Материалтану оқу курсының оқыту әдістемесі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
I. ДИДАКТИКАЛЫҚ ТАПСЫРМАЛАР - БІЛІМ АЛУШЫЛАРДЫҢ ӨЗ БЕТІМЕН КӘСІБИ БІЛІМ АЛУДЫҢ ТИІМДІ ҚҰРАЛЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
0.1 Оқушылардың өзбетімен кәсіби білім алуына бағытталған дидактикалық тапсырмалардың түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
0.2 Пән сабақтарына арналған шығармашылық тапсырмалар жүйесін құрудың дидактикалық және әдістемелік негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 23
II. АРНАЙЫ ПӘН САБАҚТАРЫНА ТАПСЫРМАЛАР ЖҮЙЕСІН ҚҰРУ ҮЛГІЛЕРІНІҢ ТИІМДІЛІГІН АЙҚЫНДАУҒА ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ТӘЖІРИБЕДЕ ҰЙЫМДАСТЫРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
2.1 Материалтану оқу пәніне арналған дидактикалық тапсырмалар үлгілерін құру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
2.2 Арнайы пән сабағына құрылған дидактикалық тапсырмалардың тиімділігін айқындауға педагогикалық тәжірибе ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .66
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...68
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Егеменді еліміздің өсіп келе жатқан ұрпағын тәлімді, ойлы да іскер, жігерлі де батыл, өзіне-өзі сенімді, интеллектуалдық деңгейі жоғары, дүниетанымы дұрыс дамыған азамат етіп тәрбиелеуде дидактиканың алатын орны ерекше.
Қазақстанның әлемдік білім кеңістігіне енуге деген мүдделілігі осы салада халықаралық әлеуметтік және экономикалық тұрғыдан озық деп танылған оқыту модельдерін өз мүмкіндігімізге сай үйлестіре қолдану үшін заман талабына лайық отандық білім беру стратегиясы мен тактикасын жаңалаудың қажеттілігін арттырып отыр. Өйткені Ұлттың бәсекелестік қабілеті, бірінші кезекте, оның білімділік деңгейімен және шығармашылық қабілетерімен айқындалады. Әлемдік білім кеңістігіне толығымен кірігу білім беру жүйесін халықаралық деңгейге көтеруді талап ететіні сөзсіз [1]. Бұл үздіксіз білім беру жүйесінің аса бір маңызды буыны болып саналатын техникалық және кәсіптік білім беру оқу орындарындағы оқыту үдерісін де түбегейлі жетілдіруді қажет етеді. Себебі, кәсіптік білім дамудың негізгі қозғаушы күші болса, білімді де, шығармашыл, білікті маман - еліміздің ертеңін, жарқын келешегін құрушылар.
Осыған орай, сабақтың бірден бір белсенді өтуіне себепші, оқушылардың өз деңгейін көрсетуге ықпал ететін құралдың бірі - тақырыптың мазмұнына сәйкес жасалған дидактикалық тапсырмалар болып табылады.
Дидактикалық тапсырма - топта немесе үйде өздігінен жұмыс істеу үшін оқушыларға таратылатын немесе бүкіл сынып алдында мұғалімнің көрсететін көрнекі оқу құралының ерекше үлгісі[34].
Педагогикалық зерттеу жұмысының барысында дидактикалық тапсырмалардың әдіснамалық, дидактикалық және әдістемелік негіздері мен құрастырылудың технологиялары туралы педагогикалық және психологиялық еңбектерді терең зерделеу мен талдау барысында айқындалған ерекшеліктердің бірі - білім алушылардың өз бетімен жұмыстануға бағытталған тапсырмалардың мазмұны басым жағдайда, олардың теориялық білімі мен тәжірибелік іскерліктерін бекіту, бақылау және бағалауға бағыталғаны анықталды. Ал, олардың өнімді танымдық әрекеттермен өзбетімен жұмыстануға анықталған дидактикалық тапсырмалардың шығармашыл сипатының орны терең және толық зерттелмеуі байқалды.
Осыған байланысты, біздің педагогикалық зерттеуімізде дидактикалық тапсырмалардың құрылу технологиясындағы әдістемелік негіздерін қарастыру тікелей шығармашылық сипаттағы тапсырмалардың жүйесін құруға тақырыпымызды таңдауға негіз болып табылды.
Педагогикалық тәжірибенің зерттеу мақсаты: Маериалтану оқу курсында оқушылардың өз бетімен шығармашылық сипаттағы дидактикалық тапсырмалардың жүйесін құрудың әдістемелік негіздерін анықтау мен сол тапсырмалды педагогикалық тәжірибеде тексеру болып табылды.
Зерттеудің болжамы: педагогикалық тәжірибе барысында оқушылардың шығармашылық қабілеттерін қалыптастыру сәтті орындалады, егер:
- пән сабақтарының оқыту әдістемесінде оқушылардың өзбетімен жұмыстануға бағытталған шығармашылық тапсырмалардың құрылуында олардың қызығуы мен сұраныстарын қанағаттануына деңгейлік түрлерімен анықталып жасалса;
- оқушылардың өзбетімен жұмыстануға арналған тапсырмаларды түрлерін ұсыну оқыту мазмұнының формаларымен, әдістерімен үйлесімді ұштастырылса.
Осы педагогикалық тәжірибені ұйымдастыру мен өткізуге арналған зерттеудің мақсаты мен болжамының жүзеге асырылуына мынандай міндеттер қойылды:
1. Педагогикалық және психологиялық еңбектердегі өз бетімен жұмыс, дидактикалық тапсырма ұғымдық түсініктері мен оларды құрудың әдістемелік негіздерін оқып үйрену мен талдаулар жасау.
2. Шығармашылық сипаттағы дидактикалық тапсырмалардың жүйесін деңгейлік мазмұнда құрудың әдістемелік негіздерін жасау.
3. Материалану оқу пәні бойынша шығармашылық сипаттағы дидактикалық тапсырмаларды құру.
4. Педагогикалық тәжірибеде шығармашылық сипаттағы дидактикалық тапсырмалардың тиімділігі мен ұтымдылығын анықтау.
Зерттеудің нысаны:Атырау индустриалды колледжі Ғимараттар мен құрылымдарды салу және пайдалану мaмaндығынa aрнaлғaн материалтану пәнін оқыту үрдісі.
Зерттеудің пәні: Материалтану оқу курсының оқыту әдістемесі.
Зерттеу жұмысының кезеңдері мен ұйымдaстыру бaзaсы.
Бірінші кезең (2017 жылдың қaңтaр - ақпан aйлaры aрaлығындa) - педaгогикaлық-психологиялық, ғылыми-әдістемелік әдебиеттерге тaлдaу жaсaлды. Оқытудa оқушылардың өз бетімен жұмыс істеу және шығармашылық қабілеттерін қалыптастыруға aрнaлғaн теориялық, әдістемелік және тәжірибелік мaтериaлдaр жинaқтaлып, педагогикалыық эксперимент жүргізудің тәртіптері aйқындaлды. Оқушылaрдың өз бетімен жұмыс істеу және шығармашылық қабілеттері анықтаушы тәжірибе кезеңінде зерттелді.
Екінші кезең (2017 жылдың ақпан - нaурыз aйлaрындa) - оқушылaр біліміне, қызығуына және шығармашылық қабілеттеріне қоятын тaлaптaрын ескере отырып, материалтану пәнін оқыту әдістемесін жетілдіру және осы пән сабақтарында оқушылардың кәсіби деңгейіне әсер ететін әдістер негізделіп педагогикалық тәжірибенің қалыптастырушы кезеңі орын алды.
Үшінші кезең (2017 жылдың сәуір - мaмыр aйлaрындa) - материалтану пәнін оқыту бойыншa тәсілдердің бірнеше формaсы көрсетілді, осы пән бойынша оқушылардың өз бетімен жұмыс істеу және шығармашылық қабілеттерін қалыптастыратын әдістемесі дaйындaлды.
Педагогикалық зерттеу жұмысының тәжірибелік базасы - Атырау обылысы, Атырау индустриалды колледжі болып анықталды.
Зерттеудің теориялық мәні: өз бетімен жұмыс, тапсырма ұғымдық түсініктердің анықтамасы айқындалды. Прaктикaлық мәнділігі: оқушылардың өзбетімен шығармашылық сипаттағы тапсырмалардың үлгілері мен оны пән сабақтарында қолдануға ықпал ететін тиімді оқытудың әдістері мен тәсілдері болып табылады.
Дипломдық жұмыстың aпробaциясы мен енгізілуі. Құрылыс технологиясы пәні - арнайы пән сабақтарынан оқушылaрың білімін бaқылaу және бaғaлaу әдістерінің тиімділігі Атырау индустриалды колледжінің педaгогикaлық кеңесінде және Жәңгір хaн aтындaғы БҚAТУ-дың Кәсіби және техникалық оқыту кaфедрaсының отырысындa тaлқылaнды. Колледждің құрылыс технологиясы сaбaқтaрынa қолдaнуғa құрaстырылғaн тaпсырмaлaр мен оны жaсaу әдістемесі пaйдaлaнылудa.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: кіріспеден, екі тaрaудaн, қорытындыдaн, пaйдaлaнылғaн әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрaды.
I. ДИДАКТИКАЛЫҚ ТАПСЫРМАЛАР - БІЛІМ АЛУШЫЛАРДЫҢ ӨЗ БЕТІМЕН КӘСІБИ БІЛІМ АЛУДЫҢ ТИІМДІ ҚҰРАЛЫ
1.1. Студенттердің өзбетімен кәсіби білім алуына бағытталған дидактикалық тапсырмалардың түрлері
Қазіргі өндіріс пен әлеуметтік өмір жаңа буын мамандарының бойынан дәстүрлі сипаттағы кәсіби білім мен тәжірибелік іскерлікті меңгеру қабілеттеріне үйрену қабілеттерімен бірге, сол қасиеттерді қажетті жағдайларға тән түсіндіре және қолдана алуды, өзбетімен және жауапкершілікте таңдау жасай алатын, пайда болған қиындықтарды өзбетімен шешуге потенциалы жеткілікті, шығармашылықта іс-әрекеттерді орындай алатын белгілеріне мұқтаж болып келеді.
Осыған сәйкес, қазіргі кәсіби білім беру саласының педагогикалық үдерісінде білім алушының кәсіби білім алу барысында, оның тұлғалық қасиеттерін дамыту басымдылығы артып келеді. Кеңестік дидактика білім алушының білімі мен іскерлігін ғана қалыптастыруға, оқу-танымдық іс-әрекеттерде танымның әдістерін (талдау, жинақтау, нақтылау, салыстыру, жүйелеу, ажырату, ұқсастық және т.б.) сәтті қолдануға педагогтар пәннің оқу үдерісінде білім алушыларды ақпаратты дұрыс қабылдауға, түсінуге, еске сақтауға, қайта шығару(воспроизведение), теориялық білімді тәжірибеде қолдануға ғана бағыттады. Дәстүрлі оқыту теориясында білім алушылардың тұлғалық қасиеттеріне тән кейбір белгілерін (шығармашылық, өзін-өзі бақылау мен бағалау, шешім қабылдау) дамытуға анықталған негіздері болғанымен, оқу орындарының оқу үдерісі тәжірибесінде еленбей қалып отырды. Оған себеп, Кеңестік педагогикада оқу үдерісінің оқу түрі тек бір типті жүруінде болды. Ол - түсіндірмелік-иллюстративтік оқыту. Бұл оқыту түрі білім алушылардың жоғарыдағы шектеулі оқу-танымдық қасиеттерін қалыптастыруға ғана дәрменді болуымен шектелді.
Болашақ мамандардың жоғарыдағы кәсіби және тұлғалық қасиеттерін үйлесімді дамыту мен педагогикалық үдерісте қалыптасқан құбылыс арасындағы қайшылықты шешуге педагогика ғылымы жаңа білім беру моделдерін жасап, оқыту технологияларының алуан түрін тәжірибеге ұсынып келеді. Солардың бірі, тұлғаға бағдарлы, құзыреттілікке бағытталған, жүйелілік іс-әрекеттік білім беру моделдері болып табылады.
Бұл білім беру моделдерінің мәні білім алушы тұлғасының оқу үдерісінде субъектілік қатынастарға түсуіне үлкен мүмкіндіктер береді. Білім алушы субъект ретінде оқу үдерісінде іс-әрекетті орындауға мақсат қоюға, құралдарын өзбетімен таңдауға, жоспарлауға және ұйымдастыруға, өзін-өзі бақылауға, шешім қабылдауға, тапсырманың сапасын анықтауға, баға беруге ұмтылады. Олай болса, білім алушы оқу үдерісінде белсенді қатысушы болып, үйренуге анықталған оқу материалының мазмұнын, оны меңгеруге белгіленген әдіс-тәсілдерді, құралдарды өзі таңдауға, жооқушыуға, шешімін табуға, өзін-өзі бақылауға, бағалауға мүмкіндік алады. Бұл тарапта педагогтың негізгі қызметі кеңесші, қолдаушы және бағыт берумен шектеліп, білім алушыға меңгерілетін білім көздері мен тәжірибелік ептіліктерінің қалыптасуына ықпал ететін педагогикалық, дидактикалық шарттарды қамтамасыз етумен анықталады.
Мұндай құрылымдық сипаттағы оқыту мазмұны білім алушының оқу-танымдық іс-әрекетінің белсенділігінің артуымен бірге, оның білімді меңгеру мен ептілікке үйренудің басқа оқушымалы түрлерін өзбетімен үздіксіз ізденісте, шығармашылықта танымдық әрекеттер орындау мәдениетінің қалыптасуына, танымдық және интеллектуалдық потенциалдарының негізінде түрлендірілген жаңа психикалық құрылымдарының пайда болуына алып келеді. Осы сипаттағы білім алушының оқу-танымдық іс-әрекеті субъектілік тұлғаның құндылық бағдарын, өмірлік және кәсіби болашағын мақсатқа сай анықтауын, оқу-танымдық әрекет стилін, тұлғалық позициясын дамытуға ықпал етеді.
Қазіргі кезде шығармашылықтағы тұлға қоғамның әрбір саласындағы даму процесстерінде сұраныста болып келеді. Өмірдің және уақыттың өзгеруі адамның қасиеттеріне жаңа талаптар қойып, оның продуктивті және шығармашылықта іс-әрекеттерді орындап, кез-келген өзгерістерге дайын болуын қажет етуде. Ол өзгерістерге сәйкестікпен жауап беру үшін өзінің шығармашылық потенциалын белсендендіруі тиіс.
Қазіргі кезде оқытудың теориясы мен практикасында тиімді әртүрлі әдістер мен приемдарды ұштастыруға ықпал ететін - оқу процессі болып табылады. Біріншіден, білім игеруде оқушының барлық сезімдік қабылдауы іске қосылады: көру, дыбыс, қимыл. Бұл қабылдаулар оқытуды тиімді жасауға қолайлылық жасайды. Екіншіден, оқушының әртүрлі типті естері мен ойлау іс-әрекеттері, оның белсенділігін қамтамасыз етеді. Үшіншіден, әр алуан әдістер мен приемдар оқушының танымдық іс-әрекеттерін белсендендіреді. Осы кезге дейін оқу процессі игерілетін оқу материалының көлемін арттыруға бел байлап келеді. Ол оқушының өзбетімен шығармашылық тұрғыда ойлау дағдысын қалыптастыра дамытуға кедергі келтіріп, оқушының жеке дара шығармашылық жұмыстармен шұғылдануға мүмкіндік бере бермейді.
Осыған байланысты, мектептің даму барысында мақсатқа сай оқу процессін түзетумен ұйымдастыру жұмыстарын жүргізу орынды. Ол, яғни, оқушының өзбетімен шығармашылық жұмыстармен айналысу меншігін арттыру. Қазіргі таңдағы оқушының өзбетіндік жұмыстарындағы кемшіліктер:
oo өзбетіндік тапсырмалар мен жұмыстарды орындаудың жүйесіздігінде;
oo өзбетімен орындайтын тапсырмалардың күрделілігі мен қиындығы оқушының танымдық мүмкіндіктеріне сәйкес келмеуі;
oo өз бетіндік жұмыстардың және тапсырмалардың орындалу мерзімінің белгісіздігінде;
oo оқу барысында өзбетіндік тапсырмалардың және жұмыстардың бір типті болуы;
oo өзбетіндік жұмыстардың нәтижесін тексеретін формалар мен әдіс-тәсілдердің тиімсіздігі[1].
Оқушының өзбетіндік жұмыстары мен тапсырмалары, оның білімін тексеру, оқу материалын қайталау және бақылау күйін қайта қарастыра, мұғалім әртүрлі өзбетіндік жұмыстар мен шығармашылық тапсырмалар қорын көбейте отырып сабақтарда қолдануға ұмтылу. Оқушының үйренуіндегі шынайы қызығушылық тек қиындықтардан арылу шешімдерімен жұмыстану болып табылады.
Осыған сәйкес, өзбетіндік жұмыстар мен шығармашылық тапсырмаларды жүйелі түрге келтіріп, оқушының үйренуге белссенділігін және білімге қызығушылығын арттыру оқу процесінің басты міндеттеріне айналуы тиіс. Бұл әрине, жұмыс мазмұнына және ерекшеліктеріне тәуелді.
Оқушының өзбетіндік жұмыстарын ұйымдастырудағы оқушының танымдық қасиеттірін дамыту мәселелері Есипов Б.П., Пидкасистый П.И. [49], Далингер В.А.[26], Дашковский С.С., Жарова Л.В[27]. және т.б. авторлардың еңбектерінде қарастырылған.
Өзбетіндік жұмыс ұғымы бір ғана мән бермейді. Бір жағынан - үйренудің формасы мен әдісі болса, екінші жағдайда - арнайы шығармашылық тапсырмалар, ол тапсырмалар оқушының өзбетімен орындауға арналған. Үшінші жағы - өзбетіндік жұмыстың орындалуы мұғалімнің қатысуынсыз шешілетін тапсырмалар мен жұмыстар. Осы өзбетіндік жұмыстың мәні педагогика ғылымы мен практикасында әр түрлі түсініктер пайда болып отыр. Өзбетіндік жұмыс ұғымына белгілеген дидактар мен әдіскерлердің талқылауында мынандай белгілерімен байқалады: мұғалімнің оқу материалына байланысты тапсырмасы; мұғалімнің басқаруымен орындалатын жұмыс түрі, тапсырма түрі; оқушының өз бетіндігі; мұғалімнің қатысуынсыз орындалатын оқушының жұмыс тапсырмасы, оқушының белсенділігі[27].
Өзбетіндік жұмыс ұғымына толық және дәл анықтамасын Жарова Л.В. ғалымы береді. Өзбетіндік жұмыс деп - мұғалімнің басқаруымен берілетін танымдық тапсырманы оқушының өзбетімен орындаудағы оқыту әдісі дейді[27].
Білім алушының осы танымдық және интеллектуалдық, кәсіби және тұлғалық қасиеттерін дамытуға бағытталған білім беру моделдерінің оқыту мазмұнындағы түйінді бір құрылымдық құралы - оқу үдерісін оқу тапсырмасы болып табылады. Оқу тапсырмасы дидактиканың кең таралған категориясы. Ол оқыту процесінде қолданатын құралы мен күтілетін нәтиженің құрылымдық бірлігін құрайды. Оқу тапсырмасы дәстүрлі оқыту процесіндегі білім алушының оқу-танымдық іс-әрекетін ұйымдастырушы және басқаршы құралын атқарады.
Оқу тапсырмасы ұғымына педагогика, психология және әдістемелік еңбектерде түсінік беруде әлі де болса ортақ, бірегей анықтамасы қалыптаспаған. Кәсіби білім беру сөздігінде оқу тапсырмасы - әр түрлі танымдық іс-әрекет (бақылау, тәжірибе, әдебиетті оқып үйрену) барысында шешім орындауға құралған тапсырма десе, екінші бір анықтамасында білім алушылар әр түрлі формада құрала (топтық, жеке) аудиторияда, шеберханада, зертханада өзбеттерімен орындауға бағытталған мәселе бойынша педагогтың белгілеген оқу жұмысының көлемін айтады[1].
Оқу тапсырмасы - оқушының оқу әрекеттерін (теориялық, практикалық) орындауға талап қоятын педагогтың тапсырма түрі[2].
Танымдық тапсырма дегеніміз оқытуда байланыстарды, қатынастарды, дәлелдеулерді белсенді қолдануды ынталандырыруға, жаңа білім көздері мен тәсілдерін іздеуді көздейтін құрал [3].
Тапсырманы грек тілінде проблема ұғымымен оқушымалайды. Тапсырма анықтамасының кең мағынасы практикалық және теориялық қызығушылық танытатын сұрақ, жауап. Психологиялық тұрғыда тапсырманың анықтамасын былай белгілеген, тапсырма - құралдарды сәйкестіктегі шарттарды қолдана жетістікке жету үшін талап қоятын және белгілі бір шарттар да берілген іс-әрекеттің мақсаты. Мақсаттың сипаты практикалық және теориялық түрлерімен ажыратылады. Практикалық тапсырма белгілі бір күйді тікелей түрлендіруге бағыттаса, теориялық құбылысты немесе үдерісті тануға ұмтылдырады. Танымдық іс-әрекеттегі тапсырмалардың түрі перцепті, мнемикалық, сөздік және ойлау үдерісіне байланысты бөлінеді. Тапсырма деп кейбір практикалық түрлендіруге немесе жалпы заңдармен және категориялармен байланысты проблемалық ситуациялардың белгілі және белгісіз элементтері арасындағы қатынастарды айқындауға шарттарын іздестіруге бағытталған теориялық сұрақтың жауабына қойылған талап мазмұнын құрайтын ойлау іс-әрекетінің объектісі.
Психология ғылымының бір топ зерттеушілері А.Н.Леонтьев, С.Л.Рубинштейн кең таралған анықтамасы ретінде ойлау іс-әрекетінің мақсаты деп қарастырса, екінші топтағы авторлар В.В.Давыдов, А.М.Матюшкин тапсырма анықтамасын белгілеуде ойлау үдерісін тыс қалдырмай мынандай анықтама береді: кез-келген тапсырманы шешуге бағытталған ойлау үдерісі өзінің ішкі құрылымымен әрекет немесе іс-әрекет актісі болып табылады. Д.Б.Эльконин оқу тапсырмасының ерекшелігі оның мақсаты мен нәтижесі субъектінің іс-әрекетін өзгертуден тұрады.[16]
Осы педагогтар мен психологтардың тапсырма ұғымына берілген анықтама мазмұнына сәйкес Г.А.Балл, оларды екі түрге бөлген: оқу тапсырмасы және танымдық тапсырма. Кез-келген тапсырмалар танымдық сипатта бола бермейді. Оқу үдерісінде қолданылатын тапсырмалар басым түрде оқу тапсырмасы мазмұнында жүреді[6].Әсіресе, ол білім алушының оқу материалын меңгеруіне ғана тән болады. Білім алушылар оқу материалын қабылдау, еске сақтау, меңгеру, қайта шығару, меңгерген білім көзін дәстүрлі немесе жаңа ситуацияларда қолдану, ойлау операцияларының қарапайым түрлерін тәжірибелеуге ғана бағытталады екен. Оқу үдерісі мен өзіндік жұмыс барысында кейбір тапсырма түрлері білім алушылардың күрделі ойлау операцияларын (білімді басқа құрал түріне тасымалдай алу, құбылыстар мен процестердің мәнін түсіндіре алу, проблемалық ситуацияларды шешу, дәлелдеу, баға беру, жалпыламалау, қорытындылау) дамытуға бағытталған тапсырмалар танымдық түріне жатады. Танымдық тапсырманың анықтамалық сипаты жоғарыдағы психологиялық сөздікте анықталғандай, білім алушының өнімді ойлау іс-әрекеттерімен жүзеге асырылады.
Олай болса, педагогика және психология ғылымында дәстүрлі және жаңа білім беру моделдеріне тән анықталған тапсырмалардың түрлері әлі де болса ортақ жіктелуі қалыптаспаған. Олардың алуандылығы әр түрлі тұрғылармен байланыстырады. С.Ф.Жуйков оқу тапсырмаларын екі топқа бөлген.[17] Бірінші тапсырма түрі оқушылардың білім мен іскерлікті меңгеру үдерісіне тән анықталса, екінші тапсырма өткен тақырыпты бекітуге арналатынын көрсеткен.
И.Я.Лернер білім алушылардың шығармашылық ойлауын дамытуға проблемалық-танымдық тапсырмалар жүйесін ұсынып, оның түрлерін төмендегі көрсеткіштермен анықталуын көздеген:
oo тарихи материалдарды оқып үйрену мен ұғынуға тән негізгі типтік проблемаларды шешуге үйрету тапсырмалары;
oo тарихи танымның әр түрлі типті әдістеріне және проблемалық тапсырмаларды шешу тәсілдеріне үйрету тапсырмалары;
oo шығармашылық іс-әрекеттерді орындау тәсілдерін қалыптастыруға бағытталған тапсырмалар.
Таңбалы-контекстілі оқыту технологиясының авторы А.А.Вербицкий оқытудың үш моделін: семиотикалық, имитациялық және әлеуметтік ұсына, оларға тән тапсырмалардың типтерін жасаған: мәтінмен жұмыс істеуді көздейтін проблеманы оқып үйрену бойынша тапсырма; қабылдаған ақпаратты білім алушы өзінің болашақ кәсіби іс-әрекеті ситуацияларымен байланыстыру; пәндік білімді тереңдету мен білім алушының әлеуметтік құзыреттілігін қалыптастыруға бағытталған білім берудегі өзекті проблемалар бойынша тапсырмалар.[13] Т.В.Кудрявцев білім алушылардың техникалық ойлауын дамытуға тапсырмаларды екіге бөлген: техникалық тапсырмаларды шешу мен конструктивтік-техникалық тапсырмалар. Бірінші тапсырмада білім алушыларды жаңа нәтижелер алуға ұмтылдырса, екінші түрінде олардың күрделі есептеулер мен конструкцияларды талдау жұмыстарына үйретуге ықпал етеді.
Тұлғаға бағдарлы білім беру моделінің авторы В.В.Сериков тапсырманы шешу үдерісін білім алушының тұлғалық тәжірибесін қалыптастырумен байланыстырады. Білім алушының оқу тапсырмасын шешу нәтижесі жаңа білім, тәсіл, модель болып табылуын көздейді. Осы сипаттағы нәтиже тапсырманың танымдық екенін дәлелдейді[8].Қазақстанның білім беру саласында білім сапасын арттыруға сәйкес білімнің нәтижеге бағытталған тұжырымдамасын жүзеге асыру аясында шетелдік тәжірибелерге де үлкен мән беріп келеді. Қазіргі жалпы орта мектеп пен кәсіби білім беру оқу орындарында білім алушылардың білім сапасын анықтауға американ психологы Бенджамин Блумның оқу мақсаттарын жүйелеу (таксономия) еңбегіне негізделуде. Б.Блумның теориясында білім алушының оқу іс-әрекеттерін толық қамтып: танымдық, аффективтік және психомоторлық әрекеттерін сәтті бақылау мен бағалауға мүмкіндік береді. Оның танымдық саласы бойынша алты деңгей анықталған: білім, түсіну, қолдану, талдау, жинақтау және бағалау[9].
Бұл Б.Блумның оқу мақсаттарының таксономиясы өткен ғасырдың елуінші жылдары белгілі болса да, Кеңестік дәуірде оның оқу үдерісінде қолданылмауына негіз болған танымдық сала бойынша анықталған деңгейлер құрамында білім алушының оқу-танымдық іс-әрекетіндегі шығармашылық қабілетін диагностикалау мүмкіндігінің көзделмеуінде болып келді.
Б.Блумның еңбегіндегі осы бір кемшіліктен арылуға чех профессоры Дана Толлингерованың ұсынған оқу тапсырмаларының таксономиясы болып табылады. Бұл чех ғалымы танымдық сипаттағы оқу тапсырмаларын бес топқа топқа құраған: бірінші топтағы оқу тапсырмалары репродуктивтік мәнерде құрылуы көзделсе, екінші топтағы тапсырмалардың жинағы білім алушылардың қарапайым ойлау әрекеттерін (баяндау мәнері, деректерді жүйелеу) бақылауға бағытталған. Үшінші топтағы тапсырмалар күрделі ойлау әрекеттерін (дәлелдеу, түсіндіру) талап ететін тапсырмалар болса, келесі тапсырмалар өнімдік ойлау актілерін (өзбетімен шығарма, баяндама, жоба, эссе жазу) орындауды меңзейді. Соңғы тапсырмалар бойынша білім алушының өнімді ойлау арқылы проблемаларды шешуге бағытталуы көзделген. Яғни, білім алушы ізденісте, шығармашылықта өзінің интеллектуалды потенциалы негізінде әр түрлі қиындықтарды шешу мүмкіндігіне тән тапсырмалар орындайды[10].
Педагогикалық және психологиялық зерттеулер тапсырма категориясы бойынша талдаулар жасау нәтижесінде мынандай қорытынды жасауға болады. Тапсырма білім алушының оқу-танымдық іс-әрекетін ұйымдастыру мен басқару құралымен шектелмей, оның танымдық, интеллектуалдық және әлеуметтік қасиеттерінің қалыптасып дамуына, түрлендірілген жаңа құрылым деңгейіне өтуіне, болашақ өмірі мен кәсіби жолын табуға уәждеу, құндылық бағдар алуға, өзінің дербес субъектілік позициясының қалыптасуына ықпал ететін оқу-танымдық іс-әрекеттің құралы да болып табылады. Тапсырма сипаты жағынан ықшамды түрде оқу тапсырмасы және танымдық тапсырмаларға бөлуге болады. Оқу тапсырмасы білім алушының оқу материалын қабылдау, түсіну, еске сақтау, білімді тәжірибеде қолдану, ойлаудың қарапайым операцияларын (талдау, жинақтау, салыстыру, ажырату, нақтылау, жүйелеу) орындау мүмкіндігіне бағыттаса, танымдық тапсырма білім алушының күрделі және өнімді ойлау әрекеттерін орындай, түрлендірілген, жаңа білім, жаңа тәсіл, жаңа модель жасауға арналады екен .[12]. Білім алушылар соңғы тапсырма түрін орындау нәтижесінде тұлғалық, кәсіби және әлеуметтік қасиеттерінің дамып, болашақ кәсіби еңбегінде субъектілік қатынастарға сәтті түсуіне мүмкіндік береді.
Оқу үдерісінде білім алушылардың оқу жұмысын орындау әр түрлі формада (ұжымдық, топтық, жеке дара) жүреді. Білім алушылар оқу жұмыстарын мұндай формаларда орындау, педагогтың оқыту мазмұнын жоспарлау мен ұйымдастыру әрекеттеріне, сабақтың қойылған мақсатына байланысты таңдалады. Оның дәстүрлі жағдайдағы мәні тұлғалық немесе тәрбиелілік мәнінде болып келеді. Білім берудің жаңа моделдерінде білім алушылардың әр түрлі формаларда, әсіресе, жеке дара түрінде оқу-танымдық іс-әрекеттерді орындау, олардың жеке дара қасиеттерін ескеру тұлғалық қажеттілікпен байланыстырады. Өйткені, әрбір жеке дара адам (индивидум) өзінің туа бітісімен дербес психологиялық процестер мен қасиеттерге тән. Осыған сәйкес психология ғылыми жеке дара адамның психологиялық ерекшеліктерін анықтауға бағытталған зерттеулерде, олардың темпераментіне, интеллегіне, ойлауына, психомоторикасына, қызығуына, қабілетіне және т.б. құрылымдық белгілеріне сәйкес типтерге бөлген. Міне, жеке дара адамның осы психологиялық ерекшеліктеріне сәйкес тұлғалы бағдарлы білім беру тұжырымдамасында білім алушылардың субъектілік тұлға ретінде оқу материалын, әдіс-тәсілдерін, құралдарын өзбетімен таңдау мүмкіндігіне қол жеткізуін ұсынады.
Осының негізінде біздің қарастырғалы отырған зерттеудің мәселесі деңгейлік тапсырмалар болып табылады. Дәстүрлі оқыту мазмұнының тәжірибесінде кез-келген топта білім алатын оқушылар, студенттер оқу материалын меңгеруге анықталған тапсырмалардың сипаты бір типті болып орындалып келеді. Кей жағдайда тапсырманың орындаудың басқа формаларында (практикалық жұмыс, өзбетіндік жұмыс, оқытушының жетекшілігімен орындалатын жұмыс) да бір типті тапсырмалар беріледі. Білім алушылардың оқу-танымдық іс-әрекет қабілетіне, үлгеріміне, жеке дара психологиялық ерекшеліктеріне тән деңгейлі тапсырмалар берілмейді. Педагог әр бір білім алушының тапсырмалар орындауға қызығуын, қабілетін, сұранысын, бейімділігін, икемділігін, субъектілік тұлғалық тәжірибесін және т.б. ерекшеліктеріне көңіл аудара бермейді. Осы кемшіліктерден арылуға, білім алушылардың жеке дара ерекшеліктеріне сәйкес келетін оқу-танымдық іс-әрекеттердің сәтті шешілуіне, біздің қарастырып отырған деңгейлік тапсырмалардың сипаты мен мазмұны біршама ықпал етеді деген болжам жасап отырмыз.
Математика және жаратылыстану оқу курстары бойынша таңбалы, сиволды мәнердегі оқу тапсырмаларын құру мүмкіндіктері қолжетімді және жеңіл, кез-келген тәжірибелі педагогтың потенциалы жеткілікті болса, психологиялық және педагогикалық ғылым салалары бойынша оқу-танымдық тапсырмаларды құрау біршама қиындықтар туғызады. Мысалы, психология курсы бойынша құрылған тапсырмалар нақты әлеуметтік құбылыстағы тұлғаның құрылымдық қасиеттерін, күйін және т.б. белгілерін шынайы ситуациядағы құбылыстарды демонстрациялау арқылы орындалады. Яғни, оқу үдерісінде әр түрлі фильмдер көрсету, педагогтың өзі топ арасында шынайы ситуацияларды құру, суреттердегі адамның белгілерін анықтау сияқты. Педагогика және дидактикалық оқу пәндері бойынша барлық тақырыптардың оқу материалдарына танымдық тапсырмалар құру күрделі.
Тапсырманың мазмұны, оның көлемі білім алушыға түсінікті, анық, нақты және нәтижелі шешімі мақсатқа сәйкес құрылуын бір теңдеумен немесе мәтіндік сөйлеммен орындау мүмкіндік бермейді. Танымдық тапсырманың мазмұны мәтіндік мәнерде орындау алгоритмін, шарттарын толық баяндаумен, анықтамалық түсіндірумен сипатталады.
Сонымен бірге әдебиеттерді талдау барысында өзбетіндік жұмыстың жіктелуі әралуан болып келеді. Солардың ішінде өзбетіндік жұмыстың жіктелінуінде көбірек қайталанатын мағынасы: оқушының өзбетінділік дәрежесі; жеке даралану дәрежесі; дидактикалық мақсатқа сәйкес; білік көзіне байланысты және т.б.. Өзбетіндік жұмыстардыың дәрежесін жіктеуде, Пидкасистый П.И. өзбетіндік жұмыстардың мынандай түрлерін белгілеген: игерген білімді қайта жаңарту(үлгі бойынша); реконструктивті-вариативті; эвристикалық және шығармашылық (зертеу жұмысы)[30]. Мысалы, математика пәніндегі өзбетіндік жұмыстарға төмендегі белгілерді жатқызады:
* тапсырмаларды стандартты емес әдіс-тәсілдермен шешу;
* тапсырманы бірнеше тәсілдермен шешу;
* тапсырманы оқушының өзі құра алуы;
* математикалық шығарма жасау;
* зерттеу шеберханалары;
* оқушының баяндамасы және басқа түрдегі іс-әрекеттер.
Кез - келген іс-әрекетті, соның ішінде шығармашылық жұмыстарды белгілі бір тапсырмалар орындау болып беріледі. Оқушының шығармашылық жұмыстары туралы әдістемелік еңбектерде және мұғалімнің сабақ әдістемелерінде ең көп тараған құралдармен, яғни, көптеген педагогтарға белгілі, дәстүрлі шығармашылық тапсырмаларды қолданып отырғаны байқалады.
Блох А.Я., Гурова Л.Л., Саранцев Г.И., Л.М. Фридман[14] және тағы басқа ғалымдардың педагогикалық еңбектерінде тапсырмалардың жіктелуі туралы әр түрлі жолдары көрсетілген. Тапсырманы жіктеуде мынандай негіздерді келтіреді: тапсырманың құрылымдағы белгісіздер санына байланысты; оқыту процесіндегі функциялары бойынша және т.б.. осыған сәйкес оқулықтардағы тапсырмалардың мазмұны, яғни, тапсырмалардың сипаты репродуктивті түрде болуы себеп бола алады. Көптеген педагогтар оқушының білімін тексергенде репродуктивті жауаптарды күтеді. Жаңа оқу материалын қарастыру, оны бекіту мен меңгертулердің барлығы дайын тәсілдер мен үлгілер бойынша қарастырылады. Оның динамикасы төменгі топтан басталып жоғарғы топқа қарай даму үстінде болады[1].
Өзіндік жұмысқа арналған оқу тапсырмалары әртүрлі болып келеді. Оларды негізінен келесі төрт қисынды негізде бөлуге болады:
1) Оқушылардың өзіндік жұмыстарының әдісі бойынша (мысалы, бақылаулар, жаттығулар, оқулықтың мәтінімен жұмыс);
2) Оқу үрдісінің буындары бойынша (оқу материалдарын қабылдауға, жүйелеуге, бекітуге және қайталауға арналған тапсырмалар);
3) Оқушылардың танымдық қызметінің сипаты бойынша (қалпына келтіру және шығармашылық тапсырмалар);
4) Басқарудың сипаты бойынша (дәл немесе азғана нұсқау беру).
Бұл түрлердің әр түрлі тәсілдері де кездеседі.
Кеңес педагогикасында дамыта оқытудың өзекті мәселелерінің артуына байланысты, оқушылардың оқу-танымдық қызметінің әдістерін дамытуға ерекше көңіл бөліне бастады. Бұл саладағы өте ерте жазылған еңбектердің ішінде И.И.Малкиннің зерттеуін атап өтуге болады. Автор оқушылардың өзіндік жұмыстарын төрт түрге бөледі:
1) репродуктивті;
2) танымдық-іздену;
3) шығармашылық;
4) танымдық-практикалық (Малкин, 1996)
П.И.Пидкастый өзіндік жұмыстарды келесі төрт түрге бөледі:
1) үлгі бойынша;
2) қайта құру;
3) вариативті;
4) шығармашылық (Пидкастый, 1972)
В.И.Загвязинский тапсырмалардың келесі түрлерін бөледі:
1) қалпына келтіру;
2) түсінуді тексеретін тапсырмалар;
3)білімді қолдану бойынша жаттықтыру және шығармашылық жаттығулары;
4) зерттеу- танымдық тапсырмалар (Загвязинский, 1968)
Н.А.Половникова танымдық дербестіктің келесі деңгейлерін ажыратады:
1) көшіру дербестігі;
2) қалпына келтіру дербестігі;
3) шығармашылық дербестігі (Половникова, 1972).
Көріп отырғанымыздай, қаралған еңбектерде тапсырмаларды бөлу негізіне дербестік пен шығармашылық ойлауды саралау жатады, барлық авторлар бір мезгілде оқу үрдісіндегі тапсырмалардың әр түрлерінің өзара байланысы мен бірлігін айрықша атап көрсетті.[15]
Өзіндік жұмыстар колледждегі жеке пәннің, курсттық тақырыптың, сабақтың білімділік, тәрбиелік міндеттерін толықтай жүзеге асыруға септігін тигізуі қажет. Дәлірек айтсақ, сабақта шешілуі тиіс міндетті жүзеге асырушы құрал деуге болады. Демек, өзіндік дұмыстың ұйымдастырылуы қойылған міндет пен мақсатқа тікелей байланысты.
Оқушылардың өздігінен атқаратын жұмыстары білімді терең меңгеруге, не біліктерін қалыптастыруға, немесе шығармашылық іс - әрекетін дамытуға бағытталуы мүмкін. Осы тұрғыдан алғанда Т. Сабиров оқушылардың өзіндік жұмыстардың мынадай басты міндеттерін көрсетеді:
1. оқушылардың дербестік қасиетін мейлінше арттыру;
2. олардың алған білімінің сапалылығы мен беріктігін қамтамасыз ету;
3. оқушылардың оқуға қажет біліктері мен дағдыларын қалыптастыру;
4. оқушылардың таным ақыл-ой қабілеттерін дамыту;
5. оқушыларды топтан және колледжден тыс дербес білім алуға әзірлеу;
6. оқушылардың оқуға ынтасын арттырып, үлгермеушілікті болдырмауға әсер ету.
Автордың пікірінше, осы міндеттер орындалғанда ғана өзіндік жұмыс өз мақсатына жетеді. Ал егер аталмыш міндеттерді жеке - жеке талдасак, олардың астарында оқушылардың жаңа сапалы күйге жетуі сипатталады. Демек, өзіндік жұмысты оқушының оқу нәтижелеріне жету құралы деуге болады. Осы тұрғыда Т. Сабировтың ұсынған міндеттерінің үшіншісі мен төртіншісі оқу нәтижелеріне тікелей сілтеп тұр. Ал, бірінші, бесінші, алтыншы міндеттер өзіндік жұмыстың белгілі бір мақсатқа сай орындалғаннан кейінгі оның оқушы үшін маңыздылығын сипаттпайды. Сонымен қатар екінші міндет те тікелей оқу нәтижесінен көрі, оны ұйымдастырудың және оны орындауға қажетті жағдайды жасаудың маңыздылығына сілтеп тұр. Сонымен Т. Сабировтың нақтылаған міндеттерінің өз кезегіндегі ғылыми талаптарға сай маңыздылығында сөз жоқ. Алайда бүгінгі таңдағы оқу үдерісіне қойылып отырған жаңа талаптар тұрғысынан алғанда өзіндік жұмыстың жоғарға автор берген міндеттерінің иерархиясына жаңаша көзқарас керек. Өйткені, бүгінгі таңда өзіндік жұмыс жеке пәндер аясындағы алынған білім мен білікті дамытуға ғана бағытталып қоймай, оқушының жалпы белсенділігі, дербестігі, т.б. қасиеттерін қалыптастыруға бағытталуы маңызды болып отыр.
Әрине, педогогикада өзіндік жұмыстың оқушының танымдық белсенділігіне әсері зерттелген және оның негізінде өзіндік жұмыс әрқашан оқушыдан жоғары танымдық белсенділікті талап етеді деп тұжырымдалды: белсенділік оқу тапсырмасының күнделігіне қарай әр қилы болып келеді. Егер оқушының әрекеті дайын үлгімен құрылған болса, онда оның белсенділігі репрудиктивті оқу материалын қайталауға ғана арналған болып шығады. Егер оқу тапсырмасы күрделі болып, оқушының өз шешімдерін қажет етсе, онда белсенділік шығармашылық сипатқа ие болады. Бұл - оқу үрдісіндегі танымдық белсенділіктің ең жоғарғы формасы. Ол оқушының оқу әрекетін биік деңгейге көтеріп, оны өнімділігін көтере түседі.
Оқушының шығармашылық қабілеттерін қалыптастырып дамытуда жетекші роль атқаратын - шығармашылық тапсырмалар. Шығармашылық тапсырмалар - бұл стандартты емес тапсырма, оның мазмұнын оқушы алдын-ала білмейді, оқу материалының негізінде емес, оның шешу тәсілі мен жолдары тіпті белгісіз[5].
Шығармашылық тапсырмалардың мәні - субъектінің тәжірибесі мен тапсырманың ерекше шарттары мен талаптары арасындағы қайшылықтар болып келеді. Осы қайшылықты оқушы шешу мүмкіндігін игере алатын болса, онда ол құбылысты шығармашылықты шешу деп есептеледі. Осыған сәйкес, шығармашылық тапсырманың ерекшелігі, оның субъективтілігі, уникалдылығы және бір үлгіде шешу мүмкіндігінің жоқтығы. Ол, әрине, шығармашылықта ма немесе типті жағдайда шешіледі ма, оның өзі оқушының танымдық және шығармашылық қабілеттерінің даму дәрежесіне байланысты.
Шығармашылық сипаттағы өзбетіндік жұмыстар оқушының жоғары деңгейдегі және формадағы өзбетіндік шығармашылық іс-әрекеті. Бұл тапсырмалар оқушыдан тапсырманың шешілуін жаңа тәсілдермен өзбетімен анықтауға, оның мақсатын қою іс-әрекеттерін жоспарлауға талап етеді. Осы жұмыстардың мазмұнында оқушының өзбетімен іс-әрекетпен шұғылдануы жеткіліксіз білімдерін, танымдылық қасиеттерін өзбетімен іздеп, иегріп, ұғып тапсырманы шешуге ұмтылады. Сондай - ақ, бұл жұмыста оқушы оқу материалын жаттап, қайталауға үйренбей, оны қолдануға бел алады.
Б.П.Есипов белсенділікті былай анықтады. Оқудағы белсенділік білімді, икемділік пен дағдыны меңгеруге қажетті ой немесе дене еңбегінің саналы, ерікті, мақсатты орындалуын білдіреді. Белсенділік пен дербестік тығыз байланысты.[36] Дербестік дегеніміздің өзі жеке тұлғаның оқу әрекетіндегі белсенділігі болып табылады.
Оқушының мектептегі және үйдегі өзіндік жұмысы өздерінің міндетіне, мақсатына, күрделілігіне, орындалу әдістеріне қарай әр түрлі болып келеді. Олардың құрылымы да әр түрлі. Есеп шығару бір бөлек болса, кітаппен жұмыс немесе шығарма жазу - ол да бөлек нәрсе. Бірақ осындай көп нұсқалылығына қарамастан, өзіндік жұмыстың құрылымдық ерекшеліктеріне байланысты бірқатар ортақ белгілері де бар.
Оқушының өзіндік оқу әрекетінің ішкі құрылысын білудың маңызы зор. Оны білу мұғалімге бұл әрекетті дұрыс ұйымдастыруға және оны басқаруға мүмкіндік береді.
Оқушының оқу әрекетінің құрылымындағы мынадай аспектілерді бөліп көрсетуге болады:
1) Мазмұнды жағы - оқушының тапсырманы орындау барысында не алатын, не қолданатын білімі, яғни, бұл - оқу мақсатына жетуге қажетті ақпарат.
Тапсырманың дербес, табысты орындалуына бұл білімдердің сапасы тікелей қатысты. Білім деңгейі оның нақтылығымен, толықтығымен, маңыздылығымен, жүйелігімен сипатталады.
2) Үрдістік жағын оқушының тапсырманы орындау үстіндегі ой, іс-қимылдары құрайды. Бұл - әрекеттің жетекші жағы. Оқушы мұнда тек өзі білетін әдістерді қолданып қана қоймайды, мақсатқа жету үшін жаңа, тың әдістер ойлап табады.
3) Мотивтік жағы оқу әрекетінің қозғаушы күштерін білдіреді. Оның оқу үрдісінде маңызы зор. Себебі оқушының оқу деңгейі, оның танымдық белсенділігі оның оқу себептеріне тығыз байланысты. Егер оқушы тек өз өмір жағдайына қатысты ғана оқып қоймай, білімге қызыққандықтан оқыса, онда ол білімнің сапасы өте жоғары болар еді де, білім меңгеру үрдісі тез және қызғылықты болған болар еді.
4) Нәтижелі жағы - бұл оқушының тапсырманы орындау үстінде жинақтаған білім тәжірибесі.[8]
Оқушының өзіндік оқу әрекетінде жетекші қызметі үрдістік жағы атқарады. Белгілі бір үрдіс үстінде ғана оқушы мүмкіндігі ашылып, дамуға жағдай жасалады.
Оқушы белсенділігі ой дербестігіне сүйенеді. Оқушыда белсенділік бір қалыпта болмайды, оның қарапайым (еліктеушілікке, жай қайталауға, біреудің айтқанын бұлжытпай орындауға негізделген белсенділік) және күрделі (шығармашылық белсенділік) түрлері болады. Соңғысы оқушының жоғары саналылығы мен дербестігін керек етеді. Б.П.Есипов былай есептейді: Оқушының танымдық дербестігі, негізінен, олардың өзіндік жұмысы үрдісінде қалыптасады. Өзіндік жұмыс оқушының өзіндік ойы мен ой және дене еңбегінің дербес орындалуының бірлігін білдіреді. Сондықтан өзіндік жұмыс мұғалімнің тікелей көмегінсіз, бірақ соның басшылығымен орындалатын белгілі тапсырмалар ретінде ұйымдастырылады.
Танымдық әрекет, танымдық ізденімпаздық, танымдық дербестік ұғымдарына Ж.А.Қараев, А.Е.Әбілқасымова еңбектерінде түсініктер берілген. А.Е.Әбілқасымова танымдық ізденімпаздық келесіше анықтайды: Танымдық ізденімпаздық жеке тұлғаның сан қырлы білім алуы ретінде қарастыруға болады, бұл білім алу танымдық әрекетке сезім, таным және ерік процестерінің нәтижесі болып табылатын өзін-өзі икемдеу көрінісімен, танымдық уәж бен ізденімпаздық мінез-құлық тәсілдерінің синтезімен, оқушының мінез-құлқындағы танымға деген тұрақты көзқараспен сипатталады.
Өзіндік жұмысты оқушының дербестік танымдық әрекетін ұйымдастырудың әр түрлі тәсілі деп қарастыруға болады. Өзіндік жұмыс міндетті түрде мұғалім жетекшілігімен іске асырылады. Бірақ бұл жетекшілік оқушылар үшін байқалмайтындай, көрінбейтіндей болуы қажет.
Өзіндік жұмыс оқушының танымдық әрекетін ұйымдастырудағы тәсілдердің алуан түрлілігін есепке алуы қажет. Бұл тәсілдердің алуан түрлілігі оқу материалының күрделілігіне байланысты болып келеді.
Оқу-әдістемелік кешен құрамындағы бағдарламаға сүйене отырып жасалған оқулықтағы тапсырмалардың шығармашылық сипатына, әдістемелік, дидактикалық құралдарға басты назар аудара отырып, бүгінгі күн талабына сай оқу үрдісінде оқытудың жаңа технологияларын пайдалану өте тиімді. А.Ш.Орақова "Оқу процесінде оқушылардың шығармашылығын дамытудың педогогикалық шарттары тақырыбындағы кондидаттық диссертациясында: Шығармашылық мәні алдымен оның қажеттілігінде, әрбір адамның шығармашылық қабілетінін нәтижесін рухани қанағаттану мен қуаныш сезіміне айналдыруға жаңаша қадам жасауында. Оқушы шығармашылығын дамытудың әлеуметтік педогогикалық шарттарының бірі - білім беруді гуманизациялауды жолға қоятын жаңа білім беру технологиялары болып табылады дей келе, оқу процесінде оқушылардың шығармашылығын дамыту мақсатында интерактивтік модульдік оқыту технологиясын пайдалану жақсы нәтиже беретіндігін дәлелдейді.[11.]
Психологиялық - педагогикалық әдебиетке шолу жасай отырып, өзіндік жұмыс түрлері мен ұйымдастыру жолдарының әр түрлі екенін анықтадық, бірақ, олардың көздейтін мақсаттары ортақ оқушыларды саналылыққа, белсенділікке, дербестікке тәрбиелеу, нәтижесінде білім сапасы жоғары, жан - жақты азамат тәрбиелеу. Өзіндік жұмыс оқушылардың белсенділігін арттырып, оларды тиянақтылыққа, ұқыптылыққа, бастаған істі аяғына дейін жеткізуге тәрбиелейді. Әр оқушының жас ерекшеліктеріне, тәжірибелеріне қарай өздігінен жұмыс орындау дағдысын қалыптастырудың танымдық, шығармашылық мәні зор.
Бүгінгі таңда оқушы мен оқытушы қатынасы субъект - субъектке айналғанда, оқушы белсенділігіне ерекше мән беріліп отыр. Сол себепті өзіндік жұмыстың атқаратын міндетіне жаңаша сипаттама берілуі керек. Өзіндік жұмыс тапсырмалар арқылы жүзеге асады. Бұл берілетін тапсырмалардың шығармашылық сипатын күшейте отырып, шығармашылық әрекетке қол жеткізуге болады. Нәтижеге бағытталған оқу үрдісінде пәндік білім, білік, дағдыларды қалыптастырудан оқушы біліктілігін дамытуға назар аударылуы қажет.[4]
1.2. Пән сабақтарына арналған шығармашылық тапсырмалар жүйесін құрудың дидактикалық және әдістемелік негіздері
Оқыту технологиясы негіздері білім беру мазмұнын айқындайтын оқу жоспары, оқу бағдарламасы, оқулық пен оқу құралдарын, әдістеме саласындағы білім, тәрбие беру жүйесіндегі заңдылықтарды бір-бірімен бөлмей бірлікте қарайды.
Дидактика оқу орындарында оқытылатын барлық пәндерге қатысты ортақ заңдылықтар мен ережелерді талқылайды. Сондай-ақ , оқытудың негізгі мазмұнына байланысты мәселені меңгеру әдістері мен оны ұйымдастыру түрлерін анықтайды. Былайша айтқанда, дидактика оқыту принциптерін , оқытуды ұйымдастыру әдістері мен түрлерін білдіреді. Сонымен қатар дидактика жеке пәндерді оқыту ерекщеліктеріне ерекше зейін қояды .
Дидактиканың негізгі категориялары - білім беру, оқыту, сабақ жүргізу, оқу , оқыту принциптері және мұның құрамды бөлімдеріне тиесілі міндеттері , мазмұны , түрлері әдістері , құралдары оқытудың нәтижелі түрде жүзеге асуына негіз болып табылады. Дидактика - үнемі дамып, өркендеп отыратын сала . Өйткені білім беру мен оқытуды терең зерттеп, оны меңгермейінше ғылымды жетілдіріп , өмір талаптарын орындап, уақыт мәресінен шығу мүмкін емес.[18]
Оқыту туралы ол өтеді, ол жүзеге асырылады және іске асады, ол адамға белгілі бір білімдердің , іскерліктердің , дағдылардың берілуі, ол сондай - ақ оқушының білім алу мәселесішешілетін оқытушы мен оқушылардың мақсаты бағытталған өзара әрекеті, деп көп айтылып та, жазылып та жүр. Ол оқушылардың ғылыми білімдер мен дағдыларды меңгеруіне, шығармашылық қабілеттерін, дүниетанымын және адамгершілік - этикалық көзқарастары мен сенімдерін қалыптастыруға, оқу танымдық қызметін ұйымдастыру жолдары. Педагогика ғылымын зерттеушілер оқу үрдісіне түрлі - түрлі анықтама бергеніменде , бәрінің тоғысар негізі-оқушының көзқарасын қалыптастырып, қабілетін дамытып , белсенділігін жетілдіріп, оқуға деген ынта ықыласын көтерудегі ыждағаттылыққа келіп саяды. Қазіргі дидактикада оқу үрдісі екі жақты қарым- қатынас, яғни мұғалімнің оқытушылық қызметі , оқушының ілімді меңгеру әрекеті деп түсіндіреді.
Білім берудің жалпы мақсаты тұрғысынан келгенде оқу үрдісінің атқаратын негізгі қызметі - білім беру , дамыту, тәрбиелеу, сонымен қатар оқуға деген ынта - ықыласты жебеп, оны ұйымдастыру . Әрине, мұның бәрі бірлікте қаралатын тұтас құбылыс, алайда білімдендірудің практкалық жолдарын, оқытуды жоспарлаудағы іс-әрекет жүйесін өз алдына қарастырған жөн деп саналады.
Төменгі топ оқушыларының негізгі психологиялық құбылыстары пайда болуы мен оның жетекші іс-әрекетіндегі сипатын талдау, қазіргі білім берудегі оқытуды ұйымдастыру шығармашылық процесс болуына талап қойылуда. Бұл процессте мұғалім мен оқушы қарым-қатынастарды өздері тұрғызып, іс-әрекетті және оны өзгерту бағдарын анықтауға мүмкіндік алады. Осы жаста, оқушы шығармашылық тәжірибелердің қорын білім арқылы ғана емес, білімнің негізінде объектілерді, құбылыстарды және ситуацияларды жасау және өзгерту іс-әрекеттерінің түрлерінде білімін шығармашылқта қолданылуы тиіс.[20]
Шығармашылық іс-әрекет түрлеріне байланысты психологиялық және педагогикалық еңбектерде олардың ұғымдарына сипаттама беріліп анықтамалары қарастырылған.
Таным ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
I. ДИДАКТИКАЛЫҚ ТАПСЫРМАЛАР - БІЛІМ АЛУШЫЛАРДЫҢ ӨЗ БЕТІМЕН КӘСІБИ БІЛІМ АЛУДЫҢ ТИІМДІ ҚҰРАЛЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
0.1 Оқушылардың өзбетімен кәсіби білім алуына бағытталған дидактикалық тапсырмалардың түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
0.2 Пән сабақтарына арналған шығармашылық тапсырмалар жүйесін құрудың дидактикалық және әдістемелік негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 23
II. АРНАЙЫ ПӘН САБАҚТАРЫНА ТАПСЫРМАЛАР ЖҮЙЕСІН ҚҰРУ ҮЛГІЛЕРІНІҢ ТИІМДІЛІГІН АЙҚЫНДАУҒА ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ТӘЖІРИБЕДЕ ҰЙЫМДАСТЫРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
2.1 Материалтану оқу пәніне арналған дидактикалық тапсырмалар үлгілерін құру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
2.2 Арнайы пән сабағына құрылған дидактикалық тапсырмалардың тиімділігін айқындауға педагогикалық тәжірибе ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .66
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...68
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Егеменді еліміздің өсіп келе жатқан ұрпағын тәлімді, ойлы да іскер, жігерлі де батыл, өзіне-өзі сенімді, интеллектуалдық деңгейі жоғары, дүниетанымы дұрыс дамыған азамат етіп тәрбиелеуде дидактиканың алатын орны ерекше.
Қазақстанның әлемдік білім кеңістігіне енуге деген мүдделілігі осы салада халықаралық әлеуметтік және экономикалық тұрғыдан озық деп танылған оқыту модельдерін өз мүмкіндігімізге сай үйлестіре қолдану үшін заман талабына лайық отандық білім беру стратегиясы мен тактикасын жаңалаудың қажеттілігін арттырып отыр. Өйткені Ұлттың бәсекелестік қабілеті, бірінші кезекте, оның білімділік деңгейімен және шығармашылық қабілетерімен айқындалады. Әлемдік білім кеңістігіне толығымен кірігу білім беру жүйесін халықаралық деңгейге көтеруді талап ететіні сөзсіз [1]. Бұл үздіксіз білім беру жүйесінің аса бір маңызды буыны болып саналатын техникалық және кәсіптік білім беру оқу орындарындағы оқыту үдерісін де түбегейлі жетілдіруді қажет етеді. Себебі, кәсіптік білім дамудың негізгі қозғаушы күші болса, білімді де, шығармашыл, білікті маман - еліміздің ертеңін, жарқын келешегін құрушылар.
Осыған орай, сабақтың бірден бір белсенді өтуіне себепші, оқушылардың өз деңгейін көрсетуге ықпал ететін құралдың бірі - тақырыптың мазмұнына сәйкес жасалған дидактикалық тапсырмалар болып табылады.
Дидактикалық тапсырма - топта немесе үйде өздігінен жұмыс істеу үшін оқушыларға таратылатын немесе бүкіл сынып алдында мұғалімнің көрсететін көрнекі оқу құралының ерекше үлгісі[34].
Педагогикалық зерттеу жұмысының барысында дидактикалық тапсырмалардың әдіснамалық, дидактикалық және әдістемелік негіздері мен құрастырылудың технологиялары туралы педагогикалық және психологиялық еңбектерді терең зерделеу мен талдау барысында айқындалған ерекшеліктердің бірі - білім алушылардың өз бетімен жұмыстануға бағытталған тапсырмалардың мазмұны басым жағдайда, олардың теориялық білімі мен тәжірибелік іскерліктерін бекіту, бақылау және бағалауға бағыталғаны анықталды. Ал, олардың өнімді танымдық әрекеттермен өзбетімен жұмыстануға анықталған дидактикалық тапсырмалардың шығармашыл сипатының орны терең және толық зерттелмеуі байқалды.
Осыған байланысты, біздің педагогикалық зерттеуімізде дидактикалық тапсырмалардың құрылу технологиясындағы әдістемелік негіздерін қарастыру тікелей шығармашылық сипаттағы тапсырмалардың жүйесін құруға тақырыпымызды таңдауға негіз болып табылды.
Педагогикалық тәжірибенің зерттеу мақсаты: Маериалтану оқу курсында оқушылардың өз бетімен шығармашылық сипаттағы дидактикалық тапсырмалардың жүйесін құрудың әдістемелік негіздерін анықтау мен сол тапсырмалды педагогикалық тәжірибеде тексеру болып табылды.
Зерттеудің болжамы: педагогикалық тәжірибе барысында оқушылардың шығармашылық қабілеттерін қалыптастыру сәтті орындалады, егер:
- пән сабақтарының оқыту әдістемесінде оқушылардың өзбетімен жұмыстануға бағытталған шығармашылық тапсырмалардың құрылуында олардың қызығуы мен сұраныстарын қанағаттануына деңгейлік түрлерімен анықталып жасалса;
- оқушылардың өзбетімен жұмыстануға арналған тапсырмаларды түрлерін ұсыну оқыту мазмұнының формаларымен, әдістерімен үйлесімді ұштастырылса.
Осы педагогикалық тәжірибені ұйымдастыру мен өткізуге арналған зерттеудің мақсаты мен болжамының жүзеге асырылуына мынандай міндеттер қойылды:
1. Педагогикалық және психологиялық еңбектердегі өз бетімен жұмыс, дидактикалық тапсырма ұғымдық түсініктері мен оларды құрудың әдістемелік негіздерін оқып үйрену мен талдаулар жасау.
2. Шығармашылық сипаттағы дидактикалық тапсырмалардың жүйесін деңгейлік мазмұнда құрудың әдістемелік негіздерін жасау.
3. Материалану оқу пәні бойынша шығармашылық сипаттағы дидактикалық тапсырмаларды құру.
4. Педагогикалық тәжірибеде шығармашылық сипаттағы дидактикалық тапсырмалардың тиімділігі мен ұтымдылығын анықтау.
Зерттеудің нысаны:Атырау индустриалды колледжі Ғимараттар мен құрылымдарды салу және пайдалану мaмaндығынa aрнaлғaн материалтану пәнін оқыту үрдісі.
Зерттеудің пәні: Материалтану оқу курсының оқыту әдістемесі.
Зерттеу жұмысының кезеңдері мен ұйымдaстыру бaзaсы.
Бірінші кезең (2017 жылдың қaңтaр - ақпан aйлaры aрaлығындa) - педaгогикaлық-психологиялық, ғылыми-әдістемелік әдебиеттерге тaлдaу жaсaлды. Оқытудa оқушылардың өз бетімен жұмыс істеу және шығармашылық қабілеттерін қалыптастыруға aрнaлғaн теориялық, әдістемелік және тәжірибелік мaтериaлдaр жинaқтaлып, педагогикалыық эксперимент жүргізудің тәртіптері aйқындaлды. Оқушылaрдың өз бетімен жұмыс істеу және шығармашылық қабілеттері анықтаушы тәжірибе кезеңінде зерттелді.
Екінші кезең (2017 жылдың ақпан - нaурыз aйлaрындa) - оқушылaр біліміне, қызығуына және шығармашылық қабілеттеріне қоятын тaлaптaрын ескере отырып, материалтану пәнін оқыту әдістемесін жетілдіру және осы пән сабақтарында оқушылардың кәсіби деңгейіне әсер ететін әдістер негізделіп педагогикалық тәжірибенің қалыптастырушы кезеңі орын алды.
Үшінші кезең (2017 жылдың сәуір - мaмыр aйлaрындa) - материалтану пәнін оқыту бойыншa тәсілдердің бірнеше формaсы көрсетілді, осы пән бойынша оқушылардың өз бетімен жұмыс істеу және шығармашылық қабілеттерін қалыптастыратын әдістемесі дaйындaлды.
Педагогикалық зерттеу жұмысының тәжірибелік базасы - Атырау обылысы, Атырау индустриалды колледжі болып анықталды.
Зерттеудің теориялық мәні: өз бетімен жұмыс, тапсырма ұғымдық түсініктердің анықтамасы айқындалды. Прaктикaлық мәнділігі: оқушылардың өзбетімен шығармашылық сипаттағы тапсырмалардың үлгілері мен оны пән сабақтарында қолдануға ықпал ететін тиімді оқытудың әдістері мен тәсілдері болып табылады.
Дипломдық жұмыстың aпробaциясы мен енгізілуі. Құрылыс технологиясы пәні - арнайы пән сабақтарынан оқушылaрың білімін бaқылaу және бaғaлaу әдістерінің тиімділігі Атырау индустриалды колледжінің педaгогикaлық кеңесінде және Жәңгір хaн aтындaғы БҚAТУ-дың Кәсіби және техникалық оқыту кaфедрaсының отырысындa тaлқылaнды. Колледждің құрылыс технологиясы сaбaқтaрынa қолдaнуғa құрaстырылғaн тaпсырмaлaр мен оны жaсaу әдістемесі пaйдaлaнылудa.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: кіріспеден, екі тaрaудaн, қорытындыдaн, пaйдaлaнылғaн әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрaды.
I. ДИДАКТИКАЛЫҚ ТАПСЫРМАЛАР - БІЛІМ АЛУШЫЛАРДЫҢ ӨЗ БЕТІМЕН КӘСІБИ БІЛІМ АЛУДЫҢ ТИІМДІ ҚҰРАЛЫ
1.1. Студенттердің өзбетімен кәсіби білім алуына бағытталған дидактикалық тапсырмалардың түрлері
Қазіргі өндіріс пен әлеуметтік өмір жаңа буын мамандарының бойынан дәстүрлі сипаттағы кәсіби білім мен тәжірибелік іскерлікті меңгеру қабілеттеріне үйрену қабілеттерімен бірге, сол қасиеттерді қажетті жағдайларға тән түсіндіре және қолдана алуды, өзбетімен және жауапкершілікте таңдау жасай алатын, пайда болған қиындықтарды өзбетімен шешуге потенциалы жеткілікті, шығармашылықта іс-әрекеттерді орындай алатын белгілеріне мұқтаж болып келеді.
Осыған сәйкес, қазіргі кәсіби білім беру саласының педагогикалық үдерісінде білім алушының кәсіби білім алу барысында, оның тұлғалық қасиеттерін дамыту басымдылығы артып келеді. Кеңестік дидактика білім алушының білімі мен іскерлігін ғана қалыптастыруға, оқу-танымдық іс-әрекеттерде танымның әдістерін (талдау, жинақтау, нақтылау, салыстыру, жүйелеу, ажырату, ұқсастық және т.б.) сәтті қолдануға педагогтар пәннің оқу үдерісінде білім алушыларды ақпаратты дұрыс қабылдауға, түсінуге, еске сақтауға, қайта шығару(воспроизведение), теориялық білімді тәжірибеде қолдануға ғана бағыттады. Дәстүрлі оқыту теориясында білім алушылардың тұлғалық қасиеттеріне тән кейбір белгілерін (шығармашылық, өзін-өзі бақылау мен бағалау, шешім қабылдау) дамытуға анықталған негіздері болғанымен, оқу орындарының оқу үдерісі тәжірибесінде еленбей қалып отырды. Оған себеп, Кеңестік педагогикада оқу үдерісінің оқу түрі тек бір типті жүруінде болды. Ол - түсіндірмелік-иллюстративтік оқыту. Бұл оқыту түрі білім алушылардың жоғарыдағы шектеулі оқу-танымдық қасиеттерін қалыптастыруға ғана дәрменді болуымен шектелді.
Болашақ мамандардың жоғарыдағы кәсіби және тұлғалық қасиеттерін үйлесімді дамыту мен педагогикалық үдерісте қалыптасқан құбылыс арасындағы қайшылықты шешуге педагогика ғылымы жаңа білім беру моделдерін жасап, оқыту технологияларының алуан түрін тәжірибеге ұсынып келеді. Солардың бірі, тұлғаға бағдарлы, құзыреттілікке бағытталған, жүйелілік іс-әрекеттік білім беру моделдері болып табылады.
Бұл білім беру моделдерінің мәні білім алушы тұлғасының оқу үдерісінде субъектілік қатынастарға түсуіне үлкен мүмкіндіктер береді. Білім алушы субъект ретінде оқу үдерісінде іс-әрекетті орындауға мақсат қоюға, құралдарын өзбетімен таңдауға, жоспарлауға және ұйымдастыруға, өзін-өзі бақылауға, шешім қабылдауға, тапсырманың сапасын анықтауға, баға беруге ұмтылады. Олай болса, білім алушы оқу үдерісінде белсенді қатысушы болып, үйренуге анықталған оқу материалының мазмұнын, оны меңгеруге белгіленген әдіс-тәсілдерді, құралдарды өзі таңдауға, жооқушыуға, шешімін табуға, өзін-өзі бақылауға, бағалауға мүмкіндік алады. Бұл тарапта педагогтың негізгі қызметі кеңесші, қолдаушы және бағыт берумен шектеліп, білім алушыға меңгерілетін білім көздері мен тәжірибелік ептіліктерінің қалыптасуына ықпал ететін педагогикалық, дидактикалық шарттарды қамтамасыз етумен анықталады.
Мұндай құрылымдық сипаттағы оқыту мазмұны білім алушының оқу-танымдық іс-әрекетінің белсенділігінің артуымен бірге, оның білімді меңгеру мен ептілікке үйренудің басқа оқушымалы түрлерін өзбетімен үздіксіз ізденісте, шығармашылықта танымдық әрекеттер орындау мәдениетінің қалыптасуына, танымдық және интеллектуалдық потенциалдарының негізінде түрлендірілген жаңа психикалық құрылымдарының пайда болуына алып келеді. Осы сипаттағы білім алушының оқу-танымдық іс-әрекеті субъектілік тұлғаның құндылық бағдарын, өмірлік және кәсіби болашағын мақсатқа сай анықтауын, оқу-танымдық әрекет стилін, тұлғалық позициясын дамытуға ықпал етеді.
Қазіргі кезде шығармашылықтағы тұлға қоғамның әрбір саласындағы даму процесстерінде сұраныста болып келеді. Өмірдің және уақыттың өзгеруі адамның қасиеттеріне жаңа талаптар қойып, оның продуктивті және шығармашылықта іс-әрекеттерді орындап, кез-келген өзгерістерге дайын болуын қажет етуде. Ол өзгерістерге сәйкестікпен жауап беру үшін өзінің шығармашылық потенциалын белсендендіруі тиіс.
Қазіргі кезде оқытудың теориясы мен практикасында тиімді әртүрлі әдістер мен приемдарды ұштастыруға ықпал ететін - оқу процессі болып табылады. Біріншіден, білім игеруде оқушының барлық сезімдік қабылдауы іске қосылады: көру, дыбыс, қимыл. Бұл қабылдаулар оқытуды тиімді жасауға қолайлылық жасайды. Екіншіден, оқушының әртүрлі типті естері мен ойлау іс-әрекеттері, оның белсенділігін қамтамасыз етеді. Үшіншіден, әр алуан әдістер мен приемдар оқушының танымдық іс-әрекеттерін белсендендіреді. Осы кезге дейін оқу процессі игерілетін оқу материалының көлемін арттыруға бел байлап келеді. Ол оқушының өзбетімен шығармашылық тұрғыда ойлау дағдысын қалыптастыра дамытуға кедергі келтіріп, оқушының жеке дара шығармашылық жұмыстармен шұғылдануға мүмкіндік бере бермейді.
Осыған байланысты, мектептің даму барысында мақсатқа сай оқу процессін түзетумен ұйымдастыру жұмыстарын жүргізу орынды. Ол, яғни, оқушының өзбетімен шығармашылық жұмыстармен айналысу меншігін арттыру. Қазіргі таңдағы оқушының өзбетіндік жұмыстарындағы кемшіліктер:
oo өзбетіндік тапсырмалар мен жұмыстарды орындаудың жүйесіздігінде;
oo өзбетімен орындайтын тапсырмалардың күрделілігі мен қиындығы оқушының танымдық мүмкіндіктеріне сәйкес келмеуі;
oo өз бетіндік жұмыстардың және тапсырмалардың орындалу мерзімінің белгісіздігінде;
oo оқу барысында өзбетіндік тапсырмалардың және жұмыстардың бір типті болуы;
oo өзбетіндік жұмыстардың нәтижесін тексеретін формалар мен әдіс-тәсілдердің тиімсіздігі[1].
Оқушының өзбетіндік жұмыстары мен тапсырмалары, оның білімін тексеру, оқу материалын қайталау және бақылау күйін қайта қарастыра, мұғалім әртүрлі өзбетіндік жұмыстар мен шығармашылық тапсырмалар қорын көбейте отырып сабақтарда қолдануға ұмтылу. Оқушының үйренуіндегі шынайы қызығушылық тек қиындықтардан арылу шешімдерімен жұмыстану болып табылады.
Осыған сәйкес, өзбетіндік жұмыстар мен шығармашылық тапсырмаларды жүйелі түрге келтіріп, оқушының үйренуге белссенділігін және білімге қызығушылығын арттыру оқу процесінің басты міндеттеріне айналуы тиіс. Бұл әрине, жұмыс мазмұнына және ерекшеліктеріне тәуелді.
Оқушының өзбетіндік жұмыстарын ұйымдастырудағы оқушының танымдық қасиеттірін дамыту мәселелері Есипов Б.П., Пидкасистый П.И. [49], Далингер В.А.[26], Дашковский С.С., Жарова Л.В[27]. және т.б. авторлардың еңбектерінде қарастырылған.
Өзбетіндік жұмыс ұғымы бір ғана мән бермейді. Бір жағынан - үйренудің формасы мен әдісі болса, екінші жағдайда - арнайы шығармашылық тапсырмалар, ол тапсырмалар оқушының өзбетімен орындауға арналған. Үшінші жағы - өзбетіндік жұмыстың орындалуы мұғалімнің қатысуынсыз шешілетін тапсырмалар мен жұмыстар. Осы өзбетіндік жұмыстың мәні педагогика ғылымы мен практикасында әр түрлі түсініктер пайда болып отыр. Өзбетіндік жұмыс ұғымына белгілеген дидактар мен әдіскерлердің талқылауында мынандай белгілерімен байқалады: мұғалімнің оқу материалына байланысты тапсырмасы; мұғалімнің басқаруымен орындалатын жұмыс түрі, тапсырма түрі; оқушының өз бетіндігі; мұғалімнің қатысуынсыз орындалатын оқушының жұмыс тапсырмасы, оқушының белсенділігі[27].
Өзбетіндік жұмыс ұғымына толық және дәл анықтамасын Жарова Л.В. ғалымы береді. Өзбетіндік жұмыс деп - мұғалімнің басқаруымен берілетін танымдық тапсырманы оқушының өзбетімен орындаудағы оқыту әдісі дейді[27].
Білім алушының осы танымдық және интеллектуалдық, кәсіби және тұлғалық қасиеттерін дамытуға бағытталған білім беру моделдерінің оқыту мазмұнындағы түйінді бір құрылымдық құралы - оқу үдерісін оқу тапсырмасы болып табылады. Оқу тапсырмасы дидактиканың кең таралған категориясы. Ол оқыту процесінде қолданатын құралы мен күтілетін нәтиженің құрылымдық бірлігін құрайды. Оқу тапсырмасы дәстүрлі оқыту процесіндегі білім алушының оқу-танымдық іс-әрекетін ұйымдастырушы және басқаршы құралын атқарады.
Оқу тапсырмасы ұғымына педагогика, психология және әдістемелік еңбектерде түсінік беруде әлі де болса ортақ, бірегей анықтамасы қалыптаспаған. Кәсіби білім беру сөздігінде оқу тапсырмасы - әр түрлі танымдық іс-әрекет (бақылау, тәжірибе, әдебиетті оқып үйрену) барысында шешім орындауға құралған тапсырма десе, екінші бір анықтамасында білім алушылар әр түрлі формада құрала (топтық, жеке) аудиторияда, шеберханада, зертханада өзбеттерімен орындауға бағытталған мәселе бойынша педагогтың белгілеген оқу жұмысының көлемін айтады[1].
Оқу тапсырмасы - оқушының оқу әрекеттерін (теориялық, практикалық) орындауға талап қоятын педагогтың тапсырма түрі[2].
Танымдық тапсырма дегеніміз оқытуда байланыстарды, қатынастарды, дәлелдеулерді белсенді қолдануды ынталандырыруға, жаңа білім көздері мен тәсілдерін іздеуді көздейтін құрал [3].
Тапсырманы грек тілінде проблема ұғымымен оқушымалайды. Тапсырма анықтамасының кең мағынасы практикалық және теориялық қызығушылық танытатын сұрақ, жауап. Психологиялық тұрғыда тапсырманың анықтамасын былай белгілеген, тапсырма - құралдарды сәйкестіктегі шарттарды қолдана жетістікке жету үшін талап қоятын және белгілі бір шарттар да берілген іс-әрекеттің мақсаты. Мақсаттың сипаты практикалық және теориялық түрлерімен ажыратылады. Практикалық тапсырма белгілі бір күйді тікелей түрлендіруге бағыттаса, теориялық құбылысты немесе үдерісті тануға ұмтылдырады. Танымдық іс-әрекеттегі тапсырмалардың түрі перцепті, мнемикалық, сөздік және ойлау үдерісіне байланысты бөлінеді. Тапсырма деп кейбір практикалық түрлендіруге немесе жалпы заңдармен және категориялармен байланысты проблемалық ситуациялардың белгілі және белгісіз элементтері арасындағы қатынастарды айқындауға шарттарын іздестіруге бағытталған теориялық сұрақтың жауабына қойылған талап мазмұнын құрайтын ойлау іс-әрекетінің объектісі.
Психология ғылымының бір топ зерттеушілері А.Н.Леонтьев, С.Л.Рубинштейн кең таралған анықтамасы ретінде ойлау іс-әрекетінің мақсаты деп қарастырса, екінші топтағы авторлар В.В.Давыдов, А.М.Матюшкин тапсырма анықтамасын белгілеуде ойлау үдерісін тыс қалдырмай мынандай анықтама береді: кез-келген тапсырманы шешуге бағытталған ойлау үдерісі өзінің ішкі құрылымымен әрекет немесе іс-әрекет актісі болып табылады. Д.Б.Эльконин оқу тапсырмасының ерекшелігі оның мақсаты мен нәтижесі субъектінің іс-әрекетін өзгертуден тұрады.[16]
Осы педагогтар мен психологтардың тапсырма ұғымына берілген анықтама мазмұнына сәйкес Г.А.Балл, оларды екі түрге бөлген: оқу тапсырмасы және танымдық тапсырма. Кез-келген тапсырмалар танымдық сипатта бола бермейді. Оқу үдерісінде қолданылатын тапсырмалар басым түрде оқу тапсырмасы мазмұнында жүреді[6].Әсіресе, ол білім алушының оқу материалын меңгеруіне ғана тән болады. Білім алушылар оқу материалын қабылдау, еске сақтау, меңгеру, қайта шығару, меңгерген білім көзін дәстүрлі немесе жаңа ситуацияларда қолдану, ойлау операцияларының қарапайым түрлерін тәжірибелеуге ғана бағытталады екен. Оқу үдерісі мен өзіндік жұмыс барысында кейбір тапсырма түрлері білім алушылардың күрделі ойлау операцияларын (білімді басқа құрал түріне тасымалдай алу, құбылыстар мен процестердің мәнін түсіндіре алу, проблемалық ситуацияларды шешу, дәлелдеу, баға беру, жалпыламалау, қорытындылау) дамытуға бағытталған тапсырмалар танымдық түріне жатады. Танымдық тапсырманың анықтамалық сипаты жоғарыдағы психологиялық сөздікте анықталғандай, білім алушының өнімді ойлау іс-әрекеттерімен жүзеге асырылады.
Олай болса, педагогика және психология ғылымында дәстүрлі және жаңа білім беру моделдеріне тән анықталған тапсырмалардың түрлері әлі де болса ортақ жіктелуі қалыптаспаған. Олардың алуандылығы әр түрлі тұрғылармен байланыстырады. С.Ф.Жуйков оқу тапсырмаларын екі топқа бөлген.[17] Бірінші тапсырма түрі оқушылардың білім мен іскерлікті меңгеру үдерісіне тән анықталса, екінші тапсырма өткен тақырыпты бекітуге арналатынын көрсеткен.
И.Я.Лернер білім алушылардың шығармашылық ойлауын дамытуға проблемалық-танымдық тапсырмалар жүйесін ұсынып, оның түрлерін төмендегі көрсеткіштермен анықталуын көздеген:
oo тарихи материалдарды оқып үйрену мен ұғынуға тән негізгі типтік проблемаларды шешуге үйрету тапсырмалары;
oo тарихи танымның әр түрлі типті әдістеріне және проблемалық тапсырмаларды шешу тәсілдеріне үйрету тапсырмалары;
oo шығармашылық іс-әрекеттерді орындау тәсілдерін қалыптастыруға бағытталған тапсырмалар.
Таңбалы-контекстілі оқыту технологиясының авторы А.А.Вербицкий оқытудың үш моделін: семиотикалық, имитациялық және әлеуметтік ұсына, оларға тән тапсырмалардың типтерін жасаған: мәтінмен жұмыс істеуді көздейтін проблеманы оқып үйрену бойынша тапсырма; қабылдаған ақпаратты білім алушы өзінің болашақ кәсіби іс-әрекеті ситуацияларымен байланыстыру; пәндік білімді тереңдету мен білім алушының әлеуметтік құзыреттілігін қалыптастыруға бағытталған білім берудегі өзекті проблемалар бойынша тапсырмалар.[13] Т.В.Кудрявцев білім алушылардың техникалық ойлауын дамытуға тапсырмаларды екіге бөлген: техникалық тапсырмаларды шешу мен конструктивтік-техникалық тапсырмалар. Бірінші тапсырмада білім алушыларды жаңа нәтижелер алуға ұмтылдырса, екінші түрінде олардың күрделі есептеулер мен конструкцияларды талдау жұмыстарына үйретуге ықпал етеді.
Тұлғаға бағдарлы білім беру моделінің авторы В.В.Сериков тапсырманы шешу үдерісін білім алушының тұлғалық тәжірибесін қалыптастырумен байланыстырады. Білім алушының оқу тапсырмасын шешу нәтижесі жаңа білім, тәсіл, модель болып табылуын көздейді. Осы сипаттағы нәтиже тапсырманың танымдық екенін дәлелдейді[8].Қазақстанның білім беру саласында білім сапасын арттыруға сәйкес білімнің нәтижеге бағытталған тұжырымдамасын жүзеге асыру аясында шетелдік тәжірибелерге де үлкен мән беріп келеді. Қазіргі жалпы орта мектеп пен кәсіби білім беру оқу орындарында білім алушылардың білім сапасын анықтауға американ психологы Бенджамин Блумның оқу мақсаттарын жүйелеу (таксономия) еңбегіне негізделуде. Б.Блумның теориясында білім алушының оқу іс-әрекеттерін толық қамтып: танымдық, аффективтік және психомоторлық әрекеттерін сәтті бақылау мен бағалауға мүмкіндік береді. Оның танымдық саласы бойынша алты деңгей анықталған: білім, түсіну, қолдану, талдау, жинақтау және бағалау[9].
Бұл Б.Блумның оқу мақсаттарының таксономиясы өткен ғасырдың елуінші жылдары белгілі болса да, Кеңестік дәуірде оның оқу үдерісінде қолданылмауына негіз болған танымдық сала бойынша анықталған деңгейлер құрамында білім алушының оқу-танымдық іс-әрекетіндегі шығармашылық қабілетін диагностикалау мүмкіндігінің көзделмеуінде болып келді.
Б.Блумның еңбегіндегі осы бір кемшіліктен арылуға чех профессоры Дана Толлингерованың ұсынған оқу тапсырмаларының таксономиясы болып табылады. Бұл чех ғалымы танымдық сипаттағы оқу тапсырмаларын бес топқа топқа құраған: бірінші топтағы оқу тапсырмалары репродуктивтік мәнерде құрылуы көзделсе, екінші топтағы тапсырмалардың жинағы білім алушылардың қарапайым ойлау әрекеттерін (баяндау мәнері, деректерді жүйелеу) бақылауға бағытталған. Үшінші топтағы тапсырмалар күрделі ойлау әрекеттерін (дәлелдеу, түсіндіру) талап ететін тапсырмалар болса, келесі тапсырмалар өнімдік ойлау актілерін (өзбетімен шығарма, баяндама, жоба, эссе жазу) орындауды меңзейді. Соңғы тапсырмалар бойынша білім алушының өнімді ойлау арқылы проблемаларды шешуге бағытталуы көзделген. Яғни, білім алушы ізденісте, шығармашылықта өзінің интеллектуалды потенциалы негізінде әр түрлі қиындықтарды шешу мүмкіндігіне тән тапсырмалар орындайды[10].
Педагогикалық және психологиялық зерттеулер тапсырма категориясы бойынша талдаулар жасау нәтижесінде мынандай қорытынды жасауға болады. Тапсырма білім алушының оқу-танымдық іс-әрекетін ұйымдастыру мен басқару құралымен шектелмей, оның танымдық, интеллектуалдық және әлеуметтік қасиеттерінің қалыптасып дамуына, түрлендірілген жаңа құрылым деңгейіне өтуіне, болашақ өмірі мен кәсіби жолын табуға уәждеу, құндылық бағдар алуға, өзінің дербес субъектілік позициясының қалыптасуына ықпал ететін оқу-танымдық іс-әрекеттің құралы да болып табылады. Тапсырма сипаты жағынан ықшамды түрде оқу тапсырмасы және танымдық тапсырмаларға бөлуге болады. Оқу тапсырмасы білім алушының оқу материалын қабылдау, түсіну, еске сақтау, білімді тәжірибеде қолдану, ойлаудың қарапайым операцияларын (талдау, жинақтау, салыстыру, ажырату, нақтылау, жүйелеу) орындау мүмкіндігіне бағыттаса, танымдық тапсырма білім алушының күрделі және өнімді ойлау әрекеттерін орындай, түрлендірілген, жаңа білім, жаңа тәсіл, жаңа модель жасауға арналады екен .[12]. Білім алушылар соңғы тапсырма түрін орындау нәтижесінде тұлғалық, кәсіби және әлеуметтік қасиеттерінің дамып, болашақ кәсіби еңбегінде субъектілік қатынастарға сәтті түсуіне мүмкіндік береді.
Оқу үдерісінде білім алушылардың оқу жұмысын орындау әр түрлі формада (ұжымдық, топтық, жеке дара) жүреді. Білім алушылар оқу жұмыстарын мұндай формаларда орындау, педагогтың оқыту мазмұнын жоспарлау мен ұйымдастыру әрекеттеріне, сабақтың қойылған мақсатына байланысты таңдалады. Оның дәстүрлі жағдайдағы мәні тұлғалық немесе тәрбиелілік мәнінде болып келеді. Білім берудің жаңа моделдерінде білім алушылардың әр түрлі формаларда, әсіресе, жеке дара түрінде оқу-танымдық іс-әрекеттерді орындау, олардың жеке дара қасиеттерін ескеру тұлғалық қажеттілікпен байланыстырады. Өйткені, әрбір жеке дара адам (индивидум) өзінің туа бітісімен дербес психологиялық процестер мен қасиеттерге тән. Осыған сәйкес психология ғылыми жеке дара адамның психологиялық ерекшеліктерін анықтауға бағытталған зерттеулерде, олардың темпераментіне, интеллегіне, ойлауына, психомоторикасына, қызығуына, қабілетіне және т.б. құрылымдық белгілеріне сәйкес типтерге бөлген. Міне, жеке дара адамның осы психологиялық ерекшеліктеріне сәйкес тұлғалы бағдарлы білім беру тұжырымдамасында білім алушылардың субъектілік тұлға ретінде оқу материалын, әдіс-тәсілдерін, құралдарын өзбетімен таңдау мүмкіндігіне қол жеткізуін ұсынады.
Осының негізінде біздің қарастырғалы отырған зерттеудің мәселесі деңгейлік тапсырмалар болып табылады. Дәстүрлі оқыту мазмұнының тәжірибесінде кез-келген топта білім алатын оқушылар, студенттер оқу материалын меңгеруге анықталған тапсырмалардың сипаты бір типті болып орындалып келеді. Кей жағдайда тапсырманың орындаудың басқа формаларында (практикалық жұмыс, өзбетіндік жұмыс, оқытушының жетекшілігімен орындалатын жұмыс) да бір типті тапсырмалар беріледі. Білім алушылардың оқу-танымдық іс-әрекет қабілетіне, үлгеріміне, жеке дара психологиялық ерекшеліктеріне тән деңгейлі тапсырмалар берілмейді. Педагог әр бір білім алушының тапсырмалар орындауға қызығуын, қабілетін, сұранысын, бейімділігін, икемділігін, субъектілік тұлғалық тәжірибесін және т.б. ерекшеліктеріне көңіл аудара бермейді. Осы кемшіліктерден арылуға, білім алушылардың жеке дара ерекшеліктеріне сәйкес келетін оқу-танымдық іс-әрекеттердің сәтті шешілуіне, біздің қарастырып отырған деңгейлік тапсырмалардың сипаты мен мазмұны біршама ықпал етеді деген болжам жасап отырмыз.
Математика және жаратылыстану оқу курстары бойынша таңбалы, сиволды мәнердегі оқу тапсырмаларын құру мүмкіндіктері қолжетімді және жеңіл, кез-келген тәжірибелі педагогтың потенциалы жеткілікті болса, психологиялық және педагогикалық ғылым салалары бойынша оқу-танымдық тапсырмаларды құрау біршама қиындықтар туғызады. Мысалы, психология курсы бойынша құрылған тапсырмалар нақты әлеуметтік құбылыстағы тұлғаның құрылымдық қасиеттерін, күйін және т.б. белгілерін шынайы ситуациядағы құбылыстарды демонстрациялау арқылы орындалады. Яғни, оқу үдерісінде әр түрлі фильмдер көрсету, педагогтың өзі топ арасында шынайы ситуацияларды құру, суреттердегі адамның белгілерін анықтау сияқты. Педагогика және дидактикалық оқу пәндері бойынша барлық тақырыптардың оқу материалдарына танымдық тапсырмалар құру күрделі.
Тапсырманың мазмұны, оның көлемі білім алушыға түсінікті, анық, нақты және нәтижелі шешімі мақсатқа сәйкес құрылуын бір теңдеумен немесе мәтіндік сөйлеммен орындау мүмкіндік бермейді. Танымдық тапсырманың мазмұны мәтіндік мәнерде орындау алгоритмін, шарттарын толық баяндаумен, анықтамалық түсіндірумен сипатталады.
Сонымен бірге әдебиеттерді талдау барысында өзбетіндік жұмыстың жіктелуі әралуан болып келеді. Солардың ішінде өзбетіндік жұмыстың жіктелінуінде көбірек қайталанатын мағынасы: оқушының өзбетінділік дәрежесі; жеке даралану дәрежесі; дидактикалық мақсатқа сәйкес; білік көзіне байланысты және т.б.. Өзбетіндік жұмыстардыың дәрежесін жіктеуде, Пидкасистый П.И. өзбетіндік жұмыстардың мынандай түрлерін белгілеген: игерген білімді қайта жаңарту(үлгі бойынша); реконструктивті-вариативті; эвристикалық және шығармашылық (зертеу жұмысы)[30]. Мысалы, математика пәніндегі өзбетіндік жұмыстарға төмендегі белгілерді жатқызады:
* тапсырмаларды стандартты емес әдіс-тәсілдермен шешу;
* тапсырманы бірнеше тәсілдермен шешу;
* тапсырманы оқушының өзі құра алуы;
* математикалық шығарма жасау;
* зерттеу шеберханалары;
* оқушының баяндамасы және басқа түрдегі іс-әрекеттер.
Кез - келген іс-әрекетті, соның ішінде шығармашылық жұмыстарды белгілі бір тапсырмалар орындау болып беріледі. Оқушының шығармашылық жұмыстары туралы әдістемелік еңбектерде және мұғалімнің сабақ әдістемелерінде ең көп тараған құралдармен, яғни, көптеген педагогтарға белгілі, дәстүрлі шығармашылық тапсырмаларды қолданып отырғаны байқалады.
Блох А.Я., Гурова Л.Л., Саранцев Г.И., Л.М. Фридман[14] және тағы басқа ғалымдардың педагогикалық еңбектерінде тапсырмалардың жіктелуі туралы әр түрлі жолдары көрсетілген. Тапсырманы жіктеуде мынандай негіздерді келтіреді: тапсырманың құрылымдағы белгісіздер санына байланысты; оқыту процесіндегі функциялары бойынша және т.б.. осыған сәйкес оқулықтардағы тапсырмалардың мазмұны, яғни, тапсырмалардың сипаты репродуктивті түрде болуы себеп бола алады. Көптеген педагогтар оқушының білімін тексергенде репродуктивті жауаптарды күтеді. Жаңа оқу материалын қарастыру, оны бекіту мен меңгертулердің барлығы дайын тәсілдер мен үлгілер бойынша қарастырылады. Оның динамикасы төменгі топтан басталып жоғарғы топқа қарай даму үстінде болады[1].
Өзіндік жұмысқа арналған оқу тапсырмалары әртүрлі болып келеді. Оларды негізінен келесі төрт қисынды негізде бөлуге болады:
1) Оқушылардың өзіндік жұмыстарының әдісі бойынша (мысалы, бақылаулар, жаттығулар, оқулықтың мәтінімен жұмыс);
2) Оқу үрдісінің буындары бойынша (оқу материалдарын қабылдауға, жүйелеуге, бекітуге және қайталауға арналған тапсырмалар);
3) Оқушылардың танымдық қызметінің сипаты бойынша (қалпына келтіру және шығармашылық тапсырмалар);
4) Басқарудың сипаты бойынша (дәл немесе азғана нұсқау беру).
Бұл түрлердің әр түрлі тәсілдері де кездеседі.
Кеңес педагогикасында дамыта оқытудың өзекті мәселелерінің артуына байланысты, оқушылардың оқу-танымдық қызметінің әдістерін дамытуға ерекше көңіл бөліне бастады. Бұл саладағы өте ерте жазылған еңбектердің ішінде И.И.Малкиннің зерттеуін атап өтуге болады. Автор оқушылардың өзіндік жұмыстарын төрт түрге бөледі:
1) репродуктивті;
2) танымдық-іздену;
3) шығармашылық;
4) танымдық-практикалық (Малкин, 1996)
П.И.Пидкастый өзіндік жұмыстарды келесі төрт түрге бөледі:
1) үлгі бойынша;
2) қайта құру;
3) вариативті;
4) шығармашылық (Пидкастый, 1972)
В.И.Загвязинский тапсырмалардың келесі түрлерін бөледі:
1) қалпына келтіру;
2) түсінуді тексеретін тапсырмалар;
3)білімді қолдану бойынша жаттықтыру және шығармашылық жаттығулары;
4) зерттеу- танымдық тапсырмалар (Загвязинский, 1968)
Н.А.Половникова танымдық дербестіктің келесі деңгейлерін ажыратады:
1) көшіру дербестігі;
2) қалпына келтіру дербестігі;
3) шығармашылық дербестігі (Половникова, 1972).
Көріп отырғанымыздай, қаралған еңбектерде тапсырмаларды бөлу негізіне дербестік пен шығармашылық ойлауды саралау жатады, барлық авторлар бір мезгілде оқу үрдісіндегі тапсырмалардың әр түрлерінің өзара байланысы мен бірлігін айрықша атап көрсетті.[15]
Өзіндік жұмыстар колледждегі жеке пәннің, курсттық тақырыптың, сабақтың білімділік, тәрбиелік міндеттерін толықтай жүзеге асыруға септігін тигізуі қажет. Дәлірек айтсақ, сабақта шешілуі тиіс міндетті жүзеге асырушы құрал деуге болады. Демек, өзіндік дұмыстың ұйымдастырылуы қойылған міндет пен мақсатқа тікелей байланысты.
Оқушылардың өздігінен атқаратын жұмыстары білімді терең меңгеруге, не біліктерін қалыптастыруға, немесе шығармашылық іс - әрекетін дамытуға бағытталуы мүмкін. Осы тұрғыдан алғанда Т. Сабиров оқушылардың өзіндік жұмыстардың мынадай басты міндеттерін көрсетеді:
1. оқушылардың дербестік қасиетін мейлінше арттыру;
2. олардың алған білімінің сапалылығы мен беріктігін қамтамасыз ету;
3. оқушылардың оқуға қажет біліктері мен дағдыларын қалыптастыру;
4. оқушылардың таным ақыл-ой қабілеттерін дамыту;
5. оқушыларды топтан және колледжден тыс дербес білім алуға әзірлеу;
6. оқушылардың оқуға ынтасын арттырып, үлгермеушілікті болдырмауға әсер ету.
Автордың пікірінше, осы міндеттер орындалғанда ғана өзіндік жұмыс өз мақсатына жетеді. Ал егер аталмыш міндеттерді жеке - жеке талдасак, олардың астарында оқушылардың жаңа сапалы күйге жетуі сипатталады. Демек, өзіндік жұмысты оқушының оқу нәтижелеріне жету құралы деуге болады. Осы тұрғыда Т. Сабировтың ұсынған міндеттерінің үшіншісі мен төртіншісі оқу нәтижелеріне тікелей сілтеп тұр. Ал, бірінші, бесінші, алтыншы міндеттер өзіндік жұмыстың белгілі бір мақсатқа сай орындалғаннан кейінгі оның оқушы үшін маңыздылығын сипаттпайды. Сонымен қатар екінші міндет те тікелей оқу нәтижесінен көрі, оны ұйымдастырудың және оны орындауға қажетті жағдайды жасаудың маңыздылығына сілтеп тұр. Сонымен Т. Сабировтың нақтылаған міндеттерінің өз кезегіндегі ғылыми талаптарға сай маңыздылығында сөз жоқ. Алайда бүгінгі таңдағы оқу үдерісіне қойылып отырған жаңа талаптар тұрғысынан алғанда өзіндік жұмыстың жоғарға автор берген міндеттерінің иерархиясына жаңаша көзқарас керек. Өйткені, бүгінгі таңда өзіндік жұмыс жеке пәндер аясындағы алынған білім мен білікті дамытуға ғана бағытталып қоймай, оқушының жалпы белсенділігі, дербестігі, т.б. қасиеттерін қалыптастыруға бағытталуы маңызды болып отыр.
Әрине, педогогикада өзіндік жұмыстың оқушының танымдық белсенділігіне әсері зерттелген және оның негізінде өзіндік жұмыс әрқашан оқушыдан жоғары танымдық белсенділікті талап етеді деп тұжырымдалды: белсенділік оқу тапсырмасының күнделігіне қарай әр қилы болып келеді. Егер оқушының әрекеті дайын үлгімен құрылған болса, онда оның белсенділігі репрудиктивті оқу материалын қайталауға ғана арналған болып шығады. Егер оқу тапсырмасы күрделі болып, оқушының өз шешімдерін қажет етсе, онда белсенділік шығармашылық сипатқа ие болады. Бұл - оқу үрдісіндегі танымдық белсенділіктің ең жоғарғы формасы. Ол оқушының оқу әрекетін биік деңгейге көтеріп, оны өнімділігін көтере түседі.
Оқушының шығармашылық қабілеттерін қалыптастырып дамытуда жетекші роль атқаратын - шығармашылық тапсырмалар. Шығармашылық тапсырмалар - бұл стандартты емес тапсырма, оның мазмұнын оқушы алдын-ала білмейді, оқу материалының негізінде емес, оның шешу тәсілі мен жолдары тіпті белгісіз[5].
Шығармашылық тапсырмалардың мәні - субъектінің тәжірибесі мен тапсырманың ерекше шарттары мен талаптары арасындағы қайшылықтар болып келеді. Осы қайшылықты оқушы шешу мүмкіндігін игере алатын болса, онда ол құбылысты шығармашылықты шешу деп есептеледі. Осыған сәйкес, шығармашылық тапсырманың ерекшелігі, оның субъективтілігі, уникалдылығы және бір үлгіде шешу мүмкіндігінің жоқтығы. Ол, әрине, шығармашылықта ма немесе типті жағдайда шешіледі ма, оның өзі оқушының танымдық және шығармашылық қабілеттерінің даму дәрежесіне байланысты.
Шығармашылық сипаттағы өзбетіндік жұмыстар оқушының жоғары деңгейдегі және формадағы өзбетіндік шығармашылық іс-әрекеті. Бұл тапсырмалар оқушыдан тапсырманың шешілуін жаңа тәсілдермен өзбетімен анықтауға, оның мақсатын қою іс-әрекеттерін жоспарлауға талап етеді. Осы жұмыстардың мазмұнында оқушының өзбетімен іс-әрекетпен шұғылдануы жеткіліксіз білімдерін, танымдылық қасиеттерін өзбетімен іздеп, иегріп, ұғып тапсырманы шешуге ұмтылады. Сондай - ақ, бұл жұмыста оқушы оқу материалын жаттап, қайталауға үйренбей, оны қолдануға бел алады.
Б.П.Есипов белсенділікті былай анықтады. Оқудағы белсенділік білімді, икемділік пен дағдыны меңгеруге қажетті ой немесе дене еңбегінің саналы, ерікті, мақсатты орындалуын білдіреді. Белсенділік пен дербестік тығыз байланысты.[36] Дербестік дегеніміздің өзі жеке тұлғаның оқу әрекетіндегі белсенділігі болып табылады.
Оқушының мектептегі және үйдегі өзіндік жұмысы өздерінің міндетіне, мақсатына, күрделілігіне, орындалу әдістеріне қарай әр түрлі болып келеді. Олардың құрылымы да әр түрлі. Есеп шығару бір бөлек болса, кітаппен жұмыс немесе шығарма жазу - ол да бөлек нәрсе. Бірақ осындай көп нұсқалылығына қарамастан, өзіндік жұмыстың құрылымдық ерекшеліктеріне байланысты бірқатар ортақ белгілері де бар.
Оқушының өзіндік оқу әрекетінің ішкі құрылысын білудың маңызы зор. Оны білу мұғалімге бұл әрекетті дұрыс ұйымдастыруға және оны басқаруға мүмкіндік береді.
Оқушының оқу әрекетінің құрылымындағы мынадай аспектілерді бөліп көрсетуге болады:
1) Мазмұнды жағы - оқушының тапсырманы орындау барысында не алатын, не қолданатын білімі, яғни, бұл - оқу мақсатына жетуге қажетті ақпарат.
Тапсырманың дербес, табысты орындалуына бұл білімдердің сапасы тікелей қатысты. Білім деңгейі оның нақтылығымен, толықтығымен, маңыздылығымен, жүйелігімен сипатталады.
2) Үрдістік жағын оқушының тапсырманы орындау үстіндегі ой, іс-қимылдары құрайды. Бұл - әрекеттің жетекші жағы. Оқушы мұнда тек өзі білетін әдістерді қолданып қана қоймайды, мақсатқа жету үшін жаңа, тың әдістер ойлап табады.
3) Мотивтік жағы оқу әрекетінің қозғаушы күштерін білдіреді. Оның оқу үрдісінде маңызы зор. Себебі оқушының оқу деңгейі, оның танымдық белсенділігі оның оқу себептеріне тығыз байланысты. Егер оқушы тек өз өмір жағдайына қатысты ғана оқып қоймай, білімге қызыққандықтан оқыса, онда ол білімнің сапасы өте жоғары болар еді де, білім меңгеру үрдісі тез және қызғылықты болған болар еді.
4) Нәтижелі жағы - бұл оқушының тапсырманы орындау үстінде жинақтаған білім тәжірибесі.[8]
Оқушының өзіндік оқу әрекетінде жетекші қызметі үрдістік жағы атқарады. Белгілі бір үрдіс үстінде ғана оқушы мүмкіндігі ашылып, дамуға жағдай жасалады.
Оқушы белсенділігі ой дербестігіне сүйенеді. Оқушыда белсенділік бір қалыпта болмайды, оның қарапайым (еліктеушілікке, жай қайталауға, біреудің айтқанын бұлжытпай орындауға негізделген белсенділік) және күрделі (шығармашылық белсенділік) түрлері болады. Соңғысы оқушының жоғары саналылығы мен дербестігін керек етеді. Б.П.Есипов былай есептейді: Оқушының танымдық дербестігі, негізінен, олардың өзіндік жұмысы үрдісінде қалыптасады. Өзіндік жұмыс оқушының өзіндік ойы мен ой және дене еңбегінің дербес орындалуының бірлігін білдіреді. Сондықтан өзіндік жұмыс мұғалімнің тікелей көмегінсіз, бірақ соның басшылығымен орындалатын белгілі тапсырмалар ретінде ұйымдастырылады.
Танымдық әрекет, танымдық ізденімпаздық, танымдық дербестік ұғымдарына Ж.А.Қараев, А.Е.Әбілқасымова еңбектерінде түсініктер берілген. А.Е.Әбілқасымова танымдық ізденімпаздық келесіше анықтайды: Танымдық ізденімпаздық жеке тұлғаның сан қырлы білім алуы ретінде қарастыруға болады, бұл білім алу танымдық әрекетке сезім, таным және ерік процестерінің нәтижесі болып табылатын өзін-өзі икемдеу көрінісімен, танымдық уәж бен ізденімпаздық мінез-құлық тәсілдерінің синтезімен, оқушының мінез-құлқындағы танымға деген тұрақты көзқараспен сипатталады.
Өзіндік жұмысты оқушының дербестік танымдық әрекетін ұйымдастырудың әр түрлі тәсілі деп қарастыруға болады. Өзіндік жұмыс міндетті түрде мұғалім жетекшілігімен іске асырылады. Бірақ бұл жетекшілік оқушылар үшін байқалмайтындай, көрінбейтіндей болуы қажет.
Өзіндік жұмыс оқушының танымдық әрекетін ұйымдастырудағы тәсілдердің алуан түрлілігін есепке алуы қажет. Бұл тәсілдердің алуан түрлілігі оқу материалының күрделілігіне байланысты болып келеді.
Оқу-әдістемелік кешен құрамындағы бағдарламаға сүйене отырып жасалған оқулықтағы тапсырмалардың шығармашылық сипатына, әдістемелік, дидактикалық құралдарға басты назар аудара отырып, бүгінгі күн талабына сай оқу үрдісінде оқытудың жаңа технологияларын пайдалану өте тиімді. А.Ш.Орақова "Оқу процесінде оқушылардың шығармашылығын дамытудың педогогикалық шарттары тақырыбындағы кондидаттық диссертациясында: Шығармашылық мәні алдымен оның қажеттілігінде, әрбір адамның шығармашылық қабілетінін нәтижесін рухани қанағаттану мен қуаныш сезіміне айналдыруға жаңаша қадам жасауында. Оқушы шығармашылығын дамытудың әлеуметтік педогогикалық шарттарының бірі - білім беруді гуманизациялауды жолға қоятын жаңа білім беру технологиялары болып табылады дей келе, оқу процесінде оқушылардың шығармашылығын дамыту мақсатында интерактивтік модульдік оқыту технологиясын пайдалану жақсы нәтиже беретіндігін дәлелдейді.[11.]
Психологиялық - педагогикалық әдебиетке шолу жасай отырып, өзіндік жұмыс түрлері мен ұйымдастыру жолдарының әр түрлі екенін анықтадық, бірақ, олардың көздейтін мақсаттары ортақ оқушыларды саналылыққа, белсенділікке, дербестікке тәрбиелеу, нәтижесінде білім сапасы жоғары, жан - жақты азамат тәрбиелеу. Өзіндік жұмыс оқушылардың белсенділігін арттырып, оларды тиянақтылыққа, ұқыптылыққа, бастаған істі аяғына дейін жеткізуге тәрбиелейді. Әр оқушының жас ерекшеліктеріне, тәжірибелеріне қарай өздігінен жұмыс орындау дағдысын қалыптастырудың танымдық, шығармашылық мәні зор.
Бүгінгі таңда оқушы мен оқытушы қатынасы субъект - субъектке айналғанда, оқушы белсенділігіне ерекше мән беріліп отыр. Сол себепті өзіндік жұмыстың атқаратын міндетіне жаңаша сипаттама берілуі керек. Өзіндік жұмыс тапсырмалар арқылы жүзеге асады. Бұл берілетін тапсырмалардың шығармашылық сипатын күшейте отырып, шығармашылық әрекетке қол жеткізуге болады. Нәтижеге бағытталған оқу үрдісінде пәндік білім, білік, дағдыларды қалыптастырудан оқушы біліктілігін дамытуға назар аударылуы қажет.[4]
1.2. Пән сабақтарына арналған шығармашылық тапсырмалар жүйесін құрудың дидактикалық және әдістемелік негіздері
Оқыту технологиясы негіздері білім беру мазмұнын айқындайтын оқу жоспары, оқу бағдарламасы, оқулық пен оқу құралдарын, әдістеме саласындағы білім, тәрбие беру жүйесіндегі заңдылықтарды бір-бірімен бөлмей бірлікте қарайды.
Дидактика оқу орындарында оқытылатын барлық пәндерге қатысты ортақ заңдылықтар мен ережелерді талқылайды. Сондай-ақ , оқытудың негізгі мазмұнына байланысты мәселені меңгеру әдістері мен оны ұйымдастыру түрлерін анықтайды. Былайша айтқанда, дидактика оқыту принциптерін , оқытуды ұйымдастыру әдістері мен түрлерін білдіреді. Сонымен қатар дидактика жеке пәндерді оқыту ерекщеліктеріне ерекше зейін қояды .
Дидактиканың негізгі категориялары - білім беру, оқыту, сабақ жүргізу, оқу , оқыту принциптері және мұның құрамды бөлімдеріне тиесілі міндеттері , мазмұны , түрлері әдістері , құралдары оқытудың нәтижелі түрде жүзеге асуына негіз болып табылады. Дидактика - үнемі дамып, өркендеп отыратын сала . Өйткені білім беру мен оқытуды терең зерттеп, оны меңгермейінше ғылымды жетілдіріп , өмір талаптарын орындап, уақыт мәресінен шығу мүмкін емес.[18]
Оқыту туралы ол өтеді, ол жүзеге асырылады және іске асады, ол адамға белгілі бір білімдердің , іскерліктердің , дағдылардың берілуі, ол сондай - ақ оқушының білім алу мәселесішешілетін оқытушы мен оқушылардың мақсаты бағытталған өзара әрекеті, деп көп айтылып та, жазылып та жүр. Ол оқушылардың ғылыми білімдер мен дағдыларды меңгеруіне, шығармашылық қабілеттерін, дүниетанымын және адамгершілік - этикалық көзқарастары мен сенімдерін қалыптастыруға, оқу танымдық қызметін ұйымдастыру жолдары. Педагогика ғылымын зерттеушілер оқу үрдісіне түрлі - түрлі анықтама бергеніменде , бәрінің тоғысар негізі-оқушының көзқарасын қалыптастырып, қабілетін дамытып , белсенділігін жетілдіріп, оқуға деген ынта ықыласын көтерудегі ыждағаттылыққа келіп саяды. Қазіргі дидактикада оқу үрдісі екі жақты қарым- қатынас, яғни мұғалімнің оқытушылық қызметі , оқушының ілімді меңгеру әрекеті деп түсіндіреді.
Білім берудің жалпы мақсаты тұрғысынан келгенде оқу үрдісінің атқаратын негізгі қызметі - білім беру , дамыту, тәрбиелеу, сонымен қатар оқуға деген ынта - ықыласты жебеп, оны ұйымдастыру . Әрине, мұның бәрі бірлікте қаралатын тұтас құбылыс, алайда білімдендірудің практкалық жолдарын, оқытуды жоспарлаудағы іс-әрекет жүйесін өз алдына қарастырған жөн деп саналады.
Төменгі топ оқушыларының негізгі психологиялық құбылыстары пайда болуы мен оның жетекші іс-әрекетіндегі сипатын талдау, қазіргі білім берудегі оқытуды ұйымдастыру шығармашылық процесс болуына талап қойылуда. Бұл процессте мұғалім мен оқушы қарым-қатынастарды өздері тұрғызып, іс-әрекетті және оны өзгерту бағдарын анықтауға мүмкіндік алады. Осы жаста, оқушы шығармашылық тәжірибелердің қорын білім арқылы ғана емес, білімнің негізінде объектілерді, құбылыстарды және ситуацияларды жасау және өзгерту іс-әрекеттерінің түрлерінде білімін шығармашылқта қолданылуы тиіс.[20]
Шығармашылық іс-әрекет түрлеріне байланысты психологиялық және педагогикалық еңбектерде олардың ұғымдарына сипаттама беріліп анықтамалары қарастырылған.
Таным ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz