Шетел тәжірибесіндегі микроқаржыландыру жүйесінің ерекшеліктері
Мазмұны
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3
Белгілер мен қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
4
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5
1
Микроқаржыландыру жүйесінің қалыптасуының теория-әдістемелік аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8
1.1
Микроқаржылындыру жүйесінің қажеттілігі және пайда болу алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8
1.2
Қазақстан Республикасында микроқаржыландыруландыруды ұйымдастыру механизмі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
15
1.3
Шетел тәжірибесінде микроқаржыландыру ерекшеліктері ... ... ... ... ...
24
2
Қазақстандағы микроқаржыландыру жүйесінің жағдайын талдау және бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
32
2.1
ҚР-дағы микроқаржыландырудың институционалдық дамуының жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
32
2.2
Микроқаржыландыру жүйесінің әлеуметтік және экономикалық даму бағдарламаларын жүзеге асырудағы рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ..
44
2.3
KMF микроқаржылық ұйымы ЖШС-нің микроқаржыландыру қызметін талдау және бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
50
3
ҚР-да микроқаржыландыру жүйесінің даму факторлары ... ... ... ... .
60
3.1
Қазақстандағы микроқаржылық ұйымдардың қызметін жетілдіру перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
60
3.2
Секьюритилендіру микроқаржыландыруды дамытудың перспективалық моделі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
67
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
75
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
77
Анықтамалар
Микроқаржы ұйымы - коммерциялық ұйым болып табылатын, ресми мәртебесі әділет органдарында мемлекеттік тіркелумен және есептік тіркеуден өтуімен айқындалатын, микрокредиттер беру жөнiндегi қызметтi, сондай-ақ осы Заңмен рұқсат етілген қосымша қызмет түрлерін жүзеге асыратын заңды тұлға;
Өтініш беруші - микроқаржы ұйымына микрокредит алуға өтініш берген жеке немесе заңды тұлға;
Қарыз алушы - микроқаржы ұйымымен микрокредит беру туралы шарт жасасқан жеке немесе заңды тұлға;
Мақсатты микрокредит - микрокредит беру туралы жасалған шартқа сәйкес қарыз алушының белгiлi бiр мақсаттарға оны пайдалануының талаптарымен берiлген микрокредит;
Микроқаржыландыру - табысы аз халықтың санаттарына арналған қаржылық қызмет
Микрокредиттік ұйымдар - бұл микрокредит берумен айналысатын ұйымдар болып табылады.
Микрокредиттеу - бұл қоғамдық қажеттіліктер мүддесіне қаржылык институттармен микрокредитерді ұсыну жүйесі.
Микрожинақтау - болашақта пайдалану үшін аз ақша сомасын сақтауға мүмкіндік беретін депозитке салу
Микросақтандыру - денсаулығына немесе еңбек қабілетіне байланысты тәуекелдердің азаюынан кәсіпкерлерге өз бизнесін дамытуға неғұрлым көңіл бөлуге мүмкіндік беретін жүйе
Микролизинг - толық құнына сатып алу мүмкіндігі жоқ көлік құралдарын немесе ауыл шаруашылығынын техникасын, қымбат тұратын жабдықты шағын кәсіпорындарға немесе ұсақ кәсіпкерлерге лизингке беру бойынша қызмет көрсету
Белгілер мен қысқартулар
ҚР - Қазақстан Республикасы
ҰБ - Ұлттық Банк
ҚМҚҰҚ- Қазақстан микроқаржы ұйымдарының қауымдастығы
МҚҰ - Микроқаржылық ұйым
ЕДБ - Екінші деңгейлі банктер
АДБ - Азия Даму Банкі
ЕҚҚДБ - Еуропалық Қайта Құру және Даму Банкі
АҚ - акционерлік қоғам
KMF - Микроқаржылық ұйым
USAID - Халықаралық дамудың АҚШ Агенттігі
ТАСИС - ТМД елдеріне техникалық көмек көрсету Комиссиясы
ИДБ - Ислам Даму Банкі
МКҰ - микрокредиттік ұйымдар
ШОБ - Шағын және орта бизнес
КС- кредиттік серіктестік
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Ел экономикасын дамытудың маңызды сфераларының бірі болып қаржы секторын жетілдіру табылады. Қазақстанның дамуының әлеуметтік-экономикалық ерекшеліктерін ескеріп, микроқаржыландыруды, оның ішінде микронесиелендіруді дамыту аса өзектілікке ие болады. Қаржы нарығының қазіргі жағдайы Қазақстандағы микроқаржылардырудың жағдайын қарастырудың кешендік тәсілдемесін және оның даму перспективаларын анықтаудың қажеттілігін болжайды. Қазақстандағы микроқаржылық ұйымдар қызметі және микрокредиттеу процесінің негіздері, сондай-ақ оның механизмін жетілдіру ерекше көңіл бөлуді қажет етеді. Микроқаржылық ұйымдар нашар қамтамасыз етілген, бірақ экономикалық белсенді тұлғаларға қаржылық қызмет көрсете отырып, әлеуметтік топтарды қаржылық нарыққа белсенді қатысуға тарта отырып, қаржы нарығының шекарасын кеңейтеді. Әлеуметтік бағыттылығына қарамастан, микроқаржыландыру жүйесінде қаржыландыру үшін қаражат жетіспеушілігімен, мамандандырылған кадрлардың жетіспеушілігмен, техникалық және ресурстық базаның жоқтығымен байланысты әртүрлі проблемалармен орын алған. Аталған проблемалардың барлығын шешу, микроқаржыландыру жүйесін жан-жақты талдауды және әрі қарай жетілдіруді қажет етеді. Осы факторлардың барлығы диссертация тақырыбының өзектілігін және түбегейлі қарастыру қажеттілігін анықтаған.
Микроқаржыландыру жүйесінің жағдайын қарастырып саралауға, мәселелерін зерттеуге мына отандық экономист-ғалымдардың және практиктердің еңбектері арналған: У.М. Искаков, Д.Т. Бохаев, Э.А. Рузиева, Н.Н. Хамитов, Ғ.С. Сейітқасымов, С.Б. Мақыш, Д.А.Тлеужанова, А.Глухов, Ш.Жусупов және т.б.
Магистерлік диссертацияның мақсаты мен міндеттері. Микроқаржыландыру жүйесінің теориялық негіздерін нақтылап, жағдайын талдау мен бағалау негізінде проблемаларын анықтау және микроқаржыландыру жүйесін жетілдіру бойынша ұсыныстар әзірлеу зерттеу мақсаты болып табылады.
Осы мақсаттарға жету үшін мынадай міндеттерді шешу көзделген:
- теориялық көзқарастар мен нормативтік-құқықтық базаны талдау негізінде микроқаржыландыру ұғымын нақтылау және микроқаржыландырудың экономикалық мәнін ашу;
- шет ел тәжірибесіндегі микроқаржыландыру жүйесінің ерекшеліктеріне сипаттама беру;
- ҚР-дағы микроқаржыландырудың институционалдық дамуының жағдайын талдау;
- KMF микроқаржылық ұйымы ЖШС-нің микроқаржыландыру қызметін талдау және бағалау;
- Қазақстан Республикасындағы микроқаржыландырудың даму факторлары мен перспективаларын анықтау.
Микроқаржыландыру жүйесінің теориялық және практикалық мәселелерін кешенді зерттеу негізінде ғылыми негізделген ұсыныстар мен нұсқауларды әзірлеу диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалығы болып табылады.
Зерттеу барысында, ғылыми жаңалығы бар, мынадай ғылыми нәтижелер алу көзделген:
Микроқаржыландыру түсінігінің нақтылануы;
ҚР-ның микроқаржылық жүйесінің жағдайын талдау және бағалау;
- микроқаржыландыру жүйесін дамытудың перспективалық моделі ретінде секьюритилендіруді қолдану ерекшеліктерін негіздеу.
Зерттеу пәні ретінде қаржы нарығындағы микроқаржыландыруды жүзеге асыру үдерісіндегі экономикалық қатынастардың жиынтығы қарастырылады.
Зерттеу объектісі ретінде ҚР микроқаржыландыру жүйесі және KMF микроқаржылық ұйымы ЖШС қарастырылған.
Практикалық және теориялық маңызы. Берілген зерттеудің теориялық негізі микроқаржыландыру саласындағы отандық және шетелдік авторлардың ғылыми жұмыстарынан, микроқаржыландыруға қатысты Қазақстан Республикасының заңнамалық актілері мен қаулыларынан,ҚР Үкіметінің экономикалық бағдарламаларынан,ҚР статистика Комитетінің мәліметтерінен тұрады. Берілген зерттеудің теориялық негізі бойынша Қазақстан Республикасында микроқаржыландыру жүйесінің даму тарихы мен кезеңдері қарастырылады.
Практикалық маңыздылығы. Автормен әзірленген, мемлекеттің және микроқаржыландыру саласындағы қаржылық субъектілердің өзара байланысы тәжірибе жүзінде пайдаланылуы мүмкін. Сонымен қатар,микроқаржыландыру жүйесін жетілдіруге бағытталған ұсыныстар ҚР мемлекеттік билік органдары мен жергілікті өзін-өзі басқару субъектілерімен елдің әлеуметтік-экономикалық дамуы бағдарламаларын жасау кезінде қолданылуы мүмкін.
Зерттеудің әдістемелік негізі диалектикалық әдіс-таным, жүйелеу әдісі, формалды логика, сондай-ақ статистикалық әдістер сияқты жалпы ғылыми әдістерді қамтиды.
Зерттеу жұмысының апробациясы және оның нәтижелерін енгізу. Магистерлік диссертицияның негізгі ғылыми конференциялар материалдарында және мерзімді басылымдарда талқыланды.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Магистрлік жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
1 Микроқаржыландыру жүйесінің қалыптасуының теория-әдістемелік аспектілері
.1 Микроқаржылындыру жүйесінің қажеттілігі және пайда болу алғышарттары
Микроқаржыландыру термині бастапқыда шағын кәсіпкерлік субъектілері үшін ірі қаржы-кредиттік ұйымдармен берілетін кредиттерге қарағанда неғұрлым қол жетімді қаржыландыру құралы реінде пайда болды. Осыдан біршама жыл бұрын ғана микроқаржыландыру ұғымы шағын кәсіпкерлерге қысқа мерзімді қарыздарды тарту және ұсынудың тиімді тәсілі ретінде қарастырылды.
Жалпы әлемдік тәжірибеде микроқаржыландыру ұғымы микрокредиттеуден, жинақ қызметін көрсетуден, ақша аударымдарынан және сақтандырудан тұрады. Дегенмен, микроқаржыландыру қызметі көпшілік жағдайда микрокредиттеуге негізделеді. Ал микроқаржыландырудың негізі бола отырып, микрокредиттеу, жұмыс істеп тұрған сондай-ақ жаңа кәсіпорындарды қаржыландыруға бағытталады. Микрокредиттік қызмет өзінің кәсіпкерлік қыметін жетілдіру үшін қарапайым банктік кредит алуға мүмкіншілігі жоқ, шағын касіпорындардың иелерінің қарыз қаражаттарға қол жеткізуіне бағытталған. Сондай-ақ, микрокредит өз ісін ашқысы келетін, бірақ банк кредитін алуға мүмкіншілігі жоқ, экономикалық қаржылық жағынан қаражат қажеттілігіне тірелген кәсіпкерлерге беріледі. Сонымен микрокредиттеу тұрмысы төмен субъектілердің пайда табуы мақсатында бизнесін құру және дамытуы үшін беріледі.
Микрокредиттердің негізгі сипаттарында (көлемі, өтеу мерзімі, пайыздық ставка және өтеу пайызы) біршама айырмашылықтар бар. Микрокредиттің мөлшеріне катысты жалпыға ортақ стандарттың жоктығына карамастан, микрокаржылық ұйымдар тажірибесі көрсеткендей, аз мөлшердегі қаражаттың өзі - аз қамтылған адамдарға үлкен көмек болады. Микрокредитті өтеу мерзімі ұзақ емес (3 айдан төмен және 12айдан асатын жағдай өте аз кездеседі), сөйте тұра апта сайын немесе тіпті күн сайын өтеу мүмкіндігі қарастырылады. Коммерциялық банктер сияқты көптеген микрокаржылық ұйымдар жауапты кредит алушыларға түрлі, біршама тиімді шарттар ұсынады. Мысалы кредит мерзімін ұзартады немесе қомақты кредит береді. Микрокредиттеу шығынын жабу үшін, осылайша микрокредит қызметінін қаржылык тұрақтылығын камтамасыз ету, пайыздық үстеме, әдетте коммерциялық кредиттер бойынша жоғары үстеме, бірақ солай бола тұра өсім алушыға төмен талап қойылады.
Соңғы жылдары микрокредиттеудің тұрақталған әдістемесінің тез дамуы байқалынуда, бұл микрокредиттеу ұйымдарына инновациялық және мейілінше жетілдірілген жаңа қызметтің түрлерін ойлап табуға практикалық ұсыныстар ұсынуда [1].
Микроқаржыландыру және микрокредиттендіру деген терминдері көбінесе синоним ретінде қарастырылады. Қазақстан Республикасында осы екі терминнің бірігу жағдайы да байқалады. Микроқаржыландыру толық қаржылық қызметтер спектріне қатысты, ал микрокредиттеу қаржылық қызметтің нақты бір түрі болып табылады. Микроқаржыландыру табысы аз халықтың санаттарына арналған қаржылық қызмет. Микрокредиттеу табысы табысы аз халықтың санаттарына қысқа мерзімді микрокредит беруді қамтамасыз етудегі кепілдікті қамтамасыз етуді тиімді пайдаланудағы кредиттеу әдістемесі.
Р.Б Гриб өз еңбегінде микроқаржыландыруды қаржы ұйымдары мен шаруашылық жүргізудің шағын формалары арасында аумақтық жақындығы жағдайында қаржы ресурстарын шоғырландыру және оларды ақылылық, қысқа мерзімділігі, қайтарымдылығы, сенімділік және шаруашылығын дамытуға мақсатты пайдалану қағидаттарында оңайлатылған ұсыну шартындағы кредиттік қарым-қатынастар ретінде қарастырған [2].
Ғылыми әдебиеттерде халықаралық ұйымдар қолданатын терминология жиі пайдаланылады. Мәселен, әлемдік тәжірибеде микроқаржыландыру мынадай қызметтердің кең кешенін қамтиды [3]:
- микрокредиттеу кезде банк немесе басқа ұйыммен клиентке кішігірім ақша сомасы түрінде кредит беріледі. Микрокредит кепілге немесе кепілсіз жеке немесе топтық кредит беруге ұсынылуы мүмкін
- микрожинақтау - болашақта пайдалану үшін аз ақша сомасын сақтауға мүмкіндік беретін депозитке салу
- микросақтандыру - денсаулығына немесе еңбек қабілетіне байланысты тәуекелдердің азаюынан кәсіпкерлерге өз бизнесін дамытуға неғұрлым көңіл бөлуге мүмкіндік беретін жүйе
- микролизинг - толық құнына сатып алу мүмкіндігі жоқ көлік құралдарын немесе ауыл шаруашылығынын техникасын, қымбат тұратын жабдықты шағын кәсіпорындарға немесе ұсақ кәсіпкерлерге лизингке беру бойынша қызмет көрсету
Барлық жоғарыда аталған микроқаржылық қызметтерден тек микрокредит пен микролизинг шағын кәсіпкерлік субъектілерінің қызметін қаржыландыру нысаны болып табылады
Микроқаржыландыру ұйымдары туралы ҚР-ның Заңына сәйкес микрокредиттеу - бұл шағын кәсипкерлікті дамыту және мемлекетпен анықталған әлеуметтік міндеттерді шешуге бағытталған, микрокредиттерді ұсынуды реттейтін процесс. Ал микрокредит - бұл микроқаржылық ұйымдармен Заңмен анықталған мөлшерде және ретпен қарыз алушыға төлемдік, қайтымдылық және мерзімділік шартында берілетін ақша. [4]. Берілген анықтамада микрокредиттеу өрісі микрокредиттік ұйымдардың қызметімен шектеледі, ал іс жүзінде микрокредитлеу қызметін тек қана микрокредиттік ұйымдар ғана емес, сондай-ақ банктер және банктік емес басқа да қаржылық институттар жүзеге асырады.
Сонымен, микрокредиттеудің теориялық негіздерін талдау және бағалауға негізделген қызмет негізінде микрокредиттеуге мынадай анықтама беруге болады: Микрокредиттеу - бұл қоғамдық қажеттіліктер мүддесіне қаржылык институттармен микрокредитерді ұсыну жүйесі. Микрокредит - бұл төлемдіқ, мерзімділік, кайтымдылық шартында ұсынылатын және мемлекеттің әлеуметтік міндеттерін шешуге бағытталған, микрокредиттік нарық институттарының ақшалай каражаттары. Микрокредиттеу кредиттік жүйенің екінші және үшінші денгейлерімен жүзеге асырылады.
Микроқаржы ұйымдары туралы ҚР Занына сәйкес микрокаржы ұйымы - коммерциялык ұиым болып табылатын, ресми мартебесі әділет органдарында мемлекеттік тіркелумен және есептік тіркеуден өтуімен айқындалатын, микрокредиттерді беру жөніндегі қызметі, сондай-ак осы Занмен рұхсат етілген қосымша қызмет түрлерін жүзеге асыратын заңды тұлға [4].
Р. Г. Янбых берген анықтамасына сәйкес: микроқаржылық ұйым ‒ дәстүрлі банктік қызмет көрсетулерге шектеулі қолжетімділігі бар шағын кәсіпкерлік субьектілеріне және жеке тұлғаларға макроэкономикалық тиімділік тұрғысынан қоғамдағы әлеуметтік шиеленісті реттеу, халықтың өмір сүру деңгейін артыру, жұмыспен қамтуды қамтамасыз ету, кәсіпкерлікті дамытуға қаржылық және оларды толықтыратын әлеуметтік қызметтер көрсету институты [5].
Микроқаржыландыру коммерциялық тиімділік ала отырып әлеуметтік миссиянының симбиозын болжайтын, әлеуметтік кәсіпкерліктің жарқын үлгісі болып табылады. Өмір сүру сапасын арттыру және бизнесті кеңейту бойынша тұлғалық даму тұрғысынан одан әрі өсуді қамтамасыз ететін шағын қалалар мен ауылдық жерлерде тұратын ең алдымен табыс деңгейі төмен халыққа қаржы және соларға ілеспелі қаржылық емес қызметтер үшін экономикалық жағынан ақтаған жинақтарды беру бойынша микроқаржылық институтының микрокредит беру технологиясы.
Осы кезде микроқаржыландыру қажеттілігі ерекше. Шын мәнінде, дәстүрлі кредиттеу технологиясы банктер үшін жоғарыда аталған санаттағы клиенттердің жоғары тәуекелдерімен байланысты, олармен ауқымды тиімді жұмыс істеуге мүмкіндік бермейді(банктер жеткілікті болған кезде сұраныс тарапынан төлеу төлем қабілеті жоғары клиенттермен жұмыс істеуді қалайды). Екінші жағынан, бейресми ростовщиктер коммерциялық пайдаға қол жеткізе отырып, әлеуметтік әсер алмайды [5].
Микроқаржыландыру моделі қарыз алушының тәуекелін бағалау жөніндегі рәсімдердің пайдалануды болжайды және қарыздарын қайтаруды қамтамасыз етудің арнайы әзірленген өзіндік технологияларды пайдалануға негізделеді. Сонымен қатар, қарыз алушы борышты өтегеннен кейін өзіндік даму үшін кірістің бөлігін қалдыруға мүмкіндік беретін, пайыздық ставкалардың шкаласы бойынша клиенттердің сараланған түрлерімен жұмыс істейді. Клиенттермен жұмыс істеген кезде әрқайсысына дербес тәсіл қолданылады [6].
Микрокредиттеудің түрлері
Топтық микрокредиттеу
Жеке микрокредиттеу
Жеке-тұтынушылық микрокредиттеу
Топтық кепілдік негізінде жүзеге асырылады. Кредит бір-біріне кепілгер болып табылатын адамдар тобына беріледі
Микрокредит бойынша кепілдік қамтамасыз етілудің болуы міндетті шарт болып табылады.
Тұрақты табысы бар тұлғалар қарыз алушылар бола алады.
Қазіргі кезде Қазақстандағы микрокредиттеудің кызмет ететін сызбасын үш негізгі түрге бөлуге болады: топтык, жеке, жеке-тұтынушылык. Олардың озіндік ерекшеліктері төменде бейнеленген 1 суретте келтірілген.
Сурет 1 - Микрокредиттеу түрлері мен ерекшеліктері
Ескерту- 3 әдебиет негізінде автормен өңделген.
Сонымен топтық кредиттеу топпен қарыз алуды білдірмейді, ол кепілдік ретінде топ құратын жеке қарыз алушыға ұсынылатын кредитті білдіреді. Топтык механизмге дәстүрлі қамтамасыз ету түрлері, бизнес жоспары, кітабы есептеу немесе кредиттік тарихы жоқ клиенттерге ұсақ кредиттерді берумен байланысты тәуекелдерді және шығындарды төмендетеді. Бұған көптеген әкімшілік шығындарды және кредиттік тәуекелдері клиенттердің өзіне жүктеу жолымен жүзеге асырылады. Карыз алушылар кредиттеу процесінің бүкіл аспектісін және оның бөлігін, оның ішінде, клиенттерді тандау, олардың іскерлік бағалануын өзіне алады. Граммин банк моделі деп аталатын топтық кредиттеу моделінің негізі топтық кепілдік болып табылады. Кредит біріне-бірі кепілгер болып табылатын адамдардың тобына беріледі. Топтың катысушылары өздерінің топтарының мүшелерін өздері тандап, мұндай өзара қатынас кредит бойынша біртұтас жауапкершілік арқылы уақытылы төлемдерді қамтамасыз етеді, сонымен бірге, микрокредиттеу ұйымының клиенттердің мониторингі және тыңғылықты тандауы бойынша шығындарды төмендетеді. Топтық кредиттеуде кезеңдік кредиттеу жүйесі қарастырылған. Топтық кредиттеу кезеңдік жүйені қатаң сақтау кезінде бірінші кезеңнен басталып беріледі, ал микрокредиттеу тобы ерікті негізде кұрылады. Берілген модель бойынша микрокредитті топтың кез келген мүшесі алады. Қызмет етуші топқа жаңа қарыз алушы қосылса, ол микрокредитті кредиттеудің бірінші кезеңінен алады. Жоғарыда аталып өткендей микрокредит бойынша қамтамасыз етілу топтық кепілдік болып табылады, оған сәйкес топтың барлық мүшелері микрокредиттік ұиым алдыңда біріккен жауапкершілік алады [7].
Табысты микрокредиттер мыналардың көмегімен қарыз алушылардың экономикалық қауіпсіздігін жақсартуға мүмкіндік береді:
- кредит алушының борышқордың өтімділігін қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді перспективада көтеру;
- кредит алушының-борышқордың экономикалық әлеуетін көтеру;
- экономикалық мүмкіндіктерді қолдану үшін жағдай жасау, табысты диверсификациялау жолымен сыртқы жағымсыз факторлардың әсеріне тәуекелді төмендету.
Қаржылық ресурс қаржылық қызметтің негізгі компоненті болып табылады және барлық микроқаржылық ұйымдар капиталды шоғырландыру проблемасымен кездеседі. Микроқаржылық ұйымдардың ақша қаражаттарының негізгі көзі ішкі(алған табыс) сондай-ақ сыртқы (микроқаржы ұйымдарына кез келген ақша аударымдары) болуы мүмкін. Микроқаржылық ұйымдардың микрокредиттеу қызметін қаржыландырудың сыртқы көздеріне мыналар жатады:
- жәрдемақылар мен гранттар;
- жеңілдетілген кредиттері;
- коммерциялық қарыздар;
- басқа нарық өнімдері (бағалы қағаздар және т.б.);
- акционерлік капитал;
- депозиттер.
Қаржы көздерінің осы түрлері жалпы 3 санатқа бөлінуі мүмкін: донорлар арқылы берілген қаражаттар, коммерциялық банктердің қаражаттары мен жинақ шоттары. Микроқаржыландыру ұйымдары қаржыландырудың әртүрлі көздерін түрлерін қолданады, дегенмен, әрбір микроқаржылық ұйым өзінің қаржылық ресурстарға қажеттілігін түпкілікті жоспарлауы қажет, қаржының бар екенін тексеріп, қаржылық шығынды есептеуді жүргізу алғышарты болып табылады. Қаржы құралдарына қол жеткізу микроқаржыландыру ұйымдарының қаржылық іс-әрекеті мен жеке меншік құрылымына байланысты ерекшеленеді. Барлық ұйымдар донорлардың гранттарын пайдалана алмайды. Ұлттық ізгі ниеттілік талапқа байланыcты ерікті жинақтарды пайдалануға жол бермейтіндіктен қаржы нарығының тұрақты өкілі микроқаржыландыру ұйымдарында ғана әр түрлі қаржы қызметтеріне қолжеткізе алады. Микроқаржыландыру ұйымдарында қаржыландырылу құрылымы оның даму сатысымен тікелей байланысты.
Микроқаржыландыру қызметін бағалауда халықтың қамтылу деңгейі мен тұрақтылығы бұл ұйымдардың қызметінің сапалылығын анықтайтын негізгі сипаттамалар болып табылады. Халықтың қамту деңгейі табысы аз халықтың қаржылық қызметтерді, коммерциялық қаржыларды қолдану мүмкіншілігімен анықталады. Микроқаржыландыру ұйымдарының өмір сүру қабілеттілігі ұзақ мерзімде қаржылық қызмет көрсетуге бейімділігін көрсетеді және табысы төмен халыққа қызмет көрсетудің негізгі талабы болып табылады [7, 17 б.].
Халықты қамту микроқаржылық ұйымдардың табысы төмен халыққа қызмет көрсетуінің бағытын бағалау үшін қолданылады:
- қамтылудың ауқымы (қызмет көрсету адамдарының саны);
- қамтылу ауқымының тереңдігі;
- көрсетілетін қызметтің сапасы.
Жоғарыда айтылып өткендердің барлығы микрокредиттеудің келесідей қағидаттарын анықтауға мүмкіндік береді:
-шағын кәсіпкерлікті қолдаумен дамыту;
- тұрғындардың кәсіпкерлік белсенділігін жоғарылату және ынталандыру;
- мерзімділік, мақсатты бағыттылық, қамтамасыз етілу және қайтымдылық қағидаттары негізінде микрокредиттер ұсыну;
- қарыз алушылармен қатынастарды құқықтық шектеу (ұсынылатын займдардың сомасының шамалылығына қарамастан);
- елдің экономикалық сауаттылығын жоғарылату мен капитал айналысының көлеңкелі айналымынан халықты шығару жәнет.б.
1.2 Қазақcтан Республикаcында микроқаржыландыруландыруды ұйымдастыру механизмі
Қазақстан Республикасының микрокредиттік ұйымдар туралы заңдары Қазақстан Республикасының Конституциясына негізделеді және Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінен, Микроқаржыландырулық ұйымдар туралы ҚР заңы мен Қазақстан Республикасының өзгеде нормативтік құқықтық актілерінен тұрады.
Микроқаржыландыру ұйымдары туралы Қазақстан Республикасының 2012 жылғы 26 қарашадағы №56-V Заңы микрокредиттер беру жөніндегі қызметті жүзеге асыруға байланысты қоғамдық қатынастарды реттейді, Микроқаржыландыру ұйымдарының құқықтық жағдайының құрылуының, қызметінің ерекшеліктерін белгілейді, сондай-ақ Микроқаржыландыру ұйымдарын мемлекеттік реттеудің,олардың қызметін бақылаудың және қадағалаудың ерекшеліктерін айқындайды.
Микроқаржыландыру ұйымы бір қарыз алушыға республикалық бюджет туралы заңда тиісті қаржы жылына белгіленген айлық есептік көрсеткіштің сегіз мың еселенген мөлшерінен аспайтын мөлшерде микрокредиттер береді [4, 8].
Микроқаржыландыру ұйымы өзінің жоғары органы бекіткен микрокредиттер беру қағидалары болғанда ғана микрокредиттерді беруге құқылы.
Микроқаржыландыру ұйымы уәкілетті органның нормативтік құқықтық актілерінде көзделген тәртіппен микрокредиттерді ұсыну үшін уәкілетті органның алдын ала келісімін алуға міндетті. Берілген микрокредитті пайдаланғаны үшін сыйақы мөлшерлемесі микрокредиттің берілу мерзіміне қарамастан, біржылға қайта есептеуде көрсетіледі.
Микрокредиттерді беруге байланысты комиссияны, сыйақыны және өзге де төлемдерді микрокредит берілгеннен кейін немесе оны беру кезінде микроқаржыландыру ұйымы алады.
Микрокредит беру туралы шарт жазбашаны санда жасалады,оның бір данасын микрокредиттік ұйым қарыз алушының несиелік досьесінде сақтайды. Несиелік досье - микрокредит беру туралы жасалған шартқа сәйкес берілген, микрокредиттік ұйым әрбір қарыз алушыға қалыптастырған құжаттармен мәліметтер.
Микрокредит беру туралы шартта:
1) микрокредиттік ұйымның толық атауымен қарыз алушының тегін, атын және әкесінің атын немесе толық атауын қоса алғанда, микрокредиттік ұйым және қарыз алушы туралы мәліметтер;
2) микрокредиттің мақсаты (мақсатты микрокредит беру кезінде);
3) берілетін микрокредиттің жалпы сомасы;
4) микрокредитті өтеу мерзімдері;
5) микрокредитті өтеу тәсілі (біржолата не бөлшектеп);
6) микрокредит беру туралы шарт бойынша (ол болған жағдайда) қарыз алушының міндеттемелерді орындауын қамтамасыз ету;
7) сыйақы ставкаларының мөлшері,оның ішінде микрокредит бойынша сыйақының жылдық ставкасының мөлшері;
8) тараптардың жауаптылығы;
9) Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес өзгеде жағдайлар қамтылуға тиіс.
Микрокредитті беру туралы шарт бойынша міндеттемелер Қазақстан Республикасының азаматтық заңдарында көзделген негіздемелер бойынша тоқтатылады.
Мақсатты микрокредит беру жағдайларында микрокредиттік ұйымның оның мақсатты пайдаланылуын бақылауды жүзеге асыруға құқығы бар, ал қарыз алушы микрокредиттік ұйымның мұндай бақылауды жүзеге асыру мүмкіндігін қамтамасыз етуге міндетті [8].
Қарызалушы микрокредитті мақсатты пайдалану жөніндегі міндеттерді, сондай-ақ осы тармақтың бірінші бөлігінде көзделген міндетті орындамаған кезде микрокредиттік ұйым микрокредит беру туралы шартты микрокредиттің берілмеген бөлігіне сәйкес орындаудан бас тартуға және қарыз алушыдан микрокредитті мерзімінен бұрын қайтаруды және ол бойынша сыйақыны талап етуге құқылы.
Микрокредитті беру туралы шарт қарыз алушының міндеттемелерін орындауы Қазақстан Республикасының заңдарында немесе микрокредитті беру туралы шартта көзделген тәсілдермен қамтамасыз етіледі.
Микрокредиттік ұйым құқықтары:
- қамтамасыз ете отырып не қамтамасыз етпей микрокредиттерді беруге, оның ішінде берілген микрокредитке Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген тәртіппен және жағдайларда мүлікті кепілге қабылдау;
- микрокредит беру туралышарт бойынша міндеттемелерді орындау үшін қажет мәліметтерді қарыз алушыдан сұрату;
- Қазақстан Республикасының заңдарына және микрокредит беру туралы шартқа сәйкес өзгеде құқықтарды жүзеге асыру.
Микроқаржылық ұйым міндеттері:
- орналасқан жері өзгерген не атауы өзгерген жағдайда қарыз алушыларды микрокредиттік ұйымның және оның қарыз алушыларының орналасқан жері бойынша екі баспа басылымында,мемлекеттік тілде және орыс тілінде бұл туралы тиісті ақпарат жариялау жолымен, не мұндай өзгерістер болған күннен бастап отыз күнтізбелік күннен кешіктірмей, әр қарыз алушыны жазбаша хабарландыру жолымен хабардар ету;
- микрокредиттерді беру ережесінің көшірмесін оны көруге және онымен танысуға қолжетімді жерде орналастыру;
- қарызалушы микрокредитті алғанға дейін микрокредитті алуға және оған қызмет көрсетуге байланысты шығындар туралы оны хабардар ету;
- қарыз алушыны микрокредитті алуға байланысты оның құқықтары мен міндеттері туралы хабардар ету;
- Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген өзгеде талаптарды сақтауға міндетті.
Микрокредиттік ұйымдар қызметінің ерекшелігі олардың коммерциялық және коммерциялық емес нысандарда құрылатындығы болып табылады.
Коммерциялық микрокредиттік ұйымшаруашылық серіктестік нысанында құрылуы мүмкін.
Коммерциялық емес микрокредиттік ұйым қоғамдық қор нысанында құрылуы мүмкін. Коммерциялық емес микрокредиттік ұйым тек қана шағын кәсіпкерлік субъектілері болып табылатын жеке және заңды тұлғалардың қызметін ынталандыруға бағытталған міндеттерді қамтамасыз ету және оларға осы Заңға сәйкес қаржылық қолдау көрсету мақсатында құрылады.
Көрсетілген мақсаттарға қол жеткізу үшін коммерциялық емес микрокредиттік ұйым микрокредиттер беру жөніндегі кәсіпкерлік қызметті, сондай-ақ Микрокредиттік ұйымдар туралы ҚР Заңында көзделген қызметтің қосымша түрлерін жүзеге асыруға құқылы. Коммерциялық емес микрокредиттік ұйымдардың кірістері оның мүшелерінің (қатысушыларының) арасында бөлінбейді және Микрокредиттік ұйымдар туралы ҚР Заңында көзделген қызмет мақсаттарына бағытталады.
Микрокредиттік ұйымға бағалы қағаздар шығаруға тыйым салынады.
Mикронесиелік ұйымның құрылтайшылары (қатысушылары) құрылатын микрокредиттік ұйымның жарғылық капиталының ең төменгі мөлшерін оны мемлекеттік тіркеу кезіне қарай тек қана Қазақстан Республикасының ұлттық валютасымен ақшалай толық төлеуге міндетті.
Құрылатын микрокредиттік ұйымның жарғылық капиталының және барлық қатысушылар салымдарының ең төменгі мөлшері Қазақстан Республикасының республикалық бюджет туралы заңында тиісті қаржы жылына арнап белгіленген айлық есептік көрсеткіштің мың еселенген мөлшерінен кем болмауға тиіс.
Бұл коммерциялық емес микрокредиттік ұйымдарға қолданылмайды.
Микрокредиттерді беру ережесінде мынадай мәліметтер қамтылуға тиіс:1) микрокредиттерді беру мерзімдері; 2) берілетін микрокредиттер бойынша сыйақы ставкаларының шекті шамасы; 3) берілген микрокредиттер жөніндегі сыйақыны төлеу тәртібі; 4) микрокредиттік ұйым беретін қамтамасыз етуге ұсынылатын талаптар (ол болған жағдайда).
Микрокредиттерді беру ережесінде микрокредиттерді берудің өзге де талаптары және Қазақстан Республикасының заңдарына қайшы келмейтін мәліметтерде болуы мүмкін.
Микрокредиттік ұйым өзінің қаржы-шаруашылық қызметін бақылауды жүзеге асыру үшін ішкі бақылау қызметін құрады.
Ішкі бақылау қызметінің жұмыс тәртібі жарғымен, сондай-ақ ережелер мен және микрокредиттік ұйымның ішкі қызметін реттейтін өзгеде құжаттар мен белгіленеді [4, 5].
Микроқаржыландыру ұйымдары микрокредиттер беру жөніндегі қызметіне қосымша мынадай қызмет түрлерін:
1) Қазақстан Республикасының резиденттерінен және резидент еместерінен қарыздар (азаматтардан кәсіпкерлік қызмет ретінде қарыз түрінде ақша тартуды қоспағанда) мен гранттар тартуды;
2) уақытша бос активтерді екінші деңгейдегі банктердің депозиттеріне орналастыруды;
3) Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген тәртіппен микрокредитті қамтамасыз ету ретінде алынған кепілдегі мүлікті пайдалануды және оған иелік етуді;
4) кредиттік бюролардың, Микроқаржыландыру ұйымдарының, банкноттарды,монеталарды және құндылықтарды инкассациялау жөнінде қызметтер көрсететін ұйымдардың және күзет қызметіне лицензиясы бар ұйымдардың акцияларын немесе жарғылық капиталына қатысу үлестерін сатып алуды;
5) меншікті мүлкін өткізуді;
6) микрокредиттер беру жөніндегі қызметке байланысты мәселелер бойынша консультациялық қызметтер көрсетуді;
7) меншікті мүлкін мүліктік жалға беруді(жалдауды);
8) лизинг қызметін іске асыруды;
9) Микроқаржыландыру ұйымдары қызметінің мәселелері жөніндегі арнайы әдебиетті ақпарат тасымалдағыштың кез − келген түрінде өткізуді;
10) Қазақстан Республикасының резиденттері - сақтандыру ұйымдарының атынан және тапсырмасы бойынша сақтандыру агенті ретінде сақтандыру шарттарын жасасуды;
11) Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес электрондық ақша эмитентінің агенті функцияларын іске асыруды;
12) хеджирлеу мақсатында жасалатын туынды қаржы құралдарымен мәмілелерді бағалы қағаздардың ұйымдастырылған нарығында жасасуды жүзеге асыруға құқығы бар.
Микроқаржыландыру ұйымдарына Заңда көзделмеген өзге кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға тыйым салынады.
Микрокредиттік ұйым әрбір берілген микрокредитті қарызалушылардың тіркеу журналында тіркейді [4, 7, 8].
Микрокредит алу үшін қарыз алушы сәйкес құжаттарды ұсынады.
Микрокредиттік ұйым әрбір берілген микрокредит бойынша микрокредитті беру туралы шартқа қол қойылған күннен бастап жасалатын несиелік досьені жүргізуге тиіс.
Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген жағдайларда, мемлекеттік тіркеуге жататын мүлік кепілі осы мүлікті мемлекеттік тіркеуді жүзеге асырған органда тіркелуге тиіс.
Міндеттемесін орындау кепілдікпен немесе кепілгерлікпен қамтамасыз етілген микрокредит бойынша несиелік досьеге мынадай қосымша құжаттар қоса беріледі:
- кепілдік немесе кепілгерлік шарты;
- кепілдік беруші атынан кепілдік шартына немесе кепілгер атынан кепілгерлік шартына қол қоятын өкілдің өкілеттігін растайтын құжаттар.
Микрокредит бойынша берешектің толық немесе ішінара өтелгенін растайтын құжаттар несиелік досьеге қоса берілуге және микрокредитті өтеу көзін(қарызалушы аударған не кепілге салынған мүлікті сатудан түскен ақша) көрсетуге тиіс [9].
Тарату процесіндегі микрокредиттік ұйымның микрокредитті беру туралы жасалған шарттары жөніндегі мәліметтер микрокредиттерді беру құпиясына жатпайды. Микрокредиттік ұйымдар микрокредитті бepу құпиясына кепілдік береді. Микрокредитті беру құпиясы тек қана қарыз алушыға, қарыз алушының жазбаша келісімі негізінде үшінші тұлғаға ашылуы мүмкін.
Микрокредитті беру құпиясы қарыз алушылар, микрокредиттердің мөлшері,қарызалушыға қатысты микрокредитті беру туралы шарттың өзге де талаптары туралы және микрокредиттік ұйымның операциялары туралы (микрокредиттерді беру ережелерін қоспағанда)мәліметтерді қамтиды [10].
Микрокредиттік ұйымдарды қаржыландыру және несиелендіру бағыттары төмендегі 2 суретте келтірілген.
Республикалық бюджет қаражаттары
Тікелей шетел және отандық инвестициялар
Шағын кәсіпкерлікті қолдау қоры АҚ
Ауыл шаруашылығын қолдау қоры АҚ
Қ а р ж ы л а н д ы р у к ө з д е р і
Әлеуметтік қызметтер
Өндірістік өріс
Сауда өрісі
Ауыл шаруашылығы
Тұтынушылық несие және т.б.
Н е с и л е у б а ғ ы т т а р ы
Микроқаржылық ұйымдар
Халықаралық ұйымдар және донор-елдер гранттары
Сурет 2 - Микрокредиттік ұйымдарды қаржыландыру көздері және несиелеу бағыттары
Ескерту: автормен өңделген
Қарыз алушылар туралы, микрокредиттің мөлшері туралы, микрокредитті беру туралы шарттың қарыз алушыға қатысты өзге де талаптары туралы, микрокредиттік ұйым жүргізетін операциялар туралы мәліметтер:
1) анықтау және алдын ала тергеу органдарына: мөрмен расталған және прокурорсанкция берген жазбаша сауал салу негізінде олар жүргізіп жатқан қылмыстық істер бойынша;
2) соттарға:соттың ұйғарымы,қаулысы,шешімі және үкімі негізінде олар жүргізіп жатқан істер бойынша;
3) прокурорға:оның құзыреті шегінде, оның қарауында жатқан материал бойынша тексеру жүргізу туралы қаулысы негізінде;
4) салық органдарына: нұсқама негізінде тексерілетін тұлғаға салық салуға байланысты мәселелербойынша;
5) қарызалушының өкілдеріне:нотариат куәландырған сенімхат негізінде беріледі.
Қарызалушы, микрокредиттің мөлшері, микрокредит беру туралы шарттың қарызалушыға қатысты өзге де талаптары жөніндегі мәліметтер,қарызалушы қайтыс болған жағдайда,осы баптың 4-тармағында көзделген тұлғаларды қоспағанда,жазбаша сауалсалу негізінде,сондай-ақ:
- қарызалушы өсиетте көрсеткен тұлғаларға;
- нотариустерге:нотариустің мөрімен расталған, оның жазбаша сауалсалуы негізінде олар жүргізіп жатқан мұрагерлік істер бойынша.
- Нотариустің жазбаша сауалсaлуына қайтыс болғандығы туралы куәліктің көшірмесі қоса берілуге тиіс;
- шетелдік консулдық мекемелерге:олар жүргізіп жатқан мұрагерлік істер бойынша беріледі.
Микрокредиттік ұйымның бухгалтерлік есепке алуды жүргізуі және қаржы есептілігін жасауы осы Заңның және Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есепке алу және қаржы есептілігі туралы заңдарының ережелеріне сәйкес жүзеге асырылады [8, 9].
Микрокредиттік ұйымның қызметіне байланысты құжаттарды сақтау Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес жүзеге асырылады. Банктерді және банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдарды қоспағанда, микрокредиттік ұйымдар ретінде тіркелмеген заңды тұлғалардың микрокредиттер беру жөніндегі кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға құқығы жоқ [10].
Микрокредиттік ұйымдарды қайта ұйымдастыру және тарату Қазақстан Республикасының заң актілерінде көзделген тәртіппен жүзеге асырылады.
Микрокредиттік ұйымдардың қызметін мемлекеттік бақылау Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген тәртіппен жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасының Микроқаржыландырулық ұйымдар туралы заңдарының бұзылуына кінәлі адамдар Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес жауапты болады.
Коммерциялық емес микрокредиттік ұйымдарды қоспағанда, микрокредиттік ұйымдар 2016 жылғы 1 қаңтарға дейінгі мерзімде Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес мемлекеттік қайта тіркелуге жатады.
Сәйкес белгіленген талаптар сақталмаған жағдайда,микрокредиттік ұйымдар Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес қайта ұйымдастырылуға не таратылуға жатады.
Коммерциялық емес микрокредиттік ұйымдар 2016 жылғы1 қаңтарға дейінгі мерзімде Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес қайта ұйымдастырылуға не таратылуға жатады.
Қазақстан Республикасында Микроқаржыландыруландыруды ұйымдастыру механизмін қарастыру Микроқаржыландыруландыруды ұйымдастырудың шетел тәжірибесін қарастыруға негіз болады.
1.3 Шетел тәжірибесіндегі микроқаржыландыру жүйесінің ерекшеліктері
Халықаралық микрокредиттеу жылы ретінде қабылданғандығына байланысты 2005 жылы көптеген елдердің тәжірибесінде микрокредиттеу жүйелерін енгізу жөніндегі Ұлттық комитеттер ұйымдар қызмет етті. Бұл ұйымдардың мақсаты - микроқаржыландыру саласындағы проблемаларды анықтауды ең бірінші жекелегенелдерден, ал содан кейін халықаралық деңгейде микрокредиттеу бойынша ақпаратты жинап, қорытындылау болды.
Біріккен Ұлттар Ұйымы 2005 жылы көптеген елдерде микрокредиттеу және микроқаржыландыру жағдайларына зерттеулер жүргізді. Осы зерттеулерге тоқталып өтейік.
Ресейдегі микрокредиттеу жүйесінің даму жағдайына келетін болсақ, мынадай ақпараттар анықталды.Зерттеуге 300-ден аса микрокредиттеу ұйымы қатысты. Микрокредиттеу бұл кәсіпкерлерге, шағын бизнес субъектілеріне және де табысы деңгейі төмен жеке тұлғаларға 10мың АҚШ доллары мөлшеріне дейінгі қаржылық қызмет көрсетулер болып түсінілді. Бұл қызметтер негізінен жаңа бастап келе жатқан кәсіпкерлерді қолдауға бағытталған және 1 жылға дейін қысқа мерзімге көрсетіледі
Ресейде жұмыс істейтін микрокредиттеу ұйымдарының 31%-ын азаматтар үшін кредиттік тұтыну кооперативтері,17%-ын - ауыл шаруашылығының кооперативтері және қоғамдары құрайды [11].
Халықаралық микрокредиттеу бағдарламалары өте тиімді жұмыс жасайды. Олар микроқаржылық қызметтер көрсету нарығының басым көлемін құрап отыр, ал жалпы микроқаржыландыру ұйымдарының жалпысанының 3%-ынғана құрады. отырып, өздеріне алады.
Таңдалып алынған алынған барлық МКҰ-ның 300 ұйымның ішінен 240 ұйым (бестен төрт бөлігі) шағын бизнес субъектілерімен және жеке кәсіпкерлермен жұмыс жасайды. Ресей Федерациясындағы Шағын кәсіпкерлік жөніндегі ресурс орталығының мәліметтері бойынша 3млн. Кәсіпкер қаржылық қолдауды қажет етеді. Дегенмен, 10мың АҚШ долларына дейінгі кредиттерге деген сұраныс 7%-дан аспайды (Ресей бойынша заемдар сомасының орташа мөлшері 2 мың АҚШ долл. төмен).
Бүгінгі таңда қосалқы қаражат тарту проблемасы микрокредиттеу ұйымы үшін ең өзекті мәселе болып отыр. Сырттан қаражат тарту Ресейдегі микрокредиттеу ұйымдары үшін қиын болып отыр. Оның себебі, микрокредиттеу, микроқаржыландыру жүйесінің инвесторлар үшін айқын емес және салыстырмалы түрде әлі де болса беймәлім болуында. Олар шетелдік кредиттер алуға байланысты тиісті талаптар ды қамтуы қажет. Сонымен қатар, микрокредиттеудің жылына 4 - 5% нақты кірістілігі болған кезде жалпы инвесторларды кредиттің қайтарылмай қалу тәуекелі үрейлендіреді. Соған байланысты кредиттердің пайыздық ставкаларын азайтудағы және микрокредиттеуді дамытудағы мемлекеттің, сондай-ақ бюджет көздерінің рөлін нығайту қажет [12, 13].
Микроқаржылық ұйымдардың қызметі, құқықтық негіздерін жасауды қамтамасыз ету мен көрсетілген қызметтің ерекшеліктерін, микро займдар беру тәртібі және шарттарын, микроқаржыландыру ұйымдарын құру, олардың қызметі мен қайта ұйымдастыру тәртібін, сонымен қатар құзырына Ресейдегі микроқаржыландыру саласындағы бақылау бойынша функцияларды жүзеге асыру жататын атқарушы өкіметтің, федералдық органының құқықтары және міндеттерін айқындау мақсатында 2011 жылдың 4 қаңтарынан бастап Микроқаржылық қызмет және микроқаржы ұйымдары туралы РФ Федералды заңы (бұдан әрі - Федералды Заң) күшіне енді.
Осы Федералды Заңға сәйкес микроқаржы ұйым-автономиялы коммерциялық емес ұйым,қор, коммерциялық емес серіктестік, мекеме, серіктестік немесе шаруашылық қоғам нысанында тіркелген, микроқаржылық қызметті жүзеге асыратын және микроқаржы ұйымдарының мемлекеттік тізіліміне енгізілген заңды тұлға болып танылады. Мұнда осы тізілімге енгізілу үшін микроқаржыландыру ұйымы уәкілетті органға сәйкес құжаттар тізбесін беруі тиіс. Уәкілетті мемлекеттік орган Федералды Заңда белгіленген микроқаржы ұйымдарының мемлекеттік тізіліміне заңды тұлға туралы мәліметтерді енгізуден бас тарту үшін негіздемелер болмаған кезде тиісті мәліметтерді енгізеді және өтініш берушіге заңды тұлға туралы мәліметтердің микроқаржы ұйымдарының мемлекеттік тізіліміне енгізілгені туралы куәлік береді [14].
Осы Федералды Заң шеңберінде басқа жеке тұлғалардан қарыздар түріндегі қаражаттар тартуға тыйым салу белгіленген, бұл мүмкін болатын қаржылық тәуекелдерді, сонымен қатар, олардың қаржы жүйесі үшін әсерін азайтуға мүмкіндік береді. Микроқаржыландыру ұйымдары бағалы қағаздар нарығындағы кәсіби қызмет түрлерін жүргізе алмайтындығы белгіленген. Сонымен қатар, микроқаржы ұйымы әрбір тоқсан сайын уәкілетті органға өзінің қызметі туралы және басқарушы органдардың жеке құрамы туралы есептілікті қамтитын құжаттарды ұсынуға міндетті [15]. Аталып көрсетілген құжаттарды ұсыну мерзімдері мен формаларын уәкілетті орган айқындайды.
Әзербайжан Республикасында 2010 жылдың 9 ақпанында Банктік емес кредиттік ұйымдар туралы Заң (бұдан әрі - Заң)күшіне енді. Әзербайжанда микроқаржыландыру он жылдан аса жұмыс істеуіне және дамығанына қарамастан,бұл Заң экономиканың микроқаржыландыру саласын ретке келтірудегі ең алғашқы қадам болды. Сондықтан осы Заңның қабылдануы елеулі жетістік болып табылады, өйткені Әзербайжанда микроқаржыландыру ұйымдары алғаш рет Парламент растаған айқын ережелер жинағын негізгі басшылыққа алатын болады.
Бул Заң кредиттік одақтарды қоспағанда, микроқаржылық ұйымдарды қосаалғанда, барлық банктік емес кредиттеу ұйымдарын (БЕКҰ) қамтиды. Заң ауқымында банктік емес кредиттеу ұйымдары қарыздар беруге және басқа да рұқсат етілген қызметті жүзеге асыруға рұқсат етілетін арнайы мамандандырылған кредиттік ұйым болып айқындалады. Заңға сәйкес банктік емес кредиттеу ұйымдары Әзербайжан Республикасының Азаматтық Кодексінде айқындалатын кез келген ұйымдастыру-құқықтық нысанында құрылуы мүмкін. Сәйкесінше, құрылтайшылар (акционерлер) өздерінің банктік емес кредиттеу ұйымдарын - серіктестіктер, жауапкершілігі шектеулі қоғамдар, акционерлік қоғамдар және кооперативтертүрінде ұйымдастыруға құқылы. Алайда, пайда келтірмейтін банктік емес кредиттеу ұйымдарын тек қана қорлар түрінде ұйымдастыруға ғана рұқсат етіледі. Жаңа құқықтық режим шеңберінде банктік емес кредиттеу ұйымдары заңды тұлға ретінде тіркелуі тиіс және сәйкес жарғылық капитал төлеуі тиіс. Заңда шекті сомаға қойылатын талаптар белгіленбеген,алайда соманы Әзербайжан Орталық Банкі айқындауы тиіс екені айтылған.
Микрокредиттеу бағдарламалары өтпелі, дамушы елдерде және дамыған нарықтық экономикалы елдерде әртүрлі болып келеді. Қазақстан Республикасына транзитті экономикасы бар және де осындай кезеңдерден өткен Польша, Венгрия сияқты елдердің тәжірибесіне көңіл аударған жөн. Олар өте ірі емес және негізгі мақсат ретінде кедейшілікпен күресуді емес, тұрғындардың экономикалық тұрғыдан белсенді категорияларын білдіретін кәсіпкерлік бастамаларды қолдауға бағытталады. Осындай бағдарламалардың бағыты кедейлікті еңсеру мен күнкөрістің ең төменгі деңгейін қамтамасыз ету емес, кәсіпкерлік белсенділікті арттыру, жергілікті нарықтарды дамыту,сондай-ақ ұзақ мерзімді перспективада - орташа сыныпты қалыптастыру болып табылады [16].
2008 жылы Польшадағы кредиттік одақтар саны 60-тан астам болған, ал мүшелерінің саны 1 754 мың адамнан асты. Бірнеше жылдар ішінде польшаның микрокредиттеу жүйесінде оң серпіні байқалуда. Мысалы, егер 1992 жылы Польшадағы микрокредитті 14,1 мың адамғана пайдаланса, 2000 жылғы кредит алушылар 390,0 мың адамнан асып,2007 жылы 1669,0 мың адамға жетті.
Микрокредиттеу саласындағы оңтайлы мемлекеттік саясат польшалық микрокредиттеу жүйесінің дамуына септігін тигізіп отыр, өйткені ол жүйеленген маркетингті, өнімдермен рәсімдерді стандарттауды, бірыңғай бағдарламалық өнімдермен клиенттерге қызмет көрсетуді, өзара кепілдік жүйесін және басқаларды қамтитын.
Польшадағы микроқаржыландыру институттарының қызметі банктік заңнама, Ұлттық Банктің арнайы нұсқаулықтары, Кредиттік Одақтар туралы Заң, Еркін кәсіпкерлік қызмет туралы Заңмен реттеледі.
Еркін кәсіпкерлік қызмет туралы Заң Польша шаруашылық қызметінің жүзеге асырылу қағидаттарын айқындайды.
Польша микрокредиттеу институттарының жүйесі дамуына жасалған талдау Еуропа қайта құру және даму банкі, Дүниежүзілік банк және т.б. сияқты халықаралық қаржы ұйымдарының микрокредиттік ұйымдардың қалыптасуында маңызды рөл атқарғанын көрсетті [17].
АҚШ-тың микрокредиттеу бағытындағы тәжірибесі дамыған елдердің ішіндегі аса көрнектісі болып табылады. АҚШ-та қаржылық сектордың ресми институттары негізгі басшылыққа алатын жетілдірілген және ең нақты нормативтер жүйесі қызмен етеді. Олардың жұмыс істеуі қабілеті тек қана кредиттер айналымынан түсетін табыспен, пайдамен айқындалатындықтан, олардың қызмет ету стандарттары айтарлықтай дәрежеде банк әдістемелерін, резервтеудің нормаларын, қамтамасыз ету құралдарын басшылыққа алады. Микрокредиттеу үрдістерін салыстыра алғанда қымбат емес кредиттерге қолжетімділікті айқындайтын және шағын кәсіпорындардың қаржылық қажеттіліктері және даму мүдделерін қанағаттандыратын төменгі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3
Белгілер мен қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
4
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5
1
Микроқаржыландыру жүйесінің қалыптасуының теория-әдістемелік аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8
1.1
Микроқаржылындыру жүйесінің қажеттілігі және пайда болу алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8
1.2
Қазақстан Республикасында микроқаржыландыруландыруды ұйымдастыру механизмі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
15
1.3
Шетел тәжірибесінде микроқаржыландыру ерекшеліктері ... ... ... ... ...
24
2
Қазақстандағы микроқаржыландыру жүйесінің жағдайын талдау және бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
32
2.1
ҚР-дағы микроқаржыландырудың институционалдық дамуының жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
32
2.2
Микроқаржыландыру жүйесінің әлеуметтік және экономикалық даму бағдарламаларын жүзеге асырудағы рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ..
44
2.3
KMF микроқаржылық ұйымы ЖШС-нің микроқаржыландыру қызметін талдау және бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
50
3
ҚР-да микроқаржыландыру жүйесінің даму факторлары ... ... ... ... .
60
3.1
Қазақстандағы микроқаржылық ұйымдардың қызметін жетілдіру перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
60
3.2
Секьюритилендіру микроқаржыландыруды дамытудың перспективалық моделі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
67
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
75
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
77
Анықтамалар
Микроқаржы ұйымы - коммерциялық ұйым болып табылатын, ресми мәртебесі әділет органдарында мемлекеттік тіркелумен және есептік тіркеуден өтуімен айқындалатын, микрокредиттер беру жөнiндегi қызметтi, сондай-ақ осы Заңмен рұқсат етілген қосымша қызмет түрлерін жүзеге асыратын заңды тұлға;
Өтініш беруші - микроқаржы ұйымына микрокредит алуға өтініш берген жеке немесе заңды тұлға;
Қарыз алушы - микроқаржы ұйымымен микрокредит беру туралы шарт жасасқан жеке немесе заңды тұлға;
Мақсатты микрокредит - микрокредит беру туралы жасалған шартқа сәйкес қарыз алушының белгiлi бiр мақсаттарға оны пайдалануының талаптарымен берiлген микрокредит;
Микроқаржыландыру - табысы аз халықтың санаттарына арналған қаржылық қызмет
Микрокредиттік ұйымдар - бұл микрокредит берумен айналысатын ұйымдар болып табылады.
Микрокредиттеу - бұл қоғамдық қажеттіліктер мүддесіне қаржылык институттармен микрокредитерді ұсыну жүйесі.
Микрожинақтау - болашақта пайдалану үшін аз ақша сомасын сақтауға мүмкіндік беретін депозитке салу
Микросақтандыру - денсаулығына немесе еңбек қабілетіне байланысты тәуекелдердің азаюынан кәсіпкерлерге өз бизнесін дамытуға неғұрлым көңіл бөлуге мүмкіндік беретін жүйе
Микролизинг - толық құнына сатып алу мүмкіндігі жоқ көлік құралдарын немесе ауыл шаруашылығынын техникасын, қымбат тұратын жабдықты шағын кәсіпорындарға немесе ұсақ кәсіпкерлерге лизингке беру бойынша қызмет көрсету
Белгілер мен қысқартулар
ҚР - Қазақстан Республикасы
ҰБ - Ұлттық Банк
ҚМҚҰҚ- Қазақстан микроқаржы ұйымдарының қауымдастығы
МҚҰ - Микроқаржылық ұйым
ЕДБ - Екінші деңгейлі банктер
АДБ - Азия Даму Банкі
ЕҚҚДБ - Еуропалық Қайта Құру және Даму Банкі
АҚ - акционерлік қоғам
KMF - Микроқаржылық ұйым
USAID - Халықаралық дамудың АҚШ Агенттігі
ТАСИС - ТМД елдеріне техникалық көмек көрсету Комиссиясы
ИДБ - Ислам Даму Банкі
МКҰ - микрокредиттік ұйымдар
ШОБ - Шағын және орта бизнес
КС- кредиттік серіктестік
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Ел экономикасын дамытудың маңызды сфераларының бірі болып қаржы секторын жетілдіру табылады. Қазақстанның дамуының әлеуметтік-экономикалық ерекшеліктерін ескеріп, микроқаржыландыруды, оның ішінде микронесиелендіруді дамыту аса өзектілікке ие болады. Қаржы нарығының қазіргі жағдайы Қазақстандағы микроқаржылардырудың жағдайын қарастырудың кешендік тәсілдемесін және оның даму перспективаларын анықтаудың қажеттілігін болжайды. Қазақстандағы микроқаржылық ұйымдар қызметі және микрокредиттеу процесінің негіздері, сондай-ақ оның механизмін жетілдіру ерекше көңіл бөлуді қажет етеді. Микроқаржылық ұйымдар нашар қамтамасыз етілген, бірақ экономикалық белсенді тұлғаларға қаржылық қызмет көрсете отырып, әлеуметтік топтарды қаржылық нарыққа белсенді қатысуға тарта отырып, қаржы нарығының шекарасын кеңейтеді. Әлеуметтік бағыттылығына қарамастан, микроқаржыландыру жүйесінде қаржыландыру үшін қаражат жетіспеушілігімен, мамандандырылған кадрлардың жетіспеушілігмен, техникалық және ресурстық базаның жоқтығымен байланысты әртүрлі проблемалармен орын алған. Аталған проблемалардың барлығын шешу, микроқаржыландыру жүйесін жан-жақты талдауды және әрі қарай жетілдіруді қажет етеді. Осы факторлардың барлығы диссертация тақырыбының өзектілігін және түбегейлі қарастыру қажеттілігін анықтаған.
Микроқаржыландыру жүйесінің жағдайын қарастырып саралауға, мәселелерін зерттеуге мына отандық экономист-ғалымдардың және практиктердің еңбектері арналған: У.М. Искаков, Д.Т. Бохаев, Э.А. Рузиева, Н.Н. Хамитов, Ғ.С. Сейітқасымов, С.Б. Мақыш, Д.А.Тлеужанова, А.Глухов, Ш.Жусупов және т.б.
Магистерлік диссертацияның мақсаты мен міндеттері. Микроқаржыландыру жүйесінің теориялық негіздерін нақтылап, жағдайын талдау мен бағалау негізінде проблемаларын анықтау және микроқаржыландыру жүйесін жетілдіру бойынша ұсыныстар әзірлеу зерттеу мақсаты болып табылады.
Осы мақсаттарға жету үшін мынадай міндеттерді шешу көзделген:
- теориялық көзқарастар мен нормативтік-құқықтық базаны талдау негізінде микроқаржыландыру ұғымын нақтылау және микроқаржыландырудың экономикалық мәнін ашу;
- шет ел тәжірибесіндегі микроқаржыландыру жүйесінің ерекшеліктеріне сипаттама беру;
- ҚР-дағы микроқаржыландырудың институционалдық дамуының жағдайын талдау;
- KMF микроқаржылық ұйымы ЖШС-нің микроқаржыландыру қызметін талдау және бағалау;
- Қазақстан Республикасындағы микроқаржыландырудың даму факторлары мен перспективаларын анықтау.
Микроқаржыландыру жүйесінің теориялық және практикалық мәселелерін кешенді зерттеу негізінде ғылыми негізделген ұсыныстар мен нұсқауларды әзірлеу диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалығы болып табылады.
Зерттеу барысында, ғылыми жаңалығы бар, мынадай ғылыми нәтижелер алу көзделген:
Микроқаржыландыру түсінігінің нақтылануы;
ҚР-ның микроқаржылық жүйесінің жағдайын талдау және бағалау;
- микроқаржыландыру жүйесін дамытудың перспективалық моделі ретінде секьюритилендіруді қолдану ерекшеліктерін негіздеу.
Зерттеу пәні ретінде қаржы нарығындағы микроқаржыландыруды жүзеге асыру үдерісіндегі экономикалық қатынастардың жиынтығы қарастырылады.
Зерттеу объектісі ретінде ҚР микроқаржыландыру жүйесі және KMF микроқаржылық ұйымы ЖШС қарастырылған.
Практикалық және теориялық маңызы. Берілген зерттеудің теориялық негізі микроқаржыландыру саласындағы отандық және шетелдік авторлардың ғылыми жұмыстарынан, микроқаржыландыруға қатысты Қазақстан Республикасының заңнамалық актілері мен қаулыларынан,ҚР Үкіметінің экономикалық бағдарламаларынан,ҚР статистика Комитетінің мәліметтерінен тұрады. Берілген зерттеудің теориялық негізі бойынша Қазақстан Республикасында микроқаржыландыру жүйесінің даму тарихы мен кезеңдері қарастырылады.
Практикалық маңыздылығы. Автормен әзірленген, мемлекеттің және микроқаржыландыру саласындағы қаржылық субъектілердің өзара байланысы тәжірибе жүзінде пайдаланылуы мүмкін. Сонымен қатар,микроқаржыландыру жүйесін жетілдіруге бағытталған ұсыныстар ҚР мемлекеттік билік органдары мен жергілікті өзін-өзі басқару субъектілерімен елдің әлеуметтік-экономикалық дамуы бағдарламаларын жасау кезінде қолданылуы мүмкін.
Зерттеудің әдістемелік негізі диалектикалық әдіс-таным, жүйелеу әдісі, формалды логика, сондай-ақ статистикалық әдістер сияқты жалпы ғылыми әдістерді қамтиды.
Зерттеу жұмысының апробациясы және оның нәтижелерін енгізу. Магистерлік диссертицияның негізгі ғылыми конференциялар материалдарында және мерзімді басылымдарда талқыланды.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Магистрлік жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
1 Микроқаржыландыру жүйесінің қалыптасуының теория-әдістемелік аспектілері
.1 Микроқаржылындыру жүйесінің қажеттілігі және пайда болу алғышарттары
Микроқаржыландыру термині бастапқыда шағын кәсіпкерлік субъектілері үшін ірі қаржы-кредиттік ұйымдармен берілетін кредиттерге қарағанда неғұрлым қол жетімді қаржыландыру құралы реінде пайда болды. Осыдан біршама жыл бұрын ғана микроқаржыландыру ұғымы шағын кәсіпкерлерге қысқа мерзімді қарыздарды тарту және ұсынудың тиімді тәсілі ретінде қарастырылды.
Жалпы әлемдік тәжірибеде микроқаржыландыру ұғымы микрокредиттеуден, жинақ қызметін көрсетуден, ақша аударымдарынан және сақтандырудан тұрады. Дегенмен, микроқаржыландыру қызметі көпшілік жағдайда микрокредиттеуге негізделеді. Ал микроқаржыландырудың негізі бола отырып, микрокредиттеу, жұмыс істеп тұрған сондай-ақ жаңа кәсіпорындарды қаржыландыруға бағытталады. Микрокредиттік қызмет өзінің кәсіпкерлік қыметін жетілдіру үшін қарапайым банктік кредит алуға мүмкіншілігі жоқ, шағын касіпорындардың иелерінің қарыз қаражаттарға қол жеткізуіне бағытталған. Сондай-ақ, микрокредит өз ісін ашқысы келетін, бірақ банк кредитін алуға мүмкіншілігі жоқ, экономикалық қаржылық жағынан қаражат қажеттілігіне тірелген кәсіпкерлерге беріледі. Сонымен микрокредиттеу тұрмысы төмен субъектілердің пайда табуы мақсатында бизнесін құру және дамытуы үшін беріледі.
Микрокредиттердің негізгі сипаттарында (көлемі, өтеу мерзімі, пайыздық ставка және өтеу пайызы) біршама айырмашылықтар бар. Микрокредиттің мөлшеріне катысты жалпыға ортақ стандарттың жоктығына карамастан, микрокаржылық ұйымдар тажірибесі көрсеткендей, аз мөлшердегі қаражаттың өзі - аз қамтылған адамдарға үлкен көмек болады. Микрокредитті өтеу мерзімі ұзақ емес (3 айдан төмен және 12айдан асатын жағдай өте аз кездеседі), сөйте тұра апта сайын немесе тіпті күн сайын өтеу мүмкіндігі қарастырылады. Коммерциялық банктер сияқты көптеген микрокаржылық ұйымдар жауапты кредит алушыларға түрлі, біршама тиімді шарттар ұсынады. Мысалы кредит мерзімін ұзартады немесе қомақты кредит береді. Микрокредиттеу шығынын жабу үшін, осылайша микрокредит қызметінін қаржылык тұрақтылығын камтамасыз ету, пайыздық үстеме, әдетте коммерциялық кредиттер бойынша жоғары үстеме, бірақ солай бола тұра өсім алушыға төмен талап қойылады.
Соңғы жылдары микрокредиттеудің тұрақталған әдістемесінің тез дамуы байқалынуда, бұл микрокредиттеу ұйымдарына инновациялық және мейілінше жетілдірілген жаңа қызметтің түрлерін ойлап табуға практикалық ұсыныстар ұсынуда [1].
Микроқаржыландыру және микрокредиттендіру деген терминдері көбінесе синоним ретінде қарастырылады. Қазақстан Республикасында осы екі терминнің бірігу жағдайы да байқалады. Микроқаржыландыру толық қаржылық қызметтер спектріне қатысты, ал микрокредиттеу қаржылық қызметтің нақты бір түрі болып табылады. Микроқаржыландыру табысы аз халықтың санаттарына арналған қаржылық қызмет. Микрокредиттеу табысы табысы аз халықтың санаттарына қысқа мерзімді микрокредит беруді қамтамасыз етудегі кепілдікті қамтамасыз етуді тиімді пайдаланудағы кредиттеу әдістемесі.
Р.Б Гриб өз еңбегінде микроқаржыландыруды қаржы ұйымдары мен шаруашылық жүргізудің шағын формалары арасында аумақтық жақындығы жағдайында қаржы ресурстарын шоғырландыру және оларды ақылылық, қысқа мерзімділігі, қайтарымдылығы, сенімділік және шаруашылығын дамытуға мақсатты пайдалану қағидаттарында оңайлатылған ұсыну шартындағы кредиттік қарым-қатынастар ретінде қарастырған [2].
Ғылыми әдебиеттерде халықаралық ұйымдар қолданатын терминология жиі пайдаланылады. Мәселен, әлемдік тәжірибеде микроқаржыландыру мынадай қызметтердің кең кешенін қамтиды [3]:
- микрокредиттеу кезде банк немесе басқа ұйыммен клиентке кішігірім ақша сомасы түрінде кредит беріледі. Микрокредит кепілге немесе кепілсіз жеке немесе топтық кредит беруге ұсынылуы мүмкін
- микрожинақтау - болашақта пайдалану үшін аз ақша сомасын сақтауға мүмкіндік беретін депозитке салу
- микросақтандыру - денсаулығына немесе еңбек қабілетіне байланысты тәуекелдердің азаюынан кәсіпкерлерге өз бизнесін дамытуға неғұрлым көңіл бөлуге мүмкіндік беретін жүйе
- микролизинг - толық құнына сатып алу мүмкіндігі жоқ көлік құралдарын немесе ауыл шаруашылығынын техникасын, қымбат тұратын жабдықты шағын кәсіпорындарға немесе ұсақ кәсіпкерлерге лизингке беру бойынша қызмет көрсету
Барлық жоғарыда аталған микроқаржылық қызметтерден тек микрокредит пен микролизинг шағын кәсіпкерлік субъектілерінің қызметін қаржыландыру нысаны болып табылады
Микроқаржыландыру ұйымдары туралы ҚР-ның Заңына сәйкес микрокредиттеу - бұл шағын кәсипкерлікті дамыту және мемлекетпен анықталған әлеуметтік міндеттерді шешуге бағытталған, микрокредиттерді ұсынуды реттейтін процесс. Ал микрокредит - бұл микроқаржылық ұйымдармен Заңмен анықталған мөлшерде және ретпен қарыз алушыға төлемдік, қайтымдылық және мерзімділік шартында берілетін ақша. [4]. Берілген анықтамада микрокредиттеу өрісі микрокредиттік ұйымдардың қызметімен шектеледі, ал іс жүзінде микрокредитлеу қызметін тек қана микрокредиттік ұйымдар ғана емес, сондай-ақ банктер және банктік емес басқа да қаржылық институттар жүзеге асырады.
Сонымен, микрокредиттеудің теориялық негіздерін талдау және бағалауға негізделген қызмет негізінде микрокредиттеуге мынадай анықтама беруге болады: Микрокредиттеу - бұл қоғамдық қажеттіліктер мүддесіне қаржылык институттармен микрокредитерді ұсыну жүйесі. Микрокредит - бұл төлемдіқ, мерзімділік, кайтымдылық шартында ұсынылатын және мемлекеттің әлеуметтік міндеттерін шешуге бағытталған, микрокредиттік нарық институттарының ақшалай каражаттары. Микрокредиттеу кредиттік жүйенің екінші және үшінші денгейлерімен жүзеге асырылады.
Микроқаржы ұйымдары туралы ҚР Занына сәйкес микрокаржы ұйымы - коммерциялык ұиым болып табылатын, ресми мартебесі әділет органдарында мемлекеттік тіркелумен және есептік тіркеуден өтуімен айқындалатын, микрокредиттерді беру жөніндегі қызметі, сондай-ак осы Занмен рұхсат етілген қосымша қызмет түрлерін жүзеге асыратын заңды тұлға [4].
Р. Г. Янбых берген анықтамасына сәйкес: микроқаржылық ұйым ‒ дәстүрлі банктік қызмет көрсетулерге шектеулі қолжетімділігі бар шағын кәсіпкерлік субьектілеріне және жеке тұлғаларға макроэкономикалық тиімділік тұрғысынан қоғамдағы әлеуметтік шиеленісті реттеу, халықтың өмір сүру деңгейін артыру, жұмыспен қамтуды қамтамасыз ету, кәсіпкерлікті дамытуға қаржылық және оларды толықтыратын әлеуметтік қызметтер көрсету институты [5].
Микроқаржыландыру коммерциялық тиімділік ала отырып әлеуметтік миссиянының симбиозын болжайтын, әлеуметтік кәсіпкерліктің жарқын үлгісі болып табылады. Өмір сүру сапасын арттыру және бизнесті кеңейту бойынша тұлғалық даму тұрғысынан одан әрі өсуді қамтамасыз ететін шағын қалалар мен ауылдық жерлерде тұратын ең алдымен табыс деңгейі төмен халыққа қаржы және соларға ілеспелі қаржылық емес қызметтер үшін экономикалық жағынан ақтаған жинақтарды беру бойынша микроқаржылық институтының микрокредит беру технологиясы.
Осы кезде микроқаржыландыру қажеттілігі ерекше. Шын мәнінде, дәстүрлі кредиттеу технологиясы банктер үшін жоғарыда аталған санаттағы клиенттердің жоғары тәуекелдерімен байланысты, олармен ауқымды тиімді жұмыс істеуге мүмкіндік бермейді(банктер жеткілікті болған кезде сұраныс тарапынан төлеу төлем қабілеті жоғары клиенттермен жұмыс істеуді қалайды). Екінші жағынан, бейресми ростовщиктер коммерциялық пайдаға қол жеткізе отырып, әлеуметтік әсер алмайды [5].
Микроқаржыландыру моделі қарыз алушының тәуекелін бағалау жөніндегі рәсімдердің пайдалануды болжайды және қарыздарын қайтаруды қамтамасыз етудің арнайы әзірленген өзіндік технологияларды пайдалануға негізделеді. Сонымен қатар, қарыз алушы борышты өтегеннен кейін өзіндік даму үшін кірістің бөлігін қалдыруға мүмкіндік беретін, пайыздық ставкалардың шкаласы бойынша клиенттердің сараланған түрлерімен жұмыс істейді. Клиенттермен жұмыс істеген кезде әрқайсысына дербес тәсіл қолданылады [6].
Микрокредиттеудің түрлері
Топтық микрокредиттеу
Жеке микрокредиттеу
Жеке-тұтынушылық микрокредиттеу
Топтық кепілдік негізінде жүзеге асырылады. Кредит бір-біріне кепілгер болып табылатын адамдар тобына беріледі
Микрокредит бойынша кепілдік қамтамасыз етілудің болуы міндетті шарт болып табылады.
Тұрақты табысы бар тұлғалар қарыз алушылар бола алады.
Қазіргі кезде Қазақстандағы микрокредиттеудің кызмет ететін сызбасын үш негізгі түрге бөлуге болады: топтык, жеке, жеке-тұтынушылык. Олардың озіндік ерекшеліктері төменде бейнеленген 1 суретте келтірілген.
Сурет 1 - Микрокредиттеу түрлері мен ерекшеліктері
Ескерту- 3 әдебиет негізінде автормен өңделген.
Сонымен топтық кредиттеу топпен қарыз алуды білдірмейді, ол кепілдік ретінде топ құратын жеке қарыз алушыға ұсынылатын кредитті білдіреді. Топтык механизмге дәстүрлі қамтамасыз ету түрлері, бизнес жоспары, кітабы есептеу немесе кредиттік тарихы жоқ клиенттерге ұсақ кредиттерді берумен байланысты тәуекелдерді және шығындарды төмендетеді. Бұған көптеген әкімшілік шығындарды және кредиттік тәуекелдері клиенттердің өзіне жүктеу жолымен жүзеге асырылады. Карыз алушылар кредиттеу процесінің бүкіл аспектісін және оның бөлігін, оның ішінде, клиенттерді тандау, олардың іскерлік бағалануын өзіне алады. Граммин банк моделі деп аталатын топтық кредиттеу моделінің негізі топтық кепілдік болып табылады. Кредит біріне-бірі кепілгер болып табылатын адамдардың тобына беріледі. Топтың катысушылары өздерінің топтарының мүшелерін өздері тандап, мұндай өзара қатынас кредит бойынша біртұтас жауапкершілік арқылы уақытылы төлемдерді қамтамасыз етеді, сонымен бірге, микрокредиттеу ұйымының клиенттердің мониторингі және тыңғылықты тандауы бойынша шығындарды төмендетеді. Топтық кредиттеуде кезеңдік кредиттеу жүйесі қарастырылған. Топтық кредиттеу кезеңдік жүйені қатаң сақтау кезінде бірінші кезеңнен басталып беріледі, ал микрокредиттеу тобы ерікті негізде кұрылады. Берілген модель бойынша микрокредитті топтың кез келген мүшесі алады. Қызмет етуші топқа жаңа қарыз алушы қосылса, ол микрокредитті кредиттеудің бірінші кезеңінен алады. Жоғарыда аталып өткендей микрокредит бойынша қамтамасыз етілу топтық кепілдік болып табылады, оған сәйкес топтың барлық мүшелері микрокредиттік ұиым алдыңда біріккен жауапкершілік алады [7].
Табысты микрокредиттер мыналардың көмегімен қарыз алушылардың экономикалық қауіпсіздігін жақсартуға мүмкіндік береді:
- кредит алушының борышқордың өтімділігін қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді перспективада көтеру;
- кредит алушының-борышқордың экономикалық әлеуетін көтеру;
- экономикалық мүмкіндіктерді қолдану үшін жағдай жасау, табысты диверсификациялау жолымен сыртқы жағымсыз факторлардың әсеріне тәуекелді төмендету.
Қаржылық ресурс қаржылық қызметтің негізгі компоненті болып табылады және барлық микроқаржылық ұйымдар капиталды шоғырландыру проблемасымен кездеседі. Микроқаржылық ұйымдардың ақша қаражаттарының негізгі көзі ішкі(алған табыс) сондай-ақ сыртқы (микроқаржы ұйымдарына кез келген ақша аударымдары) болуы мүмкін. Микроқаржылық ұйымдардың микрокредиттеу қызметін қаржыландырудың сыртқы көздеріне мыналар жатады:
- жәрдемақылар мен гранттар;
- жеңілдетілген кредиттері;
- коммерциялық қарыздар;
- басқа нарық өнімдері (бағалы қағаздар және т.б.);
- акционерлік капитал;
- депозиттер.
Қаржы көздерінің осы түрлері жалпы 3 санатқа бөлінуі мүмкін: донорлар арқылы берілген қаражаттар, коммерциялық банктердің қаражаттары мен жинақ шоттары. Микроқаржыландыру ұйымдары қаржыландырудың әртүрлі көздерін түрлерін қолданады, дегенмен, әрбір микроқаржылық ұйым өзінің қаржылық ресурстарға қажеттілігін түпкілікті жоспарлауы қажет, қаржының бар екенін тексеріп, қаржылық шығынды есептеуді жүргізу алғышарты болып табылады. Қаржы құралдарына қол жеткізу микроқаржыландыру ұйымдарының қаржылық іс-әрекеті мен жеке меншік құрылымына байланысты ерекшеленеді. Барлық ұйымдар донорлардың гранттарын пайдалана алмайды. Ұлттық ізгі ниеттілік талапқа байланыcты ерікті жинақтарды пайдалануға жол бермейтіндіктен қаржы нарығының тұрақты өкілі микроқаржыландыру ұйымдарында ғана әр түрлі қаржы қызметтеріне қолжеткізе алады. Микроқаржыландыру ұйымдарында қаржыландырылу құрылымы оның даму сатысымен тікелей байланысты.
Микроқаржыландыру қызметін бағалауда халықтың қамтылу деңгейі мен тұрақтылығы бұл ұйымдардың қызметінің сапалылығын анықтайтын негізгі сипаттамалар болып табылады. Халықтың қамту деңгейі табысы аз халықтың қаржылық қызметтерді, коммерциялық қаржыларды қолдану мүмкіншілігімен анықталады. Микроқаржыландыру ұйымдарының өмір сүру қабілеттілігі ұзақ мерзімде қаржылық қызмет көрсетуге бейімділігін көрсетеді және табысы төмен халыққа қызмет көрсетудің негізгі талабы болып табылады [7, 17 б.].
Халықты қамту микроқаржылық ұйымдардың табысы төмен халыққа қызмет көрсетуінің бағытын бағалау үшін қолданылады:
- қамтылудың ауқымы (қызмет көрсету адамдарының саны);
- қамтылу ауқымының тереңдігі;
- көрсетілетін қызметтің сапасы.
Жоғарыда айтылып өткендердің барлығы микрокредиттеудің келесідей қағидаттарын анықтауға мүмкіндік береді:
-шағын кәсіпкерлікті қолдаумен дамыту;
- тұрғындардың кәсіпкерлік белсенділігін жоғарылату және ынталандыру;
- мерзімділік, мақсатты бағыттылық, қамтамасыз етілу және қайтымдылық қағидаттары негізінде микрокредиттер ұсыну;
- қарыз алушылармен қатынастарды құқықтық шектеу (ұсынылатын займдардың сомасының шамалылығына қарамастан);
- елдің экономикалық сауаттылығын жоғарылату мен капитал айналысының көлеңкелі айналымынан халықты шығару жәнет.б.
1.2 Қазақcтан Республикаcында микроқаржыландыруландыруды ұйымдастыру механизмі
Қазақстан Республикасының микрокредиттік ұйымдар туралы заңдары Қазақстан Республикасының Конституциясына негізделеді және Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінен, Микроқаржыландырулық ұйымдар туралы ҚР заңы мен Қазақстан Республикасының өзгеде нормативтік құқықтық актілерінен тұрады.
Микроқаржыландыру ұйымдары туралы Қазақстан Республикасының 2012 жылғы 26 қарашадағы №56-V Заңы микрокредиттер беру жөніндегі қызметті жүзеге асыруға байланысты қоғамдық қатынастарды реттейді, Микроқаржыландыру ұйымдарының құқықтық жағдайының құрылуының, қызметінің ерекшеліктерін белгілейді, сондай-ақ Микроқаржыландыру ұйымдарын мемлекеттік реттеудің,олардың қызметін бақылаудың және қадағалаудың ерекшеліктерін айқындайды.
Микроқаржыландыру ұйымы бір қарыз алушыға республикалық бюджет туралы заңда тиісті қаржы жылына белгіленген айлық есептік көрсеткіштің сегіз мың еселенген мөлшерінен аспайтын мөлшерде микрокредиттер береді [4, 8].
Микроқаржыландыру ұйымы өзінің жоғары органы бекіткен микрокредиттер беру қағидалары болғанда ғана микрокредиттерді беруге құқылы.
Микроқаржыландыру ұйымы уәкілетті органның нормативтік құқықтық актілерінде көзделген тәртіппен микрокредиттерді ұсыну үшін уәкілетті органның алдын ала келісімін алуға міндетті. Берілген микрокредитті пайдаланғаны үшін сыйақы мөлшерлемесі микрокредиттің берілу мерзіміне қарамастан, біржылға қайта есептеуде көрсетіледі.
Микрокредиттерді беруге байланысты комиссияны, сыйақыны және өзге де төлемдерді микрокредит берілгеннен кейін немесе оны беру кезінде микроқаржыландыру ұйымы алады.
Микрокредит беру туралы шарт жазбашаны санда жасалады,оның бір данасын микрокредиттік ұйым қарыз алушының несиелік досьесінде сақтайды. Несиелік досье - микрокредит беру туралы жасалған шартқа сәйкес берілген, микрокредиттік ұйым әрбір қарыз алушыға қалыптастырған құжаттармен мәліметтер.
Микрокредит беру туралы шартта:
1) микрокредиттік ұйымның толық атауымен қарыз алушының тегін, атын және әкесінің атын немесе толық атауын қоса алғанда, микрокредиттік ұйым және қарыз алушы туралы мәліметтер;
2) микрокредиттің мақсаты (мақсатты микрокредит беру кезінде);
3) берілетін микрокредиттің жалпы сомасы;
4) микрокредитті өтеу мерзімдері;
5) микрокредитті өтеу тәсілі (біржолата не бөлшектеп);
6) микрокредит беру туралы шарт бойынша (ол болған жағдайда) қарыз алушының міндеттемелерді орындауын қамтамасыз ету;
7) сыйақы ставкаларының мөлшері,оның ішінде микрокредит бойынша сыйақының жылдық ставкасының мөлшері;
8) тараптардың жауаптылығы;
9) Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес өзгеде жағдайлар қамтылуға тиіс.
Микрокредитті беру туралы шарт бойынша міндеттемелер Қазақстан Республикасының азаматтық заңдарында көзделген негіздемелер бойынша тоқтатылады.
Мақсатты микрокредит беру жағдайларында микрокредиттік ұйымның оның мақсатты пайдаланылуын бақылауды жүзеге асыруға құқығы бар, ал қарыз алушы микрокредиттік ұйымның мұндай бақылауды жүзеге асыру мүмкіндігін қамтамасыз етуге міндетті [8].
Қарызалушы микрокредитті мақсатты пайдалану жөніндегі міндеттерді, сондай-ақ осы тармақтың бірінші бөлігінде көзделген міндетті орындамаған кезде микрокредиттік ұйым микрокредит беру туралы шартты микрокредиттің берілмеген бөлігіне сәйкес орындаудан бас тартуға және қарыз алушыдан микрокредитті мерзімінен бұрын қайтаруды және ол бойынша сыйақыны талап етуге құқылы.
Микрокредитті беру туралы шарт қарыз алушының міндеттемелерін орындауы Қазақстан Республикасының заңдарында немесе микрокредитті беру туралы шартта көзделген тәсілдермен қамтамасыз етіледі.
Микрокредиттік ұйым құқықтары:
- қамтамасыз ете отырып не қамтамасыз етпей микрокредиттерді беруге, оның ішінде берілген микрокредитке Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген тәртіппен және жағдайларда мүлікті кепілге қабылдау;
- микрокредит беру туралышарт бойынша міндеттемелерді орындау үшін қажет мәліметтерді қарыз алушыдан сұрату;
- Қазақстан Республикасының заңдарына және микрокредит беру туралы шартқа сәйкес өзгеде құқықтарды жүзеге асыру.
Микроқаржылық ұйым міндеттері:
- орналасқан жері өзгерген не атауы өзгерген жағдайда қарыз алушыларды микрокредиттік ұйымның және оның қарыз алушыларының орналасқан жері бойынша екі баспа басылымында,мемлекеттік тілде және орыс тілінде бұл туралы тиісті ақпарат жариялау жолымен, не мұндай өзгерістер болған күннен бастап отыз күнтізбелік күннен кешіктірмей, әр қарыз алушыны жазбаша хабарландыру жолымен хабардар ету;
- микрокредиттерді беру ережесінің көшірмесін оны көруге және онымен танысуға қолжетімді жерде орналастыру;
- қарызалушы микрокредитті алғанға дейін микрокредитті алуға және оған қызмет көрсетуге байланысты шығындар туралы оны хабардар ету;
- қарыз алушыны микрокредитті алуға байланысты оның құқықтары мен міндеттері туралы хабардар ету;
- Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген өзгеде талаптарды сақтауға міндетті.
Микрокредиттік ұйымдар қызметінің ерекшелігі олардың коммерциялық және коммерциялық емес нысандарда құрылатындығы болып табылады.
Коммерциялық микрокредиттік ұйымшаруашылық серіктестік нысанында құрылуы мүмкін.
Коммерциялық емес микрокредиттік ұйым қоғамдық қор нысанында құрылуы мүмкін. Коммерциялық емес микрокредиттік ұйым тек қана шағын кәсіпкерлік субъектілері болып табылатын жеке және заңды тұлғалардың қызметін ынталандыруға бағытталған міндеттерді қамтамасыз ету және оларға осы Заңға сәйкес қаржылық қолдау көрсету мақсатында құрылады.
Көрсетілген мақсаттарға қол жеткізу үшін коммерциялық емес микрокредиттік ұйым микрокредиттер беру жөніндегі кәсіпкерлік қызметті, сондай-ақ Микрокредиттік ұйымдар туралы ҚР Заңында көзделген қызметтің қосымша түрлерін жүзеге асыруға құқылы. Коммерциялық емес микрокредиттік ұйымдардың кірістері оның мүшелерінің (қатысушыларының) арасында бөлінбейді және Микрокредиттік ұйымдар туралы ҚР Заңында көзделген қызмет мақсаттарына бағытталады.
Микрокредиттік ұйымға бағалы қағаздар шығаруға тыйым салынады.
Mикронесиелік ұйымның құрылтайшылары (қатысушылары) құрылатын микрокредиттік ұйымның жарғылық капиталының ең төменгі мөлшерін оны мемлекеттік тіркеу кезіне қарай тек қана Қазақстан Республикасының ұлттық валютасымен ақшалай толық төлеуге міндетті.
Құрылатын микрокредиттік ұйымның жарғылық капиталының және барлық қатысушылар салымдарының ең төменгі мөлшері Қазақстан Республикасының республикалық бюджет туралы заңында тиісті қаржы жылына арнап белгіленген айлық есептік көрсеткіштің мың еселенген мөлшерінен кем болмауға тиіс.
Бұл коммерциялық емес микрокредиттік ұйымдарға қолданылмайды.
Микрокредиттерді беру ережесінде мынадай мәліметтер қамтылуға тиіс:1) микрокредиттерді беру мерзімдері; 2) берілетін микрокредиттер бойынша сыйақы ставкаларының шекті шамасы; 3) берілген микрокредиттер жөніндегі сыйақыны төлеу тәртібі; 4) микрокредиттік ұйым беретін қамтамасыз етуге ұсынылатын талаптар (ол болған жағдайда).
Микрокредиттерді беру ережесінде микрокредиттерді берудің өзге де талаптары және Қазақстан Республикасының заңдарына қайшы келмейтін мәліметтерде болуы мүмкін.
Микрокредиттік ұйым өзінің қаржы-шаруашылық қызметін бақылауды жүзеге асыру үшін ішкі бақылау қызметін құрады.
Ішкі бақылау қызметінің жұмыс тәртібі жарғымен, сондай-ақ ережелер мен және микрокредиттік ұйымның ішкі қызметін реттейтін өзгеде құжаттар мен белгіленеді [4, 5].
Микроқаржыландыру ұйымдары микрокредиттер беру жөніндегі қызметіне қосымша мынадай қызмет түрлерін:
1) Қазақстан Республикасының резиденттерінен және резидент еместерінен қарыздар (азаматтардан кәсіпкерлік қызмет ретінде қарыз түрінде ақша тартуды қоспағанда) мен гранттар тартуды;
2) уақытша бос активтерді екінші деңгейдегі банктердің депозиттеріне орналастыруды;
3) Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген тәртіппен микрокредитті қамтамасыз ету ретінде алынған кепілдегі мүлікті пайдалануды және оған иелік етуді;
4) кредиттік бюролардың, Микроқаржыландыру ұйымдарының, банкноттарды,монеталарды және құндылықтарды инкассациялау жөнінде қызметтер көрсететін ұйымдардың және күзет қызметіне лицензиясы бар ұйымдардың акцияларын немесе жарғылық капиталына қатысу үлестерін сатып алуды;
5) меншікті мүлкін өткізуді;
6) микрокредиттер беру жөніндегі қызметке байланысты мәселелер бойынша консультациялық қызметтер көрсетуді;
7) меншікті мүлкін мүліктік жалға беруді(жалдауды);
8) лизинг қызметін іске асыруды;
9) Микроқаржыландыру ұйымдары қызметінің мәселелері жөніндегі арнайы әдебиетті ақпарат тасымалдағыштың кез − келген түрінде өткізуді;
10) Қазақстан Республикасының резиденттері - сақтандыру ұйымдарының атынан және тапсырмасы бойынша сақтандыру агенті ретінде сақтандыру шарттарын жасасуды;
11) Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес электрондық ақша эмитентінің агенті функцияларын іске асыруды;
12) хеджирлеу мақсатында жасалатын туынды қаржы құралдарымен мәмілелерді бағалы қағаздардың ұйымдастырылған нарығында жасасуды жүзеге асыруға құқығы бар.
Микроқаржыландыру ұйымдарына Заңда көзделмеген өзге кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға тыйым салынады.
Микрокредиттік ұйым әрбір берілген микрокредитті қарызалушылардың тіркеу журналында тіркейді [4, 7, 8].
Микрокредит алу үшін қарыз алушы сәйкес құжаттарды ұсынады.
Микрокредиттік ұйым әрбір берілген микрокредит бойынша микрокредитті беру туралы шартқа қол қойылған күннен бастап жасалатын несиелік досьені жүргізуге тиіс.
Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген жағдайларда, мемлекеттік тіркеуге жататын мүлік кепілі осы мүлікті мемлекеттік тіркеуді жүзеге асырған органда тіркелуге тиіс.
Міндеттемесін орындау кепілдікпен немесе кепілгерлікпен қамтамасыз етілген микрокредит бойынша несиелік досьеге мынадай қосымша құжаттар қоса беріледі:
- кепілдік немесе кепілгерлік шарты;
- кепілдік беруші атынан кепілдік шартына немесе кепілгер атынан кепілгерлік шартына қол қоятын өкілдің өкілеттігін растайтын құжаттар.
Микрокредит бойынша берешектің толық немесе ішінара өтелгенін растайтын құжаттар несиелік досьеге қоса берілуге және микрокредитті өтеу көзін(қарызалушы аударған не кепілге салынған мүлікті сатудан түскен ақша) көрсетуге тиіс [9].
Тарату процесіндегі микрокредиттік ұйымның микрокредитті беру туралы жасалған шарттары жөніндегі мәліметтер микрокредиттерді беру құпиясына жатпайды. Микрокредиттік ұйымдар микрокредитті бepу құпиясына кепілдік береді. Микрокредитті беру құпиясы тек қана қарыз алушыға, қарыз алушының жазбаша келісімі негізінде үшінші тұлғаға ашылуы мүмкін.
Микрокредитті беру құпиясы қарыз алушылар, микрокредиттердің мөлшері,қарызалушыға қатысты микрокредитті беру туралы шарттың өзге де талаптары туралы және микрокредиттік ұйымның операциялары туралы (микрокредиттерді беру ережелерін қоспағанда)мәліметтерді қамтиды [10].
Микрокредиттік ұйымдарды қаржыландыру және несиелендіру бағыттары төмендегі 2 суретте келтірілген.
Республикалық бюджет қаражаттары
Тікелей шетел және отандық инвестициялар
Шағын кәсіпкерлікті қолдау қоры АҚ
Ауыл шаруашылығын қолдау қоры АҚ
Қ а р ж ы л а н д ы р у к ө з д е р і
Әлеуметтік қызметтер
Өндірістік өріс
Сауда өрісі
Ауыл шаруашылығы
Тұтынушылық несие және т.б.
Н е с и л е у б а ғ ы т т а р ы
Микроқаржылық ұйымдар
Халықаралық ұйымдар және донор-елдер гранттары
Сурет 2 - Микрокредиттік ұйымдарды қаржыландыру көздері және несиелеу бағыттары
Ескерту: автормен өңделген
Қарыз алушылар туралы, микрокредиттің мөлшері туралы, микрокредитті беру туралы шарттың қарыз алушыға қатысты өзге де талаптары туралы, микрокредиттік ұйым жүргізетін операциялар туралы мәліметтер:
1) анықтау және алдын ала тергеу органдарына: мөрмен расталған және прокурорсанкция берген жазбаша сауал салу негізінде олар жүргізіп жатқан қылмыстық істер бойынша;
2) соттарға:соттың ұйғарымы,қаулысы,шешімі және үкімі негізінде олар жүргізіп жатқан істер бойынша;
3) прокурорға:оның құзыреті шегінде, оның қарауында жатқан материал бойынша тексеру жүргізу туралы қаулысы негізінде;
4) салық органдарына: нұсқама негізінде тексерілетін тұлғаға салық салуға байланысты мәселелербойынша;
5) қарызалушының өкілдеріне:нотариат куәландырған сенімхат негізінде беріледі.
Қарызалушы, микрокредиттің мөлшері, микрокредит беру туралы шарттың қарызалушыға қатысты өзге де талаптары жөніндегі мәліметтер,қарызалушы қайтыс болған жағдайда,осы баптың 4-тармағында көзделген тұлғаларды қоспағанда,жазбаша сауалсалу негізінде,сондай-ақ:
- қарызалушы өсиетте көрсеткен тұлғаларға;
- нотариустерге:нотариустің мөрімен расталған, оның жазбаша сауалсалуы негізінде олар жүргізіп жатқан мұрагерлік істер бойынша.
- Нотариустің жазбаша сауалсaлуына қайтыс болғандығы туралы куәліктің көшірмесі қоса берілуге тиіс;
- шетелдік консулдық мекемелерге:олар жүргізіп жатқан мұрагерлік істер бойынша беріледі.
Микрокредиттік ұйымның бухгалтерлік есепке алуды жүргізуі және қаржы есептілігін жасауы осы Заңның және Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есепке алу және қаржы есептілігі туралы заңдарының ережелеріне сәйкес жүзеге асырылады [8, 9].
Микрокредиттік ұйымның қызметіне байланысты құжаттарды сақтау Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес жүзеге асырылады. Банктерді және банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдарды қоспағанда, микрокредиттік ұйымдар ретінде тіркелмеген заңды тұлғалардың микрокредиттер беру жөніндегі кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға құқығы жоқ [10].
Микрокредиттік ұйымдарды қайта ұйымдастыру және тарату Қазақстан Республикасының заң актілерінде көзделген тәртіппен жүзеге асырылады.
Микрокредиттік ұйымдардың қызметін мемлекеттік бақылау Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген тәртіппен жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасының Микроқаржыландырулық ұйымдар туралы заңдарының бұзылуына кінәлі адамдар Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес жауапты болады.
Коммерциялық емес микрокредиттік ұйымдарды қоспағанда, микрокредиттік ұйымдар 2016 жылғы 1 қаңтарға дейінгі мерзімде Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес мемлекеттік қайта тіркелуге жатады.
Сәйкес белгіленген талаптар сақталмаған жағдайда,микрокредиттік ұйымдар Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес қайта ұйымдастырылуға не таратылуға жатады.
Коммерциялық емес микрокредиттік ұйымдар 2016 жылғы1 қаңтарға дейінгі мерзімде Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес қайта ұйымдастырылуға не таратылуға жатады.
Қазақстан Республикасында Микроқаржыландыруландыруды ұйымдастыру механизмін қарастыру Микроқаржыландыруландыруды ұйымдастырудың шетел тәжірибесін қарастыруға негіз болады.
1.3 Шетел тәжірибесіндегі микроқаржыландыру жүйесінің ерекшеліктері
Халықаралық микрокредиттеу жылы ретінде қабылданғандығына байланысты 2005 жылы көптеген елдердің тәжірибесінде микрокредиттеу жүйелерін енгізу жөніндегі Ұлттық комитеттер ұйымдар қызмет етті. Бұл ұйымдардың мақсаты - микроқаржыландыру саласындағы проблемаларды анықтауды ең бірінші жекелегенелдерден, ал содан кейін халықаралық деңгейде микрокредиттеу бойынша ақпаратты жинап, қорытындылау болды.
Біріккен Ұлттар Ұйымы 2005 жылы көптеген елдерде микрокредиттеу және микроқаржыландыру жағдайларына зерттеулер жүргізді. Осы зерттеулерге тоқталып өтейік.
Ресейдегі микрокредиттеу жүйесінің даму жағдайына келетін болсақ, мынадай ақпараттар анықталды.Зерттеуге 300-ден аса микрокредиттеу ұйымы қатысты. Микрокредиттеу бұл кәсіпкерлерге, шағын бизнес субъектілеріне және де табысы деңгейі төмен жеке тұлғаларға 10мың АҚШ доллары мөлшеріне дейінгі қаржылық қызмет көрсетулер болып түсінілді. Бұл қызметтер негізінен жаңа бастап келе жатқан кәсіпкерлерді қолдауға бағытталған және 1 жылға дейін қысқа мерзімге көрсетіледі
Ресейде жұмыс істейтін микрокредиттеу ұйымдарының 31%-ын азаматтар үшін кредиттік тұтыну кооперативтері,17%-ын - ауыл шаруашылығының кооперативтері және қоғамдары құрайды [11].
Халықаралық микрокредиттеу бағдарламалары өте тиімді жұмыс жасайды. Олар микроқаржылық қызметтер көрсету нарығының басым көлемін құрап отыр, ал жалпы микроқаржыландыру ұйымдарының жалпысанының 3%-ынғана құрады. отырып, өздеріне алады.
Таңдалып алынған алынған барлық МКҰ-ның 300 ұйымның ішінен 240 ұйым (бестен төрт бөлігі) шағын бизнес субъектілерімен және жеке кәсіпкерлермен жұмыс жасайды. Ресей Федерациясындағы Шағын кәсіпкерлік жөніндегі ресурс орталығының мәліметтері бойынша 3млн. Кәсіпкер қаржылық қолдауды қажет етеді. Дегенмен, 10мың АҚШ долларына дейінгі кредиттерге деген сұраныс 7%-дан аспайды (Ресей бойынша заемдар сомасының орташа мөлшері 2 мың АҚШ долл. төмен).
Бүгінгі таңда қосалқы қаражат тарту проблемасы микрокредиттеу ұйымы үшін ең өзекті мәселе болып отыр. Сырттан қаражат тарту Ресейдегі микрокредиттеу ұйымдары үшін қиын болып отыр. Оның себебі, микрокредиттеу, микроқаржыландыру жүйесінің инвесторлар үшін айқын емес және салыстырмалы түрде әлі де болса беймәлім болуында. Олар шетелдік кредиттер алуға байланысты тиісті талаптар ды қамтуы қажет. Сонымен қатар, микрокредиттеудің жылына 4 - 5% нақты кірістілігі болған кезде жалпы инвесторларды кредиттің қайтарылмай қалу тәуекелі үрейлендіреді. Соған байланысты кредиттердің пайыздық ставкаларын азайтудағы және микрокредиттеуді дамытудағы мемлекеттің, сондай-ақ бюджет көздерінің рөлін нығайту қажет [12, 13].
Микроқаржылық ұйымдардың қызметі, құқықтық негіздерін жасауды қамтамасыз ету мен көрсетілген қызметтің ерекшеліктерін, микро займдар беру тәртібі және шарттарын, микроқаржыландыру ұйымдарын құру, олардың қызметі мен қайта ұйымдастыру тәртібін, сонымен қатар құзырына Ресейдегі микроқаржыландыру саласындағы бақылау бойынша функцияларды жүзеге асыру жататын атқарушы өкіметтің, федералдық органының құқықтары және міндеттерін айқындау мақсатында 2011 жылдың 4 қаңтарынан бастап Микроқаржылық қызмет және микроқаржы ұйымдары туралы РФ Федералды заңы (бұдан әрі - Федералды Заң) күшіне енді.
Осы Федералды Заңға сәйкес микроқаржы ұйым-автономиялы коммерциялық емес ұйым,қор, коммерциялық емес серіктестік, мекеме, серіктестік немесе шаруашылық қоғам нысанында тіркелген, микроқаржылық қызметті жүзеге асыратын және микроқаржы ұйымдарының мемлекеттік тізіліміне енгізілген заңды тұлға болып танылады. Мұнда осы тізілімге енгізілу үшін микроқаржыландыру ұйымы уәкілетті органға сәйкес құжаттар тізбесін беруі тиіс. Уәкілетті мемлекеттік орган Федералды Заңда белгіленген микроқаржы ұйымдарының мемлекеттік тізіліміне заңды тұлға туралы мәліметтерді енгізуден бас тарту үшін негіздемелер болмаған кезде тиісті мәліметтерді енгізеді және өтініш берушіге заңды тұлға туралы мәліметтердің микроқаржы ұйымдарының мемлекеттік тізіліміне енгізілгені туралы куәлік береді [14].
Осы Федералды Заң шеңберінде басқа жеке тұлғалардан қарыздар түріндегі қаражаттар тартуға тыйым салу белгіленген, бұл мүмкін болатын қаржылық тәуекелдерді, сонымен қатар, олардың қаржы жүйесі үшін әсерін азайтуға мүмкіндік береді. Микроқаржыландыру ұйымдары бағалы қағаздар нарығындағы кәсіби қызмет түрлерін жүргізе алмайтындығы белгіленген. Сонымен қатар, микроқаржы ұйымы әрбір тоқсан сайын уәкілетті органға өзінің қызметі туралы және басқарушы органдардың жеке құрамы туралы есептілікті қамтитын құжаттарды ұсынуға міндетті [15]. Аталып көрсетілген құжаттарды ұсыну мерзімдері мен формаларын уәкілетті орган айқындайды.
Әзербайжан Республикасында 2010 жылдың 9 ақпанында Банктік емес кредиттік ұйымдар туралы Заң (бұдан әрі - Заң)күшіне енді. Әзербайжанда микроқаржыландыру он жылдан аса жұмыс істеуіне және дамығанына қарамастан,бұл Заң экономиканың микроқаржыландыру саласын ретке келтірудегі ең алғашқы қадам болды. Сондықтан осы Заңның қабылдануы елеулі жетістік болып табылады, өйткені Әзербайжанда микроқаржыландыру ұйымдары алғаш рет Парламент растаған айқын ережелер жинағын негізгі басшылыққа алатын болады.
Бул Заң кредиттік одақтарды қоспағанда, микроқаржылық ұйымдарды қосаалғанда, барлық банктік емес кредиттеу ұйымдарын (БЕКҰ) қамтиды. Заң ауқымында банктік емес кредиттеу ұйымдары қарыздар беруге және басқа да рұқсат етілген қызметті жүзеге асыруға рұқсат етілетін арнайы мамандандырылған кредиттік ұйым болып айқындалады. Заңға сәйкес банктік емес кредиттеу ұйымдары Әзербайжан Республикасының Азаматтық Кодексінде айқындалатын кез келген ұйымдастыру-құқықтық нысанында құрылуы мүмкін. Сәйкесінше, құрылтайшылар (акционерлер) өздерінің банктік емес кредиттеу ұйымдарын - серіктестіктер, жауапкершілігі шектеулі қоғамдар, акционерлік қоғамдар және кооперативтертүрінде ұйымдастыруға құқылы. Алайда, пайда келтірмейтін банктік емес кредиттеу ұйымдарын тек қана қорлар түрінде ұйымдастыруға ғана рұқсат етіледі. Жаңа құқықтық режим шеңберінде банктік емес кредиттеу ұйымдары заңды тұлға ретінде тіркелуі тиіс және сәйкес жарғылық капитал төлеуі тиіс. Заңда шекті сомаға қойылатын талаптар белгіленбеген,алайда соманы Әзербайжан Орталық Банкі айқындауы тиіс екені айтылған.
Микрокредиттеу бағдарламалары өтпелі, дамушы елдерде және дамыған нарықтық экономикалы елдерде әртүрлі болып келеді. Қазақстан Республикасына транзитті экономикасы бар және де осындай кезеңдерден өткен Польша, Венгрия сияқты елдердің тәжірибесіне көңіл аударған жөн. Олар өте ірі емес және негізгі мақсат ретінде кедейшілікпен күресуді емес, тұрғындардың экономикалық тұрғыдан белсенді категорияларын білдіретін кәсіпкерлік бастамаларды қолдауға бағытталады. Осындай бағдарламалардың бағыты кедейлікті еңсеру мен күнкөрістің ең төменгі деңгейін қамтамасыз ету емес, кәсіпкерлік белсенділікті арттыру, жергілікті нарықтарды дамыту,сондай-ақ ұзақ мерзімді перспективада - орташа сыныпты қалыптастыру болып табылады [16].
2008 жылы Польшадағы кредиттік одақтар саны 60-тан астам болған, ал мүшелерінің саны 1 754 мың адамнан асты. Бірнеше жылдар ішінде польшаның микрокредиттеу жүйесінде оң серпіні байқалуда. Мысалы, егер 1992 жылы Польшадағы микрокредитті 14,1 мың адамғана пайдаланса, 2000 жылғы кредит алушылар 390,0 мың адамнан асып,2007 жылы 1669,0 мың адамға жетті.
Микрокредиттеу саласындағы оңтайлы мемлекеттік саясат польшалық микрокредиттеу жүйесінің дамуына септігін тигізіп отыр, өйткені ол жүйеленген маркетингті, өнімдермен рәсімдерді стандарттауды, бірыңғай бағдарламалық өнімдермен клиенттерге қызмет көрсетуді, өзара кепілдік жүйесін және басқаларды қамтитын.
Польшадағы микроқаржыландыру институттарының қызметі банктік заңнама, Ұлттық Банктің арнайы нұсқаулықтары, Кредиттік Одақтар туралы Заң, Еркін кәсіпкерлік қызмет туралы Заңмен реттеледі.
Еркін кәсіпкерлік қызмет туралы Заң Польша шаруашылық қызметінің жүзеге асырылу қағидаттарын айқындайды.
Польша микрокредиттеу институттарының жүйесі дамуына жасалған талдау Еуропа қайта құру және даму банкі, Дүниежүзілік банк және т.б. сияқты халықаралық қаржы ұйымдарының микрокредиттік ұйымдардың қалыптасуында маңызды рөл атқарғанын көрсетті [17].
АҚШ-тың микрокредиттеу бағытындағы тәжірибесі дамыған елдердің ішіндегі аса көрнектісі болып табылады. АҚШ-та қаржылық сектордың ресми институттары негізгі басшылыққа алатын жетілдірілген және ең нақты нормативтер жүйесі қызмен етеді. Олардың жұмыс істеуі қабілеті тек қана кредиттер айналымынан түсетін табыспен, пайдамен айқындалатындықтан, олардың қызмет ету стандарттары айтарлықтай дәрежеде банк әдістемелерін, резервтеудің нормаларын, қамтамасыз ету құралдарын басшылыққа алады. Микрокредиттеу үрдістерін салыстыра алғанда қымбат емес кредиттерге қолжетімділікті айқындайтын және шағын кәсіпорындардың қаржылық қажеттіліктері және даму мүдделерін қанағаттандыратын төменгі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz