара байланыстылығында. Бұл оның сыртқы белгісі емес, шын мәні. Ойында бала өзі бейнелеген қаһарманның іс-әрекетімен, сезімімен тыныстайды. Кейде бейненің баланы баурап әкететіні соншалық, ол тіпті өзін әдеттегідей шақырғанға жауап та қатпайды.
Балалар үн-түнсіз ойнамайды. Тіпті бала жалғыз болғанның өзінде ойыншықтармен сөйлесіп жүреді. Ойынға қиялдағы қатысушылармен әңгімелеседі, өзі мен мамасы үшін, науқас кісі мен дәрігер үшін сөйлеседі және т.б. Сөз нақ бір ойын әрекетін сүйемелдеуші болып табылады, бейнені, оған баланың өз қатынасын толығырақ ашады [46].
Ойын процесінде сөйлесу қарым-қатынасы үлкен рөл атқарады. Сөйлесе жүріп балалар пікірлесіп, әсер алысып, ойынның түпкі ниеті мен мазмұнын анықтайды. Ойында сөзбен уәделесу ұйымдастырушылық қызмет атқарады, балалар арасында өзара түсінісу мен достықтың, қоршаған өмірдің қайсыбір фактілері мен құбылыстарына бірдей көзқарастың пайда болуына және дамуына көмектеседі.
Бейненің, ойын әрекеті мен сөздің өзара байланысы ойын қызметінің өзегі болып табылады, шындықты бейнелеудің құралы қызметін атқарады.
Ойынның негізгі құрылымдық элементтері мыналар: ойынның түпкі ниеті, сюжеті немесе мазмұны; ойын әрекеттері, рөлдер; ойынның өзінен туатын және балалар жасайтын немесе ересектер ұсынатын ойын ережесі. Бұл элементтер өзара тығыз байланысты және ойынды балалардың өзінше бір іс - әрекеті ретінде көрсетеді. Адам іс-әрекетінің ерекше түрінің бірі - ойынның пайда болуы туралы зерттеушілердің көпшілігі өз еңбектерінде ойын - өнер мен көркемдік іс-әрекеттің алғашқы қадамы деп түсіндіріледі. Ойында шындықтың көрінісі, оның образды сәулесі қылаң береді. Өмірдің әр түрлі құбылыстары мен үлкендердің әр түрлі әрекеттеріне еліктеу ойынға тән нәрсе. Ойын кезінде шартты түрде мақсаттар қойылады, ал сол мақсатқа жету жолындағы іс-әрекет бала үшін қызықты. Ойын балаларға ақыл-ой, адамгершілік, эстетикалық тәрбие берудің маңызды тетігі деуге болады. Балалар ойын барысында: 1) Өзін еркін сезінеді. 2) Ізденімпаздық тапқырлық әрекет байқатады. 3) Сезіну, қабылдау, ойлау, қиялдау секілді түрлі психикалық түйсік пен сезім әлеміне сүңгиді. Педагогика бала ойынына ерекше мән беріледі. Өйткені балалық шақтың түйсігі мен әсері адамның көңіліне өмір бақи өшпестей із қалдырады. Бала ойын арқылы өзін толытқан бүгінгі қуанышын, ренішін, асқақ арманын, мұрат-мүддесін бейнелесе, күні ертең сол арман қиялын өмірде жүзеге асыруға мүмкіндік алады. Ойын баланың көңілін өсіріп, бойын сергітіп қана қоймай, оның өмір құбылыстары жайлы таным түсінігіне де әсер етеді. Балалар ойын арқылы тез табысып, жақсы қарым-қатынас жасайды, сол қарым-қатынас барысында: 1) адамдар іс-әрекеттің жақсы жақтарын аңғарады, жағымды ойлауды үйренеді. 2) жанындағы адамдарды ұнатып, жақсы көре біледі, оларды қуантуға асығады. 3) бір-біріне көмектесе біледі, жанашырлық сезімі оянады, қамқорлық жасай біледі. 4) кешірімді болуға, өзгені ренжітпеуге тырысады. Халқымыз ойынға тек балаларды алдандыру, ойнату әдісі деп қарамай, жас ерекшеліктеріне сай олардың көзқарастарының, мінез-құлқының қалыптасу құралы деп те ерекше бағалаған. Ойынға басшылық жасау кезінде бұйыруға болмайды. Егер мұғалім баланың эмоциясына, қиялына әсер ету арқылы олардың қызығушылығын арттыра түссе, онда баланың құштарлығы өсіп, ойынға құмарта түседі. Балалардың іс-әрекетін ұйымдастыруда әр мұғалім өзінің әдісін оқушының психологиялық және физиологиялық дамуын ескере отырып іске асырады [47]. Ненің жақсы, ненің жаман екенін ойын үстінде ауызекі сөйлесу барысында түсінеді. Ойын балаларға өмірде кездескен қиыншылықтарды жеңудің жолын үйретіп қана қоймайды, ұйымдастырушылық қабілетін қалыптастырады. Күнделікті өмірдегі қиындықтың бірі күтпеген жағдайлардағы адамның өзін ұстай білмеуі болып табылады. Әдеттен тыс жағдайға тап келген адамның дұрыс шешім жасай алмауы жиі кездеседі. Осындай жағдайларды яғни, сюжеттік-рөлдік ойындарды сахнада ойнап көрсету балалардың бойындағы жағдайды ойластыру және одан шығудың жолын табу қабілетін дамыту әдісі болып табылады. Бұдан басқа, осыған ұқсас ойындарда бала басқалармен өзара әрекет жасай білуге, өзінің әрекеттерін басқалармен ақылдаса отырып шешуге үйренеді. Сюжеттік-рөлдік ойындарды сабақ үстінде де, үзілісте де, бос уақытта да, өткізілетін ертеңгіліктер мен кештерде дидактикалық, қосымша материал ретінде пайдалануға болады. Демек, ойын арқылы балаларды өмірге ең қажетті қасиеттерге: өжеттілікке, іскерлікке, жауапкершілікке, ептілікке тәрбиелейміз. [48].
Ойын - балалар үшін оқу да, еңбек те. Ойын айналадағы дүниені танудың тәсілі. Ойын балаларға өмірде кездескен қиыншылықтарды жеңу жолын үйретіп қана қоймайды, ұйымдастырушылық қабілетін қалыптастырады. Тиімді қолданылған ойын түрлері мұғалімнің түсіндіріп отырған материалын, оқушылардың зор ынтамен тыңдап, толық меңгеруіне көмектеседі. Өйткені төменгі сыныптағы оқушылардың аңсары сабақтан гөрі ойынға ауыңқырап тұрады. Қызықты ойын түрінен кейін олар тез сергіп, тапсырманы ықыласпен орындайды. Сюжеттік-рөлдік ойындарды сахнада ойнап көрсету үшін, оқушылардың оған толық қатысуы үшін сыныпты 4-6 адамнан тұратын топтарға бөлген жөн. Топтар бір ойынды кезек-кезек көрсетуі мүмкін. Бұл кезде қалғандары көрермен болып отырады. Содан соң бүкіл сынып болып әрекеттерді талқылауға болады. Алғашқы кезде балаларды белгілі әңгіме, ертегі немесе мысалды сахналауға үйрету оңай болады. Кейіннен олар мұны Ойын - шығармашылық ізденіске жол бастайды, қабілетін қалыптастырады. Бұл жерде белгілі ғалым психолог Д.Б.Элкониннің айтқанын еске алсақ: Ойын - баланы ешкім, ешқашан үйрете алмайтын нәрсеге үйретеді [49; 86]. Бұл нақты өмірге, кеңістікке, құбылыстарға, адамның іс-әрекетіне бағдар беретін зерттеу тәсілі. Ойын үрдісі кезінде балалар зерттеу, сараптама жасау, оқу арқылы өмірге, әлемді танып-білуге бағалауға үйретеді. Ойынның ұйымдастырылуы оның негізгі арқауынан: өткізілу орнын, уақытын, қатысушыларды айқындаудан басталады. Бұл үшін тақырыптық күнтізбе жоспар құру кезінде әр түрлі сабақтарда ойындарды қолданудың перспективалары айқындалады. Сабақ жоспарларын қарастыру кезіндегі ойынның ережелері құрылады, атрибуттары дайындалады. Ойынды әрекеттің басқа түрлерінен шартты болуы ерекшелендіреді, өйткені қызығушылық - шарттылық жағдаят туғызу арқасында әрекет ойын өзгешелігіне айналады. Сондықтанда керекті шарттарды ескере отырып, ойындарды топтарға бөлуге болады [50].
Ойынның түпкі ниеті - бұл балалардың нені және қалай ойнайтынының жалпы анықтамасы, мәселен: дүкен, аурухана, әскер, қызы мен шешесі, мектеп және т.с.с. болып ойнау. Ол сөзде тұжырымдалып, ойын әрекеттерінің өзінде бейнеленеді, ойынның мазмұнында қалыптасады және ойынның өзегі болып табылады.
Ойынның түпкі ниетіне қарай ойындарды азды-көпті мынадай типтік топтарға бөлуге болады:
а) тұрмыстық құбылыстарды бейнелейтін ойындар (отбасы, мектеп, балабақша және т.б. болып ойнау);
ә) жасампаз еңбекті бейнелейтін ойындар (корабль салу, үйлер, стадиондар тұрғызу және т.б.);
б) қоғамдық оқиғаларды, дәстүрлерді бейнелейтін ойындар (мерекелер, демонстрациялар, қонақтарды қарсы алу, саяхаттар
т.т.).
Ойындарды бұлай бөлу, әрине, шартты ғана, өйткені ойын өмірдің алуан түрлі құбылыстарын бейнелеуді қамтуы мүмкін.
Ойынның құрылымдық ерекшелігі мен түйіні - бала атқаратын рөл. Ойын процесінде рөлге берілетін маңызына қарай көптеген ойындар рөлді немесе рөлді-сюжетті ойындар деп аталады. Рөл әрқашан адамға немесе жануарға, ол қиялдағы қылықтарға, іс-әрекеттерге, қарым-қатынастарға қатысты болады. Солардың бейнесіне енген бала сол өзі қалап алған нәрсеге айналады, яғни белгілі бір рөлді ойнайды.
Ойын технологиясы - төзімділікті, алғырттықты, тапқырлықты, ұқыптылықты, ізденпаздықты, іскерлікті, дүниетаным өрісінің көлемділігін, көп білуді, сондай-ақ басқа да толып жатқан сапалық қасиеттерді қалыптастыруға үлкен мүмкіндігі бар тиімді педагогикалық технологиялардың бipi [51]. В.А. Сухомолинскийдің сөзімен айтар болсақ, Ойын бала үшін - ең маңызды іс. Ойынсыз ақыл ойдың қалыпты дамуы да жоқ және болуы да мүмкін емес. Ойын дегеніміз - ұшқын, білімге құмарлық пен іздемпаздықтың маздап жанар оты [52;97].
Ойын технологиясының құзыреттілікті дамытудағы атқаратын маңызды
функцияларына мыналарды жатқызуға болады: ойынның әлеуметтік-мәдени функциясы; ұлтаралық қарым-қатынас функциясы; ойында баланың өзін іс жүзінде көрсетуі; коммуникативтік функция; ойынның диагностикалық функциясы; ойынның емдеу функциясы; ойынның түзету функциясы; ойынның көңіл көтеру функциясы [53].
Бастауыш сынып мұғалімі сабағын жаңаша ұйымдастырып, шығармашылық ізденіспен ойын түрінде өткізіп, аталған функциялардың жүзеге асуына жағдай жасап отыруға міндетті.
Бастауыш сыныпта қолдануға болатын ойын түрлері:
1. Мазмұнды бейнелі ойындар: Отбасы, Балабақша, Мектеп, Мал фермасы, Құрылысшылар, Мұнайшылар, Теңізшілер, т.б.
2. Қимыл-қозғалыс ойындары: Ақ серек, көк серек, Ұшты-ұшты, Аңшылар, Сиқырлы таяқ, Соқыр теке, Мысық пен тышқан, т.б.
3. Дидактикалық ойындар: Заттардың түсін анықта, Қуыршақты серуенге дайында, Түсті лото, Тез ретке келтір, Аралар, Дүкен, т.б.
4. Құрылыс ойындары: лото және басқа констукторларды пайдалану.
5. Рөлді-сюжетті ойындар: ертегі, әңгімелерді рөлдерге бөле отырып орындау, сахналық көрініс көрсету.
Ойын түрлерінің барлығы да маңызды. Солардың ішіндегі рөлдік ойындардың оқу үдерісіндегі алатын орны ерекше. Әсіресе тіл сабақтарындарөлдік ойындарды қолдану арқылы шынайы қарым-қатынас жағдайларынмоделдеуге болады. Рөлдік ойындар жаңа материалды меңгерудегі комплексті мәселелерді шешуге қолданылады. Ол оқушыларға оқу материалын әртүрлі позициялардан көруге мүмкіндік береді. Белгілі бір мақсаттарды шешу үрдісінде рөлдік ойындар арқылы оқушылардың білім алу қабілеттерін шыңдауға және ұжымдық қарым-қатынас түрлерін дамытуға болады, яғни рөлдік ойындардың әлеуметтік маңызы зор деген сөз. Біріншіден, рөлдік ойындарда әр бала кез-келген жағдайда өз позициясын көрсете алады. Екіншіден, әр ойын мүшесі шеттеп қала алмайды, ол ойнауға мәжбүр болып тұрады, себебі оған берілген рөл бар. Үшіншіден, ойында көп мағлұматты жаттаудың қажеттілігі жоқ, білім ойын барысында еркін меңгеріледі. Сонымен қатар, әртүрлі рөлдерге ену барысында оқушылар қарым-қатынас тәжірибесін жинақтайды. Сол рөлдердің мысалын Интервью, Репортаж оқиға орнынан және т.б. ойындардан көруге болады.
Рөлдік ойындардың білім беру потенциалы өте мол, мысалы:Білім беру мүмкіндіктері: қарым-қатынастәжірибесін жинақтайды, уәж айтуға итермелейді, әрекеттесу мен серіктесу қалыптасады, қарым-қатынас аймағы кеңейеді, жан-жақты білім алады. Мазмұны: Шынайы жағдайды келтіру арқылы маңызды қасиеттерге назар аударылады, берілген образға ену барысында бала өз пікірін, көзқарасын білдіре алады, рөлдік ойындар ұжымдық, іскерлік қарым-қатынастың қалыптасуына көмектеседі, ойын тақырыптары әртүрлі болғандықтан, баланың тілдік қоры молая түседі, Оқушылар тақырыпқа байланысты білімдерін көрсете алады, әртүрлі өмірлік жағдайларға бейімделуге үйренеді. Рөлдік ойындардың дұрыс және орынды ұйымдастырылуы, басқарылуы бастауыш сынып мұғаліміне тікелей байланысты. Атап айтқанда, рөлдерді таратуда әр баланың мүмкіншілігін, мінезін, қызығушылығын ескеру керек. Мұғалімнің шеберлігін ойынға сыныптағы балаларды жаппай қатыстырып, ал өзінің көлеңкеде қалуынан көруге болады. Бұл дегеніміз - оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекетінің ең жоғары деңгейі[54].
1.3 Қалыпты жағдайдағы бастауыш сынып оқушыларының ойын дағдыларының ерекшеліктері
Ойын дегеніміз - жас ерекшелікке қарамайтын, адамның көңіл-күйін көтеретін, ойландыратын үрдіс. Ойынның түпкі ниеті - бұл балалардың нені және қалай ойнайтынының жалпы анықтамасы. Мысалы: сюжетті-рөлдік ойындар Почта, Дәріхана, Дүкен, Аурухана, Кітапхана, Отбасы, Балалар бақшасы болып ойнайды [55]. Сол сияқты ойындарда топта жас ерекшелігіне сай жүргізіледі:ойын балаларға сабақта да, серуенде де өте қажет, тіпті бала жай демалып отырғанның өзінде де ойын үстінде болады. Өмірдегі түсінігі еліктеуі, бақылауы осы ойын үстінде көрініс табады. Мектеп жасына дейінгі сыныптарда сабақтың өн бойы ойын әрекетін ұйымдастыру арқылы жүзеге асады. Себебі, бастауыш мектеп жасындағы балалар оқығаннан гөрі ойын ойнағанды қалайды, бір іспен ұзақ уақыт шұғылдана алмайды. Бала ойынмен өседі. Халқымыз бала мінез-құлқының қалыптасуында ойын әрекеті де елеулі мән атқаратынын жақсы аңғарған. Ойында баланың қарым-қатынасы кеңейіп,таным қабілеті өседі, мінез-құлқы қалыптасады. Ойын баланың даму құралы, таным көзі, білімділік, тәрбиелік, дамытушылық, мәнге ие бола отырып, адамның жеке тұлға ретінде қалыптасуына ықпал етеді. Ойынды әрбір адам ойнап өседі, ойынды көп ойнаған адамның дүниетанымы кең, жаны таза, жүрегі нәзік сезімтал тұлға болмақ. Ойын адамның дамуына, қалыптасуына әр түрлі әсер береді. Кей бала ойында шынайы өмірді бейнелесе, кей бала ішкі сезімін білдіреді. Ойын-бала табиғатымен егіз, өйткені бала ойынсыз өспек емес, жан-жақты дамымақ емес. Ол - бала миын жаттықтыратын әрі тынықтыратын негізгі жаттығу. Мысалы, үлкендердің ойынға басшылық жасауы, ойыншықтар, баланың өсетін ортасы, балалар ұжымы, баланың тәрбиесі т.б. Дегенмен де ойын тек әрекет емес, балалардың да, үлкендердің де қызығушылық ермегі, адамды рахат пен қанағат сезіміне бөлейтін іс-әрекет. Бала тұрмақ, үлкен адамдар да әлі күнге дейін ойнайды, әрине ойынның түрлері де, мазмұны да сан алуан. Балалар ойыны әр алуан, оның өзгеріп отыруы балалардың жас және дара ерекшеліктеріне байланысты. Мысалы, сюжеттік рөлді, қимыл-қозғалыс, музыкалық, дидактикалық, құрастыру, ұлттық, спорттық, дамытушы ойындардың түрлері бар. Әрқайсының өзіндік мәні, ерекшеліктері, мазмұны, ережелері, тәртібі, білімділік, тәрбиелік, дамытушылық функциялары бар [56]. Ойын балалардың негізгі іс-әрекеті ретінде психологиялық, анатомиялық-физиологиялық, педагогикалық маңызы зор қызметтер атқарады. Ойын әрекеті мазмұнынан әлеуметтік сипаты баланың қоғамдық өмір сүретіндігімен байланысты. Ойын әрекеті мазмұнынан әлеуметтік сипаты баланың қоғамдық өмір сүретіндігімен байланысты деп ғалымдар өз еңбегінде айтты. Ол алғашқы айлардан бастап-ақ маңайындағылармен қарым-қатынас жасауға ұмытылады, соның арқасында жасау құралы, күш қуаты тілді біртіндеп меңгереді. Ойын дегеніміз не? Ойын дегеніміз халықтың баланы әдептілікке, сауаттылыққа баулитын құралдың бірі. Бала саналы, мәдениетті, адамгершілігі мол болып, жан-жақты дамуы үшін және тілін дамытып, сөз байлығын дамыту үшін және айналадағы өмір құбылысын ұғыну үшін пайдаланудың маңызы зор. Ойын үстінде баланың түрлі қасиеттері, қабілеті мен белсенділігі де көрінетіні туралы аса көрнекті педагог А.С. Макаренко былай дейді: Ойында бала қандай болса, өмірде кәсіби қызмет саласында, көбінесе сондай болады [57;30]. Сондықтан келешекке адамды тәрбиелеу -бәрінен бұрын ойын арқылы жүзеге асыралады. Ойын - балалар үшін айналадағы танып, білу тәсілі. Ойын әрекеті мазмұнынан әлеуметтік сипаты баланың қоғамдық өмір сүретіндігімен байланысты. Ойын- бала әрекетінің негізгі түрі. Ойын ойнағанда бөлме теңіз де, ұшақ та темір жол вагоны да болуы мүмкін. Балалар ойын кезінде тыныш отыра алмайды. Тіпті жалғыз баланың өзінде де сөйлесіп жүреді. Сондықтан, ойын барысында тілдесім үлгісі қалыптасады. Ойынның түрлері өте көп. Мысалы: рөлдік ойындар, дене шынықтыру ойындары, сюжеттік ойындар, дидактикалық ойын элементерін пайдаланудың маңызы өте зор. Дидактикалық ойындар баланың ақыл-ойын дамытып, сабаққа деген қызығушылықтарын арттырады. Тіпті нашар оқитын балалардың өздері де ойын элеметтері араласқан сабаққа зор ынтамен, жігерімен араласатыны анық. Бала өмірінің кезеңі ойын арқылы жетіледі. Ойындар әр топта жас ерекшелігіне сай жүргізіледі.Баланың тілін дамытуда ойын түрлерін жүргізу арқылы, ойын шарттарын айта отырып та байытуға балады. Мысалы: Қуыршаққа қонаққа бару, Мен кіммін, Қуршақты киіндіреміз, Шарбақты құрастыру, Көлемі бойынша қой деген секілді ойын түрлерін қолдануға болады. Мысалы: Телефон ойынында диалогтық сөйлеудегі әңгіменің мақсаты - бір нәрсе жайында сұралап, баланың оған жауап беруге, белгілі бір әрекетке түрткі болуға үйрету болып табылады. Қимыл ойындары - балаға дене тәрбиесін беру болып табылады. Балалардың жүгіру, секіру өрмелеу, лақтыру, қағып алу қабілеттерін жетілдіруге, дамытуға мүмкіндік береді. Қимыл ойындары баланың жүйке қалыптасуына зор ықпал етеді. Қимыл ойынында ережелер ұйымдастырушы рөл атқарады, олар ойынның барысын, жүйелілігін, ойнаушылардың қарым-қатынасын, баланың мінез-құлқын белгілейді. Қимыл ойындары үйдің ішінде және серуен кезінде бірнеше баламен немесе бүкіл топпен өткізіледі. Олар сондай-ақ дене шынықтыру сабақтарының құрамына енеді. Балалар ойынды игерген соң өздігінен ойнай алады. Өзінің сипаты жағынан бұлар көбінесе еліктеу, шындықты көрсету болып табылады. Мысалы Дүкен ойынын ойнағанда балалар сатушы сатып алушының әрекеттеріне еліктейді. Шаштараз, Отбасы ойындары арқылы айналадағы өмірді бақылауға, күнделікті өз өмірлерінен алған білімдерін ойын сюжетіне пайдалануға төселдендіруге болады. Педагог өтілген ойынға талдау жасап, оның балаларға тигізген тәрбиелік ықпалы бағалауға, өз тобындағы сюжетті-рөлді ойындарының одан әрі басшылық ету тәсілдерін ойластыруға тиіс. Қойылымдық ойындарда рөлдер, ойын әрекеттері қандай шығарманың, ертегінің т.б. Сюжеті мен мазмұны шарттас болады. Ол сюжетті-рөлді ойынға ұқсас. Барлық балалар ертегіні жақсы көреді, ертегі айтып берсең бар ынтасымен тындайды. Ертегі балалардың ой- қиялын, сөздік қорын дамытады. Құрылымдық ойындар - балалар әрекетінің бір түрі. Оның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зияты зақымдалған бастауыш сынып оқушыларының сюжеттік-рөлдік ойындарда ойын дағдыларының ерекшеліктері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Алматы, 2017
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңының 11-бабында Білім беру жүйесінің міндеттері-ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен тәжірибе жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіптік шыңдауға бағытталған сапалы білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау,- делінген [1]. Мұндай күрделі мәселені шешуде үздіксіз білім беру ісінің алғашқы сатыларының бірі болып саналатын бастауыш сыныптың алар орны ерекше. Қазіргі таңда Қазақстан Республикасы Бала құқықтары туралы Заңында, [2] Кемтар балаларды әлеуметтік және медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдау 2002 жылғы 11 шілдедегі № 343-ІІ Заңында [3], балалар мүгедектiгiнiң алдын алуға бағытталған шараларды жүзеге асыру қарастырылған. Зияты зақымдалған бастауыш сынып оқушыларына ойындарды ойната отырып, балаларды қоршаған ортаға бейімдеу керек. Зияты зақымдалған балалар-тәрбие ісінде, оқытуда көптеген қиындықтар келтіреді. Білім үздіксіз білім берудің алғашқы баспалдағы болып табылады. Осыған орай балаларға белгілі бір көлемдегі білім, дағдыларды меңгертуде ойындардың маңызы зор. Бала еліктеу, қабылдау арқылы түрлі рольді ойындарды атқара отырып, әлеуметтік өмірдегі өндіріс қатынастарының мазмұнын түсінеді. Әртүрлі ойын баланың дүниетанымын кеңейтіп, қарым-қатынас жасауда белсенділігін дамытады [4].
Ойын ұғымына түсініктеме берсек - бұл адамның мінез-құлқын өзі басқарумен анықталатын қоғамдық тәжірибені қалыптастыруға арналған жағдаяттар негізінде іс-әрекеттің бір түрі. Сондықтан ойын арқылы балалар өмірден көптеген мәліметтер алып білімін жетілдіреді. Ғалымдар ойынды балалардың іс-әрекеті ғана емес танымдық әрекет деп қарастырған, ойынды баланың ізденіс шығармашылық құралы ретінде зерттеген. Қазақстандық ғалымдардың бірі А.К.Айтпаеваның 1997 жылы жарық көргенКазахские народные игры как средство воспитания младших школьников атты еңбегінде бастауыш сынып оқушыларына ұлттық ойынның тигізер әсері жайлы айтылған [5]. Сонымен қатар Ж.Аймауытұлы, М. Жұмабаев, Ш.Құдайбердіұлы, С. Торайғыров, Т.Тәжібаев сияқты ғалымдар ойынның ерекшеліктерін анықтады [6]. Ресейлік ғалымдар А.Н.Леонтьев, А.П.Усова және шетелдік ғалымдар Фрэнк, Ф.Шиллер, К.Гросс, Г.Спенсер, И.Кант ойынның ерекшеліктерін қарастырды [7].Е.С. Слеповичтің Сюжеттік-рөлдік ойын теориясы бойынша бала ойын барысында заттарды пайдалану жолдарын үйреніп, қарым-қатынас жасау құралдарын меңгереді және оның мотивациялық жүйесі іс-тәжірибесіне негізделеді, - деген болатын [8]. Ойын мәселесімен шұғылданған көрнекі ғалымдар Р.М.Жуковская, Д.В.Менджерицкая, Т.А.Маркова, Н.Я.Михайленколардың айтуынша балалар игерген білімдерін ойынға пайдалана білу керек, - деген болатын [9]. Кеңестік педагогика және психология ғылымдарында ойын К.Д. Ушинский, П.П. Блонский, С.Л. Рубинштейн, Д.Б. Эльконин еңбектерінде қарастырылды [10]. Я. Коменский ойынды баланың қозғалуына табиғи қажеттілік ретінде қарастырды [11]. Ол балаларға ойнау үшін көмектесіп отыру қажеттігін, олардың іс-әрекетін бақылау керектігін ерекше атап көрсетеді. Ойнай жүріп балалар қоршаған орта жайлы білімдерін толықтырады, дербес шешім қабылдауға дағдыланады, ойлау барысында ұтқырлық пен тапқырлық танытады. Бала ішкі белсендігіліне оның белсенді түрде ойлау әрекеті жатады. Бала белсендігі қандай болғанда да ой дербестігіне сүйенеді. Балада белсенділік бір қалыпта болмайды оның қарапайым (еліктеушілікке, жай қайталауға, біреудің айтқанын бұлжытпай орындауға негізделген) және күрделі шығармашылық т.б белсенділік түрлері болады. Ойын барысында балалардың белсенділігі, шығармашылығы артады. Зияты зақымдалған бастауыш сынып оқушыларының өмірлеріне қажетті, әрі күнделікті тіршілікте өте керек дағдылар мен икемділіктерді игерту үшін осы балалардың әрқайсысының өз ерекшеліктері мен қиындықтарын ескере отырып, өмірге бейімділіктерін игертуіміз қажет. Зияты зақымдалған балалардың өзіне-өзі қызмет ету дағдыларын игерту, ең болмаса бір бөлігін үйретсең де ол бәріміз үшін үлкен бақыт, зор қуаныш. Адам іс-әрекетінің ерекше түрінің бірі - ойынның пайда болуы туралы зерттеушілердің көпшілігі өз еңбектерінде ойын - өнер мен көркемдік іс-әрекеттің алғашқы қадамы деп түсіндіріледі. Өмірдің әр түрлі құбылыстары мен үлкендердің әр түрлі әрекеттеріне еліктеу ойынға тән нәрсе. Ойын балаларға ақыл-ой, адамгершілік, эстетикалық тәрбие берудің маңызды тетігі деуге болады. Балалар ойын барысында: өзін еркін сезінеді; ізденімпаздық тапқырлық әрекет байқатады; сезіну, қабылдау, ойлау, қиялдау секілді түрлі психикалық түйсік пен сезім әлеміне сүңгиді. Зияты зақымдалған бастауыш сынып оқушыларын әлеуметтік-тұрмыстық икемділіктері мен дағдыларын игертуге сюжеттік-рөлдік және дидактикалық ойындарды ұйымдастыру барысында жүзеге асыруға болады. Ойын - өмірдегі, іс-әрекеттегі пайдалы және сонымен қатар аса қажетті маңызды құбылыстардың бірі болып табылады. Зияты зақымдалған бастауыш сынып оқушыларына арналған ойын дағдыларының ерекшеліктерін анықтау қазіргі кезде өзекті болып табылады.
Е.С.Слеповичтыңтеориясына, яғни Сюжеттік-рөлдік ойын теориясы бойынша бала ойын барысында заттарды пайдалану жолдарын үйреніп, қарым-қатынас жасау құралдарын меңгереді және оның мотивациялық жүйесі іс-тәжірибесіне негізделуінесүйене отырып дипломдық жұмыстың тақырыбын таңдадық. Яғни, зерттеу мәселесі зияты зақымдалған бастауыш сынып оқушыларына арналған сюжеттік-рөлдік ойындарда ойын дағдыларының ерекшеліктерін анықтау болып табылады. Осы көрсетілген мәселе негізінде Зияты зақымдалған бастауыш сынып оқушыларының сюжеттік-рөлдік ойындарда ойын дағдыларының ерекшеліктері атты тақырыпта зерттеу жүргізілді.
Зерттеудің тақырыбы: Зияты зақымдалған бастауыш сынып оқушыларының сюжеттік-рөлдік ойындарда ойын дағдыларының ерекшеліктері
Зерттеудің мақсаты: Зияты зақымдалған бастауыш сынып оқушыларының сюжеттік-рөлдік ойындарда ойын дағдыларының ерекшеліктерін анықтау.
Зерттеудің міндеттері:
1. Педагогикалық, психологиялық, философиялық еңбектерінің теориялық мәселелерін талдау;
2. Анықтаушы эксперимент негізінде зияты зақымдалған бастауыш сынып оқушыларының сюжеттік-рөлдік ойындарда ойын ерекшеліктерін анықтау;
3. Арнайы (түзету) мектептегі тәрбиеші, психолог мамандарына, зияты зақымдалған бастауыш сынып оқушыларының ата-аналарына ұсыныстар даярлау;
Зерттеудің болжамы: Егер, зияты зақымдалған бастауыш сынып оқушыларының ойын дағдыларының ерекшеліктерін ескере отырып, арнайы (түзету) мектептерде балаларды тәрбиелеу кезінде ойын дағдыларын қалыптастырса, онда зияты зақымдалған бастауыш сынып оқушыларының бір-бірімен қарым-қатынас жасау дағдысын, таным процестерін, тұлғалық және тұлға аралық қатынасының дамуына жақсы әсерін берер еді және әлеуметтік бейімделуі оңай болар еді.
Зерттеудің нысаны: Зияты зақымдалған бастауыш сынып оқушыларына арналған арнайы (түзету) мектептеріндегі түзете-тәрбие үрдісі.
Зерттеудің пәні: Зияты зақымдалған бастауыш сынып оқушыларының (1-3 сынып) сюжеттік-рөлдік ойындарда ойын дағдыларының ерекшеліктері. Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері:
Ойын дағдыларының ерекшелігі және ойынның балаға әсері туралы әртүрлі пікірлер айтылып кеткен (Л.С. Выготский, А.Н. Леонтьев, А.В. Запорожец, Л.А. Венгер, Д.Б. Эльконин).
К. Гросстың теориясыбойынша бала ойын барысында заттарды пайдалану жолдарын үйреніп, қарым-қатынас жасау құралдарын меңгереді. Я. Коменский ойынды баланың қозғалуына табиғи қажеттілік ретінде қарастырды. А.С. Макаренко бала тәрбиелеуде ойынның маңыздылығын айтып кеткен.
Қазақстандық Н.Құлжанованың айтуы бойынша ойынды әдептілік, тәрбиелік мақсатқа пайдалану - болашақ өміріне түзу жол салу, үлкендерге еліктеу және өмірдің талаптарына сай бейімдеу деп түсіндірген. А.К.Айтпаеваның 1997 жылы жарық көргенКазахские народные игры как средство воспитания младших школьников атты еңбегінде бастауыш сынып оқушыларына ұлттық ойынның тигізер әсері жайлы айтылған. Қ.Қ.Өмірбекова, Г.Н.Тулебиева, Г.С. Оразаеваның 2011 жылы жарық көрген Логопедиялық сабақта ұлттық ойындарын қолдану атты еңбегінде балалардың жан-жақты дамуында ойынның рөлі жайлы айтылып кеткен. Г.С.Оразаеваның 2006 жылғы Казахские народные игры на логопедических занятиях атты еңбегінде ұлттық ойынның балаға әсері жайлы айтылып кеткен. Г.С. Касымова мен А.Т. БаймуратованыңИгротерапия атты бағдарламасында балаларды ойын арқылы түзеу жайында айтылып кеткен.
Қазақстандық ғалымдар (Н.Құлжанова, Б.Баймұратова, А.Меңжанова, Қ.Аймағамбетова, М. Тұрыскелдина, Ф.Жұмабекова т.б.), ресейлік ғалымдар (А.Н.Леонтьев, А.П.Усова А.К.Бондаренко, О.М.Дьяченко, В.С.Мухина және т.б.), шетелдік ғалымдар (Фрэнк,Ф.Шиллер, К. Гросс, Г. Спенсер, И. Кант, В. Вундт, К. Бюллер, В.Фриге) ойындардың әдістемелік теориясын талдай келіп ойынның ерекшеліктерін анықтады.
Зерттеудің әдістері
Теориялық:
- Педагогикалық, психологиялық, философиялық және арнайы әдебиеттерді тақырып бойынша талдау;
- Зияты зақымдалған оқушылардың медициналық және педагогикалық құжаттарын, әлеуметтік паспорты туралы мәліметтерді, психологиялық-педагогикалық сипаттамаларын қарастыру;
- Арнайы (түзету) мектептің психолог, тәрбиеші мамандарына, зияты зақымдалған бастауыш сынып оқушыларының ата-аналарына арналған ұсыныстар құрастыру.
Эмпирикалық:
- Зияты зақымдалған оқушыларды бақылау;
- Арнайы (түзету) мектептің психолог, тәрбиеші мамандарымен, зияты зақымдалған бастауыш сынып оқушыларымен әңгімелесу;
- Сюжеттік-рөлдік ойындар (Аураухана, Шаштараз, Дүкен) ойнатқызу;
- Сандық және сапалық талдаудың нәтижелерінің қорытындысы;.
Зерттеудің ғылыми және тәжірибелік маңыздылығы:
Психологиялық-педагогикалық әдебиеттерді талдау бойынша зияты зақымдалған бастауыш сынып оқушыларының сюжеттік-рөлдік ойындарда ойын дағдыларның ерекшеліктері туралы мәліметтер қатарын толықтыруға көмек берді.
Арнайы (түзету) мектептің бастауыш сынып психолог, тәрбиеші мамандарына, зияты зақымдалған бастауыш сынып оқушыларының ата-аналарына арналған ұсыныстарды пайдалана отырып, түзете-тәрбиелеу процесін арнайы (түзету) мектепте оңтайландырып жүзеге асыруға жол ашты.
Зерттеудіңтәжірибелік-экспериментт ік базасы: Алматы қаласындағы Даму интеллектуалдық қабілеті төмен балаларға арналған №7 арнайы(түзету) мектеп-интернаты. Зерттеуге барлығы зияты зақымдалған бастауыш сынып оқушыларынан 30 бала қатысты.
Дипломдық жұмыстың құрылымы:
Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан, 1 мақаладан (G-Global, 2016жыл Зияты зақымдалған бастауыш сынып оқушыларының сюжеттік-рөлдік ойындарда ойын дағдыларының ерекшеліктері)тұрады.
Графикалық мәлімет:
12 сурет, 6 кесте, қосымшалардан тұрады.
1 ЗИЯТЫ ЗАҚЫМДАЛҒАН БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ОЙЫН ДАҒДЫЛАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Философ, педагог және психологтардың бастауыш сынып оқушыларының ойыны туралы көзқарастары
Қазақ халқының ұлы ойшылы Абай Құнанбаев Ойын ойнап, ән салмай, өсер бала бола ма? -деп баланың өмірінде ойын ерекше орын алады, - деген болатын [13;65]. Мағжан Жұмабаев: Ойын - баланың өз ісі. Баланың ойынына кірісуші болма. Баланы бір нәрсе бүлдірмес үшін тек шеттен бақыла. Есте болуы керек, бақылау деген сөз-қарауылда тұрған солдаттай қабағыңды түйіп, қарап тұр деген сөз емес, олай тұрсаң бала ойынына кірісуші болма!, - деген болатын [14;47].
А.С.Макаренко былай деп жазды: Бала өмірінде ойынның маңызы зор, ересек адам үшін, еңбектің, жұмыстың, қызметтің қандай маңызы болса, нақ сондай маңызы бар. Бала ойында қандай болса өскен соң жұмыста да көп жағынан сондай болады. Сондықтан келешек қайраткерді тәрбиелеу алдымен ойыннан басталады, - деген болатын [15;89].
А.М.Горький: Ойын арқылы бала дүниені таниды - десе, [16;102] А.С.Сухомлинский: Ойынсыз ақыл-ойдың қалыпты дамуы жоқ және болуы мүмкін емес. Ойын дүниеге қарай ашылған үлкен жарық терезе іспетті, ол арқылы баланың рухани сезімі жасампаз өмірмен ұштасып, өзін қоршаған дүние туралы түсінік алады. Ойын дегеніміз - ұшқын, білімге құмарлық пен еліктеудің маздап жанар оты - дейді [17,65-бет].
Н.К.Крупская ойынның байқағыштыққа, ептілікке және басқа мінездерге тәрбиелейтін атап айтқан [18].
К.Д.Ушинский бастауыш сынып оқушыларының ерекшеліктерін ескеріп, былай деп жазады: Бала табиғатты көрнекілікті аса қажетсінеді. Балаға өзіне белгісіз бес сөзді жалаң үйрете бастасаңыз, көп уақытты зая кетіріп, босқа қиналасыз. Сіз балаға қарапайым ғана ойыңызды қанша түсіндірсеңіз де, оңай ұға қоймайды. Дәл сол ойды күрделі суреттер көрсете баяндасаңыз, ол сізді тез түсінеді, - деген болатын. К.Д. Ушинский баланың ойынға деген қызығушылығы жөнінде былай дейді: Ойын-балалар үшін шындық. Ал шындық қоршаған ортадан да қызық, бала үшін қызықты болу түсінікті, өйткені онда өзіндік іс-әрекет көрінеді [19;35].
Бала психикасының дамуына ойын әрекеті шешуші рөл атқаратындығы туралы белгілі ғалымдар (Ж. Аймауытұлы, М. Жұмабаев,Ш. Құдайбердіұлы,С. Торайғыров, Т. Тәжібаев т. б) өз еңбектерінде ойынның балаға пайдасы зор деген болатын [20]. Ресей ғалымдары Т.В. Лодкина, А.И. Захаров, В.С. Мухина, А.М. Леушина, Е.И. Щербакова, Е.О. Смирновалар бала үшін ойынның ерекшеліктерін атап көрсеткен [21]. Дидактикалық ойындарды пайдалану мәселесі педагогикалық теорияда кеңінен қарастырылған.Атап айтсақ, С.Ахметов, А. Алдабергенов, Н.К. Ахметов, Ж.С. Хайдаров, М.В.Кларин, А.Қайырбекова, Г.Төлтаева, А.Әбселемова, А.Әбішова т.б. ғалымдар дидактикалық ойындардың маңызын, түрлерін қолдану жолдарын көрсеткен [22].
В.В.Давыдовтың еңбектеріне оқу материалының тек сыртқы белгілерін ғана санамалап оқыту мектеп жасына дейінгі балаларының ақыл-ой даму қарқынын төмендетіп, өздігінен білім алу қабілетін қалыптастыруға кедергі келтіретіні жайлы пікірі бар [23]. Педагогикалық үрдісті жетілдіруде ойынның алар орны жөнінде қазақстандық ғалым Н. Құлжанова да зерттеген. Ойын бала үшін еліктеу, инстинкт күнделікті негізгі іс-әрекет және өмірі деп дәлелдеген. Н. Құлжанованың айтуы бойынша ойынды әдептілік, тәрбиелік мақсатқа пайдалану - болашақ өміріне түзу жол салу, үлкендерге еліктеу және өмірдің талаптарына сай бейімдеу деп түсіндірген [24].
А.С.Макаренконың айтуы бойынша Үлкендер өмірі үшін жұмыс, қызмет істеу, әрекет ету қандай орын алатын болса, балалар өмірінде ойын да сондай қызмет атқарады,- деді [25;116].
Я.А.Каменский: Ойын айналадағы дүниені танудың тәсілі, - деп атап көрсеткен болатын. Осы сөздің өзінен-ақ балалардың танымдық әрекетін қалыптастыруда ойынның қаншалықты маңызы бар екенін түсінуге болады,-деген болатын [11; 69]. Оқыту мақсатын дидактика түрінде алғашқылардың бірі болып зерттеген чех педагогы Я.А.Коменский. Ол ойынды баланың ең қажетті іс-әрекетінің табиғатына және биімділігінің ең жауапты түрі деп санайды. Чех педагогы Я.А.Коменский. Ол ойынды баланың ең қажетті іс-әрекетінің табиғатына және биімділігінің ең жауапты түрі деп санайды [11].
Белгілі психолог Е.А. Аркиннің пайымдауынша, ойын және ойыншық балалар өмірін сипаттайтын бірден-бір жалпы ұғым: Балақай өсімдік сияқты өз ішінен өсіп жетіледі. Және бұл үрдіс қатал түрде әр жеке баланың өзіне ғана тән. Бала тіршілігінің негізгі заңдарының бірі осындай, - деген болатын [26; 55]. Оқу мен тәрбиеге байланысты жұмыстарды үйлестіруде іздестіру барысында С.Т.Шацкий қазірге дейін маңызын жоймаған мынадай пікір айтқан еді: Біздің қолымызда күш пен қаржы болғандықтан, біз тек арнаулы мектеп ғимараттарындағы емес, одан тыс жерлердегі педагогикалық үрдістерді зерттеуіміз керек, - деген болатын [27; 65].
Л.Н.Толстой мектепке дейінгі шақ туралы: Бәлкім, қазір бойымда бар нәрсенің бәріне мен сол кезде ие болған шығармын және көп, тез иеленгенім соншалық, қалған бүкіл өмірімде мен соның жүзден біріне де ие болмаран шығармын? Бес жастағы баладан маған дейін бір адым ғана. Ал жада туған баладан бес жастағыға дейін ғаламат қашықтық деп жазды [28;95].
Соңғы жылдарда бала ойынына байланысты А.П.Усова, М.Д.Менджеринцкой, Р.И.Жуковскаяның ғылыми зерттеулерінде, А.С.Черкова, П.П.Саморукова, Р.И.Ринбургтың жұмыстарында балалар ойындарындағы ерекшеліктер көрсетілген [29].
Атақты психолог ғалымдары Л.С. Выготский, А.И. Леонтьев, А.С. Запорожец, Л.Д. Венгер, Д.Б. Эльконин, Е.И. Игнатьева, Ю.К.Бабанский, И.Я.Лернер т.б. зерттеушілердің еңбектерінде мектеп жасына дейінгі балалардың жеке басының қалыптасуына әсер ететін әртүрлі іс-әрекеттердің ішіндегі ең маңыздысы шығармашылық белсенділіктің сапалығына назар аударады [30] .
Көрнекті педагог В.А. Сухомлинский ойын баланың алдынан өмір есігін ашып, оның шыгармашылык кабілетін оятады дей келіп, былай деп айтып кеткен: Ойынсыз ақыл-ойдың қалыпты дамуы жоқ және олай болуы мүмкін емес. Ойын дүниеге ашылған үлкен жарық терезе іспеттес, ол аркылы баланың рухани байлығы жасампаз өмірмен ұштасып, айналасындағы дүние туралы түсінік алады [17;89]. Алайда, функционалдық тенденция концепциясының негізін салған Д. Узнадзе: Ойын артық әл-қуатты сыртқа шығындаудың тәсілі емес, дамудың негізгі бас формасы, қызмет бағытының емін - еркін бұрқаған көрінісінің формасы болып табылады және әрекеттер ретінде олардың өз бағыты бойынша бір - бірінен айырмашылықтары бар, міне осылар баланы мазмұнды жағынан әр түрлі ойындар ойнауына мәжбүр етеді, - деген [31;69]. Ойынның бала өмірінде үлкен орын алатыны ертеден дәлелденген. Тіпті XVIII ғ. Руссо былай деп жазған: Баланы жақсы тану және түсіну үшін оны ойын кезінде бақылау керек, - деген болатын [32; 91].
Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев, Д.Б.Эльконин сияқты белгілі психолог ғалымдар: Ойын баланың өзіндік өмірі - деген ортақ тұжырым жасайды [33;186]. Ал біздің халық даналығы: Ойлы бала, ойыннан өседі - дейді [34;75]Л.Ф. Обухова былай дейді: Ойында бала өзін осы шаққа бұра отырып, өз өткеніне көңіл аударады. Ол өткендегі қиындықтарын жаңа қабылдауға және қатынастарда араластыра отырып ойнайды [35;25].
Белгілі психолог Е.А. Аркиннің пайымдауынша, ойын және ойыншық балалар өмірін сипаттайтын бірден - бір жалпы ұғым: Балақай өсімдік сияқты өз ішінен өсіп жетіледі және бұл үрдіс қатал түрде әр жеке баланың өзіне ғана тән. Бала тіршілігінің негізгі заңдарының бірі осындай,- деген болатын[36,85].
С.Т.Шацкий қазірге дейін маңызын жоймаған мынадай пікір айтқан еді: Біздің қолымызда күш пен қаржы болғандықтан, біз тек арнаулы мектеп ғимараттарындағы емес, одан тыс жерлердегі педагогикалық үрдістерді зерттеуіміз керек, - деген болатын [37;55].
А.В.Запорожецтің сөздерін келтірсек: Баланың бастапқы кезде ойын техникасын меңгерумен іс аяқталмайды және ойын әрекетін әрі қарай дамыту тәрбиешінің белгілі тәртіппен күрделі сюжеттерді ойнатудың нәтижесі болып табылады, - деген болатын [38;105].
А.Н.Леонтьев бұл жайында мынадай пікір білдіреді: Ойын баланың жетекшісі іс-әрекеті болу үшін, ойынды басқаруды үйрену керек, ол үшін ойынның даму заңдылықтарына бағыну қажет, олай болмаған жағдайда оны басқару емес, ойынды бұзуына әкеліп соғады [39;75].
Орыс ғалымы, дәрігер, педагог К.А.Покровский ойындытөзімділікті, алғырттықты, тапқырлықты, ұқыптылықты, ізденімпаздықты, іскерлікті, дүниетаным өрісінің көлемділігінің, көп білуді, сондай-ақ, басқа да толып жатқан сапалылық қасиеттерді қалыптастыруға үлкен мүмкіндігі бар педагогикалық, тиімді әдістердің бipi, - деген болатын [40;109].
Л.С. Выготский пікірінше, ойын мектепке дейінгі баланың жеке басының дамуына ықпал ететін жетекші, басты құбылыстың бірі деуге болады, - деген болатын [41; 80]. Мысалы: ежелгі гректерде "ойын" түсінігі балалардың қимылы деген ұғымды білдіреді, ал еврей халқында "ойын" сөзі қуаныш, шаттық сезімдерін сипаттайды - деп, барлық халықтың ойын түсінігінің түп - тамырының сабақтасып жатқандығы туралы тұжырым жасайды [42].
Тақырыптық рөлдік-ойындар, қимылды ойындар, дидактикалық ойындар жас өспірімдердің сөйлеу дағдысының қалыптасуын дамытады. Психолог ғалым Т. Тәжібаев өз зерттеулерінде ұзақ жылдар бойы қалыптасқан ұлттық ойындар мен спорт түрлерінің кейбір ерекшеліктерін ескілікті білдіреді деген теріс қиқарысты орынды сынай отырып, олардың тәлім-тәрбиедегі, денесін машықтыру мен ақыл-ойын жетілдіру керек, - деген болатын [43]. Ұлттық ойын түрлері ұрпактың көңіл көтеруі, ойын-сауық түрлерімен шұғылдануымен ғана шектелмей, олар сол халықтың салт санасын, дәстүрін, тұрмысын білдіретін әрекет екендігін көрсетеді. Кез келген ойынның түр сипаты халықтың тіршілік тынысын бейнелейтін құбылыс.
1.2 Сюжеттік-рөлдік ойындар және олардың түрлері
Ойын балалардың негізгі іс-әрекеті ретінде психологиялық, анатомиялық-физиологиялық, педагогикалық маңызы зор қызметтер атқарады. Ойын баланың даму құралы, таным көзі, білімдік, тәрбиелік, дамытушылық мәнге ие бола отырып, адамның жеке тұлға ретінде қалыптасуына ықпал етеді. Ойынды әрбір адам ойнап өседі, ойынды көп ойнаған адамның дүниетанымы кең, жаны таза, жүрегі нәзік, нағыз сезімтал тұлға болмақ. Әрине, ойын адамның дамуына, қалыптасуына әртүрлі әсер береді. Кей бала ойында шынайы өмірді бейнелесе, кей бала ішкі сезімін білдіреді. Ойынның дамуына және баланың ойынға араласуына әсер ететін факторлар өте көп. Мысалы, үлкендердің ойынға басшылық жасауы, ойыншықтар, баланың өсетін ортасы, балалар ұжымы, баланың тәрбиесі т.б. Дегенмен де ойын тек әрекет емес, балалардың да, үлкендердің де қызығушылық ермегі, адамды рахат және қанағат сезіміне бөлейтін іс-әрекеті. Балалар тұрмақ, үлкен адамдар да әлі күнге дейін ойнайды, әрине ойынның түрлері өте көп. Балалар ойынына талдау жасайтын болсақ, оның өзгеріп отыруы балалардың жас және жеке дара ерекшеліктеріне байланысты. Мысалы, сюжеттік рөлді, қимыл-қозғалыс, драматизациялық, музыкалық, дидактикалық, құрастыру, ұлттық, спорттық, дамытушы ойындардың түрлері бар. Әрқайсысының өзіндік мәні, ерекшеліктері, мазмұны, ережелері, тәртібі, білімдік, тәрбиелік, дамытушылық функциялары бар. Оның әрқайсысына жеке тоқталатын болсақ, сюжеттік рөлді ойындар ойынның алғашқы танымы десек, артық болмас [44].
Ойын мазмұны мен түріне қарай: мазмұнды-бейнелі, қимыл-қозғалыс, дидактикалық, құрылыс, кейіптендіру ойындары болып бөлінеді. Мазмұнды-бейнелі ойында балалар ойын мазмұнын түсінікті етіп жеткізуге тырысады, оған қажетті құрал-жабдықтарды табуға талпынады, оларды дайындау үшін еңбектенеді, ал еңбек ұжымдық іс-әрекетке біріктіреді және шығармашылық іс-әрекетке бағдарлайды, балалардың өзара қарым-қатынасын реттеп, олардың бойында адамгершілік сапаларды қалыптастырады. Бала алған рөлдеріне сай кейіпкердің киімін киіп, қимылын, дауыс ырғағын мәнерлі жеткізуге тырысады, көркемдік сабақтардан (ән-саз, бейнелеу өнері сабақтары) алған білімдерін пайдаланады, қуыршақты ұйықтату үшін бесік жырын айтып әлдилейді, бейнелеу өнері сабақтарында жасаған ыдыс, үй жиһаздарын, қағаздан құрастырған заттарды ойын құралы ретінде пайдаланады. Мазмұнды-бейнелі ойынның ерекшелігі: оны балалардың өздері жасауында, ал ойын қызметі айқын өнерпаздық және шығармашылық сипатта болады. Бұл ойындар қысқа да, ұзақ та болуы мүмкін [45].
Құрылыс ойынында бала сызық бойына әдемі үй құрылысын жасап, оның бояуларының бір-бірімен келісімді болуын қадағалайды. Құрылыс материалдарын пішіні, түсі бойынша симметриялы орналастырып, оларды көлемі (кең, тар), биіктігі (биік, аласа) бойынша салыстырады.
Баланың өмірге қадам басардағы алғашқы қимыл-әрекеті - ойын, сондықтан да оның мәні ерекше. Жас баланың өмірді тануы, еңбекке қатынасы, психологиялық ерекшеліктері осы ойын үстінде қалыптасады. Ойынды зерттеу мәселесімен тек психологтар мен педагогтар ғана емес, философтар, тарихшылар, этнографтар және өнер қайраткерлері мен бала тәрбиесін зерттейтін ғалымдар да шұғылданды.
Сюжеттік - рөлді ойындардың негізгі ерекшелігі ол балалардың қоршаған өмірді - адамдардың қимылын, іс-әрекеттерін бейнелеу болып табылады. Ойында бөлме теңіз, аспан кеңістігі де, темір жол вагоны да болуы мүмкін. Балалар жағдайға ойынның өздері ойлаған түпкі ниеті мен мазмұнына лайықты маңыз береді.
Ойын іс-әрекетінің тағы бір ерекшелігі - оның әрекеттік сипаты. Балалар ойын шығарушылар, ойынды жасаушылар болып табылады. Олар ойында өздеріне мәлім өмір құбылыстары мен оқиғалары туралы білімдерін бейнелейді, оларға өзінің қатынасын білдіреді.
Балалар ойынының ерекшелігі сондай-ақ бейненің, ойын әрекеті мен сөздің ұштасуымен өзара байланыстылығында. Бұл оның сыртқы белгісі емес, шын мәні. Ойында бала өзі бейнелеген қаһарманның іс-әрекетімен, сезімімен тыныстайды. Кейде бейненің баланы баурап әкететіні соншалық, ол тіпті өзін әдеттегідей шақырғанға жауап та қатпайды.
Балалар үн-түнсіз ойнамайды. Тіпті бала жалғыз болғанның өзінде ойыншықтармен сөйлесіп жүреді. Ойынға қиялдағы қатысушылармен әңгімелеседі, өзі мен мамасы үшін, науқас кісі мен дәрігер үшін сөйлеседі және т.б. Сөз нақ бір ойын әрекетін сүйемелдеуші болып табылады, бейнені, оған баланың өз қатынасын толығырақ ашады [46].
Ойын процесінде сөйлесу қарым-қатынасы үлкен рөл атқарады. Сөйлесе жүріп балалар пікірлесіп, әсер алысып, ойынның түпкі ниеті мен мазмұнын анықтайды. Ойында сөзбен уәделесу ұйымдастырушылық қызмет атқарады, балалар арасында өзара түсінісу мен достықтың, қоршаған өмірдің қайсыбір фактілері мен құбылыстарына бірдей көзқарастың пайда болуына және дамуына көмектеседі.
Бейненің, ойын әрекеті мен сөздің өзара байланысы ойын қызметінің өзегі болып табылады, шындықты бейнелеудің құралы қызметін атқарады.
Ойынның негізгі құрылымдық элементтері мыналар: ойынның түпкі ниеті, сюжеті немесе мазмұны; ойын әрекеттері, рөлдер; ойынның өзінен туатын және балалар жасайтын немесе ересектер ұсынатын ойын ережесі. Бұл элементтер өзара тығыз байланысты және ойынды балалардың өзінше бір іс - әрекеті ретінде көрсетеді. Адам іс-әрекетінің ерекше түрінің бірі - ойынның пайда болуы туралы зерттеушілердің көпшілігі өз еңбектерінде ойын - өнер мен көркемдік іс-әрекеттің алғашқы қадамы деп түсіндіріледі. Ойында шындықтың көрінісі, оның образды сәулесі қылаң береді. Өмірдің әр түрлі құбылыстары мен үлкендердің әр түрлі әрекеттеріне еліктеу ойынға тән нәрсе. Ойын кезінде шартты түрде мақсаттар қойылады, ал сол мақсатқа жету жолындағы іс-әрекет бала үшін қызықты. Ойын балаларға ақыл-ой, адамгершілік, эстетикалық тәрбие берудің маңызды тетігі деуге болады. Балалар ойын барысында: 1) Өзін еркін сезінеді. 2) Ізденімпаздық тапқырлық әрекет байқатады. 3) Сезіну, қабылдау, ойлау, қиялдау секілді түрлі психикалық түйсік пен сезім әлеміне сүңгиді. Педагогика бала ойынына ерекше мән беріледі. Өйткені балалық шақтың түйсігі мен әсері адамның көңіліне өмір бақи өшпестей із қалдырады. Бала ойын арқылы өзін толытқан бүгінгі қуанышын, ренішін, асқақ арманын, мұрат-мүддесін бейнелесе, күні ертең сол арман қиялын өмірде жүзеге асыруға мүмкіндік алады. Ойын баланың көңілін өсіріп, бойын сергітіп қана қоймай, оның өмір құбылыстары жайлы таным түсінігіне де әсер етеді. Балалар ойын арқылы тез табысып, жақсы қарым-қатынас жасайды, сол қарым-қатынас барысында: 1) адамдар іс-әрекеттің жақсы жақтарын аңғарады, жағымды ойлауды үйренеді. 2) жанындағы адамдарды ұнатып, жақсы көре біледі, оларды қуантуға асығады. 3) бір-біріне көмектесе біледі, жанашырлық сезімі оянады, қамқорлық жасай біледі. 4) кешірімді болуға, өзгені ренжітпеуге тырысады. Халқымыз ойынға тек балаларды алдандыру, ойнату әдісі деп қарамай, жас ерекшеліктеріне сай олардың көзқарастарының, мінез-құлқының қалыптасу құралы деп те ерекше бағалаған. Ойынға басшылық жасау кезінде бұйыруға болмайды. Егер мұғалім баланың эмоциясына, қиялына әсер ету арқылы олардың қызығушылығын арттыра түссе, онда баланың құштарлығы өсіп, ойынға құмарта түседі. Балалардың іс-әрекетін ұйымдастыруда әр мұғалім өзінің әдісін оқушының психологиялық және физиологиялық дамуын ескере отырып іске асырады [47]. Ненің жақсы, ненің жаман екенін ойын үстінде ауызекі сөйлесу барысында түсінеді. Ойын балаларға өмірде кездескен қиыншылықтарды жеңудің жолын үйретіп қана қоймайды, ұйымдастырушылық қабілетін қалыптастырады. Күнделікті өмірдегі қиындықтың бірі күтпеген жағдайлардағы адамның өзін ұстай білмеуі болып табылады. Әдеттен тыс жағдайға тап келген адамның дұрыс шешім жасай алмауы жиі кездеседі. Осындай жағдайларды яғни, сюжеттік-рөлдік ойындарды сахнада ойнап көрсету балалардың бойындағы жағдайды ойластыру және одан шығудың жолын табу қабілетін дамыту әдісі болып табылады. Бұдан басқа, осыған ұқсас ойындарда бала басқалармен өзара әрекет жасай білуге, өзінің әрекеттерін басқалармен ақылдаса отырып шешуге үйренеді. Сюжеттік-рөлдік ойындарды сабақ үстінде де, үзілісте де, бос уақытта да, өткізілетін ертеңгіліктер мен кештерде дидактикалық, қосымша материал ретінде пайдалануға болады. Демек, ойын арқылы балаларды өмірге ең қажетті қасиеттерге: өжеттілікке, іскерлікке, жауапкершілікке, ептілікке тәрбиелейміз. [48].
Ойын - балалар үшін оқу да, еңбек те. Ойын айналадағы дүниені танудың тәсілі. Ойын балаларға өмірде кездескен қиыншылықтарды жеңу жолын үйретіп қана қоймайды, ұйымдастырушылық қабілетін қалыптастырады. Тиімді қолданылған ойын түрлері мұғалімнің түсіндіріп отырған материалын, оқушылардың зор ынтамен тыңдап, толық меңгеруіне көмектеседі. Өйткені төменгі сыныптағы оқушылардың аңсары сабақтан гөрі ойынға ауыңқырап тұрады. Қызықты ойын түрінен кейін олар тез сергіп, тапсырманы ықыласпен орындайды. Сюжеттік-рөлдік ойындарды сахнада ойнап көрсету үшін, оқушылардың оған толық қатысуы үшін сыныпты 4-6 адамнан тұратын топтарға бөлген жөн. Топтар бір ойынды кезек-кезек көрсетуі мүмкін. Бұл кезде қалғандары көрермен болып отырады. Содан соң бүкіл сынып болып әрекеттерді талқылауға болады. Алғашқы кезде балаларды белгілі әңгіме, ертегі немесе мысалды сахналауға үйрету оңай болады. Кейіннен олар мұны Ойын - шығармашылық ізденіске жол бастайды, қабілетін қалыптастырады. Бұл жерде белгілі ғалым психолог Д.Б.Элкониннің айтқанын еске алсақ: Ойын - баланы ешкім, ешқашан үйрете алмайтын нәрсеге үйретеді [49; 86]. Бұл нақты өмірге, кеңістікке, құбылыстарға, адамның іс-әрекетіне бағдар беретін зерттеу тәсілі. Ойын үрдісі кезінде балалар зерттеу, сараптама жасау, оқу арқылы өмірге, әлемді танып-білуге бағалауға үйретеді. Ойынның ұйымдастырылуы оның негізгі арқауынан: өткізілу орнын, уақытын, қатысушыларды айқындаудан басталады. Бұл үшін тақырыптық күнтізбе жоспар құру кезінде әр түрлі сабақтарда ойындарды қолданудың перспективалары айқындалады. Сабақ жоспарларын қарастыру кезіндегі ойынның ережелері құрылады, атрибуттары дайындалады. Ойынды әрекеттің басқа түрлерінен шартты болуы ерекшелендіреді, өйткені қызығушылық - шарттылық жағдаят туғызу арқасында әрекет ойын өзгешелігіне айналады. Сондықтанда керекті шарттарды ескере отырып, ойындарды топтарға бөлуге болады [50].
Ойынның түпкі ниеті - бұл балалардың нені және қалай ойнайтынының жалпы анықтамасы, мәселен: дүкен, аурухана, әскер, қызы мен шешесі, мектеп және т.с.с. болып ойнау. Ол сөзде тұжырымдалып, ойын әрекеттерінің өзінде бейнеленеді, ойынның мазмұнында қалыптасады және ойынның өзегі болып табылады.
Ойынның түпкі ниетіне қарай ойындарды азды-көпті мынадай типтік топтарға бөлуге болады:
а) тұрмыстық құбылыстарды бейнелейтін ойындар (отбасы, мектеп, балабақша және т.б. болып ойнау);
ә) жасампаз еңбекті бейнелейтін ойындар (корабль салу, үйлер, стадиондар тұрғызу және т.б.);
б) қоғамдық оқиғаларды, дәстүрлерді бейнелейтін ойындар (мерекелер, демонстрациялар, қонақтарды қарсы алу, саяхаттар
т.т.).
Ойындарды бұлай бөлу, әрине, шартты ғана, өйткені ойын өмірдің алуан түрлі құбылыстарын бейнелеуді қамтуы мүмкін.
Ойынның құрылымдық ерекшелігі мен түйіні - бала атқаратын рөл. Ойын процесінде рөлге берілетін маңызына қарай көптеген ойындар рөлді немесе рөлді-сюжетті ойындар деп аталады. Рөл әрқашан адамға немесе жануарға, ол қиялдағы қылықтарға, іс-әрекеттерге, қарым-қатынастарға қатысты болады. Солардың бейнесіне енген бала сол өзі қалап алған нәрсеге айналады, яғни белгілі бір рөлді ойнайды.
Ойын технологиясы - төзімділікті, алғырттықты, тапқырлықты, ұқыптылықты, ізденпаздықты, іскерлікті, дүниетаным өрісінің көлемділігін, көп білуді, сондай-ақ басқа да толып жатқан сапалық қасиеттерді қалыптастыруға үлкен мүмкіндігі бар тиімді педагогикалық технологиялардың бipi [51]. В.А. Сухомолинскийдің сөзімен айтар болсақ, Ойын бала үшін - ең маңызды іс. Ойынсыз ақыл ойдың қалыпты дамуы да жоқ және болуы да мүмкін емес. Ойын дегеніміз - ұшқын, білімге құмарлық пен іздемпаздықтың маздап жанар оты [52;97].
Ойын технологиясының құзыреттілікті дамытудағы атқаратын маңызды
функцияларына мыналарды жатқызуға болады: ойынның әлеуметтік-мәдени функциясы; ұлтаралық қарым-қатынас функциясы; ойында баланың өзін іс жүзінде көрсетуі; коммуникативтік функция; ойынның диагностикалық функциясы; ойынның емдеу функциясы; ойынның түзету функциясы; ойынның көңіл көтеру функциясы [53].
Бастауыш сынып мұғалімі сабағын жаңаша ұйымдастырып, шығармашылық ізденіспен ойын түрінде өткізіп, аталған функциялардың жүзеге асуына жағдай жасап отыруға міндетті.
Бастауыш сыныпта қолдануға болатын ойын түрлері:
1. Мазмұнды бейнелі ойындар: Отбасы, Балабақша, Мектеп, Мал фермасы, Құрылысшылар, Мұнайшылар, Теңізшілер, т.б.
2. Қимыл-қозғалыс ойындары: Ақ серек, көк серек, Ұшты-ұшты, Аңшылар, Сиқырлы таяқ, Соқыр теке, Мысық пен тышқан, т.б.
3. Дидактикалық ойындар: Заттардың түсін анықта, Қуыршақты серуенге дайында, Түсті лото, Тез ретке келтір, Аралар, Дүкен, т.б.
4. Құрылыс ойындары: лото және басқа констукторларды пайдалану.
5. Рөлді-сюжетті ойындар: ертегі, әңгімелерді рөлдерге бөле отырып орындау, сахналық көрініс көрсету.
Ойын түрлерінің барлығы да маңызды. Солардың ішіндегі рөлдік ойындардың оқу үдерісіндегі алатын орны ерекше. Әсіресе тіл сабақтарындарөлдік ойындарды қолдану арқылы шынайы қарым-қатынас жағдайларынмоделдеуге болады. Рөлдік ойындар жаңа материалды меңгерудегі комплексті мәселелерді шешуге қолданылады. Ол оқушыларға оқу материалын әртүрлі позициялардан көруге мүмкіндік береді. Белгілі бір мақсаттарды шешу үрдісінде рөлдік ойындар арқылы оқушылардың білім алу қабілеттерін шыңдауға және ұжымдық қарым-қатынас түрлерін дамытуға болады, яғни рөлдік ойындардың әлеуметтік маңызы зор деген сөз. Біріншіден, рөлдік ойындарда әр бала кез-келген жағдайда өз позициясын көрсете алады. Екіншіден, әр ойын мүшесі шеттеп қала алмайды, ол ойнауға мәжбүр болып тұрады, себебі оған берілген рөл бар. Үшіншіден, ойында көп мағлұматты жаттаудың қажеттілігі жоқ, білім ойын барысында еркін меңгеріледі. Сонымен қатар, әртүрлі рөлдерге ену барысында оқушылар қарым-қатынас тәжірибесін жинақтайды. Сол рөлдердің мысалын Интервью, Репортаж оқиға орнынан және т.б. ойындардан көруге болады.
Рөлдік ойындардың білім беру потенциалы өте мол, мысалы:Білім беру мүмкіндіктері: қарым-қатынастәжірибесін жинақтайды, уәж айтуға итермелейді, әрекеттесу мен серіктесу қалыптасады, қарым-қатынас аймағы кеңейеді, жан-жақты білім алады. Мазмұны: Шынайы жағдайды келтіру арқылы маңызды қасиеттерге назар аударылады, берілген образға ену барысында бала өз пікірін, көзқарасын білдіре алады, рөлдік ойындар ұжымдық, іскерлік қарым-қатынастың қалыптасуына көмектеседі, ойын тақырыптары әртүрлі болғандықтан, баланың тілдік қоры молая түседі, Оқушылар тақырыпқа байланысты білімдерін көрсете алады, әртүрлі өмірлік жағдайларға бейімделуге үйренеді. Рөлдік ойындардың дұрыс және орынды ұйымдастырылуы, басқарылуы бастауыш сынып мұғаліміне тікелей байланысты. Атап айтқанда, рөлдерді таратуда әр баланың мүмкіншілігін, мінезін, қызығушылығын ескеру керек. Мұғалімнің шеберлігін ойынға сыныптағы балаларды жаппай қатыстырып, ал өзінің көлеңкеде қалуынан көруге болады. Бұл дегеніміз - оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекетінің ең жоғары деңгейі[54].
1.3 Қалыпты жағдайдағы бастауыш сынып оқушыларының ойын дағдыларының ерекшеліктері
Ойын дегеніміз - жас ерекшелікке қарамайтын, адамның көңіл-күйін көтеретін, ойландыратын үрдіс. Ойынның түпкі ниеті - бұл балалардың нені және қалай ойнайтынының жалпы анықтамасы. Мысалы: сюжетті-рөлдік ойындар Почта, Дәріхана, Дүкен, Аурухана, Кітапхана, Отбасы, Балалар бақшасы болып ойнайды [55]. Сол сияқты ойындарда топта жас ерекшелігіне сай жүргізіледі:ойын балаларға сабақта да, серуенде де өте қажет, тіпті бала жай демалып отырғанның өзінде де ойын үстінде болады. Өмірдегі түсінігі еліктеуі, бақылауы осы ойын үстінде көрініс табады. Мектеп жасына дейінгі сыныптарда сабақтың өн бойы ойын әрекетін ұйымдастыру арқылы жүзеге асады. Себебі, бастауыш мектеп жасындағы балалар оқығаннан гөрі ойын ойнағанды қалайды, бір іспен ұзақ уақыт шұғылдана алмайды. Бала ойынмен өседі. Халқымыз бала мінез-құлқының қалыптасуында ойын әрекеті де елеулі мән атқаратынын жақсы аңғарған. Ойында баланың қарым-қатынасы кеңейіп,таным қабілеті өседі, мінез-құлқы қалыптасады. Ойын баланың даму құралы, таным көзі, білімділік, тәрбиелік, дамытушылық, мәнге ие бола отырып, адамның жеке тұлға ретінде қалыптасуына ықпал етеді. Ойынды әрбір адам ойнап өседі, ойынды көп ойнаған адамның дүниетанымы кең, жаны таза, жүрегі нәзік сезімтал тұлға болмақ. Ойын адамның дамуына, қалыптасуына әр түрлі әсер береді. Кей бала ойында шынайы өмірді бейнелесе, кей бала ішкі сезімін білдіреді. Ойын-бала табиғатымен егіз, өйткені бала ойынсыз өспек емес, жан-жақты дамымақ емес. Ол - бала миын жаттықтыратын әрі тынықтыратын негізгі жаттығу. Мысалы, үлкендердің ойынға басшылық жасауы, ойыншықтар, баланың өсетін ортасы, балалар ұжымы, баланың тәрбиесі т.б. Дегенмен де ойын тек әрекет емес, балалардың да, үлкендердің де қызығушылық ермегі, адамды рахат пен қанағат сезіміне бөлейтін іс-әрекет. Бала тұрмақ, үлкен адамдар да әлі күнге дейін ойнайды, әрине ойынның түрлері де, мазмұны да сан алуан. Балалар ойыны әр алуан, оның өзгеріп отыруы балалардың жас және дара ерекшеліктеріне байланысты. Мысалы, сюжеттік рөлді, қимыл-қозғалыс, музыкалық, дидактикалық, құрастыру, ұлттық, спорттық, дамытушы ойындардың түрлері бар. Әрқайсының өзіндік мәні, ерекшеліктері, мазмұны, ережелері, тәртібі, білімділік, тәрбиелік, дамытушылық функциялары бар [56]. Ойын балалардың негізгі іс-әрекеті ретінде психологиялық, анатомиялық-физиологиялық, педагогикалық маңызы зор қызметтер атқарады. Ойын әрекеті мазмұнынан әлеуметтік сипаты баланың қоғамдық өмір сүретіндігімен байланысты. Ойын әрекеті мазмұнынан әлеуметтік сипаты баланың қоғамдық өмір сүретіндігімен байланысты деп ғалымдар өз еңбегінде айтты. Ол алғашқы айлардан бастап-ақ маңайындағылармен қарым-қатынас жасауға ұмытылады, соның арқасында жасау құралы, күш қуаты тілді біртіндеп меңгереді. Ойын дегеніміз не? Ойын дегеніміз халықтың баланы әдептілікке, сауаттылыққа баулитын құралдың бірі. Бала саналы, мәдениетті, адамгершілігі мол болып, жан-жақты дамуы үшін және тілін дамытып, сөз байлығын дамыту үшін және айналадағы өмір құбылысын ұғыну үшін пайдаланудың маңызы зор. Ойын үстінде баланың түрлі қасиеттері, қабілеті мен белсенділігі де көрінетіні туралы аса көрнекті педагог А.С. Макаренко былай дейді: Ойында бала қандай болса, өмірде кәсіби қызмет саласында, көбінесе сондай болады [57;30]. Сондықтан келешекке адамды тәрбиелеу -бәрінен бұрын ойын арқылы жүзеге асыралады. Ойын - балалар үшін айналадағы танып, білу тәсілі. Ойын әрекеті мазмұнынан әлеуметтік сипаты баланың қоғамдық өмір сүретіндігімен байланысты. Ойын- бала әрекетінің негізгі түрі. Ойын ойнағанда бөлме теңіз де, ұшақ та темір жол вагоны да болуы мүмкін. Балалар ойын кезінде тыныш отыра алмайды. Тіпті жалғыз баланың өзінде де сөйлесіп жүреді. Сондықтан, ойын барысында тілдесім үлгісі қалыптасады. Ойынның түрлері өте көп. Мысалы: рөлдік ойындар, дене шынықтыру ойындары, сюжеттік ойындар, дидактикалық ойын элементерін пайдаланудың маңызы өте зор. Дидактикалық ойындар баланың ақыл-ойын дамытып, сабаққа деген қызығушылықтарын арттырады. Тіпті нашар оқитын балалардың өздері де ойын элеметтері араласқан сабаққа зор ынтамен, жігерімен араласатыны анық. Бала өмірінің кезеңі ойын арқылы жетіледі. Ойындар әр топта жас ерекшелігіне сай жүргізіледі.Баланың тілін дамытуда ойын түрлерін жүргізу арқылы, ойын шарттарын айта отырып та байытуға балады. Мысалы: Қуыршаққа қонаққа бару, Мен кіммін, Қуршақты киіндіреміз, Шарбақты құрастыру, Көлемі бойынша қой деген секілді ойын түрлерін қолдануға болады. Мысалы: Телефон ойынында диалогтық сөйлеудегі әңгіменің мақсаты - бір нәрсе жайында сұралап, баланың оған жауап беруге, белгілі бір әрекетке түрткі болуға үйрету болып табылады. Қимыл ойындары - балаға дене тәрбиесін беру болып табылады. Балалардың жүгіру, секіру өрмелеу, лақтыру, қағып алу қабілеттерін жетілдіруге, дамытуға мүмкіндік береді. Қимыл ойындары баланың жүйке қалыптасуына зор ықпал етеді. Қимыл ойынында ережелер ұйымдастырушы рөл атқарады, олар ойынның барысын, жүйелілігін, ойнаушылардың қарым-қатынасын, баланың мінез-құлқын белгілейді. Қимыл ойындары үйдің ішінде және серуен кезінде бірнеше баламен немесе бүкіл топпен өткізіледі. Олар сондай-ақ дене шынықтыру сабақтарының құрамына енеді. Балалар ойынды игерген соң өздігінен ойнай алады. Өзінің сипаты жағынан бұлар көбінесе еліктеу, шындықты көрсету болып табылады. Мысалы Дүкен ойынын ойнағанда балалар сатушы сатып алушының әрекеттеріне еліктейді. Шаштараз, Отбасы ойындары арқылы айналадағы өмірді бақылауға, күнделікті өз өмірлерінен алған білімдерін ойын сюжетіне пайдалануға төселдендіруге болады. Педагог өтілген ойынға талдау жасап, оның балаларға тигізген тәрбиелік ықпалы бағалауға, өз тобындағы сюжетті-рөлді ойындарының одан әрі басшылық ету тәсілдерін ойластыруға тиіс. Қойылымдық ойындарда рөлдер, ойын әрекеттері қандай шығарманың, ертегінің т.б. Сюжеті мен мазмұны шарттас болады. Ол сюжетті-рөлді ойынға ұқсас. Барлық балалар ертегіні жақсы көреді, ертегі айтып берсең бар ынтасымен тындайды. Ертегі балалардың ой- қиялын, сөздік қорын дамытады. Құрылымдық ойындар - балалар әрекетінің бір түрі. Оның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz