Зейіннің түрлері мен қасиеттері
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасындағы арнайы білім берудің қазіргі жағдайы өткен кезеңдермен салыстырғанда өзгеше. Мүмкіндігі шектеулі өскелең ұрпақтың өмір салтын қалыптастыратын мәселелер арнайы білім беру, психикасын дамыту, денсаулығын сақтау, еліміздің әлеуметтік саясатымен, қоғамдық санадағы өте маңызды өзгерістермен көрініс беруде.
Осы мәселелерге дәлел ретінде тоқталатын болсақ, Қазақстан Республикасының Кемтар балаларды әлеуметтiк және медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдау туралы 2002 жылғы 11 шілдедегі № 343 Заңы өз күшіне енген. Сонымен қатар, 2010 жылдың 1 ақпанында бекітілген Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын атауға болады[1,2].
Зерттеудің өзектілігі: зейін бұл психикалық іс - әрекеттердің белгілі бір объектіге шоғырлануы және бағытталуы. Ол сенсорлы, интелектуалды және қозғалыс белсенділігінің деңгейін жоғарлатады. Зейін аса маңызды психикалық процесс. Зейін базалық психикалық процесс болып табылады, басқа психикалық функцияларды және әрекет түрлерін қоректендіреді. Зейін арқылы әсер етуші факторлардың нәтижесінде сезімталдық өзгеріске түседі[3]. Баланың зейінінің тұрақсыздығы, оның білім алуына кедергі келтіреді. Барлық жастағы зияты зақымдалған баланың зейінінің тұрақсыздығы белгілі бір түрде олардың ерік - жігер сферасының әлсіздігіне негізделеді. Олар ұзақ уақыт орындалып жатқан объектіге зейіндерін шоғырландыра алмайды.
Зияты зақымдалған балалардың зейіні ырықсыз болып келеді. Баланың зейінінің құрамы оның кемістік құрылымына байланысты әсіресе, зейін көлемінің аздығы және оның қысқа мерзімділігі қозғыш оқушыларға тән. Бұл балалар импульсивті және тұрақсыз болып келеді.
Мүмкіндігі шектеулі тұлғаның зейін қасиеттерінің жоғары деңгейде болуы зияты зақымдалған оқушылардың оқуда және келешекте еңбекте, қоғамдық өмірде белсенділігін дамыту жолдарын ашуға мүмкіндік береді.30-40 жылдары психологияға қатысты танымдық процестер жайлы зерттеулерді қазақ ғалымдары (Ш.Әлжанов, С.Балаубаев, С.Қожахметов, Ә.Сыдықов, Т.Тәжібаев, А.Темірбеков, т.б.) жүргізіп келді [4]. Елуінші жылдары Қазақстанның өзінде психология ғылымынан (Е.Суфиев, А.Темірбеков, М.Мұқанов, т.б.)бірнеше диссертация қорғалды. М. Мұқанов өз диссертациясында зейінді тәрбиелеу тақырыбында зерттеу жұмысын жүргізген [5]. Соңғы 50 жыл ішінде көптеген ғылыми еңбектер, оқулықтар мен оқу құралдары жарық көрді. Солардың қатарында зейін мәселесін өз еңбектерінде М.Мұқанов [6], Қ.Жарықбаев [7], Т.Жүкеш қарастырса, Р.Илешова Медициналық психология [8], Ә.Алдамұратов Қызықты психология [9] атты еңбектерінде зейін қасиеттері жайлы зерттеулер жүргізгендігін атап өтуге болады. Кейіннен психологтар Ж.И.Намазбаеваның, В.К.Шабельниковтың, С.М.Джакуповтың зейін қасиеттерін дамыту барысындағы жүйелі және кешенді қатынас, іс-әрекет жайлы психологиялық теориялары жарық көрді [10].Отандық ғалымдардан зейін мәселесін тереңінен қарастырып келген О.С. Сангилбаевты айтуға болады. Ол психология ғылымдарының докторы, профессор Ж.И. Намазбаеваның жетекшілігімен Оқу материалдарын тиімді жоспарлау арқылы оқушылардың зейіндерінің қасиеттерін дамыту тақырыбында диссертация қорғады [11]. Сонымен қатар, М.Б. Уакасовамен бірге Зейін әлеуметтік-психологиялық феномен ретінде тақырыбында зерттеу жүргізсе [12], Оқу іс-әрекетіндегі зейіннің негізгі түрлерін талдау [13], Қазіргі кездегі әлемде зейін мәселесін зерттеутуралы тақырыптарында еңбектер жазды [14].
Л.С. Выготский көптеген зерттеушілерге қосылып, зияты зақымдалған балалардың ырықты зейінін қарастырған. Ол зейіннің 2 түрі бар деген зерттеушілерге қосыла отырып, ырықты зейіннің әлсіздігінің себептерін анықтауға тырысқан. Л.С. Выготский ырықты зейіннің жетілмеуін сөйлеу тілі бұзылуымен байланыстырған, ал соңында өзін - өзі басқару, яғни өз тәртібін зерттеумен болған. Арнайы мектеп оқушыларының зейінінің дамуы өте төмен. Олар қандай да бір объектіге немесе бейнеге қарағанда олардың ең негізгі элементтерін байқамайды. Психикалық белсенділіктің ауытқуының ең негізгі себебі бас миының фазалық жағдайының қысқа уақыттық үзілісі. Оны психологтар басқаша - психикалық процестің шаршағыштығы деп атайды. Мұндай психикалық белсенділік тонусының төмен түсуі әр бір жалпы мектептегі жүйке жүйесі әлсіз балаларда да кездеседі. Дегенмен арнайы мектеп оқушыларының психикалық белсенділік тонусының төмендеуі жиі жүреді [15].
Мұндай балаларды Е.Д. Хомская [16] және Э.С. Мандрусова зерттеген. Э.С. Мандрусованың мәліметтері бойынша мұндай церебрастеникалық жағдай зияты зақымдалған балаларда жүреді. Бұл жағдайлар мектепте оқытылатын пәндерді меңгеруде қиындық туғызады. Оның зерттеулерінде зияты зақымдалған балаларға жатқызуға болмайтын церебрастеникалық себептерге байланысты, олар жалпы мектепте білім ала алмайды. Зейіннің күрделі және жартылай бұзылуы немесе тербелуі оларға жалпы мектептің бағдарламасымен қатар арнайы мектептің бағдарламасын меңгеруге кедергі келтіреді. Ұзақ уақыт жарақаттаушы оқу бағдарламасына үлгермеушілік бұл балаларда невротикалық және психопатқа тән синдромдарды туғызады [17].
М.С. Певзнердің клиникалық және патофизиологиялық зерттеулері бойынша, зияты зақымдалған балалардың жоғарғы жүйке әрекеттерінің бұзылысы жүйке процесстерінің бұзылысы мен олардың белсенділігіне негізделеді. Сонымен қатар М.С. Певзнердің айтуы бойынша зияты зақымдалған балаларда жүйке процесстерінің байланысы бұзылуы байқалады. Басқаша айтқанда, тежелу қозудан басымырақ немесе керісінше қозу тежелуден басымырақ болып келеді. Көптеген авторлар зияты зақымдалған балаларда қысқа уақыттық фазалық жағдайлар байқалатынын және оқу іс - әрекеті кезінде зейіннің тұрақсыздығына әкелетінін анықтаған [18].
А.Р. Лурия [19] және Е.Д. Хомская зейіннің нейрофизиологиялық негіздерін қарастырады. Е.Д. Хомскаяның зерттеуінде селективті зейінге аса мән берілген. Бұл зейін қажетті ақпаратты және зейінді ұстауын қарастырады.Е.Д. Хомская зейіннің тұрақсыздығын қарастыру барысында оның себептерін анықтай отырып, шартты ақыл - ой әрекетін кеңінен зерттеген. Адамның зейін ерекшеліктерін қарастыру барысында бас ми қабының жеке бөліктерінің өте үлкен рөл атқаратынын атап өткен [16].
И.Л. Баскакова өз зерттеуінде арнайы мектеп оқушыларының зейінін анықтау үшін біртіндеп күрделенетін эксперименталдық тапсырмалар жүйесін қолданған. Ол біртекті жұмыстарды орындау барысындағы зейін тұрақтылығын зерттеген. Бұл тапсырмаларды ол біртіндеп күрделендірген [20].
Жалпы ғылыми деректерге сүйенетін болсақ, зейін туралы зерттеулер қорытындысына сай теориялық мәліметтер зор. Тек қалыпты балалардың зейін ерекшеліктері ғана емес, зияты зақымдарған балалардың да зейін ерекшеліктері жайлы мол мағлұмат алуға болады. Ал зияты зақымдалудың деңгейіне (F70, F71)сай балалардың зейіндерінің ерекшеліктері жайлы анық мәліметтер әдебиеттерде аз көрсетілген. Осы кезге дейін дефектолог мамандарда зияты зақымдалған жоғарғы сынып оқушыларының зияты зақымдалу деңгейіне (F70, F71) сай негізгі зейін қасиеттерін айқын сипаттайтын және нақты статистикалық материалдар жеткіліксіз, ол балалар арнайы мектептерде түзетуге бағытталған оқыту жүйесімен қамтылған. Сонымен қатар, арнайы мектеп мұғалімдерімен әңгімелесу жұмысын жүргізу барысында зияты зақымдалған оқушылардың зейін ерекшеліктері жайлы қоғзалған мәселеде мынадай ортақ тоқтамға келгендігін нақты көрсетуге болады: мұғалімдер оқушыларға сабақ өту, тапсырма беру барысында оқушылардың зейін дәрежесінің төмендігі кедергі келтіретіндігін (әсіресе жас мамандар) айтады. Осыған сәйкес,зейіннің қасиеттерін зияты зақымдалудың дәрежесіне сай және жеке дара әр оқушыда қаншалықты деңгейде екендігін білсек, озық жұмыс жасайтын зейін қасиетін пайдалану арқылы жетістікке жетуге болатындығын атап өтті.
Сондықтан, жеңіл және орташа деңгейде зияты зақымдалған жоғарғы сынып оқушыларының зейін ерекшеліктерінің айырмашылығын ажырата зерттеу, өз кезегінде, оларға нәтижелі педагогикалық - психологиялық және коррекциялық көмек көрсетуге зор үлесін қосатын құнды материал болатын өзекті мәселелердің бірі.
Біздің дипломдық жұмысымыздың тақырыбы - Жеңіл және орташа деңгейде зияты зақымдалған жоғарғы сынып оқушыларының зейін ерекшеліктері (салыстырмалы сипаттау).
Зерттеудің мақсаты: жеңіл және орташа деңгейдезияты зақымдалған жоғарғы сынып оқушыларының зейін ерекшеліктерін анықтап, салыстырмалы сипаттама беру.
Зерттеудің міндеттері:
1. Педагогикалық, психологиялық, физиологиялық еңбектердің теориялық мәселелерін талдау;
2. Анықтаушы эксперимент негізінде жеңіл және орташа деңгейде зияты зақымдалған жоғарғы сынып оқушыларының зейін ерекшеліктерін анықтап, салыстыру;
3. Арнайы (түзету) мектептегі мұғалім, психолог мамандарына және зияты зақымдалған оқушылардың ата - аналарына арналған ұсыныстар даярлау.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егержеңіл және орташа деңгейдегі зияты зақымдалған балалардың зейін ерекшеліктерінің айырмашылығын ажырата зерттесек, бұл өз кезегінде оларға нәтижелі педагогикалық - психологиялық және коррекциялық көмек көрсетуге зор үлесін қосатын құнды мәлімет болады.
Зерттеу нысаны:жеңіл және орташа деңгейде зияты зақымдалған арнайы (түзету) мектебінің жоғарғы сынып оқушыларының психикалық үрдісі.
Зерттеу пәні:жеңіл және орташа деңгейде зияты зақымдалған жоғарғы сынып оқушыларының зейін ерекшеліктері.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдіснамалық негіздері:
Зейін мәселелеріне көптеген теориялық және әдіснамалық зерттеулер жүргізілген. Л.С.Выготскийдің Бала дамуының жақын арадағы аймағы теориясы, Адамның даму психологиясы,И.П.ПавловтыңТолық жинақ (1991), С.Л.Рубинштейннің Жалпы психология негіздері(1996) және Ақыл есі кем баланың психологиясы (1986), Л.В.Занковтың Ақыл-есі кем бала психологиясы очерктері (1985),И.В.Страховтың Оқушылардың зейінін тәрбиелеу (1998), И.Л.Баскакованың Зияты зақымдалған оқушылардың зейіні (2001), К.Д.Ушинскийдің Адам тәрбие құралы ретінде, И.В.Страховтың Зейін психологиясы (1988), А.А.Ухтомскийдің Доминанта теориясы (1990), Н.Ф.Добрыниннің Зейін психологиясы жайлы негізгі сұрақтар (1990), А.Н.Леонтьевтің Зейін хрестоматиясы (1996) сынды ғалымдардың еңбектерінен өз бейнелерін тапты, ал шетелдік психологияда В.Вундтың Психология очерктері (1997), У. Джемстің Психология (1991), Н.Н. Лангенің Зейін хрестоматиясы (1996) еңбектерінде зейін мәселелері жайлы көзқарастарына теориялық талдаулар жасалған.П.Я.Гальпериннің (1994) зерттеулеріндегі Ырықты жоспармен іске асырылатын зейін тұжырымдамасы, Б.Г.Ананьевтің, А.Н.Леонтьевтің, Ж.И.Намазбаеваның, В.К.Шабельниковтың, С.М.Джакуповтың зейін қасиеттерін дамыту барысындағы жүйелі және кешенді қатынас, іс-әрекет жайлы психологиялық теориялары, отандық ғалымдардан О.С. Сангилбаевтың Оқу материалдарын тиімді жоспарлау арқылы оқушылардың зейіндерінің қасиеттерін дамыту тақырыбында диссертациясында, М.Б. Уакасовамен бірге жүргізген Зейін әлеуметтік-психологиялық феномен ретінде тақырыбындағы зерттеу жұмысында, Оқу іс-әрекетіндегі зейіннің негізгі түрлерін талдау, Қазіргі кездегі әлемде зейін мәселесін зерттеутуралы еңбектерінде қарастырылған.
Зерттеудің әдістері:
1. Теориялық:
- педагогика, психология, физиология салаларындағы арнайы әдебиеттерді тақырып бойынша талдау;
- жеңіл және орташа деңгейде зияты зақымдалған жоғарғы сынып оқушыларының медициналық және педагогикалық құжаттарын, әлеуметтік паспорты туралы мәліметтерді, психологиялық-педагогикалық сипаттамаларын қарастыру;
- арнайы (түзету) мектептегі мұғалім, психолог мамандарына және зияты зақымдалған оқушылардың ата - аналарына арналған ұсыныстар.
2.Эмпирикалық:
oo Арнайы (түзету) мектептің мұғалім, психолог мамандарымен, зияты зақымдалған оқушылармен әңгімелесу;
oo Арнайы (түзету) мектептің жеңіл және орташа деңгейде зияты зақымдалған жоғарғы сынып оқушыларын бақылау;
oo Арнайы (түзету) мектептің жеңіл және орташа деңгейде зияты зақымдалған жоғарғы сынып оқушыларының зейін ерекшеліктерін анықтауға арналған әдістемелер көмегімен тәжірибе жасау:
1. Зейіннің тұрақтылығын анықтау (Бурдон әдістемесі)
2. Зейіннің шоғырлануын анықтау (Мюнстенберг әдістемесі)
3. Зейіннің көлемін анықтау (В.Богомоловтың Есте сақтап нүкте қой әдістемесі)
4. Зейіннің бөлінуін анықтау (Корректуралық сынақ (Бурдон әдістемесі))
5. Зейіннің қайта қосылуын анықтау (Р.С.Немовтың Үшбұрыштар әдістемесі)
oo Сандық және пайыздық талдаудың нәтижелерінің қорытындысы.
Зерттеудің теориялықмаңыздылығы: зерттеу жұмысынорындаубарысында жинақталған материалдар жеңіл және орташа деңгейдезияты зақымдалған жоғарғы сынып оқушыларының зейін ерекшеліктерін анықтауға бағытталған және әдебиеттерде кездесетін тақырыпқа сай мәліметтерді кеңейтуге көмек береді.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы: жинақталған материалдарды зияты зақымдалған оқушылардың оқыту - тәрбиелеудегі үдерісінде тәжірибе жүзінде пайдаланса, зейін қасиеттерінің деңгейін жоғарылатуға зор мүмкіндік береді.
Зерттеу базасы: №7 Даму интеллектуалдық қабілеті төмен балаларға арналған арнайы (түзету) мектеп - интернаты коммуналдық мемлекеттік мекемесі. Зерттеуге осы мектептің жоғарғы сыныптарында оқитын жеңіл және орташа деңгейде зияты зақымдалған барлығы 30 оқушы қатысты.
Дипломдық жұмыстың құрылымы:
Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Графикалық мәлімет: 6 сурет, 15 кесте,2 мақала (G-Global, 2016жыл, Абай атындағы ҚазҰПУ Хабаршы Арнайы педагогика сериясы № 2, 2017жыл).
1 ЗИЯТЫ ЗАҚЫМДАЛҒАН БАЛАЛАРДЫҢ ЗЕЙІН ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
5.1 Педагог, психолог және физиолог ғалымдардың зерттеу мәселесіне қатысты көзқарастары
Зейін деп - адам санасының белгілі бір затқа бағыттала тұрақталуын көрсететін құбылысты айтады.Ол туралы пікір таластар ғасырлар бойы жалғасып келеді. Ғалымдардың бірқатары зейін тәуелсіз процесс ретінде өмір сүре алмайды, ол тек қана кез-келген психологиялық процестің немесе адам іс-әрекетінің бір жағы ретінде көрінуі деп тұжырымдайды. Ал басқалары зейінді тәуелсіз процесс, өзінің ерекшелігі бар, олар анатомиялық және физиологиялық өзін-өзі басқаратын құрылымына сүйеніп, басқа таным процестерінің міндетін атқаруын қамтамасыз етеді дейді.
Зейін дегеніміз - айналадағы объектілердің ішінен керектісін бөліп алып, соған психикалық әрекетімізді тұрақтата алу.
Зейін - сезім мүшелері арқылы бір хабарды іріктейтін, басқаларды елемейтін процесс.
Зейін деп - психикалықәрекеттің айналадағы заттарға және құбылыстарға бет алып, бағытталып түйдектелуін айтады. Зейін бізге сыртқы дүние заттары мен құбылыстарын анығырақ және ашығырақ сәулелендіру үшін, психикалық әрекеттеріміздің оларға бет алып жинақталуы үшін керек.
Мысалы, оқушы математикалық есептер шығарып отыр. Ол бұған соншама үңілген, мұнысы психикалық кейпінен жақсы көрінеді (бала көзін қадайды, шұқшия үңіледі, демін ішіне тартады т.б.). Оқушы есептің шығару жоспарын ойлайды, оның бірінен кейін екіншісін шығарады. Есеп шығарып болып азғантай үзілістен кейін тарих, одан соң географияны оқуға көшеді. Сабағын оқып болғаннан кейін, түрлі нәрселермен айналысады. Осы көріністердің бәрінде де бала әрекеттің әрбір түріне өз зейінін ұйымдастырып, басқа объектілерден ойын бөліп отырады. Осындағы түрлі кезеңдерде бала психикасының белгілі бір объектіге бағыт алып және сонда азды - көпті тұрақтап отырғанын көруге болады.
Егер зейін болмаса, заттарды, құбылыстарды жақсылап, толығырақ, ашығырақ қабылдауға, оларды санамызға сәулелендіруге болмас еді. Психикалық әрекеттердің бет алуы және түйдектелуі олардың өзгеріп, дамып отыратындығын, заттардың, құбылыстардың сәулесін санамызға түсіретіндігін көрсетеді. Адамның күнделікті тұрмысында да, оқу процесінде де, еңбекте де зейін үлкен орын алады.
Егер адамда зейін болмаса, ой еңбегінің де, дене еңбегінің де мәні, нәтижесі болмас еді. Егер оқушылар өздерінің оқитын пәндеріне, мұғалімдерінің әңгімесіне зейін қойып құлақ самаса, оларды ұғып, есінде қалдыра алмайды. Оқушылардың үйреншікті зейіні жақсы болғанда ғана, олар материалды жақсы түсініп, көп ұғып алады.
Зейін - арнайы бір уақытта, қандай да бір обьектіге баланың іс-әрекетінің шоғырлану процесі. Егерде зейін сыртқы ортадағы обьектіге шоғырланса онда оны сыртқы зейін деп атайды, ал егерде субьективті әлемдегі обьекттерге бейнелеп, талқылап шоғырланса онда оны ішкі зейін деп атайды.
Ғалымдар Аристотель, Әбу Насыр әл-Фараби, Бэкон Фрэнсис, Ренэ Декарт, Локк Джон, Лейбниц Вильгельм, Юм Дэвид сынды философтардан жеткен психикалық құбылыстар жайлы теорияларды ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап эксперимент жүзінде өңдей бастады[21, 22].
В.Вундт зейін мәселесін талқылауда оны жеке сана психологиясын талдаумен байланыстырады. Ол зейіннің негізгі қасиеті ретінде - қабылдау кезіндегі анықтықты, сол кездегі эмоцияны ескермей көрсетеді. Зейіннің көрінуін активті және пассивті деп бөлді[23].
У.Джемс зейінді толықтай физиологиялық шартқа тәуелді психикалық процесс ретінде қарастырады және ол зейін объектілерінің солай анықталатынына сенімді. Ол зейінді психологиялық тұрғыдан қарастырып, зейінді талдау мен педагогикалық мәселелермен байланыстырды [24].
Э.Б.Тичнер зейін еңбектің нәтижелігін қамтамасыз ететін сананың дәрежесі деп түсіндірді. Оның еңбегінде өмірдегі жағдайларды байқау арқылы зейін көлемінің дәрежесі зерттелді [25, 26].
Вундт, Джемс, Тичнердің зерттеулерінде зейіннің, әлеуметті еңбектің негізі және механизмі қарастылырмаған [25, 26, 27].
Т. Рибо үшін психикалық үрдістердің және қалыптардың физиологиялық өзара байланысы ерекше болды, және де осы жағдай, бізді қызықтыратын көріністері оның трактатында айтылды. Осы айтылғандарды негізге ала отырып, Т. Рибоның концепциясын психофизикалық деп атауға болады. Қозғалыстың зейін актісіндегі маңыздылығын Т. Рибо келесі түрде көрсетті. Қозғалыс физиологиялық тұрғыда берілген сана қалпына күш бере отырып оны күшейтеді.Сезім мүшелері үшін - зейін, көру және есту, басқару және көрумен байланысты қозғалыстарды шоғырландыру және тежеу болып табылады.
Ұсынылып отырған күш зейінді жинақтайды және тежейді, әрқашанда дене негізіне сүйенеді. Т. Рибоның ойы бойынша, зейіннің қозғалыс нәтижелігі мыналардан құралады: кейбір түйсіктер, ойлар, есте сақтаулар. Бұл құрылымдар басқа қозғалыс белсенділіктерімен салыстырғанда нақты болады. Қимыл-қозғалыстарды басқару - ырықты зейін құпиясы болып табылады. Қажетті қозғалысты ырықты түрде қайталау негізінде зейінімізді осы қозғалысқа аударамыз. Т. Рибо ұсынған зейіннің моторлы теориясының сипаттары осындай [28].
Зейін мәселесіне қатысты физиологиялық зерттеудің тағы бір маңызды көрінісі, бұл - бас миы бөлігінде тітіркендіргіштердің ретсіз орналасуы. Оны өңдеумен айналысқан атақты физиолог И.П.Павлов болды [29].
И.П.Павлов зейіннің физиологиялық негіздерін мида пайда болатын индукция заңдарымен байланыстырады. Бұл заң бойынша мидың бір саласында пайда болған қозу мидың басқа салаларының әрекетіне бөгет жасауы немесе пайда болған тежеулер мидың басқа салаларын қоздыруы мүмкін. И.П.Павловтың пікірінше, зейін кезінде мида өктем қозу пайда болуы мүмкін. Сөйтіп, И.П.Павлов зейіннің физиологиялық негіздерін шартты рефлекстер пайда болуымен, жүйке саласының қызметімен байланыстырады [30].
Зейінді психикалық процестердің тобына жатқызу дұрыс болмас еді. Өйткені, адам өз өмірінің әрбір кездерінде бір нәрсені қабылдайды, не есіне түсіреді, бірер нәрсені қиялдайды, бір нәрсе жөнінде ойлайды. Ал зейін болса, өз алдына бұлардай дербес кездеспейтін, қайта солармен бірлесіп келетін психикалық әрекеттің айрықша бір жағы, сананың ерекше сипаты болып табылады. Психикалық құбылыстар зейінге түрліше әсер етеді. Сезім зейінді күшейте түсуге, не оны бөліп жіберуге себепші болады. Мәселен, бір объект жағымды сезім туғызып зейінді күшейтеді де, ал көрші сыныптан естілген ән-күй сабақ тыңдап отырған баланың зейінін төмендетеді. Ерік, ой, қиял процестері де зейінге түрліше әсер етіп отырады, зейіннің физиологиялық негіздерін И.П. Павлов ашқан жүйке процестерінің өзара индукция заңына байланысты түсінуге болады [29].
И.П. Павлов, егер ми қабығының бір аймағында қозу процесі пайда болса, осымен байланысты қалған аймақтарда тежелу процестері пайда болатындығын айтқан. Мәселен, адам бар ойымен іске қызу кіріссе, басқа нәрселер туралы жөнді ойлай алмайды. Осы кезде мидың бір аймағында күшті қозу процесі болып жатады да, айналасындағы аймақтарда тежелу болады (теріс индукция заңы) [30].
Е.Н. Соколов нысаналы рефлекстердің және организм мен объектінің ара байланысын нығайтудағы маңыздылығын дәлелдейтін бірқатар ережелерді негіздеді [28].
Психология тарихында зейіннің моторлық теориясына үлкен орын беріп, құрастырған Н.Н.Ланге [31]. Ол өзінің Психологиялық зерттеулер еңбегінде осы мәселе туралы жазды. Н.Н.Ланге зейіннің моторлық теориясын тек қана оның бейімделуге қозғалысы деп есептемейді, еріктік зейін ол моторлық және апперцепциялық үрдіс түйсіктің қозғалыстық және еске түсірудің арасындағы байланыстарды дәлелдейді.Сонымен қатар ол сол уақыттағы философиялық және психологиялық әдебиеттерден орын алған зейіннің негізгі теорияларының жүйелілігін тексеріп, негізгі сегіз теорияны бөлді.
1. Зейін - сана көлемінің шектеуі.
2. Зейін - қозғалысқа бейімделудің нәтижесі.
3. Зейін - эмоцияның нәтижесі.
4. Зейін - апперцепцияның нәтижесі.
5. Зейін - жүйке тітіркендіргіштерінің нәтижесі.
6. Зейін - ерекше белсенділік, жан қабілетінің нәтижесі.
7. Зейін - іс-әрекет түрлерінің бірі.
8. Зейін - жүйке тежелулерінің нәтижесі.
Зейіннің осы теориясын қысқаша қарастырудың өзінде зерттеу көрінісінің сипатында көп жоспарлықтың жатқандығын көрсетеді [32].
Зейіннің физиологиялық теориясы А.Б.Ермолаева - Томинаның, Н.С.Лейтестің, И.В.Страховтың [33], Е.Д.Хомскаяның [34] еңбектерінде көрсетілген. Зейін физиологиясының кейбір жақсаты Ю.Б.Гиппенрейтердің, В.П.Зинченконың, Б.Ф.Ломовтың [35] еңбектерінде де жаңғыртылған.
Зейін теориясын құрастыруда, оның жаратылысын ғылыми негіздеуде физиологиялық зерттеулердің теориялық маңызы зор.
Зейіннің физиологиялық негіздерін орыс физиологы, академик А.А. Ухтомскийдің (1815-1942) доминанта теориясы бойынша да жақсы түсінуге болады. Сыртқы дүниенің көптеген тітіркендіргіштерінің ішінде біреуі миға көбірек әсер етеді де, мидың бір алабын қаттырақ, күштірек қоздырады, осындай алапты доминанта деп атаған. Мидың осы күшті қозғыш алабы қалған алаптардағы әлсіз қозу процестерін өзіне тартып алып отырады. Осыдан мидың күшті қозған алабы онан бетер күшейеді. Мәселен, қызық кітапты беріле оқығанда адамға кейбір бөгде тітіркендіргіштердің бөгет жасамайтыны, қайта олардың біздің ойымыздың күшеюіне жәрдемдесетіні байқалады. Сондықтан адам бар зейінін қойып кітап оқыған кезде қасындағы бөгде тітіркендіргіштерден (мысалы, сағат маятнигінің соғуы секілді) қашпауы керек. Бұл біздің басқа нәрсеге көңіл аудармай үңіліп отырған әрекетімізге мейлінше беріле түсуге жәрдемдеседі. Өйткені жоғарыда айтылғандай мидағы басыңқы қозу әлсіз тітіркендіргіштерден болған қозуларды өзіне тартып алып, солардың есебінен күшейіп отырады[36].
Зейіннің физиологиялық негізін академик A.A.Ухтомский доминанта теориясымен түсіндіреді. Доминант - мида пайда болатын өте күшті үстем етуші қоздырғыштардың ошағы. Бұл теория бойынша, мида бірнеше қоздырғыштар пайда болып, бұл қоздырғыштардың қайсысы күшті болса, әлсіз қоздырғыштырды өзіне тартып, оларға үстемдік жасап, өзі ғана әрекет етіп отырады. Ми сол күштің қозу әсерінде болады. Мұндай құбылысты субдоминант деп атайды [36].
Зейін туралы көп тараған теориялардың бірін Т. Рибо ұсынды. Оның айтуы бойынша, зейін күшті болуына қарамастан, әрқашанда эмоциялармен байланысты және эмоциялар арқылы туады. Т. Рибо эмоция және ырықты зейін арасындағы ерекше тығыз байланысты қарастырды. Оның айтуы бойынша, зейіннің осындай интенсивтілігі және ұзақтығы эмоционалды жағдай объектісінің интенсивтілігі және ұзақтығына негізделген. Сондай-ақ ырықсыз зейін жалпы эффективті күйге тәуелді. Зейін жағдайы әрқашанда тек эмоционалды күйзелістермен ғана емес, сонымен қатар дене өлшемінің және ағзаның физиологиялық жағдайының белгілі өлшемдерімен қатар жүреді [37].
Зейін құрылым түсінігімен байланыстыратын тағы бір теорияны Д.Н. Узнадзе ұсынды. Оның құрылым туралы теориясы бастапқыда тәжірибе әсерінен ағзада пайда болатын және келесі әсерлерге реакцияларын анықтайтын алғашқы құрылымның ерекше қалпымен ұштасты. Мысалы, егер адамның қолынан көлемі бойынша бірдей, салмағы жағынан әртүрлі екі бірдей шар ұстатсақ, ол адам шарлардың салмақтарын әртүрлі бағалайды. Қайталанған жағдайда, қолына бұрын түскен жеңіл шар барлық қатынаста бірдей болып көрінеді. Осындай иллюзия байқалатын адамдарда, заттардың салмақтарын қабылдауы бойынша белгілі бір құрылым қалыптасты делінеді [38].
А.А. Ухтомскийдің доминанта теориясының мәнін И.П. Павловтың "қозудың оптималдық алабы" дейтін теориясы онан сайын толықтыра түседі [29].
И.П. Павловтың оптималдық қозу алабы теориясы ырықты зейіннің табиғатын физиологиялық тұрғыдан өте жақсы түсіндіреді. Қозу процесі ешқашан да ми қабығына біркелкі тегіс тарамайды, өйткені онда әр уақытта қозу пайда болатындай жағымды "оптималдық жағдай" жасап отырады. Оптималдық қозу бар осы ми қабығының шығармашылық бөлімі, ырықты зейіннің физиологиялық негізі. Бұл жөнінде И.П. Павлов былай дейді: "Бас сүйегінің сыртынан біз іштегі миды байқай алатын болсақ, онда ми сыңарларының оптималдық қозу болатын жеріне жарқылдап көрінсе, біз ойлап отырған саналы адамның ми сыңарларында формасы және шамасы өне бойы өзгеріп тамаша тұрлаусыз жарқылдаған сәуле дағын көрер едік. Бұлар ми сыңарларының барлық жерлерін алып жатқан азды-көпті қара көлеңкенің ішінде үздіксіз қозғалып жүрген болар еді"[30;102]. Ұлы физиолог оптималдық қозу үнемі қозғалыста болатындығын айта келіп, оның мида ауысып отыруының өзі зейін бағытының да өзгеріп отыруы деп түсіндірді. Мидағы тежелулердің бірінен екінші сапқа түсуі, біреулерінің күшейіп, алдыңғы сапқа шығуы осы оптималдық қозу алабының жұмысы болады. Оптималдық қозуы бар осы алап (өзара индукция заңы) мидың басқа бөлшектеріндегі тежелуді күшейтеді. Мұндай жағдайда адам зейіні бір жерге күшті шоғырланады да, ал қалған объектілерді байқамайтын болады. Оптималдық қозу алабын екінші жүйелі шыққан сигналдар қуаттап отыратындығын, сөздік сигналдардан ми қабығындағы осындай алаптардың бір-біріне ауысуын тездетіп отыратындығын, сайып келгенде, психикалық әрекеттің талғамалы сипатта болатынын жақсы көрсетеді [30].
Бір нәрсеге зейін аудару адамның сыртқы кейіпінен де (дененің, бастың, көздің түрлі қозғалыстары, бет бұру, үңілу, құлақ тігу т.б.) жақсы көрінеді. Бірақ бір қарағанда зейін анық байқала да қоймайды. Өйткені осы айтылғанға біршама ұқсас сыртқы көріністерді өмірде жиі кездестіруге болады. Сондық-тан да кейбір мұғалімдер сыныптағы оқушылардың келбетіне қарап бір дегеннен баланың сабаққа қаншалықты зейінді не зейінісіз отырғанын ажырата алмайды. Бұл әсіресе, тәжірибесі аз жас мұғалімдерде жиі кездеседі. Түрлі тәсілдер арқылы оқушы зейінінің қасиеттерін тәрбиелей отыру мектептегі барша мұғалімнің ат салысатын негізгі педагогикалық істерінің бірі, іске шын мәнісінде зейін қойып кіріскенде ғана әрекетті нәтижелі етіп орындауға болатындығы мұғалім үшін аксиомалық қағида болуы қажет.
Зейіннің физиологиялық механизмі өте күрделі. Оның негізі - жүйке жүйесінің әр түрлі деңгейде тұрған сезгіштік қызметі. Сезгіштік дегеніміз - ми қабығының төменгі қатарында орналасқан ретикулярлық формациялар деп аталатын анатомиялық және функционалдық ерекшелігі. Ретикуляциялық формацияның өрлеуіш және төмендеуіш деп аталатын екі түрі бар. Олар бір импульстарды сиретіп, тежеп, ал екіншілерін күшейтіп, ми қабығына талғап жеткізіп отырады. Осының нәтижесінде сананың айқындығы реттеледі. Ми алаптары жұмысының реттеліп тұруының нәтижесінде әр қилы психикалық әрекет жүзеге асады. Әр түрлі импульстер жоғарыдан (ми қабығынан) төменгі ми алаптарына (ми бағанасы, т.б.) келіп, оларды өзіне бағындырады. Бұл төмендеуіш ретикуляциялық формация деп аталады. Ғалымдар импульстардың төменнен жоғары ми алаптарына жетіп, олардың жұмысқа әсерін тигізе алатынын дәлелдеп береді. Мұны өрлеуіш ретикуляциялық формация деп атайды.
Ағзаның белсенді ұйымдасуының таңдамалы бағытының көрінудегі еріксіз зейіннің формасын зерттеу басты жағдайда психофизиологиялық зерттеудің контекстінде жүзеге асырылады. Осы зерттеумен олардың теориялық көріністері мен түсініктеріне тән негізгі бағыттарды қарастырамыз.
Шеррингтон воронкасы. Зейіннің физиологиялық табиғатын түсінуде танымал физиолог Чарльз Шеррингтон еңбегінің маңызы зор болды. Координация қозғалысын зерттей отырып, ол Шеррингтон воронкасы деген атқа ие болған жүйке жүйесі жұмысының бірден-бір принциптерін анықтады. Шеррингтонның теориясы бойынша, адамға әсер етуші көп қоздырғыштардың арасында күрес болады. Егер бір-біріне ұқсас қоздырғыштар болса, олар бірін-бірі толықтырып, немесе бір-біріне жол беріп отырады. Егер, әсер ететін қоздырғыштар қарама-қарсы болса, олардың арасында күрес пайда болып, әлсіздері жеңіліп, күштілері жеңеді. Күшті қоздырғыштарға сезгіш жолдар арқылы қимыл таратушыларға барған соң, оларға тиісті жауап қайтарылады. Міне, осы қайтарылатын жауаптар - зейін [39].
Шеррингтонның теориясы бойынша, зейінді белсенді, ерікті әрекет деп түсінуге болмайды. Өйткені, ол зейінді әсер етуші күшті қоздырғыштарға ғана қайтарылатын жауап ретінде түсіндіреді [39].
Адамға тән әрекеттің кез-келген түрінде зейін орын алмаса, оның нәтижелі болуы қиын. Орыс педагогикасының атасы К.Д. Ушинский (1824-1870) зейіннің маңызын өзінің Человек как предмет воспитания атты еңбегінде былайша көрсеткен еді: "зейін адам санасынан қорытылып өтетін, барлық ойды аңғартатын, адам жанының жалғыз ғана есігі болып табылады, демек, бұл есікке ілімнің бірде-бір сөзі соқпай өте алмайды, егер де ол соқпай өтсе, онда баланың санасында ештеңе де қалмайды" [40;143].
Д.Н. Узнадзенің ойы бойынша, құрылым зейін үрдісімен тікелей байланысты және адамның ішкі зейін жағдайын көрсетеді. Импульсивті мінез құлық жағдайында көрсетіледі [38].
Зейіннің болмауымен байланысты субъектінің белгілі психикалық қатарының, сезімдерінің ойларының, образдарының пайда болуы осылайша түсіндіріледі. Әрбір белгі құрылым жағдайының өзектілігі негізінде субъект саласында бітқатар күйзелістер, психикалық мазмұндар туады.
Д.Н. Узнадзе теориясында құрылым және объектілеу түсініктері бір-бірімен байланысты [38].
Ол белгілі бір бейне құрылымы немесе әсерленуі қоршаған шындықты қабылдау барысында алынғандарды ерекшелеу ретінде трактатталады. Осы бейне немесе әсер зейіннің объектісі болады.
Л.С. Выготскийге зейін мәселесіне кең ғылыми жолдармен қарау тән. Ол зейін мәселесін адамның пайда болу тарихымен ұштастырып, баланың дамуында зейіннің біртіндеп дамуына байланысты екі негізгі жолды атап өтті: зейіннің табиғи және мәдени даму жолы. Л.С. Выготский бойынша, ырықты зейін ұғымдардың, түсініктердің дамуына байланысты, яғни берілген жайтта қалай әрекет ету қажеттілігін түсінуге, жалпы жағдайды түсіне білуге байланысты. Адамның психикалық ұйымдасуының құрылымына сүйене отырып, зейінді алдымен, процесс (немесе психикалық процестің жағы, сенсорлық және т.б.) ретінде, екінші, күй (зейіннің шоғырланған күйі) ретінде және үшінші, тұлғалық қасиет (зейінділік) ретінде анықтауға болады [28, 41].
А.Н.Леонтьев сол Л.С. Выготскийдің психологиясының концепциясынан туындайтын жайларды жалғастырды, әсіресе, зейіннің сатылық дамыту мен ынталандыру құралдарына мән берді. Ол балалардың зейініне эксперименттік зерттеулер жүргізді [42, 43].
П.Я. Гальперин тұжырымы бойынша: зейін - бағдарлық-зерттеулік іс-әрекеттің негізгі шарты. Өзінің қызметі жағынан, зейін өзі бағытталған феноменнің мазмұнын қадағалау болып табылады. Зейінде қадағалау белгілі бір белгі, өлшем, үлгі арқылы жүзеге асады [44].
Зейін туралы қызықты теориялық тұжырымды П.Я. Гальперин ұсынды [45]. Ол тұжырымның негізгілері мынадай:
1. Зейін - бағдарлы зерттеу әрекетінің бір сәті болып табылады. Ол бейне мазмұнына, ойлауға бағытталған, яғни берілген уақытта адам психикасының феномені болып табылатын психологиялық әрекет болып көрінеді.
2. Функциясы бойынша, зейін мазмұндарды бақылау түрінде көрінеді. Адамның әр әрекеті бағдарлау, орындау және бақылау бөлімдерінен тұрады.
3. Белгілі бір өнім шығаратын әрекеттерге қарағанда, бақылау немесе зейін әрекеттері өз бетінше нәтижелі болмайды.
4. Зейін дербес, нақты акт ретінде, ой әрекеті кезінде ғана емес, сонымен қатар қысқартылған әрекет кезінде де көрінеді. Бақылауды зейін ретінде қарастыруға болмайды. Зейін қандай бір үрдісті жақсартуға негіз болған жағдайда, бақылау әрекеті ғана бағалайды.
5. Зейін үрдісінде бақылау критерийі, шаралар, үлгі сияқты әрекеттерді салыстыруға мүмкіндік беретін әрекеттер көмегімен жасалады.
6. Ырықты зейін жоспарлы түрде жасалатын зейін, яғни алдын-ала жасалған бақылау түрі.
7. Ырықты зейіннің жаңа тәсілін қалыптастыру үшін, негізгі әрекетке қосымша әрекеттермен бірлестікте жүргізу барысын, нәтижелерді тексеру, сәйкес жоспар жасап дамыту сияқты тапсырмаларды ұсыну қажет.
8. Бақылаудың ырықты және ырықсыз функцияларын орындайтын, белгілі зейін актілерінің барлығы жаңа ой әрекетінің қалыптасу нәтижесі.
Клиникады зейіннің өзгеруі жайлы айтатын болсақ, зейіннің бұзылуының ішінде кең тарағаны және маңыздысы: концентрацияның бұзылуы, инерттілік, жүдеу, алаңдау.Зейіннің жүдеуі - патологиялық шаршау, жоғарғы психикалық күш жұмсау салдарынан зейіннің негізгі параметрлерін, оның барлық қасиеттерінің бұзылуы. Мұндай ауытқу көбінесе бас миының органикалық жарақаттары бар ауруларда кездеседі. Зейіннің жүдеуі - астенияның негізгі симптомы.Зейін коцентрациясының бұзылуы - белгілі бір обьектіге немесе құбылысқа зейінді тұрақтандыру қабілетінің бұзылуы. Мұндай өзгеріс генездің түрлі депрессивті жағдайларында көрінеді. Бұл кезде ауру құбылыстарды психикалық түрде байланыстыра алмайды.Алаңдау -зейін таңдамалылығының төмендеуі, ұзақ уақыт ішінде бір обьектіге зейін қоя алмауы, сыртқы тітіркендіргіштерге үнемі алаңдауы. Жоғарғы алаңдаушылық көбінесе маникальді жағдайларда кездеседі. Яғни, мания кезінде ауру затқа ұзақ зейін қоя алады.Зейіннің инерттілігі - зейін алмастырудың жетіспеушілігі нәтижесінде, жалпы психикалық инерттіліктің салдарынан назар аударудың қиындығы, тұрып қалуы жиі кездеседі. Мұндай ауытқу эпилепсиямен ауыратын адамдарда жиі кездеседі. Яғни, өте жоғары алаңдаушылық. Бұл кезде адам кез келген ұсақ түйекке санадан тыс түсінбестен зейінін бөле береді.Зейін көлемінің тарылуы оның бұзылуының тағы бір түрі, яғни бір уақытта бірнеше обьектіге зейін қоя алу қабілеті төмендейді. Бұл бұзылыстар астения жағдайында жиі кездеседі.
Тәжірибе жүзінде зерттеулердің анықтауы бойынша зейіннің дамуы таным процестерінің, ерік жігердің және эмоционалды психикалық аймақтардың қалыптасуымен тығыз байланысты. Мектеп жасындағы балалардың зейінінің қалыптасу деңгейі танымдық іс-әрекеттінің дамуына және білім алудың тиімділігінің дамуына әсерін тигізеді және балалардың тек қарапайым әдіс арқылы оқытуды ғана емес, сонымен қатар, жаңа ақпараттық технологияларды жақсы қабылдай алады.
Қазіргі таңдағы ғылымда зейіннің бұзылуы мен түзету мәселелерінің бірнеше аспектілері бар. Олар психология, психофизиология, нейрофармакология, нейрофизиология.
8.1 Зейін. Зейіннің түрлері мен қасиеттері
Зейін дегеніміз - сананы белгілі бір объектіге бағыттап әрі шоғырландырып, айрықша анық бейнелеуін қамтамасыз ету.
Зейіннің келесі негізгі түрлері қарастырылады: табиғи, жанама, ырықсыз, ырықты, үйреншікті, сезімдік және интеллектуалды.
Табиғи зейін адамға туылысынан беріледі; әлеуметтік өмір сүру барысында оқыту мен тәрбиелеудің нәтижесі; тек қана зейіннің бағытталған объектісімен басқарылады; жанама зейін арнайы құралдар (сөздер, қимылдар, т.б) көмегімен реттеледі.
Адамдардың зейіні ырықты, ырықсыз және үйреншікті болып үшке бөлінеді.Сыртқы дүниенің кез келген обьектілері кейде ырықсыз-ақ біздің назарымызды өзіне тартады. Мәселен, көшемен кетіп бара жатқан адамның бояулы афишаға көзі түссе, оған мойнын бұрады не полицияның ысқырығына жалт қарайды т.б. Адам өмірінде ырықсыз зейін елеулі орын алады. Зейінің бұл түрі, әсіресе, жас балаларда жиі кездеседі. Өйткені, балалық шақта адамның күрделі іс-әрекеттері (оқу, еңбек т.б.) белгілі жүйеге келе қоймайды да, осының нәтижесінде оның психикасы өте нәзік, түрлі сыртқы әсерге берілгіш келеді. Әрине, бұдан бала есейген соң, оның ырықсыз зейіні маңызын жояды деген қорытынды тумау қажет. Адам өмірінің барлық кезеңдерінде ырықсыз зейін тиісінше орын алып отырады. Қызығу - ырықсыз зейінің бұлағы. Өйткені, қызықты іске көңіліміз тез ауады. Мәселен, қызықты кітап оқуға ырықсыз зейін де жеткілікті. Ал қызықсыз кітап оқу - ырықты зейінді керек етеді. Ырықты зейінде де қызығу орын алуы тиіс. Бірақ ырықты зейін де жанама, дәнекерлі қызығуды керек етеді. Мұнда адам істен шығатын нәтижеге қызығады, оны орындау үшін күш жұмсайды. Олай жасамаса іс өнбейді, күткен нәтиже шықпайды.
Ырықсыз зейін физиологиялық тұрғыдан барлау рефлексінің жемісі болып табылады. Зейіннің бұл түрі жануарлар мен адамдардың сыртқы ортамен байланысында үлкен рөл атқарады. Ырықсыз зейін кез келген тітіркендіргіш арқылы пайда бола бермейді. Ырықсыз зейінің көрінуіне төмендегі жағдайлар себеп болады:
а) күшті тітіркендіргіштер (көзді аштырмайтын жарық, қанық бояулы заттар, қатты дауыс,мұрын жаратын иіс т.б.), заттар мен құбылыстардың жаңалығы мен қозғалысы (мәселен, адамның үстіндегі киімінің өзгеруі, дыбыстың, жарықтың артуы не кемуі т.б.).
ә) адамның сыртқы дүниедегі объектілерге қатынас жасауының дәрежесі (қызығу, қажетсіну, көңіл - күйінің хош болуы) ырықсыз зейіннің тууына жақсы әсер етеді[46].
Ырықсыз зейін кейбір зерттеулерде пассивті зейін, енді бір құралдарда эмоциялық зейін деп аталады. Бұл екі түрлі атау да ырықсыз зейіннің ерекшелігін көрсетеді. Пассивті зейін объектіге бағытталған санын шоғырландыру үшін ерік күшінің қажет емес екендігін білдіреді. Ал ырықсыз зейінді эмоциялық деп атау зейіннің объектісі және соған байланысты көңіл күй мен эмоциялар, қызығулар, мақсат-мүдде арасындағы арақатынастың мәнісін білдіреді.
Сонымен, ырықсыз зейін деп сананың белгілі бір объектіге бағытталып, соған шоғырлануын айтамыз. Сан қилы тітіркендіргіш ішінен күші басым тітіркендіргіш зейінді өзіне еріксіз аударады.
Мысалы, сөреде қатар тұрған кітаптар арасынан мұқабасы қызыл кітап бірден көз тартады. Мұның себебі қызыл түстің көзге әсер ету коэффициентінің күшті екендігінде. Осы орайда мәнерсіз бірқалыпты айтылған сөз басқалардың назарын өзіне жөнді аудара алмайды.
Адамның ырықты зейін әрекеті саналы түрде белгілі ерік күшін жұмсау арқылы орындалуынан көрінеді. Ырықты зейінде белгілі бір мақсат, объектіге ерекше зер салып отыру көзделеді, ол жұмыстың басынан аяғына дейін ерік-жігерді жұмсауды талап етеді. Ырықты зейін мынадай ерекшеліктермен сипатталады:
1) Қандай болмасын бір әрекеттің талабына сай зейінді бағындыра алу үшін іс-әрекетке тікелей кірісу қажет.
2) Үйреншікті жұмыс жағдайын жасап алып, алаңдататын нәрселерден бойды аулақ ұстаған жөн.
3) Орындалатын істің мәнісін, маңызын түсіну үшін білімге шын ықыласпен берілген дұрыс.
4) Түрлі қолайсыз жағдайларда да жұмыс істеуге машықтану. Мәселен, көңілді алаң қылатын бөгде тітіркендіргіштердің (айқай-шу, тарсыл-гүрсілдерде де) әсеріне берілмей жұмыс істей беру. Бұл зейінді шынықтырудың, оны мықты және шыдамды етіп тәрбиелеудің ең жақсы жолы болып табылады.
5) Зейінді бөлуді үнемі ескертіп отыру керек. Бір сөзбен айтқанда, ырықты зейін деп іс әрекетті жоспарлы түрде ұйымдастыруды айтады [47].
Ырықты зейін, ерікті немесе активті зейін деп те аталады. Мұндай атаулардың бірі сананың белгілі объектіге шоғырлануындағы адамның шешуші рөлін көрсетеді. Сананың әрекеті белгілі бір шарттарымен байланысты болып, бір объектіге бағытталуын ырықты зейін дейміз. Ырықты зейіннің психологиялық мазмұны адамның іс-әрекетіндегі алға қойған мақсатымен, ерік күшімен байланысты. Машина жүргізуші, есепші, тәжірибе жүргізуші, ғалым алдын-ала мақсатын белгілеп, оны орындап шығу үшін соған саналы әрекетін бағыттайды. Олай етпеген жағдайда мақсатты ісінен нәтиже шығару мүмкін емес.
Ырықты зейінді дұрыс ұйымдастырудың маңызды шарты - адамның психологиялық күйі. Шаршап шалдығып отырған адамның зейіні тұрақсыз болады. Адамның сырқаты, жан қинайтын бөгде ойлар тағы басқалар ырықты зейіннің сапасын нашарлатады. Ырықты зейінді күшейту үшін сөз арқылы қайталап айтып, алға қойған мақсатты тұрақтандыруға болады. Әрқилы жағдайларда жұмыс істей білумен адамның міндеттері де ырықты зейіннің тұрақты болуына ықпал етеді. Адамның күрделі мәселелерді шешу, жаңа терминдермен шетел тілін меңгеру - мұның бәрі де ырықты зейін арқылы іске асады.
Зейіннің екі түрі де бір-бірінен ешқашан қалмай ілесіп отырады. Ырықты зейін ырықсызға, ырықсыз зейін ырықтыға қарай жиі алмасады. Шындығында, адамның үнемі ырықты зейін жағдайында болуы мүмкін емес. Оқушы алғашқыда жай қызыққан нәрсесіне тікелей зейінін аударады, ал содан кейін сабақтың мақсатына қарай тікелей қызық емес басқа материалдарға да зейін қояды. Алғашқы уақытта қызықсыз болып көрінген сабақ кейін балаға түсінікті бола бастайды. Бұл кезде оның ырықсыз зейінінің сыртқа тебіліп, ырықты зейінінің пайда бола бастағанын аңғаруға болады.
Зейіннің үйреншікті деп аталатын түрі де бар. Үйреншікті зейін - адамға табиғи сіңісіп кеткен, арнайы күш жұмсамай-ақ орындалатын зейін. Мәселен, бала оқуға берілсе, бұл оның тұрақ әдісіне айналса, оның зейіні де үйреншікті бола бастайды. Қандай нәрсеге болса да үйреніп, жаттығып алған соң, адамның іс-әрекеті дағдысына айналады. Үреншікті зейінің де табиғаты осыған ұқсас. Өйткені, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан Республикасындағы арнайы білім берудің қазіргі жағдайы өткен кезеңдермен салыстырғанда өзгеше. Мүмкіндігі шектеулі өскелең ұрпақтың өмір салтын қалыптастыратын мәселелер арнайы білім беру, психикасын дамыту, денсаулығын сақтау, еліміздің әлеуметтік саясатымен, қоғамдық санадағы өте маңызды өзгерістермен көрініс беруде.
Осы мәселелерге дәлел ретінде тоқталатын болсақ, Қазақстан Республикасының Кемтар балаларды әлеуметтiк және медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдау туралы 2002 жылғы 11 шілдедегі № 343 Заңы өз күшіне енген. Сонымен қатар, 2010 жылдың 1 ақпанында бекітілген Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын атауға болады[1,2].
Зерттеудің өзектілігі: зейін бұл психикалық іс - әрекеттердің белгілі бір объектіге шоғырлануы және бағытталуы. Ол сенсорлы, интелектуалды және қозғалыс белсенділігінің деңгейін жоғарлатады. Зейін аса маңызды психикалық процесс. Зейін базалық психикалық процесс болып табылады, басқа психикалық функцияларды және әрекет түрлерін қоректендіреді. Зейін арқылы әсер етуші факторлардың нәтижесінде сезімталдық өзгеріске түседі[3]. Баланың зейінінің тұрақсыздығы, оның білім алуына кедергі келтіреді. Барлық жастағы зияты зақымдалған баланың зейінінің тұрақсыздығы белгілі бір түрде олардың ерік - жігер сферасының әлсіздігіне негізделеді. Олар ұзақ уақыт орындалып жатқан объектіге зейіндерін шоғырландыра алмайды.
Зияты зақымдалған балалардың зейіні ырықсыз болып келеді. Баланың зейінінің құрамы оның кемістік құрылымына байланысты әсіресе, зейін көлемінің аздығы және оның қысқа мерзімділігі қозғыш оқушыларға тән. Бұл балалар импульсивті және тұрақсыз болып келеді.
Мүмкіндігі шектеулі тұлғаның зейін қасиеттерінің жоғары деңгейде болуы зияты зақымдалған оқушылардың оқуда және келешекте еңбекте, қоғамдық өмірде белсенділігін дамыту жолдарын ашуға мүмкіндік береді.30-40 жылдары психологияға қатысты танымдық процестер жайлы зерттеулерді қазақ ғалымдары (Ш.Әлжанов, С.Балаубаев, С.Қожахметов, Ә.Сыдықов, Т.Тәжібаев, А.Темірбеков, т.б.) жүргізіп келді [4]. Елуінші жылдары Қазақстанның өзінде психология ғылымынан (Е.Суфиев, А.Темірбеков, М.Мұқанов, т.б.)бірнеше диссертация қорғалды. М. Мұқанов өз диссертациясында зейінді тәрбиелеу тақырыбында зерттеу жұмысын жүргізген [5]. Соңғы 50 жыл ішінде көптеген ғылыми еңбектер, оқулықтар мен оқу құралдары жарық көрді. Солардың қатарында зейін мәселесін өз еңбектерінде М.Мұқанов [6], Қ.Жарықбаев [7], Т.Жүкеш қарастырса, Р.Илешова Медициналық психология [8], Ә.Алдамұратов Қызықты психология [9] атты еңбектерінде зейін қасиеттері жайлы зерттеулер жүргізгендігін атап өтуге болады. Кейіннен психологтар Ж.И.Намазбаеваның, В.К.Шабельниковтың, С.М.Джакуповтың зейін қасиеттерін дамыту барысындағы жүйелі және кешенді қатынас, іс-әрекет жайлы психологиялық теориялары жарық көрді [10].Отандық ғалымдардан зейін мәселесін тереңінен қарастырып келген О.С. Сангилбаевты айтуға болады. Ол психология ғылымдарының докторы, профессор Ж.И. Намазбаеваның жетекшілігімен Оқу материалдарын тиімді жоспарлау арқылы оқушылардың зейіндерінің қасиеттерін дамыту тақырыбында диссертация қорғады [11]. Сонымен қатар, М.Б. Уакасовамен бірге Зейін әлеуметтік-психологиялық феномен ретінде тақырыбында зерттеу жүргізсе [12], Оқу іс-әрекетіндегі зейіннің негізгі түрлерін талдау [13], Қазіргі кездегі әлемде зейін мәселесін зерттеутуралы тақырыптарында еңбектер жазды [14].
Л.С. Выготский көптеген зерттеушілерге қосылып, зияты зақымдалған балалардың ырықты зейінін қарастырған. Ол зейіннің 2 түрі бар деген зерттеушілерге қосыла отырып, ырықты зейіннің әлсіздігінің себептерін анықтауға тырысқан. Л.С. Выготский ырықты зейіннің жетілмеуін сөйлеу тілі бұзылуымен байланыстырған, ал соңында өзін - өзі басқару, яғни өз тәртібін зерттеумен болған. Арнайы мектеп оқушыларының зейінінің дамуы өте төмен. Олар қандай да бір объектіге немесе бейнеге қарағанда олардың ең негізгі элементтерін байқамайды. Психикалық белсенділіктің ауытқуының ең негізгі себебі бас миының фазалық жағдайының қысқа уақыттық үзілісі. Оны психологтар басқаша - психикалық процестің шаршағыштығы деп атайды. Мұндай психикалық белсенділік тонусының төмен түсуі әр бір жалпы мектептегі жүйке жүйесі әлсіз балаларда да кездеседі. Дегенмен арнайы мектеп оқушыларының психикалық белсенділік тонусының төмендеуі жиі жүреді [15].
Мұндай балаларды Е.Д. Хомская [16] және Э.С. Мандрусова зерттеген. Э.С. Мандрусованың мәліметтері бойынша мұндай церебрастеникалық жағдай зияты зақымдалған балаларда жүреді. Бұл жағдайлар мектепте оқытылатын пәндерді меңгеруде қиындық туғызады. Оның зерттеулерінде зияты зақымдалған балаларға жатқызуға болмайтын церебрастеникалық себептерге байланысты, олар жалпы мектепте білім ала алмайды. Зейіннің күрделі және жартылай бұзылуы немесе тербелуі оларға жалпы мектептің бағдарламасымен қатар арнайы мектептің бағдарламасын меңгеруге кедергі келтіреді. Ұзақ уақыт жарақаттаушы оқу бағдарламасына үлгермеушілік бұл балаларда невротикалық және психопатқа тән синдромдарды туғызады [17].
М.С. Певзнердің клиникалық және патофизиологиялық зерттеулері бойынша, зияты зақымдалған балалардың жоғарғы жүйке әрекеттерінің бұзылысы жүйке процесстерінің бұзылысы мен олардың белсенділігіне негізделеді. Сонымен қатар М.С. Певзнердің айтуы бойынша зияты зақымдалған балаларда жүйке процесстерінің байланысы бұзылуы байқалады. Басқаша айтқанда, тежелу қозудан басымырақ немесе керісінше қозу тежелуден басымырақ болып келеді. Көптеген авторлар зияты зақымдалған балаларда қысқа уақыттық фазалық жағдайлар байқалатынын және оқу іс - әрекеті кезінде зейіннің тұрақсыздығына әкелетінін анықтаған [18].
А.Р. Лурия [19] және Е.Д. Хомская зейіннің нейрофизиологиялық негіздерін қарастырады. Е.Д. Хомскаяның зерттеуінде селективті зейінге аса мән берілген. Бұл зейін қажетті ақпаратты және зейінді ұстауын қарастырады.Е.Д. Хомская зейіннің тұрақсыздығын қарастыру барысында оның себептерін анықтай отырып, шартты ақыл - ой әрекетін кеңінен зерттеген. Адамның зейін ерекшеліктерін қарастыру барысында бас ми қабының жеке бөліктерінің өте үлкен рөл атқаратынын атап өткен [16].
И.Л. Баскакова өз зерттеуінде арнайы мектеп оқушыларының зейінін анықтау үшін біртіндеп күрделенетін эксперименталдық тапсырмалар жүйесін қолданған. Ол біртекті жұмыстарды орындау барысындағы зейін тұрақтылығын зерттеген. Бұл тапсырмаларды ол біртіндеп күрделендірген [20].
Жалпы ғылыми деректерге сүйенетін болсақ, зейін туралы зерттеулер қорытындысына сай теориялық мәліметтер зор. Тек қалыпты балалардың зейін ерекшеліктері ғана емес, зияты зақымдарған балалардың да зейін ерекшеліктері жайлы мол мағлұмат алуға болады. Ал зияты зақымдалудың деңгейіне (F70, F71)сай балалардың зейіндерінің ерекшеліктері жайлы анық мәліметтер әдебиеттерде аз көрсетілген. Осы кезге дейін дефектолог мамандарда зияты зақымдалған жоғарғы сынып оқушыларының зияты зақымдалу деңгейіне (F70, F71) сай негізгі зейін қасиеттерін айқын сипаттайтын және нақты статистикалық материалдар жеткіліксіз, ол балалар арнайы мектептерде түзетуге бағытталған оқыту жүйесімен қамтылған. Сонымен қатар, арнайы мектеп мұғалімдерімен әңгімелесу жұмысын жүргізу барысында зияты зақымдалған оқушылардың зейін ерекшеліктері жайлы қоғзалған мәселеде мынадай ортақ тоқтамға келгендігін нақты көрсетуге болады: мұғалімдер оқушыларға сабақ өту, тапсырма беру барысында оқушылардың зейін дәрежесінің төмендігі кедергі келтіретіндігін (әсіресе жас мамандар) айтады. Осыған сәйкес,зейіннің қасиеттерін зияты зақымдалудың дәрежесіне сай және жеке дара әр оқушыда қаншалықты деңгейде екендігін білсек, озық жұмыс жасайтын зейін қасиетін пайдалану арқылы жетістікке жетуге болатындығын атап өтті.
Сондықтан, жеңіл және орташа деңгейде зияты зақымдалған жоғарғы сынып оқушыларының зейін ерекшеліктерінің айырмашылығын ажырата зерттеу, өз кезегінде, оларға нәтижелі педагогикалық - психологиялық және коррекциялық көмек көрсетуге зор үлесін қосатын құнды материал болатын өзекті мәселелердің бірі.
Біздің дипломдық жұмысымыздың тақырыбы - Жеңіл және орташа деңгейде зияты зақымдалған жоғарғы сынып оқушыларының зейін ерекшеліктері (салыстырмалы сипаттау).
Зерттеудің мақсаты: жеңіл және орташа деңгейдезияты зақымдалған жоғарғы сынып оқушыларының зейін ерекшеліктерін анықтап, салыстырмалы сипаттама беру.
Зерттеудің міндеттері:
1. Педагогикалық, психологиялық, физиологиялық еңбектердің теориялық мәселелерін талдау;
2. Анықтаушы эксперимент негізінде жеңіл және орташа деңгейде зияты зақымдалған жоғарғы сынып оқушыларының зейін ерекшеліктерін анықтап, салыстыру;
3. Арнайы (түзету) мектептегі мұғалім, психолог мамандарына және зияты зақымдалған оқушылардың ата - аналарына арналған ұсыныстар даярлау.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егержеңіл және орташа деңгейдегі зияты зақымдалған балалардың зейін ерекшеліктерінің айырмашылығын ажырата зерттесек, бұл өз кезегінде оларға нәтижелі педагогикалық - психологиялық және коррекциялық көмек көрсетуге зор үлесін қосатын құнды мәлімет болады.
Зерттеу нысаны:жеңіл және орташа деңгейде зияты зақымдалған арнайы (түзету) мектебінің жоғарғы сынып оқушыларының психикалық үрдісі.
Зерттеу пәні:жеңіл және орташа деңгейде зияты зақымдалған жоғарғы сынып оқушыларының зейін ерекшеліктері.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдіснамалық негіздері:
Зейін мәселелеріне көптеген теориялық және әдіснамалық зерттеулер жүргізілген. Л.С.Выготскийдің Бала дамуының жақын арадағы аймағы теориясы, Адамның даму психологиясы,И.П.ПавловтыңТолық жинақ (1991), С.Л.Рубинштейннің Жалпы психология негіздері(1996) және Ақыл есі кем баланың психологиясы (1986), Л.В.Занковтың Ақыл-есі кем бала психологиясы очерктері (1985),И.В.Страховтың Оқушылардың зейінін тәрбиелеу (1998), И.Л.Баскакованың Зияты зақымдалған оқушылардың зейіні (2001), К.Д.Ушинскийдің Адам тәрбие құралы ретінде, И.В.Страховтың Зейін психологиясы (1988), А.А.Ухтомскийдің Доминанта теориясы (1990), Н.Ф.Добрыниннің Зейін психологиясы жайлы негізгі сұрақтар (1990), А.Н.Леонтьевтің Зейін хрестоматиясы (1996) сынды ғалымдардың еңбектерінен өз бейнелерін тапты, ал шетелдік психологияда В.Вундтың Психология очерктері (1997), У. Джемстің Психология (1991), Н.Н. Лангенің Зейін хрестоматиясы (1996) еңбектерінде зейін мәселелері жайлы көзқарастарына теориялық талдаулар жасалған.П.Я.Гальпериннің (1994) зерттеулеріндегі Ырықты жоспармен іске асырылатын зейін тұжырымдамасы, Б.Г.Ананьевтің, А.Н.Леонтьевтің, Ж.И.Намазбаеваның, В.К.Шабельниковтың, С.М.Джакуповтың зейін қасиеттерін дамыту барысындағы жүйелі және кешенді қатынас, іс-әрекет жайлы психологиялық теориялары, отандық ғалымдардан О.С. Сангилбаевтың Оқу материалдарын тиімді жоспарлау арқылы оқушылардың зейіндерінің қасиеттерін дамыту тақырыбында диссертациясында, М.Б. Уакасовамен бірге жүргізген Зейін әлеуметтік-психологиялық феномен ретінде тақырыбындағы зерттеу жұмысында, Оқу іс-әрекетіндегі зейіннің негізгі түрлерін талдау, Қазіргі кездегі әлемде зейін мәселесін зерттеутуралы еңбектерінде қарастырылған.
Зерттеудің әдістері:
1. Теориялық:
- педагогика, психология, физиология салаларындағы арнайы әдебиеттерді тақырып бойынша талдау;
- жеңіл және орташа деңгейде зияты зақымдалған жоғарғы сынып оқушыларының медициналық және педагогикалық құжаттарын, әлеуметтік паспорты туралы мәліметтерді, психологиялық-педагогикалық сипаттамаларын қарастыру;
- арнайы (түзету) мектептегі мұғалім, психолог мамандарына және зияты зақымдалған оқушылардың ата - аналарына арналған ұсыныстар.
2.Эмпирикалық:
oo Арнайы (түзету) мектептің мұғалім, психолог мамандарымен, зияты зақымдалған оқушылармен әңгімелесу;
oo Арнайы (түзету) мектептің жеңіл және орташа деңгейде зияты зақымдалған жоғарғы сынып оқушыларын бақылау;
oo Арнайы (түзету) мектептің жеңіл және орташа деңгейде зияты зақымдалған жоғарғы сынып оқушыларының зейін ерекшеліктерін анықтауға арналған әдістемелер көмегімен тәжірибе жасау:
1. Зейіннің тұрақтылығын анықтау (Бурдон әдістемесі)
2. Зейіннің шоғырлануын анықтау (Мюнстенберг әдістемесі)
3. Зейіннің көлемін анықтау (В.Богомоловтың Есте сақтап нүкте қой әдістемесі)
4. Зейіннің бөлінуін анықтау (Корректуралық сынақ (Бурдон әдістемесі))
5. Зейіннің қайта қосылуын анықтау (Р.С.Немовтың Үшбұрыштар әдістемесі)
oo Сандық және пайыздық талдаудың нәтижелерінің қорытындысы.
Зерттеудің теориялықмаңыздылығы: зерттеу жұмысынорындаубарысында жинақталған материалдар жеңіл және орташа деңгейдезияты зақымдалған жоғарғы сынып оқушыларының зейін ерекшеліктерін анықтауға бағытталған және әдебиеттерде кездесетін тақырыпқа сай мәліметтерді кеңейтуге көмек береді.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы: жинақталған материалдарды зияты зақымдалған оқушылардың оқыту - тәрбиелеудегі үдерісінде тәжірибе жүзінде пайдаланса, зейін қасиеттерінің деңгейін жоғарылатуға зор мүмкіндік береді.
Зерттеу базасы: №7 Даму интеллектуалдық қабілеті төмен балаларға арналған арнайы (түзету) мектеп - интернаты коммуналдық мемлекеттік мекемесі. Зерттеуге осы мектептің жоғарғы сыныптарында оқитын жеңіл және орташа деңгейде зияты зақымдалған барлығы 30 оқушы қатысты.
Дипломдық жұмыстың құрылымы:
Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Графикалық мәлімет: 6 сурет, 15 кесте,2 мақала (G-Global, 2016жыл, Абай атындағы ҚазҰПУ Хабаршы Арнайы педагогика сериясы № 2, 2017жыл).
1 ЗИЯТЫ ЗАҚЫМДАЛҒАН БАЛАЛАРДЫҢ ЗЕЙІН ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
5.1 Педагог, психолог және физиолог ғалымдардың зерттеу мәселесіне қатысты көзқарастары
Зейін деп - адам санасының белгілі бір затқа бағыттала тұрақталуын көрсететін құбылысты айтады.Ол туралы пікір таластар ғасырлар бойы жалғасып келеді. Ғалымдардың бірқатары зейін тәуелсіз процесс ретінде өмір сүре алмайды, ол тек қана кез-келген психологиялық процестің немесе адам іс-әрекетінің бір жағы ретінде көрінуі деп тұжырымдайды. Ал басқалары зейінді тәуелсіз процесс, өзінің ерекшелігі бар, олар анатомиялық және физиологиялық өзін-өзі басқаратын құрылымына сүйеніп, басқа таным процестерінің міндетін атқаруын қамтамасыз етеді дейді.
Зейін дегеніміз - айналадағы объектілердің ішінен керектісін бөліп алып, соған психикалық әрекетімізді тұрақтата алу.
Зейін - сезім мүшелері арқылы бір хабарды іріктейтін, басқаларды елемейтін процесс.
Зейін деп - психикалықәрекеттің айналадағы заттарға және құбылыстарға бет алып, бағытталып түйдектелуін айтады. Зейін бізге сыртқы дүние заттары мен құбылыстарын анығырақ және ашығырақ сәулелендіру үшін, психикалық әрекеттеріміздің оларға бет алып жинақталуы үшін керек.
Мысалы, оқушы математикалық есептер шығарып отыр. Ол бұған соншама үңілген, мұнысы психикалық кейпінен жақсы көрінеді (бала көзін қадайды, шұқшия үңіледі, демін ішіне тартады т.б.). Оқушы есептің шығару жоспарын ойлайды, оның бірінен кейін екіншісін шығарады. Есеп шығарып болып азғантай үзілістен кейін тарих, одан соң географияны оқуға көшеді. Сабағын оқып болғаннан кейін, түрлі нәрселермен айналысады. Осы көріністердің бәрінде де бала әрекеттің әрбір түріне өз зейінін ұйымдастырып, басқа объектілерден ойын бөліп отырады. Осындағы түрлі кезеңдерде бала психикасының белгілі бір объектіге бағыт алып және сонда азды - көпті тұрақтап отырғанын көруге болады.
Егер зейін болмаса, заттарды, құбылыстарды жақсылап, толығырақ, ашығырақ қабылдауға, оларды санамызға сәулелендіруге болмас еді. Психикалық әрекеттердің бет алуы және түйдектелуі олардың өзгеріп, дамып отыратындығын, заттардың, құбылыстардың сәулесін санамызға түсіретіндігін көрсетеді. Адамның күнделікті тұрмысында да, оқу процесінде де, еңбекте де зейін үлкен орын алады.
Егер адамда зейін болмаса, ой еңбегінің де, дене еңбегінің де мәні, нәтижесі болмас еді. Егер оқушылар өздерінің оқитын пәндеріне, мұғалімдерінің әңгімесіне зейін қойып құлақ самаса, оларды ұғып, есінде қалдыра алмайды. Оқушылардың үйреншікті зейіні жақсы болғанда ғана, олар материалды жақсы түсініп, көп ұғып алады.
Зейін - арнайы бір уақытта, қандай да бір обьектіге баланың іс-әрекетінің шоғырлану процесі. Егерде зейін сыртқы ортадағы обьектіге шоғырланса онда оны сыртқы зейін деп атайды, ал егерде субьективті әлемдегі обьекттерге бейнелеп, талқылап шоғырланса онда оны ішкі зейін деп атайды.
Ғалымдар Аристотель, Әбу Насыр әл-Фараби, Бэкон Фрэнсис, Ренэ Декарт, Локк Джон, Лейбниц Вильгельм, Юм Дэвид сынды философтардан жеткен психикалық құбылыстар жайлы теорияларды ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап эксперимент жүзінде өңдей бастады[21, 22].
В.Вундт зейін мәселесін талқылауда оны жеке сана психологиясын талдаумен байланыстырады. Ол зейіннің негізгі қасиеті ретінде - қабылдау кезіндегі анықтықты, сол кездегі эмоцияны ескермей көрсетеді. Зейіннің көрінуін активті және пассивті деп бөлді[23].
У.Джемс зейінді толықтай физиологиялық шартқа тәуелді психикалық процесс ретінде қарастырады және ол зейін объектілерінің солай анықталатынына сенімді. Ол зейінді психологиялық тұрғыдан қарастырып, зейінді талдау мен педагогикалық мәселелермен байланыстырды [24].
Э.Б.Тичнер зейін еңбектің нәтижелігін қамтамасыз ететін сананың дәрежесі деп түсіндірді. Оның еңбегінде өмірдегі жағдайларды байқау арқылы зейін көлемінің дәрежесі зерттелді [25, 26].
Вундт, Джемс, Тичнердің зерттеулерінде зейіннің, әлеуметті еңбектің негізі және механизмі қарастылырмаған [25, 26, 27].
Т. Рибо үшін психикалық үрдістердің және қалыптардың физиологиялық өзара байланысы ерекше болды, және де осы жағдай, бізді қызықтыратын көріністері оның трактатында айтылды. Осы айтылғандарды негізге ала отырып, Т. Рибоның концепциясын психофизикалық деп атауға болады. Қозғалыстың зейін актісіндегі маңыздылығын Т. Рибо келесі түрде көрсетті. Қозғалыс физиологиялық тұрғыда берілген сана қалпына күш бере отырып оны күшейтеді.Сезім мүшелері үшін - зейін, көру және есту, басқару және көрумен байланысты қозғалыстарды шоғырландыру және тежеу болып табылады.
Ұсынылып отырған күш зейінді жинақтайды және тежейді, әрқашанда дене негізіне сүйенеді. Т. Рибоның ойы бойынша, зейіннің қозғалыс нәтижелігі мыналардан құралады: кейбір түйсіктер, ойлар, есте сақтаулар. Бұл құрылымдар басқа қозғалыс белсенділіктерімен салыстырғанда нақты болады. Қимыл-қозғалыстарды басқару - ырықты зейін құпиясы болып табылады. Қажетті қозғалысты ырықты түрде қайталау негізінде зейінімізді осы қозғалысқа аударамыз. Т. Рибо ұсынған зейіннің моторлы теориясының сипаттары осындай [28].
Зейін мәселесіне қатысты физиологиялық зерттеудің тағы бір маңызды көрінісі, бұл - бас миы бөлігінде тітіркендіргіштердің ретсіз орналасуы. Оны өңдеумен айналысқан атақты физиолог И.П.Павлов болды [29].
И.П.Павлов зейіннің физиологиялық негіздерін мида пайда болатын индукция заңдарымен байланыстырады. Бұл заң бойынша мидың бір саласында пайда болған қозу мидың басқа салаларының әрекетіне бөгет жасауы немесе пайда болған тежеулер мидың басқа салаларын қоздыруы мүмкін. И.П.Павловтың пікірінше, зейін кезінде мида өктем қозу пайда болуы мүмкін. Сөйтіп, И.П.Павлов зейіннің физиологиялық негіздерін шартты рефлекстер пайда болуымен, жүйке саласының қызметімен байланыстырады [30].
Зейінді психикалық процестердің тобына жатқызу дұрыс болмас еді. Өйткені, адам өз өмірінің әрбір кездерінде бір нәрсені қабылдайды, не есіне түсіреді, бірер нәрсені қиялдайды, бір нәрсе жөнінде ойлайды. Ал зейін болса, өз алдына бұлардай дербес кездеспейтін, қайта солармен бірлесіп келетін психикалық әрекеттің айрықша бір жағы, сананың ерекше сипаты болып табылады. Психикалық құбылыстар зейінге түрліше әсер етеді. Сезім зейінді күшейте түсуге, не оны бөліп жіберуге себепші болады. Мәселен, бір объект жағымды сезім туғызып зейінді күшейтеді де, ал көрші сыныптан естілген ән-күй сабақ тыңдап отырған баланың зейінін төмендетеді. Ерік, ой, қиял процестері де зейінге түрліше әсер етіп отырады, зейіннің физиологиялық негіздерін И.П. Павлов ашқан жүйке процестерінің өзара индукция заңына байланысты түсінуге болады [29].
И.П. Павлов, егер ми қабығының бір аймағында қозу процесі пайда болса, осымен байланысты қалған аймақтарда тежелу процестері пайда болатындығын айтқан. Мәселен, адам бар ойымен іске қызу кіріссе, басқа нәрселер туралы жөнді ойлай алмайды. Осы кезде мидың бір аймағында күшті қозу процесі болып жатады да, айналасындағы аймақтарда тежелу болады (теріс индукция заңы) [30].
Е.Н. Соколов нысаналы рефлекстердің және организм мен объектінің ара байланысын нығайтудағы маңыздылығын дәлелдейтін бірқатар ережелерді негіздеді [28].
Психология тарихында зейіннің моторлық теориясына үлкен орын беріп, құрастырған Н.Н.Ланге [31]. Ол өзінің Психологиялық зерттеулер еңбегінде осы мәселе туралы жазды. Н.Н.Ланге зейіннің моторлық теориясын тек қана оның бейімделуге қозғалысы деп есептемейді, еріктік зейін ол моторлық және апперцепциялық үрдіс түйсіктің қозғалыстық және еске түсірудің арасындағы байланыстарды дәлелдейді.Сонымен қатар ол сол уақыттағы философиялық және психологиялық әдебиеттерден орын алған зейіннің негізгі теорияларының жүйелілігін тексеріп, негізгі сегіз теорияны бөлді.
1. Зейін - сана көлемінің шектеуі.
2. Зейін - қозғалысқа бейімделудің нәтижесі.
3. Зейін - эмоцияның нәтижесі.
4. Зейін - апперцепцияның нәтижесі.
5. Зейін - жүйке тітіркендіргіштерінің нәтижесі.
6. Зейін - ерекше белсенділік, жан қабілетінің нәтижесі.
7. Зейін - іс-әрекет түрлерінің бірі.
8. Зейін - жүйке тежелулерінің нәтижесі.
Зейіннің осы теориясын қысқаша қарастырудың өзінде зерттеу көрінісінің сипатында көп жоспарлықтың жатқандығын көрсетеді [32].
Зейіннің физиологиялық теориясы А.Б.Ермолаева - Томинаның, Н.С.Лейтестің, И.В.Страховтың [33], Е.Д.Хомскаяның [34] еңбектерінде көрсетілген. Зейін физиологиясының кейбір жақсаты Ю.Б.Гиппенрейтердің, В.П.Зинченконың, Б.Ф.Ломовтың [35] еңбектерінде де жаңғыртылған.
Зейін теориясын құрастыруда, оның жаратылысын ғылыми негіздеуде физиологиялық зерттеулердің теориялық маңызы зор.
Зейіннің физиологиялық негіздерін орыс физиологы, академик А.А. Ухтомскийдің (1815-1942) доминанта теориясы бойынша да жақсы түсінуге болады. Сыртқы дүниенің көптеген тітіркендіргіштерінің ішінде біреуі миға көбірек әсер етеді де, мидың бір алабын қаттырақ, күштірек қоздырады, осындай алапты доминанта деп атаған. Мидың осы күшті қозғыш алабы қалған алаптардағы әлсіз қозу процестерін өзіне тартып алып отырады. Осыдан мидың күшті қозған алабы онан бетер күшейеді. Мәселен, қызық кітапты беріле оқығанда адамға кейбір бөгде тітіркендіргіштердің бөгет жасамайтыны, қайта олардың біздің ойымыздың күшеюіне жәрдемдесетіні байқалады. Сондықтан адам бар зейінін қойып кітап оқыған кезде қасындағы бөгде тітіркендіргіштерден (мысалы, сағат маятнигінің соғуы секілді) қашпауы керек. Бұл біздің басқа нәрсеге көңіл аудармай үңіліп отырған әрекетімізге мейлінше беріле түсуге жәрдемдеседі. Өйткені жоғарыда айтылғандай мидағы басыңқы қозу әлсіз тітіркендіргіштерден болған қозуларды өзіне тартып алып, солардың есебінен күшейіп отырады[36].
Зейіннің физиологиялық негізін академик A.A.Ухтомский доминанта теориясымен түсіндіреді. Доминант - мида пайда болатын өте күшті үстем етуші қоздырғыштардың ошағы. Бұл теория бойынша, мида бірнеше қоздырғыштар пайда болып, бұл қоздырғыштардың қайсысы күшті болса, әлсіз қоздырғыштырды өзіне тартып, оларға үстемдік жасап, өзі ғана әрекет етіп отырады. Ми сол күштің қозу әсерінде болады. Мұндай құбылысты субдоминант деп атайды [36].
Зейін туралы көп тараған теориялардың бірін Т. Рибо ұсынды. Оның айтуы бойынша, зейін күшті болуына қарамастан, әрқашанда эмоциялармен байланысты және эмоциялар арқылы туады. Т. Рибо эмоция және ырықты зейін арасындағы ерекше тығыз байланысты қарастырды. Оның айтуы бойынша, зейіннің осындай интенсивтілігі және ұзақтығы эмоционалды жағдай объектісінің интенсивтілігі және ұзақтығына негізделген. Сондай-ақ ырықсыз зейін жалпы эффективті күйге тәуелді. Зейін жағдайы әрқашанда тек эмоционалды күйзелістермен ғана емес, сонымен қатар дене өлшемінің және ағзаның физиологиялық жағдайының белгілі өлшемдерімен қатар жүреді [37].
Зейін құрылым түсінігімен байланыстыратын тағы бір теорияны Д.Н. Узнадзе ұсынды. Оның құрылым туралы теориясы бастапқыда тәжірибе әсерінен ағзада пайда болатын және келесі әсерлерге реакцияларын анықтайтын алғашқы құрылымның ерекше қалпымен ұштасты. Мысалы, егер адамның қолынан көлемі бойынша бірдей, салмағы жағынан әртүрлі екі бірдей шар ұстатсақ, ол адам шарлардың салмақтарын әртүрлі бағалайды. Қайталанған жағдайда, қолына бұрын түскен жеңіл шар барлық қатынаста бірдей болып көрінеді. Осындай иллюзия байқалатын адамдарда, заттардың салмақтарын қабылдауы бойынша белгілі бір құрылым қалыптасты делінеді [38].
А.А. Ухтомскийдің доминанта теориясының мәнін И.П. Павловтың "қозудың оптималдық алабы" дейтін теориясы онан сайын толықтыра түседі [29].
И.П. Павловтың оптималдық қозу алабы теориясы ырықты зейіннің табиғатын физиологиялық тұрғыдан өте жақсы түсіндіреді. Қозу процесі ешқашан да ми қабығына біркелкі тегіс тарамайды, өйткені онда әр уақытта қозу пайда болатындай жағымды "оптималдық жағдай" жасап отырады. Оптималдық қозу бар осы ми қабығының шығармашылық бөлімі, ырықты зейіннің физиологиялық негізі. Бұл жөнінде И.П. Павлов былай дейді: "Бас сүйегінің сыртынан біз іштегі миды байқай алатын болсақ, онда ми сыңарларының оптималдық қозу болатын жеріне жарқылдап көрінсе, біз ойлап отырған саналы адамның ми сыңарларында формасы және шамасы өне бойы өзгеріп тамаша тұрлаусыз жарқылдаған сәуле дағын көрер едік. Бұлар ми сыңарларының барлық жерлерін алып жатқан азды-көпті қара көлеңкенің ішінде үздіксіз қозғалып жүрген болар еді"[30;102]. Ұлы физиолог оптималдық қозу үнемі қозғалыста болатындығын айта келіп, оның мида ауысып отыруының өзі зейін бағытының да өзгеріп отыруы деп түсіндірді. Мидағы тежелулердің бірінен екінші сапқа түсуі, біреулерінің күшейіп, алдыңғы сапқа шығуы осы оптималдық қозу алабының жұмысы болады. Оптималдық қозуы бар осы алап (өзара индукция заңы) мидың басқа бөлшектеріндегі тежелуді күшейтеді. Мұндай жағдайда адам зейіні бір жерге күшті шоғырланады да, ал қалған объектілерді байқамайтын болады. Оптималдық қозу алабын екінші жүйелі шыққан сигналдар қуаттап отыратындығын, сөздік сигналдардан ми қабығындағы осындай алаптардың бір-біріне ауысуын тездетіп отыратындығын, сайып келгенде, психикалық әрекеттің талғамалы сипатта болатынын жақсы көрсетеді [30].
Бір нәрсеге зейін аудару адамның сыртқы кейіпінен де (дененің, бастың, көздің түрлі қозғалыстары, бет бұру, үңілу, құлақ тігу т.б.) жақсы көрінеді. Бірақ бір қарағанда зейін анық байқала да қоймайды. Өйткені осы айтылғанға біршама ұқсас сыртқы көріністерді өмірде жиі кездестіруге болады. Сондық-тан да кейбір мұғалімдер сыныптағы оқушылардың келбетіне қарап бір дегеннен баланың сабаққа қаншалықты зейінді не зейінісіз отырғанын ажырата алмайды. Бұл әсіресе, тәжірибесі аз жас мұғалімдерде жиі кездеседі. Түрлі тәсілдер арқылы оқушы зейінінің қасиеттерін тәрбиелей отыру мектептегі барша мұғалімнің ат салысатын негізгі педагогикалық істерінің бірі, іске шын мәнісінде зейін қойып кіріскенде ғана әрекетті нәтижелі етіп орындауға болатындығы мұғалім үшін аксиомалық қағида болуы қажет.
Зейіннің физиологиялық механизмі өте күрделі. Оның негізі - жүйке жүйесінің әр түрлі деңгейде тұрған сезгіштік қызметі. Сезгіштік дегеніміз - ми қабығының төменгі қатарында орналасқан ретикулярлық формациялар деп аталатын анатомиялық және функционалдық ерекшелігі. Ретикуляциялық формацияның өрлеуіш және төмендеуіш деп аталатын екі түрі бар. Олар бір импульстарды сиретіп, тежеп, ал екіншілерін күшейтіп, ми қабығына талғап жеткізіп отырады. Осының нәтижесінде сананың айқындығы реттеледі. Ми алаптары жұмысының реттеліп тұруының нәтижесінде әр қилы психикалық әрекет жүзеге асады. Әр түрлі импульстер жоғарыдан (ми қабығынан) төменгі ми алаптарына (ми бағанасы, т.б.) келіп, оларды өзіне бағындырады. Бұл төмендеуіш ретикуляциялық формация деп аталады. Ғалымдар импульстардың төменнен жоғары ми алаптарына жетіп, олардың жұмысқа әсерін тигізе алатынын дәлелдеп береді. Мұны өрлеуіш ретикуляциялық формация деп атайды.
Ағзаның белсенді ұйымдасуының таңдамалы бағытының көрінудегі еріксіз зейіннің формасын зерттеу басты жағдайда психофизиологиялық зерттеудің контекстінде жүзеге асырылады. Осы зерттеумен олардың теориялық көріністері мен түсініктеріне тән негізгі бағыттарды қарастырамыз.
Шеррингтон воронкасы. Зейіннің физиологиялық табиғатын түсінуде танымал физиолог Чарльз Шеррингтон еңбегінің маңызы зор болды. Координация қозғалысын зерттей отырып, ол Шеррингтон воронкасы деген атқа ие болған жүйке жүйесі жұмысының бірден-бір принциптерін анықтады. Шеррингтонның теориясы бойынша, адамға әсер етуші көп қоздырғыштардың арасында күрес болады. Егер бір-біріне ұқсас қоздырғыштар болса, олар бірін-бірі толықтырып, немесе бір-біріне жол беріп отырады. Егер, әсер ететін қоздырғыштар қарама-қарсы болса, олардың арасында күрес пайда болып, әлсіздері жеңіліп, күштілері жеңеді. Күшті қоздырғыштарға сезгіш жолдар арқылы қимыл таратушыларға барған соң, оларға тиісті жауап қайтарылады. Міне, осы қайтарылатын жауаптар - зейін [39].
Шеррингтонның теориясы бойынша, зейінді белсенді, ерікті әрекет деп түсінуге болмайды. Өйткені, ол зейінді әсер етуші күшті қоздырғыштарға ғана қайтарылатын жауап ретінде түсіндіреді [39].
Адамға тән әрекеттің кез-келген түрінде зейін орын алмаса, оның нәтижелі болуы қиын. Орыс педагогикасының атасы К.Д. Ушинский (1824-1870) зейіннің маңызын өзінің Человек как предмет воспитания атты еңбегінде былайша көрсеткен еді: "зейін адам санасынан қорытылып өтетін, барлық ойды аңғартатын, адам жанының жалғыз ғана есігі болып табылады, демек, бұл есікке ілімнің бірде-бір сөзі соқпай өте алмайды, егер де ол соқпай өтсе, онда баланың санасында ештеңе де қалмайды" [40;143].
Д.Н. Узнадзенің ойы бойынша, құрылым зейін үрдісімен тікелей байланысты және адамның ішкі зейін жағдайын көрсетеді. Импульсивті мінез құлық жағдайында көрсетіледі [38].
Зейіннің болмауымен байланысты субъектінің белгілі психикалық қатарының, сезімдерінің ойларының, образдарының пайда болуы осылайша түсіндіріледі. Әрбір белгі құрылым жағдайының өзектілігі негізінде субъект саласында бітқатар күйзелістер, психикалық мазмұндар туады.
Д.Н. Узнадзе теориясында құрылым және объектілеу түсініктері бір-бірімен байланысты [38].
Ол белгілі бір бейне құрылымы немесе әсерленуі қоршаған шындықты қабылдау барысында алынғандарды ерекшелеу ретінде трактатталады. Осы бейне немесе әсер зейіннің объектісі болады.
Л.С. Выготскийге зейін мәселесіне кең ғылыми жолдармен қарау тән. Ол зейін мәселесін адамның пайда болу тарихымен ұштастырып, баланың дамуында зейіннің біртіндеп дамуына байланысты екі негізгі жолды атап өтті: зейіннің табиғи және мәдени даму жолы. Л.С. Выготский бойынша, ырықты зейін ұғымдардың, түсініктердің дамуына байланысты, яғни берілген жайтта қалай әрекет ету қажеттілігін түсінуге, жалпы жағдайды түсіне білуге байланысты. Адамның психикалық ұйымдасуының құрылымына сүйене отырып, зейінді алдымен, процесс (немесе психикалық процестің жағы, сенсорлық және т.б.) ретінде, екінші, күй (зейіннің шоғырланған күйі) ретінде және үшінші, тұлғалық қасиет (зейінділік) ретінде анықтауға болады [28, 41].
А.Н.Леонтьев сол Л.С. Выготскийдің психологиясының концепциясынан туындайтын жайларды жалғастырды, әсіресе, зейіннің сатылық дамыту мен ынталандыру құралдарына мән берді. Ол балалардың зейініне эксперименттік зерттеулер жүргізді [42, 43].
П.Я. Гальперин тұжырымы бойынша: зейін - бағдарлық-зерттеулік іс-әрекеттің негізгі шарты. Өзінің қызметі жағынан, зейін өзі бағытталған феноменнің мазмұнын қадағалау болып табылады. Зейінде қадағалау белгілі бір белгі, өлшем, үлгі арқылы жүзеге асады [44].
Зейін туралы қызықты теориялық тұжырымды П.Я. Гальперин ұсынды [45]. Ол тұжырымның негізгілері мынадай:
1. Зейін - бағдарлы зерттеу әрекетінің бір сәті болып табылады. Ол бейне мазмұнына, ойлауға бағытталған, яғни берілген уақытта адам психикасының феномені болып табылатын психологиялық әрекет болып көрінеді.
2. Функциясы бойынша, зейін мазмұндарды бақылау түрінде көрінеді. Адамның әр әрекеті бағдарлау, орындау және бақылау бөлімдерінен тұрады.
3. Белгілі бір өнім шығаратын әрекеттерге қарағанда, бақылау немесе зейін әрекеттері өз бетінше нәтижелі болмайды.
4. Зейін дербес, нақты акт ретінде, ой әрекеті кезінде ғана емес, сонымен қатар қысқартылған әрекет кезінде де көрінеді. Бақылауды зейін ретінде қарастыруға болмайды. Зейін қандай бір үрдісті жақсартуға негіз болған жағдайда, бақылау әрекеті ғана бағалайды.
5. Зейін үрдісінде бақылау критерийі, шаралар, үлгі сияқты әрекеттерді салыстыруға мүмкіндік беретін әрекеттер көмегімен жасалады.
6. Ырықты зейін жоспарлы түрде жасалатын зейін, яғни алдын-ала жасалған бақылау түрі.
7. Ырықты зейіннің жаңа тәсілін қалыптастыру үшін, негізгі әрекетке қосымша әрекеттермен бірлестікте жүргізу барысын, нәтижелерді тексеру, сәйкес жоспар жасап дамыту сияқты тапсырмаларды ұсыну қажет.
8. Бақылаудың ырықты және ырықсыз функцияларын орындайтын, белгілі зейін актілерінің барлығы жаңа ой әрекетінің қалыптасу нәтижесі.
Клиникады зейіннің өзгеруі жайлы айтатын болсақ, зейіннің бұзылуының ішінде кең тарағаны және маңыздысы: концентрацияның бұзылуы, инерттілік, жүдеу, алаңдау.Зейіннің жүдеуі - патологиялық шаршау, жоғарғы психикалық күш жұмсау салдарынан зейіннің негізгі параметрлерін, оның барлық қасиеттерінің бұзылуы. Мұндай ауытқу көбінесе бас миының органикалық жарақаттары бар ауруларда кездеседі. Зейіннің жүдеуі - астенияның негізгі симптомы.Зейін коцентрациясының бұзылуы - белгілі бір обьектіге немесе құбылысқа зейінді тұрақтандыру қабілетінің бұзылуы. Мұндай өзгеріс генездің түрлі депрессивті жағдайларында көрінеді. Бұл кезде ауру құбылыстарды психикалық түрде байланыстыра алмайды.Алаңдау -зейін таңдамалылығының төмендеуі, ұзақ уақыт ішінде бір обьектіге зейін қоя алмауы, сыртқы тітіркендіргіштерге үнемі алаңдауы. Жоғарғы алаңдаушылық көбінесе маникальді жағдайларда кездеседі. Яғни, мания кезінде ауру затқа ұзақ зейін қоя алады.Зейіннің инерттілігі - зейін алмастырудың жетіспеушілігі нәтижесінде, жалпы психикалық инерттіліктің салдарынан назар аударудың қиындығы, тұрып қалуы жиі кездеседі. Мұндай ауытқу эпилепсиямен ауыратын адамдарда жиі кездеседі. Яғни, өте жоғары алаңдаушылық. Бұл кезде адам кез келген ұсақ түйекке санадан тыс түсінбестен зейінін бөле береді.Зейін көлемінің тарылуы оның бұзылуының тағы бір түрі, яғни бір уақытта бірнеше обьектіге зейін қоя алу қабілеті төмендейді. Бұл бұзылыстар астения жағдайында жиі кездеседі.
Тәжірибе жүзінде зерттеулердің анықтауы бойынша зейіннің дамуы таным процестерінің, ерік жігердің және эмоционалды психикалық аймақтардың қалыптасуымен тығыз байланысты. Мектеп жасындағы балалардың зейінінің қалыптасу деңгейі танымдық іс-әрекеттінің дамуына және білім алудың тиімділігінің дамуына әсерін тигізеді және балалардың тек қарапайым әдіс арқылы оқытуды ғана емес, сонымен қатар, жаңа ақпараттық технологияларды жақсы қабылдай алады.
Қазіргі таңдағы ғылымда зейіннің бұзылуы мен түзету мәселелерінің бірнеше аспектілері бар. Олар психология, психофизиология, нейрофармакология, нейрофизиология.
8.1 Зейін. Зейіннің түрлері мен қасиеттері
Зейін дегеніміз - сананы белгілі бір объектіге бағыттап әрі шоғырландырып, айрықша анық бейнелеуін қамтамасыз ету.
Зейіннің келесі негізгі түрлері қарастырылады: табиғи, жанама, ырықсыз, ырықты, үйреншікті, сезімдік және интеллектуалды.
Табиғи зейін адамға туылысынан беріледі; әлеуметтік өмір сүру барысында оқыту мен тәрбиелеудің нәтижесі; тек қана зейіннің бағытталған объектісімен басқарылады; жанама зейін арнайы құралдар (сөздер, қимылдар, т.б) көмегімен реттеледі.
Адамдардың зейіні ырықты, ырықсыз және үйреншікті болып үшке бөлінеді.Сыртқы дүниенің кез келген обьектілері кейде ырықсыз-ақ біздің назарымызды өзіне тартады. Мәселен, көшемен кетіп бара жатқан адамның бояулы афишаға көзі түссе, оған мойнын бұрады не полицияның ысқырығына жалт қарайды т.б. Адам өмірінде ырықсыз зейін елеулі орын алады. Зейінің бұл түрі, әсіресе, жас балаларда жиі кездеседі. Өйткені, балалық шақта адамның күрделі іс-әрекеттері (оқу, еңбек т.б.) белгілі жүйеге келе қоймайды да, осының нәтижесінде оның психикасы өте нәзік, түрлі сыртқы әсерге берілгіш келеді. Әрине, бұдан бала есейген соң, оның ырықсыз зейіні маңызын жояды деген қорытынды тумау қажет. Адам өмірінің барлық кезеңдерінде ырықсыз зейін тиісінше орын алып отырады. Қызығу - ырықсыз зейінің бұлағы. Өйткені, қызықты іске көңіліміз тез ауады. Мәселен, қызықты кітап оқуға ырықсыз зейін де жеткілікті. Ал қызықсыз кітап оқу - ырықты зейінді керек етеді. Ырықты зейінде де қызығу орын алуы тиіс. Бірақ ырықты зейін де жанама, дәнекерлі қызығуды керек етеді. Мұнда адам істен шығатын нәтижеге қызығады, оны орындау үшін күш жұмсайды. Олай жасамаса іс өнбейді, күткен нәтиже шықпайды.
Ырықсыз зейін физиологиялық тұрғыдан барлау рефлексінің жемісі болып табылады. Зейіннің бұл түрі жануарлар мен адамдардың сыртқы ортамен байланысында үлкен рөл атқарады. Ырықсыз зейін кез келген тітіркендіргіш арқылы пайда бола бермейді. Ырықсыз зейінің көрінуіне төмендегі жағдайлар себеп болады:
а) күшті тітіркендіргіштер (көзді аштырмайтын жарық, қанық бояулы заттар, қатты дауыс,мұрын жаратын иіс т.б.), заттар мен құбылыстардың жаңалығы мен қозғалысы (мәселен, адамның үстіндегі киімінің өзгеруі, дыбыстың, жарықтың артуы не кемуі т.б.).
ә) адамның сыртқы дүниедегі объектілерге қатынас жасауының дәрежесі (қызығу, қажетсіну, көңіл - күйінің хош болуы) ырықсыз зейіннің тууына жақсы әсер етеді[46].
Ырықсыз зейін кейбір зерттеулерде пассивті зейін, енді бір құралдарда эмоциялық зейін деп аталады. Бұл екі түрлі атау да ырықсыз зейіннің ерекшелігін көрсетеді. Пассивті зейін объектіге бағытталған санын шоғырландыру үшін ерік күшінің қажет емес екендігін білдіреді. Ал ырықсыз зейінді эмоциялық деп атау зейіннің объектісі және соған байланысты көңіл күй мен эмоциялар, қызығулар, мақсат-мүдде арасындағы арақатынастың мәнісін білдіреді.
Сонымен, ырықсыз зейін деп сананың белгілі бір объектіге бағытталып, соған шоғырлануын айтамыз. Сан қилы тітіркендіргіш ішінен күші басым тітіркендіргіш зейінді өзіне еріксіз аударады.
Мысалы, сөреде қатар тұрған кітаптар арасынан мұқабасы қызыл кітап бірден көз тартады. Мұның себебі қызыл түстің көзге әсер ету коэффициентінің күшті екендігінде. Осы орайда мәнерсіз бірқалыпты айтылған сөз басқалардың назарын өзіне жөнді аудара алмайды.
Адамның ырықты зейін әрекеті саналы түрде белгілі ерік күшін жұмсау арқылы орындалуынан көрінеді. Ырықты зейінде белгілі бір мақсат, объектіге ерекше зер салып отыру көзделеді, ол жұмыстың басынан аяғына дейін ерік-жігерді жұмсауды талап етеді. Ырықты зейін мынадай ерекшеліктермен сипатталады:
1) Қандай болмасын бір әрекеттің талабына сай зейінді бағындыра алу үшін іс-әрекетке тікелей кірісу қажет.
2) Үйреншікті жұмыс жағдайын жасап алып, алаңдататын нәрселерден бойды аулақ ұстаған жөн.
3) Орындалатын істің мәнісін, маңызын түсіну үшін білімге шын ықыласпен берілген дұрыс.
4) Түрлі қолайсыз жағдайларда да жұмыс істеуге машықтану. Мәселен, көңілді алаң қылатын бөгде тітіркендіргіштердің (айқай-шу, тарсыл-гүрсілдерде де) әсеріне берілмей жұмыс істей беру. Бұл зейінді шынықтырудың, оны мықты және шыдамды етіп тәрбиелеудің ең жақсы жолы болып табылады.
5) Зейінді бөлуді үнемі ескертіп отыру керек. Бір сөзбен айтқанда, ырықты зейін деп іс әрекетті жоспарлы түрде ұйымдастыруды айтады [47].
Ырықты зейін, ерікті немесе активті зейін деп те аталады. Мұндай атаулардың бірі сананың белгілі объектіге шоғырлануындағы адамның шешуші рөлін көрсетеді. Сананың әрекеті белгілі бір шарттарымен байланысты болып, бір объектіге бағытталуын ырықты зейін дейміз. Ырықты зейіннің психологиялық мазмұны адамның іс-әрекетіндегі алға қойған мақсатымен, ерік күшімен байланысты. Машина жүргізуші, есепші, тәжірибе жүргізуші, ғалым алдын-ала мақсатын белгілеп, оны орындап шығу үшін соған саналы әрекетін бағыттайды. Олай етпеген жағдайда мақсатты ісінен нәтиже шығару мүмкін емес.
Ырықты зейінді дұрыс ұйымдастырудың маңызды шарты - адамның психологиялық күйі. Шаршап шалдығып отырған адамның зейіні тұрақсыз болады. Адамның сырқаты, жан қинайтын бөгде ойлар тағы басқалар ырықты зейіннің сапасын нашарлатады. Ырықты зейінді күшейту үшін сөз арқылы қайталап айтып, алға қойған мақсатты тұрақтандыруға болады. Әрқилы жағдайларда жұмыс істей білумен адамның міндеттері де ырықты зейіннің тұрақты болуына ықпал етеді. Адамның күрделі мәселелерді шешу, жаңа терминдермен шетел тілін меңгеру - мұның бәрі де ырықты зейін арқылы іске асады.
Зейіннің екі түрі де бір-бірінен ешқашан қалмай ілесіп отырады. Ырықты зейін ырықсызға, ырықсыз зейін ырықтыға қарай жиі алмасады. Шындығында, адамның үнемі ырықты зейін жағдайында болуы мүмкін емес. Оқушы алғашқыда жай қызыққан нәрсесіне тікелей зейінін аударады, ал содан кейін сабақтың мақсатына қарай тікелей қызық емес басқа материалдарға да зейін қояды. Алғашқы уақытта қызықсыз болып көрінген сабақ кейін балаға түсінікті бола бастайды. Бұл кезде оның ырықсыз зейінінің сыртқа тебіліп, ырықты зейінінің пайда бола бастағанын аңғаруға болады.
Зейіннің үйреншікті деп аталатын түрі де бар. Үйреншікті зейін - адамға табиғи сіңісіп кеткен, арнайы күш жұмсамай-ақ орындалатын зейін. Мәселен, бала оқуға берілсе, бұл оның тұрақ әдісіне айналса, оның зейіні де үйреншікті бола бастайды. Қандай нәрсеге болса да үйреніп, жаттығып алған соң, адамның іс-әрекеті дағдысына айналады. Үреншікті зейінің де табиғаты осыған ұқсас. Өйткені, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz