Жетыбай кен орны
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Бисенғалиева Ж.Н.
ЖЕТЫБАЙ КЕН ОРНЫ ЖАҒДАЙЫН ГЕОЭКОЛОГИЯЛЫҚ БАҒАЛАУ ЖӘНЕ АНТРОПОГЕНДІК ЖЕР БЕДЕРІНІҢ КАРТАСЫН ҚҰРАСТЫРУ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
мамандық 5В071100 - Геодезия және картография
Алматы 2015
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым минстрлігі
Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Қорғауға жіберілді
_______________Кафедра меңгерушісі_____________Касымканова Х.М.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: ЖЕТЫБАЙ КЕН ОРНЫ ЖАҒДАЙЫН ГЕОЭКОЛОГИЯЛЫҚ БАҒАЛАУ ЖӘНЕ АНТРОПОГЕНДІК ЖЕР БЕДЕРІНІҢ КАРТАСЫН ҚҰРАСТЫРУ
5В071100 - Геодезия және картография мамандығы бойынша
Орындаған
Ғылыми жетекші
г.ғ.к.,доцент
Норма бақылаушы
Алматы, 2015
Түйіндеме
Дипломдық жұмыстың тақырыбы: Жетыбай кен орны жағдайын геоэкологиялық бағалау және антропогендік жер бедерінің картасын құрастыру.
Жұмыстың құрылымы: 57 бет, 3 тарау, 3 кесте, 23 иллюстрация, 26 пайдаланылған әдебиет көздері, 6 қосымша.
Кілт сөздер: картографиялау. экология, антропоген көздері, геология, ара қашықтықтан зерделеу, ГАЖ технологиялары.
Жұмыстың мақсаты: ГАЖ технологияларының көмегімен Жетыбай кен орны жағдайын геоэкологиялық бағалау және антропогендік жер бедерінің картасын құрастыру болып табылады.
Қойылған мақсатқа сәйкес төмендегідей міндеттер орындалды:
1) Жетыбай маңының қазіргі физикалық-географиялық жағдайын анықтау;
2) карталарды құрастыру әдістерін анықтау;
3) ArcGIS 9.3 және ENVI 4.7 бағдарламаларының жасақтамасының
көмегімен Жетыбай маңының ғарыштық сурет негізінде, физикалық, антропогендік көздер және экологиялық жағдайының карталарын құрастыру;
Жұмысты өңдеу барысында топографиялық карталар, ғарыштық суреттер, әдебиет көздері, диссертациялар, интернет ресурстары мен заманауи геоақпараттық картографиялау әдістері қолданылды.
Реферат
Дипломная работа на тему: Геоэкологическая оценка состояния и составление карты антропогенного рельефа месторождения Жетыбай на основе данных ДЗЗ.
Структура работы: 57 страниц, 3 главы, 3 таблиц, 23 иллюстраций количество использованных источников 26, приложений 6.
Ключевые слова: картографирование экология, источники антропогена, геология, дистанционное зондирование, ГИС - технологий.
Цель работы является геологическая оценка состояния и составление карты антропогенного рельефа месторождения Жетыбай.
Для достижения поставленной цели были выполнены следующие задачи:
1) выявить современное состояние физико-географических условий местности Жетыбай;
2) определить методику составления карт;
3) составить физическую, экологическую, динамическую карту с использованием программных обеспечений ArcGIS 9.3 и ENVI 4.7.
В прцессе работы были топографические карты, космоснимки, литературные источники, диссертации и монографии, данные интернет и современные методы геоинформационного картографирования.
Abstract
Diploma thesis on the topic of Geoecological assessment and mapping of anthropogenic relief Zhetybai field 7
Structure: 57 pages, 3 chapters, 3 charts, 23 illustrations, the number of sources that were used 26, enclusore 6.
Keywords: mapping, ecology, sources of anthropogen, geology, remote sensing, GIS technology.
An aim of work is geological estimation of the state and drafting of map of anthropogenic relief of Zhatybai field.
To achieve this goal the following tasks were included:
1) to identify the current state of physical and geographical conditions of the Zhetybai field;
2) to determine the method of the maps are created;
3) make of charts anthropogenic relief, geoecological assessmentusing softwareArcGIS 9.3 andENVI 4.7.
In the process, the processed data were used remote sensing, literature, dissertations and monographs, Internet data and modern methods of geoinformation mapping.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5
1
Жетыбай кен орнының қазіргі жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
6
1.1
Географиялық орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1.2
Жетыбай кен орнының геологиялық зерттеу және игеру тарихы ... ..
6
1.3
Тектоникалық құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
7
1.4
Жетыбай маңының жер бедерінің ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... .
9
1.5
Топырақ-өсімдік жамылғысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
9
1.6
Зерттеу аймағының өнеркәсібіне сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
11
1.6.1
Аймақтағы мұнай өндірісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
11
1.6.2
Жетыбайдағы жарықшақ тас өнеркәсібі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...
15
1.7
Мұнай-газ өндірісінің табиғи компоненттерге әсері ... ... ... ... ... ... ..
17
2
Зерттеу аймағының карта құрастыру әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ...
19
2.1
ГАЖ-дың карта құрастырудағы рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
19
2.2
Геоақпараттық модельді ArcGIS бағдарламасында құрастыру ... ... ..
21
2.3
Ара қашықтықтан зерделеу мәліметтерін қолдану ... ... ... ... ... ... ...
28
2.4
ENVI бағдарламасының карта құрастырудағы мүмкіншіліктері ... ...
33
3
Жетыбай мұнай кешенін картографиялау ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .
37
3.1
Ғарыштық сурет негізінде құрастырылған карта (1984,1994,2015жж
37
3.2
Антропогендік жер бедерінің картасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
40
3.3
Геоэкологиялық бағалау картасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
50
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
51
Қосымша А ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
52
Қосымша Ә ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
53
Қосымша Б ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
54
Қосымша В ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
55
Қосымша Г ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
56
Қосымша Ғ ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
57
Кіріспе
Маңғыстау обылысы - мемлекетіміздің мұнай өнеркәсібінің жетекші аймағы. Өндіру динамикасы жылдан-жылға артып келеді, жылдық мұнайдың - 15721,6 мың т, үлесін құрайды.
Жетыбай мұнай кешені - тек Маңғыстау өңірінде ғана емес, сондай ақ еліміздің экономикасында үлкен жетекші рөл атқарып отырған кен орны. Сондықтан оны зерттеу және картографиялау бүгінгі күнде өзекті мәселе.
Дипломдық жұмыста Жетыбай кен орны жағдайын геоэкологиялық бағалау және антропогендік жер бедерінің картасын құрастыру үшін, алдымен Жетыбай кен орнының ғарыштық суреттерін және топографиялық картасын табу кажет болды. Содан соң Жетыбай кен орнының осы уақытқа дейінгі және қазіргі экологиялық жағдайы туралы мәліметтерді жинақтауды қажет етті.
Жұмыстың мақсаты - жаңа ГАЖ- функцияларын, технологияның мүмкіндіктері мен ұтымдылығын көрсете отырып, жаңа технологияларды пайдаланып ғарыштық суреттердің алыну және өңделу жолын көрсету, сонымен бірге ArcGis бағдарламасы арқылы бақылау жасау мүмкіндігі көрсетілген.
Негізгі бөлімнің алғашқы тарауында Жетыбай кен орнының физика - географиялық жағдайы сипатталған. Оның ішінде географиялық орны, жер бедері, топырақ - өсімдік жамылғысы, пайдалы қазбалары, мұнайгаздылығы, тектоникалық құрылымы туралы толығымен баяндалған.
Негізгі бөлімнің екінші тарауында аэроғарыштық суреттердің алыну және өңделу жолы көрсетілген. Картографияда аэроғарыштық зондтаудың қолданылуы, қазіргі жағдайы жайында мәліметтер келтірілген. Ғарыштық суреттердің артықшылықтары мен қолданылу аясы туралы да баяндалған.
Соңғы тарау осы жұмыстың негізгі процесі - Жетыбай кен орны жағдайын геоэкологиялық бағалау және антропогендік жер бедерінің картасын құрастыру, яғни ArcGis пен Envi бағдарламасын қолдану арқылы қазіргі бедер түзуші үрдістерінің картасын, антропогендік көздер картасын құрастырып, өзгерістерін көрсету.
Жұмыстың міндеттері:
1) картографиялау нысанының физикалық-географиялық негіздері;
2) зерттеу аймағының картасын құрастыру әдістері;
3) Жетыбай мұнай кешенін картографиялау.
1 Жетыбай кен орнының қазіргі кездегі жағдайы
1.1 Географиялық орны
Маңғыстау облысы Еуразия материгінің орталығында Каспий теңізінің солтүстік-шығысындағы Маңғыстау, Бозашы түбектері мен Үстірт қыратының батысында, Қазақстанның қиыр оңтүстік-батысында орналасқан.
Жетібай кен орны Маңғышлақ түбегінің батыс бөлігінде орналасқан және әкімшілік жағынан Қазақстан Республикасындағы Маңғышлақ облысының Ералиев ауданының құрамына кіреді. Кен орнына жақын елді мекендер Жетібай кеңшары (1 км), Ералиев аудан орталығы (60 км), Жаңаөзен қаласы (70 км) және Ақтау қаласы (80 км) болып табылады.
Географиялық жағынан аудан әлсіз өрнектелген кең (жазық), Оңтүстік-батыс бағытында жазық болып осал айқындалған көрсетеді. Рельеф (жер бедері) белгілері 140 тан 170 километрге дейінгі аралықта өзгереді. Ауданның климаты лездік континенталдық. Атмосфералық жауын-шашын жылына 140 мм дейін түседі. Абсолюттік минимум минус 33ºС. Ауаның орташа жылдық температурасы плюс 10ºС. Аудан күшті желдермен және құмды борандармен сипатталады. Солтүстік-батыс бағыттағы желдер басымырақ. Топырақтың тақ боп қату тереңдігі 1 метрге жетеді.
Кен орнының өнеркәсіптік мұнай газдылығы 1961 ж. орнықтырылған. Кен орнындағы мұнай өндіруді Мангышлакнефть Жетыбайнефть МГӨБ жүргізеді. Пайдалану бұрғылауын Жетібай басқармасының бұрғылау жұмыстары жүргізлді. Аудан жерінде Ақтау-Жетібай-Өзен-Мақат-Атырау темір жолы өтіп жатыр.
Жалпы ұзындығы 150 км болатын Өзен-Жетібай-Ақтау көлік жолы тартылған. Мұнайды тасымалдау үшін мұнайды жолай қыздыруы бар: Өзен-Атырау және Өзен-Жетібай-Ақтау мұнай құбыры тартылған. Ақтау теңіз портына мұнайды танкерлермен құю айлағы тұрғызылған [1].
1.2 Жетыбай кен орнының геологиялық зерттеу және игеру тарихы
Кен орыны жергілікті көтерілімдер мен күмбездермен күрделенген, батыс-солтүстік-батыс созылымының ірі брахиантиклиналь қатпарына тураланған. Жоғарғы және төменгі бор, жоғарғы және ортаңғы юра түзілімдерінде өнеркәсіптік өнімділік анықталған. Өнімді қабаттың биіктігі 1500 метрге жетеді. Бор кенішінде таужыныстардан 12 газды, ал юра қатқабатынан-13 мұнайлы және мұнайлыгазды горизонттар бөлініп шығады. Өнімді горизонттардың көпшілігі көп қабаттық болып келеді. Тұтқыштардың типтері бойынша шоғырлар негізінен қабаттық, дөңесті, тектоникалық және литологиялық шектелген. Негізгі дөңесте горизонттарының бір ғана су-мұнай жапсары бар, осыған байланысты шоғырлар типтері бойынша массивті-қабаттыққа жатуы ықтимал.
Жинауыштары саңылаулы, құмтастар мен құмайттастардан құралған. Газдық горизонттардың ашық кеуектілігі 26,8-30,6%, өтімділігі 0,2-0,4мкм² дейін. Юра қатқабатында біршама жоғары кеуектілік-26,5% және өтімділік-0,523 мкм². Өнімді горизонттарының жапқыштары 2-60 метр қалыңдықтағы саздар болып келеді. Жинауыштардың тиімді қалыңдығы кең шекте өзгереді. 2,7-14,1 метр дейінгі газ қанығу төменгі бордың шоғырларында 4-30 метр дейін, юра горизонтында сәйкес түрде 2,6-167 метр дейін және 1-20 м дейін. Мұнайдың тығыздығы 844-874кмм³, күкірттің мөлшері 0,16-2%, парафин 16-22,6%. Мұнайдың бастапқы шығымдары горизонт бойынша тәулігіне 1 метр текшеден 81 метр текшеге дейін өзгереді. Газдық фактор 47-275 метр текше.
Құрылым төменгі өнімді горизонттар бойынша біршама анық білінетін жеті жергілікті көтерілімдерден күрделенген. Порсымұрын және Шығыс Порсымұрын көтерілімдері, бір-біріне салыстырмалы түрде жықпыл тәрізді орналасқан күмбезден тұратын Хумұрын күмбезі мен негізгі дөңес антиклиннің осьтік линияларына тураланған. Солтүстік-Батыс және Ақсай күмбездерін өзен қатпарларының солтүстік қанаты күрделендіреді [2].
Жетібай кен орны кіретін Оңтүстік-Маңғышлақ иілімінің Солтүстік беті өткен жүз жылдықтың ортасынан бастап зерттеле бастады. Ауданды едәуір жоспарлы геологиялық зерттеу 1950-ші жылдардың соңынан бастап басталды.
1962 жылы Казнефтегеофизика және Мангышлак-нефтегеофизика Жетібай ауданында 1:50000 масштабында МОВ сейсмикалық жұмыстары жүргізілді, ІІІ-Г жағылмалы горизонты бойынша солтүстік-батысқа өте жатық екенін ауқымды құрылымдық террасса айқындалған.
1962-1964 жылдары іле геофизикалық экспедицисымен (А.В. Праршков, В.А. Попов, В.Л. Рыбак) графометриялық және радиогеологиялық жұмыстар жүргізілді. Батыс-Жетібайлық құрылымның сипаттамалары алынды.
Тұрандық геофизикалық экспедициясымен (Н.Я. Купик, А.О. Урсов, В.О. Быкадоров) Оңтүстік-Маңғышлақ территориясында КМПВ әдісімен аудандық сейсмикалық профилдеу жұмыстары жүргізілді.
1.3 Тектоникалық құрылымы
Жетібай кен орны белгілі болғандай, Оңтүстік-Маңғышлақ майысуының шегінде тұр, оған тән ерекшелік, оның көлденең құмды-ракушкалы көтерілу аймақтары. Қараудандық білек тәрізді тоқының және Қараудандық аңғарының бірнеше тереңдік изомертлік ойысымен айырғандылық болып табылады. Майысудың солтүстік бортында оңтүстік шекараның Жетібай-Өзендік-қақшабаттық тектоникалық сатылары орналасқан, олар шағылмалы горизонт бойынша тіркелетін тереңдік айырмашылық болып табылады. Солтүстігінде Жетібай-Өзендік тектоникалық саты тереңдік сынулармен (шығыс жақ бөлігі қазіргі уақытта әлі де болса айқындалмаған), өзінің құрамына бір қатар ірі білік тәріздес көтерілулермен майысулар кіретін Маңғышлақтық дислокация аймағын Оңтүстік-Маңғышлақ майысуын бөліп тұрады. Жетібай-Өзендік тектоникалық сатысы едәуір айқын болып табылады, онда Өзен, Қарамандыбас, Жетібай, Теңге, Тасболат, Ақтас сияқты бір қатар газ-мұнайлы кен орындары анықталған, олар басқа да бір қатар құрылымдармен бірге үш күмбез тәріздес орналасқан тік сызықтар түзеді, оларға өз кезегінде ІІ кезекті құрылымдар үйлескен.
І Өзендік-Өзен-Қарамандыбас, Асар-Қарамандыбай, Солтүстік Жетібай құрылымы.
ІІ Жетібайлық-шығыс Жетібай, Ақтас, Оңтүстік-Асарлық құрылымы.
ІІІ Теңгелік-Теңге, Тасболат, Тарлы, Атанбай құрылымы [3].
Осы аймақтардың геологиялық құрылыстардың жалпы ерекшелігі Маңғышлақ дислокация аймағына қарай бағытта тектоникалық сатыны бойлай сызықты шығыңқылық болып табылады. Жетібай Өзендік тектоникалық сатының барлық айқындалған құрылымдары антиклиналдық қатпарлары бар, өте тік, батыс шеті бір шама жетілген және шығысында едәуір ауқымды ассиметриялық ақаулы болып табылады. Сонымен қатар бөліктен нақты зерттеуден кейін бірнеше өстер байқалды. Өзінің дамуында барлық құрылымдар зерттелген болып табылады. Олардың құрылымдық қабаттарының өте толық сәйкес келуі және морфологиялық лездік нақтылығы тереңдігіне байланысты. Геологиялық құрылыс тән болып табылады. Жетібай тектоникалық жағынан ірі жатық, субендікті бағытта шығыңқы қатпарларды білдірді. Турон неоком табаны бойынша құрылымдық карталарға талдау жасау көрсететіндей қатпарлардың негізі пішіні және оның кеңістіктегі орны әртүрлі стратиграфиялық горизонттар бойынша жақсы сәйкес келеді, бірақ-та онша үлкен емес ауытқулар бар.
Тұран табаны бойынша оның сызықты өлшемдері мен құрылымының жазық төбеге және едәуір жатық қанаттарға ие, төбенің шығыс және батыс бөлікетерінде өстің әсерінен оны туран табаны бойынша контурлайтын екі онша үлкен емес күмбез тектес көтерілім байқалады. Оның иілуі 240 метрді, неоком жату беті бойынша 1225 метрді құрайды. Олардың арасындағы майысу амплитудасы үш және ондағанға жетеді, және сәйкесінше батыс бөлігі -113, 3, 31, 27 ұңғылар аумағындағы шығыс жақ бөлігінше салыстырғанда желінген. Оңтүстік бағытта жыныстардың құлауы Оңтүстік қанаттың батыс және шығыс бөліктерімен салыстырғанда айқын бейнеленген. Жыныс жамылтқы бетінің құрлымдық картасы бойынша шамамен бірдей, құрылымдық мұрындығы байқалмайды, құрылымның пішіндері бірдей, батыс - қазір шығыстағы төбе ауқымды кең. 92-ұңғы аумағында амплитудасы 5-7 метр болатын майысу байқалады. Әр бір қанаттағы көтерілу кеніштен тысқары жерде орналасқан. Кестеде көрсетілгендей тереңдеген сайын қатпарлардың құлау бұрышы өседі, ал амплитуда кемиді. 1-кестеде кен орынның тектоникалық құрылымдары (қабаттардың сандық көрсеткіштері) көрсетілген.
1-кесте
Жетібай кен орнының тектоникалық сипаттамалары
Құрылым-дық бет
Қабатқа жыныстардың құлау бұрышының орташа мәні, м
Қатпарлы
қабаттардың
амплитудасы
Қатпарлардың
өлшемі, км
Иілуді соңғы
нұсқалау,м
Ұзын өс бойынша
Қысқа өс бойынша
Туран
ауданы
0 040*10100030
60
26 29
4,8 6,0
-270
-290
Құмдық
ауданы
20 *203010
115
25,3
4.10
-1275
Жамылу
2040*40101030
180
21,1
2,04,6
-2230
1.4 Жетыбай маңының жер бедерінің ерекшеліктері
Аймақ территориясының жер бедері біркелкі емес. Оның территориясында аласа таулар, қыраттар немесе үстіртті жазықтар мен ойпаттар, ойыстар бар. Олар: аласа таулар - облыстың орталық бөлігінде; қыраттар немесе үстірттер - батыс, оңтүстік және шығыста; ойпаттар - солтүстік және оңтүстікте, теңіз жағалауында. Бұлардан басқа облыста құмды алқаптар, сорлар, тақырлар барлық жерде кездеседі.
Жетыбай жер бедерінің геологиялық даму кезеңі юра-палеоген дәуірінде аяқталып, кейін геоморфологиялық даму кезеңі батсалды. Рельефтің қалыптасуына өзінің даму кезеңдерінде ішкі (эндогенді) және сыртқы (экзогенді) күштердің әсері болған. Эндогенді күштердің әсерінен тау жүйелері, қыраттар, жазықтар мен ойыстар пайда болса, сыртқы (экзогенді) күштердің әсерінен таулар бұзылып, қыраттар тілімденіп отырған.Тауаралық аңғарлар үгілу өнімдеріне толып, тауаралық жазықтар пайда болып, таулар тегістелген аласа тауларға айналған. Сонымен қатар, сайлар, жыралар, құмды алқаптар, үңгірлер, тақырлар, сортаңдар пайда болған.
Жетыбай жер бедерінде негізінен рельефтің орта-аласа таулар, куэст таулар, биік үстірттер, ойпаттар, сорлар және ұсақ-жеке төбешіктер, жыралар, жартастар, төрткілдер, үңгірлер басым келеді [4].
1.5 Топырақ-өсімдік жамылғысы
Топырақ - күрделі табиғи құрылым. Ол әртүрлі факторлардың (климат, тау жыныстары, тірі организмдер, т.б.) өзара әрекеттесіп, өзгеру нәтижесінде пайда болады. Жетыбай топырағының құрылысы ерекшеліктерге ие болғанымен, негізінен қоңыр және сұр қоңыр топырақ типтерінен тұрады. Қоңыр топырақ қоңыр түсті болып келеді және қара шірік қабаты едәуір дамыған, құнары біршама жақсы болады. Ал сұр қоңыр топырақ ақшыл, кейде ақ түсті болып келеді, қара шірікке өте кедей (1%-дан аз). Екі торыраққа да ортақ қасиеттер негізінен олардың тек шөл дала зонасына тән болуында. Олар сазды, саздауытты жыныстардан түзілген.Екі топырақтың да құрылысы қарапайым әрі құнары аз болады. Неоген және төрттік дәуір шөгінділерінде қалыптасқан қара шірік (гумус) қабатының қалыңдығы 10-20 см - ге болады. Қоңыр топырақтың астыңғы қабаты тығыз, беткі қабаты бос шаңдауытты болады, екі типтегі топырақта өте жұқа, қатты қабықшамен қапталған. Қабықша топырақты жел мен судың әрекетінен барынша қорғайды. Олар ауыр салмақты (автомашина, т.б.) күшке шыдай алмай тез бұзылады да, қалпына келуі қиындай түседі [5].
Топырағы бұзылған жерлер су мен желдің әсерінен ұлғайып, шаң көтерілуіне және өсімдіктің өспеуіне апарып соқтырады. Көлік жүрген жерлер бірте- бірте линиялық ойысты сызықтарға айналып, жаңбырлы кезде батпақ болып көлікті жүргізбейді, сондықтан көліктер үнемі жаңа жол жасауға мәжбүр болып, бірте- бірте жолдар, яғни бұзылған топырақ қабатының көлемі ұлғая береді. Осындай жолдар ғарыштық суреттердің өзінде де анық айқын көрініп тұрады. Бұзылған жолды топырақ қабатын қалпына келтіру үшін кемінде 25-30 жылдай уақыт кетеді. Сондай -ақ мұндай топырақ жамылғысы бұзылған жерлерге ешқандай өсімдік түрлері өспейді.
Жетыбай аймағы шөлдік шөлейттік табиғат зонасында жатқандықтан, Қазақстанның басқа табиғат зоналарына қарағанда өсімдіктер өте аз таралған мекен. Шөл өсімдіктері шөптесін, шалабұта және бұта болып бөлінеді, олар шөл жертарабының өсімдік қабатының әртүрлі деңгейін құрайды. Олардың өсу мерзімі әртүрлі болып бөлінеді көп жылдық және де біржылдық. Негізгі шөптесін өсімдіктер: адыраспан, алабота, жантақ, жусан, қамыс, бетеге т.б.Шөл флорасының жоғарғы қабатын бұталар мен ағаштар құрайды. Олардың кәдімгі ағаштан айырмашылығы - діңдері көп болады. Биіктігі 5-6 м- ге дейін жететіндері бар және 15-20 жыл өмір сүреді. Жетыбай өсімдіктер дүниесінің ең басты ерекшелігі - біртұтас өсімдік жамылғысының болмай, жеке өсімдіктердің шашыраңқы өсуінде.
Екінші бір қасиеті - құрғақшылық пен ыстық климатқа бейімделуі (ксерофиттік). Мұндай өсімдіктердің жер бетіндегі бөлігінен гөрі тамырлық жүйесі жақсы дамып, ылғал алуы үш метр тереңдікке дейін барады. Шөл өсімдіктері (ксерофиттер) өз бойындағы азғана ылғалды үнемдеу үшін әртүрлі ғасырлық бейімдеулерді басынан өткізген. Көптеген өсімдіктердің жапырағы кіп кішкене, шағын болып келеді (жусан), ал кейбірінде жапырақтың жапырағы аты қалмайды (қылша сияқтылар), жантақ сияқтыларда жапырақтың орнын тікенек басады. Селеу, бетеге, т.б. өсімдіктердің ұзын жапырағы түтікшеге айналып оратылып дамиды. Осының бәрі ыстық күн астында булануға барынш а кедергі жасауға арналған табиғи бейімділік. Сондай- ақ шөл, шөлейт өсімдіктердің сыртының түкті-түбітті болуы да, балауыз табымен шырыштанып тұруы да осындай әрекеттің қатарына жатады [6].
Жетыбай өңірінің өсімдіктері топырақ құрылымына байланысты әр жерде әртүрлі болады. Сонғы жылдары Жетыбай өсімдіктер дүниесі өте қатты деңгейдегі дағдарысқа ұшырады. Малды артық баққанда жайылым тапталып, топырақ қабаты тығыздалып қалады. Мұның өзі өсімдіктердің өсіп-өнуін қиындатады. Сондай-ақ өсімдіктердің өспей қалуына адам әрекетініңде әсері жоғары.Топырақ қабатының бұзылуы, өсімдік түрлерінің азаюы, жайылым сапасының күрт төмендеуі-мал шаруашылығының тигізден зардабы болып саналады. Жетыбай көлік жолдарын реттеу, жайылымды жерлерді шамадан тыс артық пайдаланбау, бағалы өсімдіктердің жасанды түрлерін көбейту адам өмірі үшін маңызды шаралардың бірі.
1.6 Зерттеу аймағының өнеркәсібіне сипаттама
1.6.1 Аймақтағы мұнай өндірісі
Маңғыстау жер қойнауының байлығымен әйгілі. Оның байлығы территорияның геологиялық құрылысы мен тарихи даму ерекшелігіне тәуелді. Мезозойдағы және одан кейінгі тау түзілу процестері кезінде магмалық жыныстар жарықтар арқылы жоғары көтеріліп, шөгінді жыныстар метаморфталған. Нәтижесінде рудалар мен минералдар пайда болған. Ұзақ жылдар бойы жел, су және ыстық пен суықтың әсерінен мүжілген аласа тауларда тереңде жатқан рудалар жер бетіне жақындап, кейде тіпті жер бетіне шығып жатады. Шөгінді жыныстарда рудасыз қазбалар қалыптасқан.
XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырда Маңғыстау түбегінің кен байлығының өндірістік маңызын анықтау бағытында жүргізілген зерттеу жұмыстары түбекте мұнай мен газ кенорындарының көп алқапты алып жатқандығы анықталды. Сонымен қатар, онда темір, марганец, мыс, целестин, барит, қоңыр көмір, табиғи тұз, бор, гипс, құрылыстық материалдардың (саз, ұлутас, әктас, доломит, мергель) кенорындарын тапқан. Белгілі болған барлық пайдалы қазбалар түгелге жуық мезозой-кайнозой жыныстарында шоғырланған. Су қорын іздеу нәтижесінде жерасты су көздері табылды.
Облыс территориясынан пайдалы қазбалар кен орындарының үш түрі де (жанатын, рудалы, рудасыз) кездесіп отыр. Мұнай мен газ - Маңғыстауда юрада неоген дәуіріне дейінгі жыныстардан түзілген қабаттарда кездеседі. 1961жылы шілдеде Жетібай кен орнында тұңғыш мұнай фонтаны атқылады. Газ облыс территориясында жеке кен орын түрінде кездеспейді. Соңғы кездері солтүстік-шығыс Каспий теңізі материкті қайраңы зерттеліп, Тюленьи аралдарында, Ұлутас мүйісі мен Бозашы қайраңдарының өздерінде 5 метр тереңдікте 2,5 миллиард тонна мұнай қоры анықталды. Дегенмен жыл сайын мұнай өнімі аз көрсеткіштер көрсетіп келеді.
Маңғыстау облысы Қазақстан Республикасының басты мұнай мен газ өндіретін аймағы және ол жылына миллиондаған тонна мұнай, миллиардтаған текше метр газ береді [7].
Маңғыстау мұнай және газ кен орындары қорының мөлшеріне қарай өте ірі (қоры 300 млн. тоннадан астам), ірі (қоры 30-300 млн. тоннадан астам), орташа (қоры 10-30 млн. тонна), уақ (10 млн. тоннаға дейін) болып бөлінеді. Кен орындары қорын, мөлшеріне қарай бөлінуін және олардың жіктелуін төмендегі кестеден көруге болады (2 - кесте).
2-кесте
Кен орындардың жіктелуі
Кен орындардың бөлшектенген түрлері
Саны
Кен орындары
Кен орындардың жинақталған қорлары (% есебімен)
Өте ірі
Ірі
Орташа
Кіші
1
5
4
49
Өзен
Жетібай, Қаламқас, Қаражанбас, Солт.Бозашы, Теңге
Асар, Доңға - Еспелісай, Оңт.Жетібай, Тасболат
Басқа кен орындар
39 %
44,7 %
5,4 %
10,9 %
Қырық жылдай уақытта жүргізілген терең барлау жұмыстарының нәтижесінде Маңғыстау өте ірі мұнай қоры бар өлкеге айналды. Облыста 59 мұнай, олардың 40-ы Маңғыстаумұнайгаз бірлестігінің меншігінде болса,18-і Маңғыстаумұнайгазгеология бірлестігінде. Мұнай кен орындары көмірсутектер түріне қарай төмендегідей болып ерекшеленеді: мұнай және газ кен орындары-23, мұнай кен орындары-22. Кен орындардың басым көпшілігі Оңтүстік Маңғыстауда (41 кен орны) және оған сәйкес мұнай мен газдың алынатын қорлары да (бүкіл облыс қорының 66,5%-і) осы аймақта. Оңтүстік Маңғыстауға Өзен-Жетібай, Жазғұрлы, Қарақия мұнай-газ зоналары қарайды. Келесі орында Бозашы түбегі, онда 8 кен орны (қордың 29,8%-і) бар, 3-орнында - Үстіртте 4 кен орны (қордың 2,5%-і), соңғы орында - оңтүстік Каспий маңы аймағы (қордың 1,2%-і) бар.
Жетібай кен орыны - бұл мұнай-газ конденсатты кен орыны. Ақтау қаласынан оңтүстік-шығыста 80 шақырым жерде орналасқан. Құрылым 1955 жылы айқындалды, 1961 жылы ашылды. Құрылымның өлшемдері 22,5*6,5 шақырым , амплитудасы 60 метр. Өнімділіктері жоғарғы және ортаңғы юра түзілімдері болып табылады, онда қабаттасқан құмтастар, құмайттастар, саздардан құралған 13 горизонт анықталған. Өнімді горизонттардағы құмтастар қатпарының саны 2-8 дейін өзгереді. Қиманың өнімді бөліктерінің жалпы қатқабаты 700 метр асады.
Стратиграфиялық өнімді горизонттары жоғарғы юраның бат, байос, ален жікқабаттарына жатады, одан 2 газды, 11 мұнайлы және 7 мұнайгазды (олардың біреуі газ конденсатты) түзілімдер бөлініп шыққан. Тұтқыштарының типтері бойынша шоғырлар қаттық, дөңестік, бірақ сондай-ақ массивті-қаттық және қаттық, литологиялық шектелген. Өнімді горизонттардың жатыс тереңдігі 1700-2500 метр. Жинауыштары саңылаулы. Жинауыштарының мұнай қанығу қалыңдығы 1,3-21,2 метр шегінде, газ қанығу 2-14,4 метр дейін. Барлық горизонттардың мұнайы 830-870 кг⁄м³, тығыздығы бойынша жеңіл және орташа,шайырлылығы 4,53-15,5%, жоғары парафинді 17,2-25%, аз күкіртті 0,2-0,28%. Асфальтендердің мөлшері 0,9-3,4 дейін өзгереді. 300˚С дейін фракциялардың шығуы 25-42%. Еріген газдың құрамы: метан 58,86-76,4%, ауыр көмірсутектер 22-37%, азот 1,3-5,8%, көмірқышқыл газы 0,3-1,1%. Газ телпегіндегі бос газ метанды құраушылар 78,6% жетеді, ауыр көмірсутектер 11-18%, концентрациясы тереңдікпен төмендейтін азот 10,3% дейін, көмірқышқыл газы 0,23-1,2% келловей горизонтының конденсатты шоғырларында тығыздығы 689-704 кг⁄м³ тұрақты конденсат бар. Йод, бром, бор қатысады. Газ шоғырлары қиманың жоғарғы бөліктерінде тураланған.Төменде мұнай-газды және мұнайлы шоғырлар біркелкі кезектеседі. Шоғырлардың әр түрлі телімдерінде өлшенген қысым 175-250, температура 78-99˚С дейін ауытқиды [8].
Жетыбай кен орыны - жергілікті көтерілімдер мен күмбездер қатарымен күрделенген, батыс-солтүстік-батыс созылымының ірі брахиантиклиналь қатпарына тураланған. Жоғарғы және төменгі бор (сеномен, альб, апт жікқабаттары және неоком), жоғарғы және ораңғы юра (келловей, бат, байос, ален жікқабаттары) түзілімдерінде өнеркәсіптік өнімділік анықталған. Өнімді қабаттың биіктігі 1500 метрге жетеді. Бор кенішінде таужыныстардан 12 газды, ал юра қатқабатынан-13 мұнайлы және мұнайлыгазды горизонттар бөлініп шығады. Өнімді горизонттардың көпшілігі көп қабаттық болып келеді. Тұтқыштардың типтері бойынша шоғырлар негізінен қабаттық, дөңесті, тектоникалық және литологиялық шектелген. Негізгі дөңесте Ю-XII-Ю-XVII горизонттарының бір ғана су-мұнай жапсары бар, осыған байланысты шоғырлар типтері бойынша массивті-қабаттыққа жатуы ықтимал [10].
Жинауыштары саңылаулы, құмтастар мен құмайттастардан құралған. Газдық горизонттардың ашық кеуектілігі 26,8-30,6%, өтімділігі 0,2-0,4 мкм² дейін. Юра қатқабатында біршама жоғары кеуектілік-26,5% және өтімділік-0,523 мкм² XIII горизонтта белгіленген. Қалған горизонттарда кеуектілік 18-25% дейін, өтімділік 0,02-0,3 мкм² шегінде ауытқиды. Өнімді горизонттарының жапқыштары 2-60 метр қалыңдықтағы саздар болып келеді. Жинауыштардың тиімді қалыңдығы кең шекте өзгереді. 2,7-14,1 метр дейінгі газ қанығу төменгі бордың шоғырларында 4-30метр дейін, юра горизонтында сәйкес түрде 2,6-167 метр дейін және 1-20 м дейін.
Мұнайдың тығыздығы 844-874 км⁄м³, күкірттің мөлшері 0,16-2%, парафин 16-22,6%, шайыр 8-20%. Мұнай қанығу коэффициенті 0,5-0,6. Қаттық 57-84˚С температурасындағы бастапқы қабаттық қысым 11,2-19,35. Мұнайдың бастапқы шығымдары горизонт бойынша тәулігіне 1 метр текшеден 81 метр текшеге дейін өзгереді [11].
Оңтүстік Жетібай кен орыны - Өзен сатыларындағы Теңге-Тасболат антиклиналь сызықтарына тураланған. Юра түзілімдері бойынша құрылым батыста Оңтүстік Жетібай және шығыста Нармауыл көтерілімдерімен күрделенген брахиантиклиналь. Екі көтерілімнің де өлшемдері 4,0*1,5 шақырым және амплитудасы 25 метр жуық. Көтерілімдердің дөңестері салыстырмалы түрде жазықты. Құрылымдардың қанаттары ассиметриялық: біршама тік оңтүстік таужынысының түсу бұрышы 4-тен 8°-ге дейін өзгереді (1-сурет).
1-сурет. Жетыбай кен орны
Төменгі триастың оленек жікқабатының жабындысы бойынша құрылым планда юрамен сәйкес келеді және 11,5*2,1 шақырым өлшемде болады. Бірқатар ұңғымалардағы сынамалардың нәтижелеріндегі сәйкессіздік Оңтүстік Жетібай және Нармауыл көтерілімдерінің арасында 50 метр амплитудамен тектоникалық бұзылыстардың бар екенін жорамалдауға болады. Құрылымның оңтүстік қанаты лықсымалармен күрделенген.Оңтүстік Жетібай кен орыны 1968 жылы ашылды. 1972 жылы алғаш рет Маңғыстау триас түзілімдерінен конденсатты газдың қуатты ағыны алынды. 7 мм штуцер арқылы газдың шығымы тәулігіне 120 мың метр текше, ал конденсат 1,8 метр текшені құрады.
Газбен бірге мұнай мен газдың өнеркәсіпті ағындары көптеген ұңғымаларда оленек жікқабатынан алынған. Осылайша, Оңтүстік Жетібайда екі өнеркәсіпті-мұнайгаздылық кешен: юра және триас кешендері анықталды. Соңғылары өзара 250 метрлік өнімді емес қатқабаттармен бөлінген. Жоғарғы
қабат - мұнайлы, төменгі-мұнайгазды және газды шоғырлар. Шоғырлардың жатыс тереңдігі: жоғарғы қабатты 1940-2100, төменгі қабаттікі 2370-2950 метр. Шоғырлардың әр түрлі телімдерінде өлшенген қаттық қысым қима бойынша төменге қарай 197-269, температура 85-112˚С-ге дейін өзгереді. Қарастырылған мұнай мен газдың әлсіз ағындары анизий жастағы шоғырлардан белгілі, алайда анизий жікқабатының қимасында жекеленген қабаттарды бақылау мүмкіндігі жоқтықтан, осы қатқабаттардың мұнай-газдылығы әзір бағаланбай отыр [11].
Қазіргі Маңғыстау - үлкен кәсіпорын шоғыры, еліміздегі мұнай кешенінің даму орталығы, ең бастысы, көлік-логистикалық мүмкіндігінің молдығымен ерекшеленеді. 2015 жылға қарай Маңғыстау өңірінен жылына 65 млн.тоннаға дейін мұнай экспорттауды жоспарлауда. Бұл - қазір бүкіл Қазақстан өндіріп отырған мұнай көлемімен бірдей. Төменде Маңғыстаудағы маңызды мұнай құбырларына сипаттама берілген (3-кесте).
3-кесте
Маңызды магистральды мұнай құбырларына техникалық мінездеме
Мұнай құбыры
Қосылған жылы
Ұзындығы,км
Диаметр,мм
Өнімділігі,млн тжыл
НПС саны
жобалық
фактылы
Өзен-Ақтау
Өзен-Атырау
Қаламқас-Қаражанбас-Ақтау
1966
1970
1979
142
683
62
500
1000
500
8
30
815
3,2
9,1
85
4
6
4
1.6.2 Жетыбайдағы жарықшақ тас өнеркәсібі
Жетыбай жарықшақ тас кен орны - Маңғыстау облысында Жетыбай теміржол станциясынан 13 км жерде орналасқан. Кен орынды 1989 жылы Б. Ф. Иваньшин мен З. М. Зеленцова ашты. 1991 жылы З. М. Зеленцова зерттеу жүргізді. Әктастардың химиялық құрамы қатты өзгеріске ұшырамайды. Олар таза нағыз әктастар болып табылады. Текстуралық-құрылымдық ерекшелігіне байланысты жарықшақ тастар зоогенді-таулы жыныстар құрамына кіреді. Жарықшақ тастар құрамында әр түрлі жарықтардың бөлшектері мен кальцивитті цементті болып келеді де, олар күлгін немесе ашық күлгін түспен көрінеді. Радиационды-гигиеналық бағалау Жетыбай жарықшақ тасының шынайы радиоактивтілігі нормадан аспайтындығын және құрылыстың барлық түріне шектеусіз қолдануға болатынын анықтады. Сонымен қатар бұл сала өндіріс көзі болып, Жетыбай халқының экономикасын өркендетіп, халқын жұмыспен қамтамасыз етіп отыр (2-сурет).
2-сурет. Жетыбай жарықшақ тас кен орны
Кен орын Оңтүстік Маңғышлақ иілімдеріне қарай ойысып, төмендеп келеді. Әктас-жарықшақтардың беті жел әсерін құрғап қалған және 1,19 м қалыңдықта құмайттар жауып жатыр. Одан кейін жасыл-сұр сарматтық саз топырақ қабаты орналасқан. Тастың маркасы ГОСТ 4001-81 сәйкес 15:25:35 болып бекітілген. Қазіргі таңда кен орын жылына 50 мың метр текше өнім береді, яғни кен орын қоры 13 жыл (3-сурет) [12].
3-сурет. З.М.Зеленцованың Жетыбай кен орнына құрастырған қимасы
1.7 Мұнай-газ өндірісінің табиғи компоненттерге әсері
Қазіргі таңда табиғатты пайдалану адамдардың шаруашылық жүйесін жетілдіруімен өте тығыз байланысты. Сонымен қатар адамзаттың әрекетімен қоғам дамып, табиғи ортаға және оның түрленуіне кешенді түрде әсер етуде.
Геоморфогенез бен техноморфогенез түзілуінің өзгеруін талдау мақсатында зерттелетін аумақтағы шаруашылық бағыттары мен түрлері анықталды. Олар - тау-кен өндірісі, агроөнеркәсіпті комплекс, транспорт және су шаруашылық жүйесі. Сондай-ақ, археологиялық және рекреационды өндіріс түрлері де жіктелді. Дегенмен зерттелген аумақтың қоршаған ортасына едәуір қатты әсер ететін және әр түрлі табиғи компоненттерді ластаушы - тау-кен, оның ішінде мұнай-газ өндірісі болып анықталды. Осы мәселе соңғы 15-20 жылдағы көкейтесті проблемалардың бірі екенін ғылыми мақалалар үзбей жариялануда. Кен орнын барлаудағы технологиялық дайындық процесстері табиғи компоненттердің бұзылуы мен ластануының негізгі себебі болып табылады. Мұнай қалдықтарын елді-мекенге жақын жерге төккендіктен, ауыл тұрғындарының жағдайы өте қиын жағдайда (4-сурет).
4-сурет. Жетыбай маңына төгілген мұнай қалдықтары
Топырақ жамылғысының техногенді бұзылуы автожолдардың құрысымен, мұнай-газ тасымалдайтын ауыр жүк транспорттарының тоқтаусыз жүруімен, мұнай мен газды шұңқырларда сақтаумен, ұңғымалардағы бұрғылаумен, мұнай алынған жерге жеткіліксіз су жіберумен, мұнай және газ құбырларындағы апатты жағдайлармен, қалдықтардың сақталуымен байланысты. Өнеркәсіптердің қалдықтарының әсерінен топырақ эрозияға ұшырауда. Сонымен қатар бұл аймақта жел өте күшті, жел эрозиясына да өте сирек ұшырайды. Суретте көрсетілгендей төгілген мұнай қалдықтарын бульдозерлермен жинайды. Алайда одан қоршаған ортаға зияны еш азайған жоқ (5-сурет).
5-сурет. Төгілген мұнай қалдықтарын және
оның қоқыстарын жинайтын жер телімі
Топыраққа мұнай және мұнайдан жасалған өнімдердің түсуі топырақтың химиялық, физикалық, микробиологиялық құрамын өзгертіп жіберуі әбден мүмкін.
Мұнай құрамына кіретін негізгі химиялық элементтер - көміртегі (83-87%), сутегі (12-14%), оттегі (1-2%), сонымен қатар азот (2-3%), күкірт (10-30%), әр түрлі галоген микроэлементтері (хлор, йод) металлдар (ванадий, никель, темір, натрий, вольфрам, мыс). Басқа қазба байлықтардан мұнай құрамында көміртегінің көптігімен ерекшеленеді [13].
Сонғы жылдары Жетыбай өсімдіктер дүниесі өте қатты деңгейдегі дағдарысқа ұшырады. Жетыбай өсімдіктері топырақ құрылымына байланысты әр жерде әртүрлі болады. Малды артық баққанда жайылым тапталып, топырақ қабаты тығыздалып қалады. Мұның өзі өсімдіктердің өсіп-өнуін қиындатады. Сондай-ақ өсімдіктердің өспей қалуына адам әрекетініңде әсері жоғары. Топырақ қабатының бұзылуы, өсімдік түрлерінің азаюы, жайылым сапасының күрт төмендеуі-мал шаруашылығының тигізден зардабы болып саналады. Көлік жүрген жерлер бірте- бірте линиялық ойысты сызықтарға айналып, жаңбырлы кезде батпақ болып көлікті жүргізбейді, сондықтан көліктер үнемі жаңа жол жасауға мәжбүр болып, бірте- бірте жолдар, яғни бұзылған топырақ қабатының көлемі ұлғая береді. Осындай жолдар ғарыштық суреттердің өзінде де анық айқын көрініп тұрады. Мұндай топырақ жамылғысы бұзылған жерлерге ешқандай өсімдік түрлері өспейді.
2 Зерттеу аймақтың карта құрастыру әдістері
2.1 ГАЖ-дың карта құрастырудағы ролі
ГАЖ дегеніміз - табиғи және әлеуметтік-экономикалық геожүйелерді, олардың құрылымын, байланысын, динамикасын, кеңістік пен уақыттағы тіршілік етуін, географиялық білімдер мен мәліметтер банкісі негізінде компьютерлік белгілеудің көмегін зерттейтін ғылым.
ГАЖ-дың мағынасы болып географиялық ортадағы кеңістік-уақыттағы ақпараттар ағыны табылады. ГАЖ-дың зерттеу әдісі ретінде кеңістік-уақыттағы ақпараттық үлгілеуді айтады.
Қазіргі уақытта ғылымдар жүйесінде ГАЖ өзіне лайықты орнын алуда. Оны географиялық зерттеулерді информатизациялаудың мақсаты мен міндеттерінен көруге болады. ГАЖ-ды маңызды міндеттерінің бірі-географиялық ақпараттардың синтезі мен талдауының көптеген варианттарының орындалуына көмектесетін алгоритмдер мен бағдарламалық құралдарды құрудағы, географиялық зерттеулердің автоматтандырылуы.
ГАЖ - жүйе ретінде географияны, информатиканы, ақпараттар жүйелер теориясын біріктіре отырып, картография және басқа ғылымдардың тоғысқан жерінде пайда болды. Ол таным әдісі ретінде жүйелік тұрғы негізінде электронды есептеу техникаларының ең жаңа жетістіктерін қолданып құрылған жұйе. ГАЖ мәліметтерді өңдеу мен картографияда өте күшті графикалық құрал болып табылады [14].
ГАЖ мынадай маңызды мәселелерді шешеді:
1) жоғары сапалы картографиялық өнімдерді құру;
2) мәліметтер базасында ақпараттарды графикалық обьекттермен байланыстыру;
3) мәліметтердің карта, графиктік, диаграммалық сызба түрінде берілуі;
4) кеңістіктегі мәліметтерге талдау жасау, орналасқан жерін үлгілеу;
5) басқару мен шұғыл шешімдерге қолғабыс беру;
6) мәліметтердің түрлі ақпараттық жүйелермен қарым-қатынас және т.б.
Сондықтан, қазіргі уақытта ГАЖ табиғи және әлеуметтік-экономикалық үрдістер мен құбылыстарды үлгілейтін, олардың байланыстарын, қарым-қатынастарын, болашақта дамуын болжайтын және шешім қабылдап, басқаруға арналған негізгі ғылым болып отыр.
1. ГАЖ - белгілі бір территорияда пайда болған жағдайда жедел ықпал ету және сол жағдайдың картографиялық және тақырыптық ақпаратын алу.
2. ГАЖ, бұл - аналитикалық және картометриялық зерттеу мен талдау. Негізінде кез-келген картаның жоспар жолы жасалынады.
3. ГАЖ, бұл - кез келген үрдістер мен құрылымдардың өзгеруін зерттеу және олардың жағдайын уақытында үлгілеу.
4. ГАЖ аумақтар мен қорларды басқару.
5. ГАЖ - жылдамдық, сапа, дәлдік.
6. ГАЖ, бұл - ғылым, технология және бизнес бәрі бір түрде.
Қорыта келгенде, ГАЖ бұл - кеңістіктік идеологияға негізделген жаңа қөзқарас, жаңа ойлау. Қазіргі уақытта ГАЖ-дың қолдану аясы кеңеюде, дәстүрлі қолдануын қарастырсақ: жер ресурстары мен жер кадастрын басқаруда арнайы ГАЖ құрылады. Бұл тек географиялық бағытқа ұсынылған. Тематикалық картографиялауда ГАЖ-да картаға аса көңіл бөледі. ГАЖ-да картаны құрастыру процесі қарапайым әрі ыңғайлы, ол дәстүрлі тәсілмен немесе автоматтандырылған картографиялаумен салыстырғанда. Ол мәліметтер базасын құрудан басталады, шыққан мәліметтер, яғни олардың көзі ретінде қарапайым күнделікті қағаз карталарын цифровкалау арқылы қолданылады. Осындай мәліметтер базасын әркелкі территориядағы, әртүрлі масштабтағы белгілі бір шартты белгілері бар карта құрастыруға мүмкіндік береді. Әр уақытта мәліметтер базасы жаңа деректермен толықтырылып, ондағы басқа деректерді корректілеп, сол мезетте экранға көрсетіледі [15].
1. Кеңістіктік деректер - ол нысан немесе құбылыстың пішіні немесе орналасу жағдайын анықтайды. Пішініне байланысты оларды: растрлық және векторлық деп бөледі. Растрлық деректерде - сандық, космостық, аэро және жай суреттер, кез келген оптикалық сканерленген құжаттар, қағаз карталарын жатқызуға болады.
2. Атрибуттық деректер - ол географиялық нысан туралы қосымша дерек береді. Кеңістіктік деректер базалық карта құрастырудың негізі болса, атрибутты бұл картаға үлкен мағына мен специфика ерекшелігін береді. Векторлық деректер моделі - графикалық ақпарттардың нүкте, сызық, көп бұрышты түрде берілуін айтады. Ол дискретті нысандардың, мысалы, құбыр, жол, аудан шекараларына қолданғанға ыңғайлы. Ал растрлы деректер моделі ақиқат тең ұяшықтарға бөлінген пикселдер түрінде көрінеді. Олар деректерді сақтауға және талдауға ыңғайлы. Әр ұяшықтың классқа немесе категорияға қатыстылығын анықтаайтын мәні болады. Кез келген ГАЖ-дағы деректерді 5 процедурамен қамтамасыз етеді енгізу, манипуляция, басқару, сұраныс, визуализациялау.
Зерттелетін аймақтың картасын құрастыру
Мұнай кешені - бұл мұнай мен газды өндіру, тасымалдау, өңдеу, өңделген өнімдердің таралуын қамтамасыздандыратын кешен. Мұнай инфрақұрылымы - бірнеше мың километрге созылған құбырлар, автомобиль жолдары, электр желілері, үлкен өндірістік аудандар.
ГАЖ-дың ақпараттық негізі болып геоақпараттық модель (ГАМ) және сандық карталар табылады. Бұл геоақпараттық модель мен сандық карталар - Геоақпараттық картографиялаудың өнімдері болып табылады, соңғы онжылдықтағы пайда болған картографияның жаңа бөлімі. Геоақпараттық картографиялау - геоақпараттық әдістердің, технологияның, жергілікті жердің геоақпараттық және карталардың моделін құрастыру процестерінің кешені. Геоақпараттық картографиялауға - топографиялық-геодезиялық негізді құрастыру, Жердің дистанциялық зондылау жұмыстары, геоақпараттық модельді құрастыру және безендіру процестері кіреді. Бұл жұмыстың құрамы өте күрделі және алуан түрлі, әр түрлі профильдегі мамандардың интеграциясы. Модельдер мен карталарды құрастырмас бұрын, документациясының нормативтік-техникалық анализін құрастыру керек. Анық болғаны, мұнай-газ кешені мен карталарды құрастырудың қатып қалған заңдылығы жоқ, құрастырудың әдістері әртүрлі болуы мүмкін [16].
Коммуникацияның геоақпараттық модель мен сандық карталары - мұнай өндірісінің нысандары мен ғимараттарының технолгиялық байланысын обьективті және тез арада басқаруға мүмкіндік береді. Құрамы өте күрделі, дәстүрлі картографиялық құжаттарды: территорияның топографиялық-геодезиялық зерттелгенін көрсететін картограммалар, басқарманың брігетін территориясының топографиялық карталары, аудандардағы скважиналардың забойының орналасуының планы, өндірістік кенорындардың маркшейдерлік пландары, коммуникацияның планы, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Бисенғалиева Ж.Н.
ЖЕТЫБАЙ КЕН ОРНЫ ЖАҒДАЙЫН ГЕОЭКОЛОГИЯЛЫҚ БАҒАЛАУ ЖӘНЕ АНТРОПОГЕНДІК ЖЕР БЕДЕРІНІҢ КАРТАСЫН ҚҰРАСТЫРУ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
мамандық 5В071100 - Геодезия және картография
Алматы 2015
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым минстрлігі
Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Қорғауға жіберілді
_______________Кафедра меңгерушісі_____________Касымканова Х.М.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: ЖЕТЫБАЙ КЕН ОРНЫ ЖАҒДАЙЫН ГЕОЭКОЛОГИЯЛЫҚ БАҒАЛАУ ЖӘНЕ АНТРОПОГЕНДІК ЖЕР БЕДЕРІНІҢ КАРТАСЫН ҚҰРАСТЫРУ
5В071100 - Геодезия және картография мамандығы бойынша
Орындаған
Ғылыми жетекші
г.ғ.к.,доцент
Норма бақылаушы
Алматы, 2015
Түйіндеме
Дипломдық жұмыстың тақырыбы: Жетыбай кен орны жағдайын геоэкологиялық бағалау және антропогендік жер бедерінің картасын құрастыру.
Жұмыстың құрылымы: 57 бет, 3 тарау, 3 кесте, 23 иллюстрация, 26 пайдаланылған әдебиет көздері, 6 қосымша.
Кілт сөздер: картографиялау. экология, антропоген көздері, геология, ара қашықтықтан зерделеу, ГАЖ технологиялары.
Жұмыстың мақсаты: ГАЖ технологияларының көмегімен Жетыбай кен орны жағдайын геоэкологиялық бағалау және антропогендік жер бедерінің картасын құрастыру болып табылады.
Қойылған мақсатқа сәйкес төмендегідей міндеттер орындалды:
1) Жетыбай маңының қазіргі физикалық-географиялық жағдайын анықтау;
2) карталарды құрастыру әдістерін анықтау;
3) ArcGIS 9.3 және ENVI 4.7 бағдарламаларының жасақтамасының
көмегімен Жетыбай маңының ғарыштық сурет негізінде, физикалық, антропогендік көздер және экологиялық жағдайының карталарын құрастыру;
Жұмысты өңдеу барысында топографиялық карталар, ғарыштық суреттер, әдебиет көздері, диссертациялар, интернет ресурстары мен заманауи геоақпараттық картографиялау әдістері қолданылды.
Реферат
Дипломная работа на тему: Геоэкологическая оценка состояния и составление карты антропогенного рельефа месторождения Жетыбай на основе данных ДЗЗ.
Структура работы: 57 страниц, 3 главы, 3 таблиц, 23 иллюстраций количество использованных источников 26, приложений 6.
Ключевые слова: картографирование экология, источники антропогена, геология, дистанционное зондирование, ГИС - технологий.
Цель работы является геологическая оценка состояния и составление карты антропогенного рельефа месторождения Жетыбай.
Для достижения поставленной цели были выполнены следующие задачи:
1) выявить современное состояние физико-географических условий местности Жетыбай;
2) определить методику составления карт;
3) составить физическую, экологическую, динамическую карту с использованием программных обеспечений ArcGIS 9.3 и ENVI 4.7.
В прцессе работы были топографические карты, космоснимки, литературные источники, диссертации и монографии, данные интернет и современные методы геоинформационного картографирования.
Abstract
Diploma thesis on the topic of Geoecological assessment and mapping of anthropogenic relief Zhetybai field 7
Structure: 57 pages, 3 chapters, 3 charts, 23 illustrations, the number of sources that were used 26, enclusore 6.
Keywords: mapping, ecology, sources of anthropogen, geology, remote sensing, GIS technology.
An aim of work is geological estimation of the state and drafting of map of anthropogenic relief of Zhatybai field.
To achieve this goal the following tasks were included:
1) to identify the current state of physical and geographical conditions of the Zhetybai field;
2) to determine the method of the maps are created;
3) make of charts anthropogenic relief, geoecological assessmentusing softwareArcGIS 9.3 andENVI 4.7.
In the process, the processed data were used remote sensing, literature, dissertations and monographs, Internet data and modern methods of geoinformation mapping.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5
1
Жетыбай кен орнының қазіргі жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
6
1.1
Географиялық орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1.2
Жетыбай кен орнының геологиялық зерттеу және игеру тарихы ... ..
6
1.3
Тектоникалық құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
7
1.4
Жетыбай маңының жер бедерінің ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... .
9
1.5
Топырақ-өсімдік жамылғысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
9
1.6
Зерттеу аймағының өнеркәсібіне сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
11
1.6.1
Аймақтағы мұнай өндірісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
11
1.6.2
Жетыбайдағы жарықшақ тас өнеркәсібі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...
15
1.7
Мұнай-газ өндірісінің табиғи компоненттерге әсері ... ... ... ... ... ... ..
17
2
Зерттеу аймағының карта құрастыру әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ...
19
2.1
ГАЖ-дың карта құрастырудағы рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
19
2.2
Геоақпараттық модельді ArcGIS бағдарламасында құрастыру ... ... ..
21
2.3
Ара қашықтықтан зерделеу мәліметтерін қолдану ... ... ... ... ... ... ...
28
2.4
ENVI бағдарламасының карта құрастырудағы мүмкіншіліктері ... ...
33
3
Жетыбай мұнай кешенін картографиялау ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .
37
3.1
Ғарыштық сурет негізінде құрастырылған карта (1984,1994,2015жж
37
3.2
Антропогендік жер бедерінің картасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
40
3.3
Геоэкологиялық бағалау картасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
50
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
51
Қосымша А ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
52
Қосымша Ә ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
53
Қосымша Б ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
54
Қосымша В ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
55
Қосымша Г ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
56
Қосымша Ғ ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
57
Кіріспе
Маңғыстау обылысы - мемлекетіміздің мұнай өнеркәсібінің жетекші аймағы. Өндіру динамикасы жылдан-жылға артып келеді, жылдық мұнайдың - 15721,6 мың т, үлесін құрайды.
Жетыбай мұнай кешені - тек Маңғыстау өңірінде ғана емес, сондай ақ еліміздің экономикасында үлкен жетекші рөл атқарып отырған кен орны. Сондықтан оны зерттеу және картографиялау бүгінгі күнде өзекті мәселе.
Дипломдық жұмыста Жетыбай кен орны жағдайын геоэкологиялық бағалау және антропогендік жер бедерінің картасын құрастыру үшін, алдымен Жетыбай кен орнының ғарыштық суреттерін және топографиялық картасын табу кажет болды. Содан соң Жетыбай кен орнының осы уақытқа дейінгі және қазіргі экологиялық жағдайы туралы мәліметтерді жинақтауды қажет етті.
Жұмыстың мақсаты - жаңа ГАЖ- функцияларын, технологияның мүмкіндіктері мен ұтымдылығын көрсете отырып, жаңа технологияларды пайдаланып ғарыштық суреттердің алыну және өңделу жолын көрсету, сонымен бірге ArcGis бағдарламасы арқылы бақылау жасау мүмкіндігі көрсетілген.
Негізгі бөлімнің алғашқы тарауында Жетыбай кен орнының физика - географиялық жағдайы сипатталған. Оның ішінде географиялық орны, жер бедері, топырақ - өсімдік жамылғысы, пайдалы қазбалары, мұнайгаздылығы, тектоникалық құрылымы туралы толығымен баяндалған.
Негізгі бөлімнің екінші тарауында аэроғарыштық суреттердің алыну және өңделу жолы көрсетілген. Картографияда аэроғарыштық зондтаудың қолданылуы, қазіргі жағдайы жайында мәліметтер келтірілген. Ғарыштық суреттердің артықшылықтары мен қолданылу аясы туралы да баяндалған.
Соңғы тарау осы жұмыстың негізгі процесі - Жетыбай кен орны жағдайын геоэкологиялық бағалау және антропогендік жер бедерінің картасын құрастыру, яғни ArcGis пен Envi бағдарламасын қолдану арқылы қазіргі бедер түзуші үрдістерінің картасын, антропогендік көздер картасын құрастырып, өзгерістерін көрсету.
Жұмыстың міндеттері:
1) картографиялау нысанының физикалық-географиялық негіздері;
2) зерттеу аймағының картасын құрастыру әдістері;
3) Жетыбай мұнай кешенін картографиялау.
1 Жетыбай кен орнының қазіргі кездегі жағдайы
1.1 Географиялық орны
Маңғыстау облысы Еуразия материгінің орталығында Каспий теңізінің солтүстік-шығысындағы Маңғыстау, Бозашы түбектері мен Үстірт қыратының батысында, Қазақстанның қиыр оңтүстік-батысында орналасқан.
Жетібай кен орны Маңғышлақ түбегінің батыс бөлігінде орналасқан және әкімшілік жағынан Қазақстан Республикасындағы Маңғышлақ облысының Ералиев ауданының құрамына кіреді. Кен орнына жақын елді мекендер Жетібай кеңшары (1 км), Ералиев аудан орталығы (60 км), Жаңаөзен қаласы (70 км) және Ақтау қаласы (80 км) болып табылады.
Географиялық жағынан аудан әлсіз өрнектелген кең (жазық), Оңтүстік-батыс бағытында жазық болып осал айқындалған көрсетеді. Рельеф (жер бедері) белгілері 140 тан 170 километрге дейінгі аралықта өзгереді. Ауданның климаты лездік континенталдық. Атмосфералық жауын-шашын жылына 140 мм дейін түседі. Абсолюттік минимум минус 33ºС. Ауаның орташа жылдық температурасы плюс 10ºС. Аудан күшті желдермен және құмды борандармен сипатталады. Солтүстік-батыс бағыттағы желдер басымырақ. Топырақтың тақ боп қату тереңдігі 1 метрге жетеді.
Кен орнының өнеркәсіптік мұнай газдылығы 1961 ж. орнықтырылған. Кен орнындағы мұнай өндіруді Мангышлакнефть Жетыбайнефть МГӨБ жүргізеді. Пайдалану бұрғылауын Жетібай басқармасының бұрғылау жұмыстары жүргізлді. Аудан жерінде Ақтау-Жетібай-Өзен-Мақат-Атырау темір жолы өтіп жатыр.
Жалпы ұзындығы 150 км болатын Өзен-Жетібай-Ақтау көлік жолы тартылған. Мұнайды тасымалдау үшін мұнайды жолай қыздыруы бар: Өзен-Атырау және Өзен-Жетібай-Ақтау мұнай құбыры тартылған. Ақтау теңіз портына мұнайды танкерлермен құю айлағы тұрғызылған [1].
1.2 Жетыбай кен орнының геологиялық зерттеу және игеру тарихы
Кен орыны жергілікті көтерілімдер мен күмбездермен күрделенген, батыс-солтүстік-батыс созылымының ірі брахиантиклиналь қатпарына тураланған. Жоғарғы және төменгі бор, жоғарғы және ортаңғы юра түзілімдерінде өнеркәсіптік өнімділік анықталған. Өнімді қабаттың биіктігі 1500 метрге жетеді. Бор кенішінде таужыныстардан 12 газды, ал юра қатқабатынан-13 мұнайлы және мұнайлыгазды горизонттар бөлініп шығады. Өнімді горизонттардың көпшілігі көп қабаттық болып келеді. Тұтқыштардың типтері бойынша шоғырлар негізінен қабаттық, дөңесті, тектоникалық және литологиялық шектелген. Негізгі дөңесте горизонттарының бір ғана су-мұнай жапсары бар, осыған байланысты шоғырлар типтері бойынша массивті-қабаттыққа жатуы ықтимал.
Жинауыштары саңылаулы, құмтастар мен құмайттастардан құралған. Газдық горизонттардың ашық кеуектілігі 26,8-30,6%, өтімділігі 0,2-0,4мкм² дейін. Юра қатқабатында біршама жоғары кеуектілік-26,5% және өтімділік-0,523 мкм². Өнімді горизонттарының жапқыштары 2-60 метр қалыңдықтағы саздар болып келеді. Жинауыштардың тиімді қалыңдығы кең шекте өзгереді. 2,7-14,1 метр дейінгі газ қанығу төменгі бордың шоғырларында 4-30 метр дейін, юра горизонтында сәйкес түрде 2,6-167 метр дейін және 1-20 м дейін. Мұнайдың тығыздығы 844-874кмм³, күкірттің мөлшері 0,16-2%, парафин 16-22,6%. Мұнайдың бастапқы шығымдары горизонт бойынша тәулігіне 1 метр текшеден 81 метр текшеге дейін өзгереді. Газдық фактор 47-275 метр текше.
Құрылым төменгі өнімді горизонттар бойынша біршама анық білінетін жеті жергілікті көтерілімдерден күрделенген. Порсымұрын және Шығыс Порсымұрын көтерілімдері, бір-біріне салыстырмалы түрде жықпыл тәрізді орналасқан күмбезден тұратын Хумұрын күмбезі мен негізгі дөңес антиклиннің осьтік линияларына тураланған. Солтүстік-Батыс және Ақсай күмбездерін өзен қатпарларының солтүстік қанаты күрделендіреді [2].
Жетібай кен орны кіретін Оңтүстік-Маңғышлақ иілімінің Солтүстік беті өткен жүз жылдықтың ортасынан бастап зерттеле бастады. Ауданды едәуір жоспарлы геологиялық зерттеу 1950-ші жылдардың соңынан бастап басталды.
1962 жылы Казнефтегеофизика және Мангышлак-нефтегеофизика Жетібай ауданында 1:50000 масштабында МОВ сейсмикалық жұмыстары жүргізілді, ІІІ-Г жағылмалы горизонты бойынша солтүстік-батысқа өте жатық екенін ауқымды құрылымдық террасса айқындалған.
1962-1964 жылдары іле геофизикалық экспедицисымен (А.В. Праршков, В.А. Попов, В.Л. Рыбак) графометриялық және радиогеологиялық жұмыстар жүргізілді. Батыс-Жетібайлық құрылымның сипаттамалары алынды.
Тұрандық геофизикалық экспедициясымен (Н.Я. Купик, А.О. Урсов, В.О. Быкадоров) Оңтүстік-Маңғышлақ территориясында КМПВ әдісімен аудандық сейсмикалық профилдеу жұмыстары жүргізілді.
1.3 Тектоникалық құрылымы
Жетібай кен орны белгілі болғандай, Оңтүстік-Маңғышлақ майысуының шегінде тұр, оған тән ерекшелік, оның көлденең құмды-ракушкалы көтерілу аймақтары. Қараудандық білек тәрізді тоқының және Қараудандық аңғарының бірнеше тереңдік изомертлік ойысымен айырғандылық болып табылады. Майысудың солтүстік бортында оңтүстік шекараның Жетібай-Өзендік-қақшабаттық тектоникалық сатылары орналасқан, олар шағылмалы горизонт бойынша тіркелетін тереңдік айырмашылық болып табылады. Солтүстігінде Жетібай-Өзендік тектоникалық саты тереңдік сынулармен (шығыс жақ бөлігі қазіргі уақытта әлі де болса айқындалмаған), өзінің құрамына бір қатар ірі білік тәріздес көтерілулермен майысулар кіретін Маңғышлақтық дислокация аймағын Оңтүстік-Маңғышлақ майысуын бөліп тұрады. Жетібай-Өзендік тектоникалық сатысы едәуір айқын болып табылады, онда Өзен, Қарамандыбас, Жетібай, Теңге, Тасболат, Ақтас сияқты бір қатар газ-мұнайлы кен орындары анықталған, олар басқа да бір қатар құрылымдармен бірге үш күмбез тәріздес орналасқан тік сызықтар түзеді, оларға өз кезегінде ІІ кезекті құрылымдар үйлескен.
І Өзендік-Өзен-Қарамандыбас, Асар-Қарамандыбай, Солтүстік Жетібай құрылымы.
ІІ Жетібайлық-шығыс Жетібай, Ақтас, Оңтүстік-Асарлық құрылымы.
ІІІ Теңгелік-Теңге, Тасболат, Тарлы, Атанбай құрылымы [3].
Осы аймақтардың геологиялық құрылыстардың жалпы ерекшелігі Маңғышлақ дислокация аймағына қарай бағытта тектоникалық сатыны бойлай сызықты шығыңқылық болып табылады. Жетібай Өзендік тектоникалық сатының барлық айқындалған құрылымдары антиклиналдық қатпарлары бар, өте тік, батыс шеті бір шама жетілген және шығысында едәуір ауқымды ассиметриялық ақаулы болып табылады. Сонымен қатар бөліктен нақты зерттеуден кейін бірнеше өстер байқалды. Өзінің дамуында барлық құрылымдар зерттелген болып табылады. Олардың құрылымдық қабаттарының өте толық сәйкес келуі және морфологиялық лездік нақтылығы тереңдігіне байланысты. Геологиялық құрылыс тән болып табылады. Жетібай тектоникалық жағынан ірі жатық, субендікті бағытта шығыңқы қатпарларды білдірді. Турон неоком табаны бойынша құрылымдық карталарға талдау жасау көрсететіндей қатпарлардың негізі пішіні және оның кеңістіктегі орны әртүрлі стратиграфиялық горизонттар бойынша жақсы сәйкес келеді, бірақ-та онша үлкен емес ауытқулар бар.
Тұран табаны бойынша оның сызықты өлшемдері мен құрылымының жазық төбеге және едәуір жатық қанаттарға ие, төбенің шығыс және батыс бөлікетерінде өстің әсерінен оны туран табаны бойынша контурлайтын екі онша үлкен емес күмбез тектес көтерілім байқалады. Оның иілуі 240 метрді, неоком жату беті бойынша 1225 метрді құрайды. Олардың арасындағы майысу амплитудасы үш және ондағанға жетеді, және сәйкесінше батыс бөлігі -113, 3, 31, 27 ұңғылар аумағындағы шығыс жақ бөлігінше салыстырғанда желінген. Оңтүстік бағытта жыныстардың құлауы Оңтүстік қанаттың батыс және шығыс бөліктерімен салыстырғанда айқын бейнеленген. Жыныс жамылтқы бетінің құрлымдық картасы бойынша шамамен бірдей, құрылымдық мұрындығы байқалмайды, құрылымның пішіндері бірдей, батыс - қазір шығыстағы төбе ауқымды кең. 92-ұңғы аумағында амплитудасы 5-7 метр болатын майысу байқалады. Әр бір қанаттағы көтерілу кеніштен тысқары жерде орналасқан. Кестеде көрсетілгендей тереңдеген сайын қатпарлардың құлау бұрышы өседі, ал амплитуда кемиді. 1-кестеде кен орынның тектоникалық құрылымдары (қабаттардың сандық көрсеткіштері) көрсетілген.
1-кесте
Жетібай кен орнының тектоникалық сипаттамалары
Құрылым-дық бет
Қабатқа жыныстардың құлау бұрышының орташа мәні, м
Қатпарлы
қабаттардың
амплитудасы
Қатпарлардың
өлшемі, км
Иілуді соңғы
нұсқалау,м
Ұзын өс бойынша
Қысқа өс бойынша
Туран
ауданы
0 040*10100030
60
26 29
4,8 6,0
-270
-290
Құмдық
ауданы
20 *203010
115
25,3
4.10
-1275
Жамылу
2040*40101030
180
21,1
2,04,6
-2230
1.4 Жетыбай маңының жер бедерінің ерекшеліктері
Аймақ территориясының жер бедері біркелкі емес. Оның территориясында аласа таулар, қыраттар немесе үстіртті жазықтар мен ойпаттар, ойыстар бар. Олар: аласа таулар - облыстың орталық бөлігінде; қыраттар немесе үстірттер - батыс, оңтүстік және шығыста; ойпаттар - солтүстік және оңтүстікте, теңіз жағалауында. Бұлардан басқа облыста құмды алқаптар, сорлар, тақырлар барлық жерде кездеседі.
Жетыбай жер бедерінің геологиялық даму кезеңі юра-палеоген дәуірінде аяқталып, кейін геоморфологиялық даму кезеңі батсалды. Рельефтің қалыптасуына өзінің даму кезеңдерінде ішкі (эндогенді) және сыртқы (экзогенді) күштердің әсері болған. Эндогенді күштердің әсерінен тау жүйелері, қыраттар, жазықтар мен ойыстар пайда болса, сыртқы (экзогенді) күштердің әсерінен таулар бұзылып, қыраттар тілімденіп отырған.Тауаралық аңғарлар үгілу өнімдеріне толып, тауаралық жазықтар пайда болып, таулар тегістелген аласа тауларға айналған. Сонымен қатар, сайлар, жыралар, құмды алқаптар, үңгірлер, тақырлар, сортаңдар пайда болған.
Жетыбай жер бедерінде негізінен рельефтің орта-аласа таулар, куэст таулар, биік үстірттер, ойпаттар, сорлар және ұсақ-жеке төбешіктер, жыралар, жартастар, төрткілдер, үңгірлер басым келеді [4].
1.5 Топырақ-өсімдік жамылғысы
Топырақ - күрделі табиғи құрылым. Ол әртүрлі факторлардың (климат, тау жыныстары, тірі организмдер, т.б.) өзара әрекеттесіп, өзгеру нәтижесінде пайда болады. Жетыбай топырағының құрылысы ерекшеліктерге ие болғанымен, негізінен қоңыр және сұр қоңыр топырақ типтерінен тұрады. Қоңыр топырақ қоңыр түсті болып келеді және қара шірік қабаты едәуір дамыған, құнары біршама жақсы болады. Ал сұр қоңыр топырақ ақшыл, кейде ақ түсті болып келеді, қара шірікке өте кедей (1%-дан аз). Екі торыраққа да ортақ қасиеттер негізінен олардың тек шөл дала зонасына тән болуында. Олар сазды, саздауытты жыныстардан түзілген.Екі топырақтың да құрылысы қарапайым әрі құнары аз болады. Неоген және төрттік дәуір шөгінділерінде қалыптасқан қара шірік (гумус) қабатының қалыңдығы 10-20 см - ге болады. Қоңыр топырақтың астыңғы қабаты тығыз, беткі қабаты бос шаңдауытты болады, екі типтегі топырақта өте жұқа, қатты қабықшамен қапталған. Қабықша топырақты жел мен судың әрекетінен барынша қорғайды. Олар ауыр салмақты (автомашина, т.б.) күшке шыдай алмай тез бұзылады да, қалпына келуі қиындай түседі [5].
Топырағы бұзылған жерлер су мен желдің әсерінен ұлғайып, шаң көтерілуіне және өсімдіктің өспеуіне апарып соқтырады. Көлік жүрген жерлер бірте- бірте линиялық ойысты сызықтарға айналып, жаңбырлы кезде батпақ болып көлікті жүргізбейді, сондықтан көліктер үнемі жаңа жол жасауға мәжбүр болып, бірте- бірте жолдар, яғни бұзылған топырақ қабатының көлемі ұлғая береді. Осындай жолдар ғарыштық суреттердің өзінде де анық айқын көрініп тұрады. Бұзылған жолды топырақ қабатын қалпына келтіру үшін кемінде 25-30 жылдай уақыт кетеді. Сондай -ақ мұндай топырақ жамылғысы бұзылған жерлерге ешқандай өсімдік түрлері өспейді.
Жетыбай аймағы шөлдік шөлейттік табиғат зонасында жатқандықтан, Қазақстанның басқа табиғат зоналарына қарағанда өсімдіктер өте аз таралған мекен. Шөл өсімдіктері шөптесін, шалабұта және бұта болып бөлінеді, олар шөл жертарабының өсімдік қабатының әртүрлі деңгейін құрайды. Олардың өсу мерзімі әртүрлі болып бөлінеді көп жылдық және де біржылдық. Негізгі шөптесін өсімдіктер: адыраспан, алабота, жантақ, жусан, қамыс, бетеге т.б.Шөл флорасының жоғарғы қабатын бұталар мен ағаштар құрайды. Олардың кәдімгі ағаштан айырмашылығы - діңдері көп болады. Биіктігі 5-6 м- ге дейін жететіндері бар және 15-20 жыл өмір сүреді. Жетыбай өсімдіктер дүниесінің ең басты ерекшелігі - біртұтас өсімдік жамылғысының болмай, жеке өсімдіктердің шашыраңқы өсуінде.
Екінші бір қасиеті - құрғақшылық пен ыстық климатқа бейімделуі (ксерофиттік). Мұндай өсімдіктердің жер бетіндегі бөлігінен гөрі тамырлық жүйесі жақсы дамып, ылғал алуы үш метр тереңдікке дейін барады. Шөл өсімдіктері (ксерофиттер) өз бойындағы азғана ылғалды үнемдеу үшін әртүрлі ғасырлық бейімдеулерді басынан өткізген. Көптеген өсімдіктердің жапырағы кіп кішкене, шағын болып келеді (жусан), ал кейбірінде жапырақтың жапырағы аты қалмайды (қылша сияқтылар), жантақ сияқтыларда жапырақтың орнын тікенек басады. Селеу, бетеге, т.б. өсімдіктердің ұзын жапырағы түтікшеге айналып оратылып дамиды. Осының бәрі ыстық күн астында булануға барынш а кедергі жасауға арналған табиғи бейімділік. Сондай- ақ шөл, шөлейт өсімдіктердің сыртының түкті-түбітті болуы да, балауыз табымен шырыштанып тұруы да осындай әрекеттің қатарына жатады [6].
Жетыбай өңірінің өсімдіктері топырақ құрылымына байланысты әр жерде әртүрлі болады. Сонғы жылдары Жетыбай өсімдіктер дүниесі өте қатты деңгейдегі дағдарысқа ұшырады. Малды артық баққанда жайылым тапталып, топырақ қабаты тығыздалып қалады. Мұның өзі өсімдіктердің өсіп-өнуін қиындатады. Сондай-ақ өсімдіктердің өспей қалуына адам әрекетініңде әсері жоғары.Топырақ қабатының бұзылуы, өсімдік түрлерінің азаюы, жайылым сапасының күрт төмендеуі-мал шаруашылығының тигізден зардабы болып саналады. Жетыбай көлік жолдарын реттеу, жайылымды жерлерді шамадан тыс артық пайдаланбау, бағалы өсімдіктердің жасанды түрлерін көбейту адам өмірі үшін маңызды шаралардың бірі.
1.6 Зерттеу аймағының өнеркәсібіне сипаттама
1.6.1 Аймақтағы мұнай өндірісі
Маңғыстау жер қойнауының байлығымен әйгілі. Оның байлығы территорияның геологиялық құрылысы мен тарихи даму ерекшелігіне тәуелді. Мезозойдағы және одан кейінгі тау түзілу процестері кезінде магмалық жыныстар жарықтар арқылы жоғары көтеріліп, шөгінді жыныстар метаморфталған. Нәтижесінде рудалар мен минералдар пайда болған. Ұзақ жылдар бойы жел, су және ыстық пен суықтың әсерінен мүжілген аласа тауларда тереңде жатқан рудалар жер бетіне жақындап, кейде тіпті жер бетіне шығып жатады. Шөгінді жыныстарда рудасыз қазбалар қалыптасқан.
XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырда Маңғыстау түбегінің кен байлығының өндірістік маңызын анықтау бағытында жүргізілген зерттеу жұмыстары түбекте мұнай мен газ кенорындарының көп алқапты алып жатқандығы анықталды. Сонымен қатар, онда темір, марганец, мыс, целестин, барит, қоңыр көмір, табиғи тұз, бор, гипс, құрылыстық материалдардың (саз, ұлутас, әктас, доломит, мергель) кенорындарын тапқан. Белгілі болған барлық пайдалы қазбалар түгелге жуық мезозой-кайнозой жыныстарында шоғырланған. Су қорын іздеу нәтижесінде жерасты су көздері табылды.
Облыс территориясынан пайдалы қазбалар кен орындарының үш түрі де (жанатын, рудалы, рудасыз) кездесіп отыр. Мұнай мен газ - Маңғыстауда юрада неоген дәуіріне дейінгі жыныстардан түзілген қабаттарда кездеседі. 1961жылы шілдеде Жетібай кен орнында тұңғыш мұнай фонтаны атқылады. Газ облыс территориясында жеке кен орын түрінде кездеспейді. Соңғы кездері солтүстік-шығыс Каспий теңізі материкті қайраңы зерттеліп, Тюленьи аралдарында, Ұлутас мүйісі мен Бозашы қайраңдарының өздерінде 5 метр тереңдікте 2,5 миллиард тонна мұнай қоры анықталды. Дегенмен жыл сайын мұнай өнімі аз көрсеткіштер көрсетіп келеді.
Маңғыстау облысы Қазақстан Республикасының басты мұнай мен газ өндіретін аймағы және ол жылына миллиондаған тонна мұнай, миллиардтаған текше метр газ береді [7].
Маңғыстау мұнай және газ кен орындары қорының мөлшеріне қарай өте ірі (қоры 300 млн. тоннадан астам), ірі (қоры 30-300 млн. тоннадан астам), орташа (қоры 10-30 млн. тонна), уақ (10 млн. тоннаға дейін) болып бөлінеді. Кен орындары қорын, мөлшеріне қарай бөлінуін және олардың жіктелуін төмендегі кестеден көруге болады (2 - кесте).
2-кесте
Кен орындардың жіктелуі
Кен орындардың бөлшектенген түрлері
Саны
Кен орындары
Кен орындардың жинақталған қорлары (% есебімен)
Өте ірі
Ірі
Орташа
Кіші
1
5
4
49
Өзен
Жетібай, Қаламқас, Қаражанбас, Солт.Бозашы, Теңге
Асар, Доңға - Еспелісай, Оңт.Жетібай, Тасболат
Басқа кен орындар
39 %
44,7 %
5,4 %
10,9 %
Қырық жылдай уақытта жүргізілген терең барлау жұмыстарының нәтижесінде Маңғыстау өте ірі мұнай қоры бар өлкеге айналды. Облыста 59 мұнай, олардың 40-ы Маңғыстаумұнайгаз бірлестігінің меншігінде болса,18-і Маңғыстаумұнайгазгеология бірлестігінде. Мұнай кен орындары көмірсутектер түріне қарай төмендегідей болып ерекшеленеді: мұнай және газ кен орындары-23, мұнай кен орындары-22. Кен орындардың басым көпшілігі Оңтүстік Маңғыстауда (41 кен орны) және оған сәйкес мұнай мен газдың алынатын қорлары да (бүкіл облыс қорының 66,5%-і) осы аймақта. Оңтүстік Маңғыстауға Өзен-Жетібай, Жазғұрлы, Қарақия мұнай-газ зоналары қарайды. Келесі орында Бозашы түбегі, онда 8 кен орны (қордың 29,8%-і) бар, 3-орнында - Үстіртте 4 кен орны (қордың 2,5%-і), соңғы орында - оңтүстік Каспий маңы аймағы (қордың 1,2%-і) бар.
Жетібай кен орыны - бұл мұнай-газ конденсатты кен орыны. Ақтау қаласынан оңтүстік-шығыста 80 шақырым жерде орналасқан. Құрылым 1955 жылы айқындалды, 1961 жылы ашылды. Құрылымның өлшемдері 22,5*6,5 шақырым , амплитудасы 60 метр. Өнімділіктері жоғарғы және ортаңғы юра түзілімдері болып табылады, онда қабаттасқан құмтастар, құмайттастар, саздардан құралған 13 горизонт анықталған. Өнімді горизонттардағы құмтастар қатпарының саны 2-8 дейін өзгереді. Қиманың өнімді бөліктерінің жалпы қатқабаты 700 метр асады.
Стратиграфиялық өнімді горизонттары жоғарғы юраның бат, байос, ален жікқабаттарына жатады, одан 2 газды, 11 мұнайлы және 7 мұнайгазды (олардың біреуі газ конденсатты) түзілімдер бөлініп шыққан. Тұтқыштарының типтері бойынша шоғырлар қаттық, дөңестік, бірақ сондай-ақ массивті-қаттық және қаттық, литологиялық шектелген. Өнімді горизонттардың жатыс тереңдігі 1700-2500 метр. Жинауыштары саңылаулы. Жинауыштарының мұнай қанығу қалыңдығы 1,3-21,2 метр шегінде, газ қанығу 2-14,4 метр дейін. Барлық горизонттардың мұнайы 830-870 кг⁄м³, тығыздығы бойынша жеңіл және орташа,шайырлылығы 4,53-15,5%, жоғары парафинді 17,2-25%, аз күкіртті 0,2-0,28%. Асфальтендердің мөлшері 0,9-3,4 дейін өзгереді. 300˚С дейін фракциялардың шығуы 25-42%. Еріген газдың құрамы: метан 58,86-76,4%, ауыр көмірсутектер 22-37%, азот 1,3-5,8%, көмірқышқыл газы 0,3-1,1%. Газ телпегіндегі бос газ метанды құраушылар 78,6% жетеді, ауыр көмірсутектер 11-18%, концентрациясы тереңдікпен төмендейтін азот 10,3% дейін, көмірқышқыл газы 0,23-1,2% келловей горизонтының конденсатты шоғырларында тығыздығы 689-704 кг⁄м³ тұрақты конденсат бар. Йод, бром, бор қатысады. Газ шоғырлары қиманың жоғарғы бөліктерінде тураланған.Төменде мұнай-газды және мұнайлы шоғырлар біркелкі кезектеседі. Шоғырлардың әр түрлі телімдерінде өлшенген қысым 175-250, температура 78-99˚С дейін ауытқиды [8].
Жетыбай кен орыны - жергілікті көтерілімдер мен күмбездер қатарымен күрделенген, батыс-солтүстік-батыс созылымының ірі брахиантиклиналь қатпарына тураланған. Жоғарғы және төменгі бор (сеномен, альб, апт жікқабаттары және неоком), жоғарғы және ораңғы юра (келловей, бат, байос, ален жікқабаттары) түзілімдерінде өнеркәсіптік өнімділік анықталған. Өнімді қабаттың биіктігі 1500 метрге жетеді. Бор кенішінде таужыныстардан 12 газды, ал юра қатқабатынан-13 мұнайлы және мұнайлыгазды горизонттар бөлініп шығады. Өнімді горизонттардың көпшілігі көп қабаттық болып келеді. Тұтқыштардың типтері бойынша шоғырлар негізінен қабаттық, дөңесті, тектоникалық және литологиялық шектелген. Негізгі дөңесте Ю-XII-Ю-XVII горизонттарының бір ғана су-мұнай жапсары бар, осыған байланысты шоғырлар типтері бойынша массивті-қабаттыққа жатуы ықтимал [10].
Жинауыштары саңылаулы, құмтастар мен құмайттастардан құралған. Газдық горизонттардың ашық кеуектілігі 26,8-30,6%, өтімділігі 0,2-0,4 мкм² дейін. Юра қатқабатында біршама жоғары кеуектілік-26,5% және өтімділік-0,523 мкм² XIII горизонтта белгіленген. Қалған горизонттарда кеуектілік 18-25% дейін, өтімділік 0,02-0,3 мкм² шегінде ауытқиды. Өнімді горизонттарының жапқыштары 2-60 метр қалыңдықтағы саздар болып келеді. Жинауыштардың тиімді қалыңдығы кең шекте өзгереді. 2,7-14,1 метр дейінгі газ қанығу төменгі бордың шоғырларында 4-30метр дейін, юра горизонтында сәйкес түрде 2,6-167 метр дейін және 1-20 м дейін.
Мұнайдың тығыздығы 844-874 км⁄м³, күкірттің мөлшері 0,16-2%, парафин 16-22,6%, шайыр 8-20%. Мұнай қанығу коэффициенті 0,5-0,6. Қаттық 57-84˚С температурасындағы бастапқы қабаттық қысым 11,2-19,35. Мұнайдың бастапқы шығымдары горизонт бойынша тәулігіне 1 метр текшеден 81 метр текшеге дейін өзгереді [11].
Оңтүстік Жетібай кен орыны - Өзен сатыларындағы Теңге-Тасболат антиклиналь сызықтарына тураланған. Юра түзілімдері бойынша құрылым батыста Оңтүстік Жетібай және шығыста Нармауыл көтерілімдерімен күрделенген брахиантиклиналь. Екі көтерілімнің де өлшемдері 4,0*1,5 шақырым және амплитудасы 25 метр жуық. Көтерілімдердің дөңестері салыстырмалы түрде жазықты. Құрылымдардың қанаттары ассиметриялық: біршама тік оңтүстік таужынысының түсу бұрышы 4-тен 8°-ге дейін өзгереді (1-сурет).
1-сурет. Жетыбай кен орны
Төменгі триастың оленек жікқабатының жабындысы бойынша құрылым планда юрамен сәйкес келеді және 11,5*2,1 шақырым өлшемде болады. Бірқатар ұңғымалардағы сынамалардың нәтижелеріндегі сәйкессіздік Оңтүстік Жетібай және Нармауыл көтерілімдерінің арасында 50 метр амплитудамен тектоникалық бұзылыстардың бар екенін жорамалдауға болады. Құрылымның оңтүстік қанаты лықсымалармен күрделенген.Оңтүстік Жетібай кен орыны 1968 жылы ашылды. 1972 жылы алғаш рет Маңғыстау триас түзілімдерінен конденсатты газдың қуатты ағыны алынды. 7 мм штуцер арқылы газдың шығымы тәулігіне 120 мың метр текше, ал конденсат 1,8 метр текшені құрады.
Газбен бірге мұнай мен газдың өнеркәсіпті ағындары көптеген ұңғымаларда оленек жікқабатынан алынған. Осылайша, Оңтүстік Жетібайда екі өнеркәсіпті-мұнайгаздылық кешен: юра және триас кешендері анықталды. Соңғылары өзара 250 метрлік өнімді емес қатқабаттармен бөлінген. Жоғарғы
қабат - мұнайлы, төменгі-мұнайгазды және газды шоғырлар. Шоғырлардың жатыс тереңдігі: жоғарғы қабатты 1940-2100, төменгі қабаттікі 2370-2950 метр. Шоғырлардың әр түрлі телімдерінде өлшенген қаттық қысым қима бойынша төменге қарай 197-269, температура 85-112˚С-ге дейін өзгереді. Қарастырылған мұнай мен газдың әлсіз ағындары анизий жастағы шоғырлардан белгілі, алайда анизий жікқабатының қимасында жекеленген қабаттарды бақылау мүмкіндігі жоқтықтан, осы қатқабаттардың мұнай-газдылығы әзір бағаланбай отыр [11].
Қазіргі Маңғыстау - үлкен кәсіпорын шоғыры, еліміздегі мұнай кешенінің даму орталығы, ең бастысы, көлік-логистикалық мүмкіндігінің молдығымен ерекшеленеді. 2015 жылға қарай Маңғыстау өңірінен жылына 65 млн.тоннаға дейін мұнай экспорттауды жоспарлауда. Бұл - қазір бүкіл Қазақстан өндіріп отырған мұнай көлемімен бірдей. Төменде Маңғыстаудағы маңызды мұнай құбырларына сипаттама берілген (3-кесте).
3-кесте
Маңызды магистральды мұнай құбырларына техникалық мінездеме
Мұнай құбыры
Қосылған жылы
Ұзындығы,км
Диаметр,мм
Өнімділігі,млн тжыл
НПС саны
жобалық
фактылы
Өзен-Ақтау
Өзен-Атырау
Қаламқас-Қаражанбас-Ақтау
1966
1970
1979
142
683
62
500
1000
500
8
30
815
3,2
9,1
85
4
6
4
1.6.2 Жетыбайдағы жарықшақ тас өнеркәсібі
Жетыбай жарықшақ тас кен орны - Маңғыстау облысында Жетыбай теміржол станциясынан 13 км жерде орналасқан. Кен орынды 1989 жылы Б. Ф. Иваньшин мен З. М. Зеленцова ашты. 1991 жылы З. М. Зеленцова зерттеу жүргізді. Әктастардың химиялық құрамы қатты өзгеріске ұшырамайды. Олар таза нағыз әктастар болып табылады. Текстуралық-құрылымдық ерекшелігіне байланысты жарықшақ тастар зоогенді-таулы жыныстар құрамына кіреді. Жарықшақ тастар құрамында әр түрлі жарықтардың бөлшектері мен кальцивитті цементті болып келеді де, олар күлгін немесе ашық күлгін түспен көрінеді. Радиационды-гигиеналық бағалау Жетыбай жарықшақ тасының шынайы радиоактивтілігі нормадан аспайтындығын және құрылыстың барлық түріне шектеусіз қолдануға болатынын анықтады. Сонымен қатар бұл сала өндіріс көзі болып, Жетыбай халқының экономикасын өркендетіп, халқын жұмыспен қамтамасыз етіп отыр (2-сурет).
2-сурет. Жетыбай жарықшақ тас кен орны
Кен орын Оңтүстік Маңғышлақ иілімдеріне қарай ойысып, төмендеп келеді. Әктас-жарықшақтардың беті жел әсерін құрғап қалған және 1,19 м қалыңдықта құмайттар жауып жатыр. Одан кейін жасыл-сұр сарматтық саз топырақ қабаты орналасқан. Тастың маркасы ГОСТ 4001-81 сәйкес 15:25:35 болып бекітілген. Қазіргі таңда кен орын жылына 50 мың метр текше өнім береді, яғни кен орын қоры 13 жыл (3-сурет) [12].
3-сурет. З.М.Зеленцованың Жетыбай кен орнына құрастырған қимасы
1.7 Мұнай-газ өндірісінің табиғи компоненттерге әсері
Қазіргі таңда табиғатты пайдалану адамдардың шаруашылық жүйесін жетілдіруімен өте тығыз байланысты. Сонымен қатар адамзаттың әрекетімен қоғам дамып, табиғи ортаға және оның түрленуіне кешенді түрде әсер етуде.
Геоморфогенез бен техноморфогенез түзілуінің өзгеруін талдау мақсатында зерттелетін аумақтағы шаруашылық бағыттары мен түрлері анықталды. Олар - тау-кен өндірісі, агроөнеркәсіпті комплекс, транспорт және су шаруашылық жүйесі. Сондай-ақ, археологиялық және рекреационды өндіріс түрлері де жіктелді. Дегенмен зерттелген аумақтың қоршаған ортасына едәуір қатты әсер ететін және әр түрлі табиғи компоненттерді ластаушы - тау-кен, оның ішінде мұнай-газ өндірісі болып анықталды. Осы мәселе соңғы 15-20 жылдағы көкейтесті проблемалардың бірі екенін ғылыми мақалалар үзбей жариялануда. Кен орнын барлаудағы технологиялық дайындық процесстері табиғи компоненттердің бұзылуы мен ластануының негізгі себебі болып табылады. Мұнай қалдықтарын елді-мекенге жақын жерге төккендіктен, ауыл тұрғындарының жағдайы өте қиын жағдайда (4-сурет).
4-сурет. Жетыбай маңына төгілген мұнай қалдықтары
Топырақ жамылғысының техногенді бұзылуы автожолдардың құрысымен, мұнай-газ тасымалдайтын ауыр жүк транспорттарының тоқтаусыз жүруімен, мұнай мен газды шұңқырларда сақтаумен, ұңғымалардағы бұрғылаумен, мұнай алынған жерге жеткіліксіз су жіберумен, мұнай және газ құбырларындағы апатты жағдайлармен, қалдықтардың сақталуымен байланысты. Өнеркәсіптердің қалдықтарының әсерінен топырақ эрозияға ұшырауда. Сонымен қатар бұл аймақта жел өте күшті, жел эрозиясына да өте сирек ұшырайды. Суретте көрсетілгендей төгілген мұнай қалдықтарын бульдозерлермен жинайды. Алайда одан қоршаған ортаға зияны еш азайған жоқ (5-сурет).
5-сурет. Төгілген мұнай қалдықтарын және
оның қоқыстарын жинайтын жер телімі
Топыраққа мұнай және мұнайдан жасалған өнімдердің түсуі топырақтың химиялық, физикалық, микробиологиялық құрамын өзгертіп жіберуі әбден мүмкін.
Мұнай құрамына кіретін негізгі химиялық элементтер - көміртегі (83-87%), сутегі (12-14%), оттегі (1-2%), сонымен қатар азот (2-3%), күкірт (10-30%), әр түрлі галоген микроэлементтері (хлор, йод) металлдар (ванадий, никель, темір, натрий, вольфрам, мыс). Басқа қазба байлықтардан мұнай құрамында көміртегінің көптігімен ерекшеленеді [13].
Сонғы жылдары Жетыбай өсімдіктер дүниесі өте қатты деңгейдегі дағдарысқа ұшырады. Жетыбай өсімдіктері топырақ құрылымына байланысты әр жерде әртүрлі болады. Малды артық баққанда жайылым тапталып, топырақ қабаты тығыздалып қалады. Мұның өзі өсімдіктердің өсіп-өнуін қиындатады. Сондай-ақ өсімдіктердің өспей қалуына адам әрекетініңде әсері жоғары. Топырақ қабатының бұзылуы, өсімдік түрлерінің азаюы, жайылым сапасының күрт төмендеуі-мал шаруашылығының тигізден зардабы болып саналады. Көлік жүрген жерлер бірте- бірте линиялық ойысты сызықтарға айналып, жаңбырлы кезде батпақ болып көлікті жүргізбейді, сондықтан көліктер үнемі жаңа жол жасауға мәжбүр болып, бірте- бірте жолдар, яғни бұзылған топырақ қабатының көлемі ұлғая береді. Осындай жолдар ғарыштық суреттердің өзінде де анық айқын көрініп тұрады. Мұндай топырақ жамылғысы бұзылған жерлерге ешқандай өсімдік түрлері өспейді.
2 Зерттеу аймақтың карта құрастыру әдістері
2.1 ГАЖ-дың карта құрастырудағы ролі
ГАЖ дегеніміз - табиғи және әлеуметтік-экономикалық геожүйелерді, олардың құрылымын, байланысын, динамикасын, кеңістік пен уақыттағы тіршілік етуін, географиялық білімдер мен мәліметтер банкісі негізінде компьютерлік белгілеудің көмегін зерттейтін ғылым.
ГАЖ-дың мағынасы болып географиялық ортадағы кеңістік-уақыттағы ақпараттар ағыны табылады. ГАЖ-дың зерттеу әдісі ретінде кеңістік-уақыттағы ақпараттық үлгілеуді айтады.
Қазіргі уақытта ғылымдар жүйесінде ГАЖ өзіне лайықты орнын алуда. Оны географиялық зерттеулерді информатизациялаудың мақсаты мен міндеттерінен көруге болады. ГАЖ-ды маңызды міндеттерінің бірі-географиялық ақпараттардың синтезі мен талдауының көптеген варианттарының орындалуына көмектесетін алгоритмдер мен бағдарламалық құралдарды құрудағы, географиялық зерттеулердің автоматтандырылуы.
ГАЖ - жүйе ретінде географияны, информатиканы, ақпараттар жүйелер теориясын біріктіре отырып, картография және басқа ғылымдардың тоғысқан жерінде пайда болды. Ол таным әдісі ретінде жүйелік тұрғы негізінде электронды есептеу техникаларының ең жаңа жетістіктерін қолданып құрылған жұйе. ГАЖ мәліметтерді өңдеу мен картографияда өте күшті графикалық құрал болып табылады [14].
ГАЖ мынадай маңызды мәселелерді шешеді:
1) жоғары сапалы картографиялық өнімдерді құру;
2) мәліметтер базасында ақпараттарды графикалық обьекттермен байланыстыру;
3) мәліметтердің карта, графиктік, диаграммалық сызба түрінде берілуі;
4) кеңістіктегі мәліметтерге талдау жасау, орналасқан жерін үлгілеу;
5) басқару мен шұғыл шешімдерге қолғабыс беру;
6) мәліметтердің түрлі ақпараттық жүйелермен қарым-қатынас және т.б.
Сондықтан, қазіргі уақытта ГАЖ табиғи және әлеуметтік-экономикалық үрдістер мен құбылыстарды үлгілейтін, олардың байланыстарын, қарым-қатынастарын, болашақта дамуын болжайтын және шешім қабылдап, басқаруға арналған негізгі ғылым болып отыр.
1. ГАЖ - белгілі бір территорияда пайда болған жағдайда жедел ықпал ету және сол жағдайдың картографиялық және тақырыптық ақпаратын алу.
2. ГАЖ, бұл - аналитикалық және картометриялық зерттеу мен талдау. Негізінде кез-келген картаның жоспар жолы жасалынады.
3. ГАЖ, бұл - кез келген үрдістер мен құрылымдардың өзгеруін зерттеу және олардың жағдайын уақытында үлгілеу.
4. ГАЖ аумақтар мен қорларды басқару.
5. ГАЖ - жылдамдық, сапа, дәлдік.
6. ГАЖ, бұл - ғылым, технология және бизнес бәрі бір түрде.
Қорыта келгенде, ГАЖ бұл - кеңістіктік идеологияға негізделген жаңа қөзқарас, жаңа ойлау. Қазіргі уақытта ГАЖ-дың қолдану аясы кеңеюде, дәстүрлі қолдануын қарастырсақ: жер ресурстары мен жер кадастрын басқаруда арнайы ГАЖ құрылады. Бұл тек географиялық бағытқа ұсынылған. Тематикалық картографиялауда ГАЖ-да картаға аса көңіл бөледі. ГАЖ-да картаны құрастыру процесі қарапайым әрі ыңғайлы, ол дәстүрлі тәсілмен немесе автоматтандырылған картографиялаумен салыстырғанда. Ол мәліметтер базасын құрудан басталады, шыққан мәліметтер, яғни олардың көзі ретінде қарапайым күнделікті қағаз карталарын цифровкалау арқылы қолданылады. Осындай мәліметтер базасын әркелкі территориядағы, әртүрлі масштабтағы белгілі бір шартты белгілері бар карта құрастыруға мүмкіндік береді. Әр уақытта мәліметтер базасы жаңа деректермен толықтырылып, ондағы басқа деректерді корректілеп, сол мезетте экранға көрсетіледі [15].
1. Кеңістіктік деректер - ол нысан немесе құбылыстың пішіні немесе орналасу жағдайын анықтайды. Пішініне байланысты оларды: растрлық және векторлық деп бөледі. Растрлық деректерде - сандық, космостық, аэро және жай суреттер, кез келген оптикалық сканерленген құжаттар, қағаз карталарын жатқызуға болады.
2. Атрибуттық деректер - ол географиялық нысан туралы қосымша дерек береді. Кеңістіктік деректер базалық карта құрастырудың негізі болса, атрибутты бұл картаға үлкен мағына мен специфика ерекшелігін береді. Векторлық деректер моделі - графикалық ақпарттардың нүкте, сызық, көп бұрышты түрде берілуін айтады. Ол дискретті нысандардың, мысалы, құбыр, жол, аудан шекараларына қолданғанға ыңғайлы. Ал растрлы деректер моделі ақиқат тең ұяшықтарға бөлінген пикселдер түрінде көрінеді. Олар деректерді сақтауға және талдауға ыңғайлы. Әр ұяшықтың классқа немесе категорияға қатыстылығын анықтаайтын мәні болады. Кез келген ГАЖ-дағы деректерді 5 процедурамен қамтамасыз етеді енгізу, манипуляция, басқару, сұраныс, визуализациялау.
Зерттелетін аймақтың картасын құрастыру
Мұнай кешені - бұл мұнай мен газды өндіру, тасымалдау, өңдеу, өңделген өнімдердің таралуын қамтамасыздандыратын кешен. Мұнай инфрақұрылымы - бірнеше мың километрге созылған құбырлар, автомобиль жолдары, электр желілері, үлкен өндірістік аудандар.
ГАЖ-дың ақпараттық негізі болып геоақпараттық модель (ГАМ) және сандық карталар табылады. Бұл геоақпараттық модель мен сандық карталар - Геоақпараттық картографиялаудың өнімдері болып табылады, соңғы онжылдықтағы пайда болған картографияның жаңа бөлімі. Геоақпараттық картографиялау - геоақпараттық әдістердің, технологияның, жергілікті жердің геоақпараттық және карталардың моделін құрастыру процестерінің кешені. Геоақпараттық картографиялауға - топографиялық-геодезиялық негізді құрастыру, Жердің дистанциялық зондылау жұмыстары, геоақпараттық модельді құрастыру және безендіру процестері кіреді. Бұл жұмыстың құрамы өте күрделі және алуан түрлі, әр түрлі профильдегі мамандардың интеграциясы. Модельдер мен карталарды құрастырмас бұрын, документациясының нормативтік-техникалық анализін құрастыру керек. Анық болғаны, мұнай-газ кешені мен карталарды құрастырудың қатып қалған заңдылығы жоқ, құрастырудың әдістері әртүрлі болуы мүмкін [16].
Коммуникацияның геоақпараттық модель мен сандық карталары - мұнай өндірісінің нысандары мен ғимараттарының технолгиялық байланысын обьективті және тез арада басқаруға мүмкіндік береді. Құрамы өте күрделі, дәстүрлі картографиялық құжаттарды: территорияның топографиялық-геодезиялық зерттелгенін көрсететін картограммалар, басқарманың брігетін территориясының топографиялық карталары, аудандардағы скважиналардың забойының орналасуының планы, өндірістік кенорындардың маркшейдерлік пландары, коммуникацияның планы, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz