Репортаж жанрының ерекшелігі

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 25 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
I-Тарау. Тележурналистика саласындағы репортаж ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
0.1. Репортаж түрлері және репортаж берудің стилі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 5
0.2. Репортаж жанрына қойылатын басты талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
II -Тарау. Қазақ баспасөзіндегі репортаж жанрларының тілі мен стилі ... ... ... ... ...14
2.1. Газеттегі репортаждың ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
2.2. Газет жанрларына тіл, стиль жөнінен қойылатын талаптар ... ... ... ... ... ... ... .20
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26

Кіріспе.

Әрбір жанрдың өзіндік ерекшелігі - өзіндік әдеби-стилін қалыптастыруға мүмкіндік береді. Репортаж жанры кейіпкердің қатысу мен эмоцияның үйлесімісіз мүмкін емес. Сонымен қатар, репортаж жеделдікті қажет етеді. Репортаж ең алдымен болған оқиға, байқалған құбылыс жайында бастан-аяқ баяндау. Ол бүгінгі таңда журналистика саласында кең етек алған жанрлардың бірі. Репортаж барысында журналист оқиғаны сан қырынан көрсетіп, шынайы болмысты оқырманға, тыңдарманға, я көрерменге жеткізеді.
Репортаж сөзі латын тітінен аударғанда хабарлау деген мағынаны білдіреді. Оның даму кезеңі баспасөзің дамуымен тұспа-тұс келеді. Оның алғашқы белгілері заметка жанрында байқалады. Репортаж оқиға болған жердің топырағында туады. Сондықтан да репортаж дегеніміз - оқиғаның өзі дейді профессор Т.С.Амандосов. ал ғалым С.Байменше: Репортаж - баспасөздегі жібек баулы жанрларының бірі. Өйткені репортажды жазу оңай емес. Журналистер, әдетте репортаж жазудың әртүрлі нысандарын қолданып отырады. Мысалы, ол автордың болған оқиға жөніндегі монологына да құрылуы мүмкін. Мұндай жағдайда автор өзін көрсетпейді, бірақ оқырман автордың қаншалықты қатысы бар екендігін сезіп, біліп отырады,- деп түсіндіреді.
Репортаждағы басты мақсат -- оқиғаны елестету, көрсету, суреттеу болып табылады. Мысалы, газет репортажы ең қиыны. Себебі, оқырман оны оқып отырып, оқиғаны көз алдынан еткізуі шарт. Бұндағы оқырманның оны көз алдынан өткізіп, сезінуі, бір сөзбен айтқанда, барлығы да автордың жазу шеберлігіне байланысты. Ал, керісінше, радио мен теледидарда салыстырмалы түрде жеңілірек. Өйткені, эфирден дауыс, көңіл-күй естіледі, теледидардан әрі көріп, әрі естиді.
Репортаж негізінен 3-ші жақта баяндалады. Әйтсе де, онда автордың мені айрықша білініп тұрғаны шарт. Өйткені, оның осы мені репортажда оны және бір қырынан көрсетуге көмектеседі. Автор мұнда мәселенің тек сыртына ғана үңіліп қоймай, өзінің мені арқылы оқиғаның ішкі тылсымын да түсіндіруге тырысады. Яғни, бұл жерде репортаждың басты кейіпкері-автордың өзі. Басқа хабарлама жанр-лар негізінен болған оқиғаны хабарлаумен шектелсе, ал репортаж болса қысқа жазылатынына қарамастан, құбылысты жан-жақты, барлық көрінісімен суреттеуге тырысып, әрекет жасайды.
Курстық жұмыстын өзектілігі. Тандаған тақырыбымның өзектілігі, бүгінге журналистика саласындағы онын ішінде тележурналистика және баспасөз журналистикасының репотаж жасаудын маныздылығын, ұйымдастырылу мен жасалу жолдарын анықтау. Репортаж - бұл ерекше жанр болғандықтан. Мұндағы өзіндік стил, сюжет және көрнекілік, дәлелдеушілік сияқты болып жатқан оқиғаға авторлық қарым-қатынастың болуы өте маңызды екендігінде қарастыруға болады. Сондай-ақ репортаждың тілі мен стилі туралы өзекті мәселелерді қозғауға болады. Репортаждың тілі мен стельі ол екі бастама болуы мүмкін: деректілік пен көркемдік. Олар өзара тепе-теңдікте болуы тиіс, егер көркемдік басым болса, репортаж беллетрисикаға айналады, тек деректі ғана тізіп берсе репортаж құрғақ және қызықсыз болады.
Тақырыптың зерттеу деңгейі. Репортаждың жанырлық түрлерін анықтау, ең алдымен репортаждың шығыу тарихымен тұспа тұс келеді. Белгілі бір шығарманың, газет материалының өзіне ғана тән, өзін ғана ерекшелендіріп тұрған құрылымдық-композициялық, тілдік, стильдік, тағы басқа белгілерінің жиынтығы оның жанрын айқындайтың осы репортаж болып табылады.
Тақырыпты зерттеу обьектісі. Жалпы журналистиканың дамуы, пайда болуы мен қалыптасу, журанлистика мен репортаждын бір-біріне қатыстылығы тақырыпты зерттеудің басты обьектісі болып табылады.
Курстық жұмыстың құрылымы. Жылып курстық жумыс екі бөлімнен тұрады, бірінші бөлімі телжурналистикадығы репортажға арналса екінші бөлімі баспасөз саласындығы репортажға негізделген. Сондай-ақ, қорытынды бөлім және пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.

I-Тарау. Тележурналистика саласындағы репортаж.

1.1. Репортаж түрлері және репортаж берудің стилі.

Репортаж - репортаж деген атау латынның репортере жаңалық, хабарлаушы, жеткізуші, келуші деген сөзінен алынған. Репортер жазатын ақпараттық матераилдың бір тобын репартаж деп атаймыз. Репортажда жұртты күнделікті болып жатқан оқиға айғақтардан хабардар етеді. Екіншіден, репортаж басқа ақпараттық жанрлар тәрізді жаңалықты, құбылысты жай хабарлап қоймайды суретін көз алдыңа елестеді. Үшіншіден репортаждағы әрекет өз кезегімен орын алу даму шешілу кезеңімен баяндалады. Яғни репортаж мітінінің құрылысына хронологиялық сипат тән. Репортаж жанрының ерекшелігі. Репортаж. Бұл жанр төңірегінде зерттеушілер арасында түрлі көзқарастар бар. Ал, осы пікірлерден шығатын қорытынды, біріншіден, репортаж - негізгі фактіге құрылатын, оқиғаны шындықпен суреттейтін әрі белгілі бір объектіге арналатын жанр. Бұл қасиеттердің барлығы оның хабарлама жанрына жататынын дәлелдейді.
Екіншіден, репортаж - эмоциямен жазылады. Оқиғаны әсерлі етіп, әдемі сөздермен өрнектейді.
Үшіншіден, репортаж - халықтың көзі мен құлағы тәрізді. Оны жазу кез келгеннің қолынан келе бермейді. Репортажды жазу үшін оның жанрлық ерекшелігін жете меңгерген жөн. Оны жазған журналист өзі қатысқан немесе өзі бақылап тұрған оқиғаны әлі жеткенше көркем тілмен жазуы керек.
Төртіншіден, репортаж - нақты бір уақыт аралығындағы болып өткен жаңалықты, оқиғаны қамтиды. Репортаж басқа хабар жанрлары сияқты жаңалықты, оқиға, құбылысты жай хабарлай салмайды, көз алдымызға елестетеді, суреттеп көрсетеді. Оқиғаның болған жері, ондағы кейіпкердің көңіл-күйі репортаж арқылы көрсетілуге тиіс.
Бесіншіден, репортажда автор көрген-білгенін тізе беру емес, оқиғаның ең маңызды, керек тұстарын ғана баяндайды. Репортажда проблема көтеріліп, ұсы-ныс-пікір айтылуы тиіс. Репортажда ойдан қосуға болмайды, ол оқиға сәттерін дәл беруге, ондағы әрбір сәтті шын, болған қалпында суреттеп, иә болмаса хабарлауы керек. Ең негізгісі - факті дәл әрі нақты берілуі тиіс.
Репортаждағы басты мақсат -- оқиғаны елестету, көрсету, суреттеу болып табылады. Мысалы, газет репортажы ең қиыны. Себебі, оқырман оны оқып отырып, оқиғаны көз алдынан еткізуі шарт. Бұндағы оқырманның оны көз алдынан өткізіп, сезінуі, бір сөзбен айтқанда, барлығы да автордың жазу шеберлігіне байланысты. Ал, керісінше, радио мен теледидарда салыстырмалы түрде жеңілірек. Өйткені, эфирден дауыс, көңіл-күй естіледі, теледидардан әрі көріп, әрі естиді.
Репортаж негізінен 3-ші жақта баяндалады. Әйтсе де, онда автордың мені айрықша білініп тұрғаны шарт. Өйткені, оның осы мені репортажда оны және бір қырынан көрсетуге көмектеседі. Автор мұнда мәселенің тек сыртына ғана үңіліп қоймай, өзінің мені арқылы оқиғаның ішкі тылсымын да түсіндіруге тырысады. Яғни, бұл жерде репортаждың басты кейіпкері-автордың өзі. Басқа хабарлама жанр-лар негізінен болған оқиғаны хабарлаумен шектелсе, ал репортаж болса қысқа жазылатынына қарамастан, құбылысты жан-жақты, барлық көрінісімен суреттеуге тырысып, әрекет жасайды.
Енді репортаждың тілдік қүрылымына келетін болсақ, онда репортаж жазу барысында көптеген нәрселер қамтылады. Мысалы, хабарлау, суреттеу, көрсету, бағалау т.б. Бұл қасиеттерді қамту автор тілінің тартымдылығын талап етеді. Сондықтан да біз репортаждан басқа да газет жанрларына тән элементтерді кездестіріп отырамыз. Бұл жөнінде орыс зерттеушісі Е.Рябчиков: Репортаж басқа жанрлардың арасында көрнекті орын алады. Ол бойына очерк, интервью, есеп, корреспонденция сияқты түрлі жанрлардың ең жақсы белгілерін жинай білген. Оның басқалардан айырмашылығы - белсенділігі мен күрескерлігінде, өмірдің алуан түрлі тақырыптарын қозғай білуінде. Кез келген оқиғаны жаза отырып, репортер оқиға көріністерін әдемі суреттейді, қатысушы адамдарға мінездеме беріп, олардың бет-бейнесін шебер жасайды. Сондай-ақ, оқырманға олардың тілдік белгілерін көрсетуге, езі жазып отырған (завод, цех, т.б.) органдарының ауасымен тыныстатуға тырысады, - деп жазған.
Репортаж, әдетте, бір оқиға төңірегінде жазылған-дықтан нақты фактіге құрылуы керек. Басты міндет - шындықты көрсету. Жалпы алғанда, репортаж ауызекі сөйлеу және кітаби стилмен жазылады. Ал, ауызекі сөйлеу стилі болса, автордың менімен тығыз байланысты. Бәрімізге белгілі бұл екі стилдің жазылуы өте жеңіл әрі баршаға түсінікті болып келеді. Бұған себеп, репортаж қысқа болған соң, оған түсінікті, қарапайым тілмен жазылу тән. Тегі, репортажды жақсы жазамын деп әрсіз метафора, эпитет, қиын да күрделі метонимия, әлсіз әсерлі ету құралдарын қолдану дұрыс емес. Себебі, дұрыс қолданыс таппаған тіркестер, материалдың шынайы реңін, әрін жояды. Бұл жерде тағы бір ескеретін жай репортажды әсерлі етіп жазудың екінші бір жолы - диалогты қолдану. Егер автор өзінің айтар ойын оқырманға диалог арқылы ұқтыра алса, репортаж көркемдігі одан әрі арта түсері сөзсіз.
Репортажды жазу және ұйымдастыру жөнінде бір-екі сөз. Әрине, бұл жөнінде рецепт ұсыну дұрыс емес. Солай бола тұрса да теория мен тәжірибенің негіздеріне сүйене отырып бірқатар ойлар мен ұсыныстарды ортаға салу жөн болса керек. Ең алдымен, репортажды жазу өте шапшаңдылық пен аңғарымпаздықты талап етеді. Тіпті материалды лезде жаза да, ұйымдастыра да білу керек. Репортаж жазушының бұл жанрды жазуға өзінің табиғи қабілеті мен таланты болуға тиіс. Журналист - творчестволық кызметкер. Оқиға болған жерге барғанда көрген-білгендері онын ой елегінен, субъективтік қабылдауынан барып өтеді. Сондықтан журналист көргендері мен сезгендерін, ойда жүргендерін күні бұрын қандай да болса белгілі бір схемаға салып қоюы әсте мүмкін нәрсе емес.
Журналист репортажды жазуды жоспарлап, ойға салу үстінде біздің жан-жақты сан алуан күрделі өмірімізді тым жақсырақ, неғұрлым ұғымдырақ, толығырақ, сапалы етіп көрсетуді ешбір естен шығармауға тиіс. Журналистің жазуға ықыласы ауған әрбір мәселе мен кездескен оқиғасының тек өзіне ғана тән өзгешеліктері және ешбір қайталанбайтын ерекшеліктері болады. Міне, сондықтан да әрбір оқиға мен факті жайында жазудың, оны көрсете білудің әдістері әрқашанда да соны және жаңаша, ерекше болуы керек. Айталық бір ғалым өзінің ғылыми лабораториясында бидайдың бір жаңа сортын өсіріп шығарды. Міне, осыны жазу үшін оған репортёр келді. Мұны жазу ісіне репортёр ең әуелі лабораториядағы адамдар туралы айтып, коллективті әңгімелеуден бастауы мүмкін. Өйткені қазіргі заманда ғылымның үлкен-үлкен тамаша табыстары коллективтік еңбектің нәтижесінен шығуы кімге де болса түсінікті. Демек репортажды әуелі жалпы мәселеден бастап, сонан соң жалқыға қарай ауысып, ең басты мақсат - ғалым бидайдың жаңа сортын қалай шығарғанын толық жан-жақты жазуға болады.
Репортаждың мақсаты - болған оқиғаны тек бұлжытпастан суретке түсіру емес. Журналист оған тиісті мағына беріп, оның бояуын қылқаламмен әдемілей білуі керек.
Репортаждың түрлері
Оперативті репортаж. Бұл репортаж белгілі бір уақыттың ішінде болған оқиғаны ғана қамтиды. Мысалы, бір делегацияның келуі, салтанатты жиылыстар мен мерекелердің өткізілуі, немесе спортшылардың кездесулері және тағы басқа оқиғалар. Мұндай оқиғалар белгілі бір күнде, нақтылы бір уақытта өтеді. Сондықтан сол күні, сол сағатта оған қатысып жазбасаң, әрине, оның маңызы болмай қалады. Ал маңызын жойып алған репортаждың ешбір мағынасы қалмайды. Сондықтан мұндай репортажды тек оперативті түрде ғана жазуға болады.
Оқиғалы репортаж. Кең-байтақ Отанымызда талай-талай таң қаларлық құбылыстар мен оқиғалар болып жатады. Кейбір оқиғалардың қоғамдық-саяси мәні болумен бірге, ол Отанымыздың даму кезеңдерінен елеулі орын алатын оқиғалар болады. Ал, кейде болған оқиғаның тек еліміз үшін емес, бүкіл социалистік елдер үшін, социалистік система үшін, қала берді бүкіл адам баласының тарихында елеулі орын алатыны да болады. Әрине, мұндай жайлар бүкіл елімізді, оның халқын, қала берді бүкіл жер жүзін, бір сілкіндіріп тастайтындығында сөз жоқ. Міне, осындай мәні өте зор оқиғаға арналған репортаждарды оқиғалы репортаж дейміз.
Проблемалық репортаж. Бұл репортаж халық шаруашылығының барлық саласынан жазылады. Репортаждың бұл түрі кәсіпорнының, колхоз бен совхоздың күнделікті өмірінен, ғалымның лабораториясынан жазылады. Әрине, бұл жерде ешқандай оқиға болмайды. Өйткені, кеше де, бүгін де, ертең де заводтар, колхоздар мен совхоздар, кәсіпорындары жұмыс істеген, істеп те жатыр және істейді де. Репортаждың мұндай түрінде журналист кәсіпорындары мен совхоздардың немесе колхоздардың бір күнгі еңбек көрінісін суреттеп жазады. Болмаса жеке бір озаттың еңбек қимылын қамтиды. Мұндай репортажда істің жақсы жақтары: озат кәсіпорны, үздік еңбектің үлгісін көрсетуші адам туралы баяндалады. Мұндай жайсаң жайларды көрсету арқылы, газет оны халық шаруашылығына тартуды көздейді.
Жол-жөнекей репортаж. Репортаждың бұл түрі жол-жөнекей очеркке ұқсас келеді. Ол оқиға туралы баяндаумен қатар журналист жол-жөнекей көргендерінің ішшде елеулі нәрселердің бәрін қысқа баяндап отырады. Журналист заводты, қаланы, яғни белгілі бір объектіні аралағанда назар аударатын жайларды қысқаша, қоюлап жазып отырады. Жол-жөнекей репартаж көбінесе репартердің оъектіні аралау сапарынан туады.
Сөйтіп, жол-жөнекей репортаж көбінесе кәсіпорындары мен совхоз, колхоз шаруашылығын аралау үстінде туады. Репортёр мұндай репортажды жол-жөнекей байқап, көрген-білгендерін әдемілеп суреттей отырып аралаған жерлерінің барлық жайын, адамдардың еңбегін, олардың көңіл күйін көрсетеді.
Интервью Журналист қоғам қайраткерлерімен немесе шаруашылық салаларында істеп жүрген озаттар мен сан алуан мәселелер жөнінде әңгімелесіп, пікір алысады. Әрине, бұл әңгімелер мен пікірдің біздің ұшан теңіз болып толқып жатқан өміріміз үшін маңызы мен қоғамдық саяси мәні зор болуға тиіс. Әңгіме болып отырған мәселенің мән-жайын жақсы білетін, болған оқиғаны дұрыс бағалай алатын адамнан интервью алу газет үшін өте бағалы болып саналады.
Әңгіме, кез келген адаммен кездесіп, онымен ауызба-ауыз сөйлескен әңгімені бұлжытпай жазып алу деген сөз емес. Жұмыстық табысты болуы мынадай жайларға байланысты: журналист әңгімеге лайық тақырыпты таңдай білді ме, әңгімені алу үшін кіммен сөйлесу керек, әңгімені алуға журналистің өзінің әзірлігі қалай, лайықты сұрақтар қоя білді ме? Міне, осындай негізгі талаптарды журналист орындағанда ғана оның әңгімесі көңілдегідей болып шығады. Интервью туралы айта келіп, бұл жанрды аныктай түссек күн тәртібіне өмірдің өзі ұсынып отырғанқоғамдық мәні бар мәселе жөнінде журналист белгілі бір адамның ой-пікірін біледі, немесе сол мәселе жөнінде одан түсініктеме алады, онымен сөйлеседі. Осыларды әдеби өңдеп,қорытып жазады, міне, осы талаптарға сай жазылған материал газеттің хабар жанрының бір түрі - интервью боп аталады.
Қазіргі баспасөзімізде: интервью - әңгіме, интервьюдің сұрақ-жауап түрі; интервью - суреттеме, интервьюдің анкета түрлері бар. Сонымен қатар соңғы кездері газет тілші тілдескенде, Біздің интервью деген және басқа рубрикалармен де итервьюлер жариялап жүр.
Интервьюдің әңгіме түрі. Журналист белгілі бір адаммен кездесіп, әңгімелеседі. Бірнеше сұрақтарына жауап алады. Сол мәселе жөнінде ол адамның пікірш біледі. Мұндай кездесу көбінесе жайдары жағдайда, екі адамның жәй ғана әңгімелесуі жағдайында өтеді. Журналист фактілерін жинақтап, ой-пікірін саралап, белгілі бір мақсатқа бағыштап, бір арнамен, бір тақырыптың аумағында жазып шығады. Әңгіменің соңында жазып алған пәлен деген аты-жөні айтылады. Немесе әңгіме тақырыбының астына мынадай адаммен әңгіме деп жақша ішіне алына да қойылады. Немесе тілші тиісті бір адамға жолығып, керекті бір мәселені газет оқушыларына айтып берудіде өтінуі де мүмкін.
Сұхбаттың өзіне тән ерекшелігі сол, мұнда фактілерді немесе оқиғалар жайында айтылған пікірлерді баяндаужурналистің атынан емес, сұхбат берген адамның атынан болады. Демек журналистке қарағанда редакция қойып отырған мәселеге көбірек қатысы бар адамның пікірлерімен, пайымдауларымен сұхбат құндыболып келеді.сұхбат дегеніміз - журналист пен әңгіме жүргізілген адамның екеуара біріккен шығармашылықжұмысы.оның табысты болуы көп жағынан жүргізушіге, яғни журналистке байланысты. Ол жоғары мәдениетті, редакциялық жұмыстан мол тәжірибесі болуға тиіс.

Әрбір жанр сияқты сұхбат та бірнеше түрге бөлінеді:
1. сұхбат-монолог;
2. сұхбат-диалог;
3. суреттеме-сұхбат;
4. анкета;

0.2. Репортаж жанрына қойылатын басты талаптар.

Жанр деген ұғым француз тілінен шыққан, қазақ тілінде түр деген ұғымды білдіреді. Журналистикада Жанр ұғымы деп публицистиканың түрлерін атау қалыптасты (публицистика - әдеби шығармашылықтың бір саласы, ал жанр - сол саланың түрі). Жанр өмірді әр түрлі дәрежеде көрсетуге, өмірдің сан алуан құбылыстарынан сан қырынан әсер етуге байланысты келіп туады. Журналист алдына қойылған әртүрлі міндеттерге, өмірдегі сан тарам талаптарға, көрсетілуге тиісті нысанның сипатына байланысты жанр әртүрлі. Жанр түрін таңдау журналистің ұстанған позициясына, өзі көрсетпек болған нысанына көзқарасына, қарым-қатынасына, нысанның өзіндік қасиеттеріне байланысты. Тіл ерекшеліктері, бейнелеу құралдарының өзіндік белгілері, техникалық мүмкіндіктер әр жанрдың табиғатын, ерекшеліктерін, белгілерін анықтауы тиіс. Журналистика теориясы бойынша жанрды төмендегі белгілер негізінде жіктеуге, анықтауға болады.
1. Журналист бейнелеуге тиіс нысанның, нақты деректің, өмір құбылысының сипаты;
2. Жанрдың нақты міндеті (кәсіпорынның іске қосылғандығын хабарлау ма, әлде еңбек адамның тәжірибесін насихаттау ма);
3. Жасалуға тиіс қорытындылау мен жинақтаулардың дәрежесі, көлемі типтендіру дәрежесі;
4. Әдеби стилистикалық тәсілдер дәрежесі қысқа жанрға тән телеграфтық стиль не очеркке тән бейнелі, көркем тіл ме, фельетонға тән сатира, әзіл-сықақ па;
Бұл журналистиканың барлық жанрларына тән ортақ белгілер. Тележурналистиканың өзіндік табиғатына, ерекшеліктеріне, бейнелеу көрсету - мүмкіндіктеріне байланысты бұл сипаттар да өзгешеленіп, ерекшеленуі заңдылық. Теледидардың мол мүмкіндіктеріне орай жанрлар өзгеріп, түрленіп, дами түспек. Алайда, олардың негіздері қалыптасып, тұрақты сипаттарға ие болуда.
Теледидардың өз ерекшелігі бар. Эфирге берілген хабар бейнелік көріністерімен көмкеріліп, сүйемелдеуші дыбыспен бірдей түсіп отырады. Журналист мәтінді әзірлеумен қатар, оны иллиюстрациялаудағы пікірін қоса береді. Кез келген телевизиялық хабар шығармашылық тұрғыдан тартымды, бейнелік көріністерді құбылта беруде әсерлі жолдарды іздеуді талап етеді. Теледидарлық бағдарламалар жан-жақты, шыншыл әрі тартымды болуы шарт.Публицистикалық шығармалар үш түрлі жүйеге бөлінеді: хабарлама, талдамалы және көркем публицистикалық жанрлар.
Жанр дегеніміз - белгілі бір газет, журнал материалдарының, радио, телевизия хабарларының көріну, өмір сүру формасы. Журналистиканың теориясында публицистикалық жанрды түрге бөлу былайша: біріншіден, заттың (нысанның) танымдығы, көріністегі өзіндік ерекшелігі (заметка, корреспонденцияға - факті мен оқиғаның тікелей қатыстылығы, ал сұхбат пен рецензияға - бейнелеп көрсетудің тән екендігі); екіншіден, танымдық - тәрбиелік мақсаттары; үшіншіден, әрекетті көрсетудегі кең ауқымдылық немесе түйін мен қорытындының ауқымдылығы; төртіншіден, өзіндік айқындаушы - мәнерлеуші құралдары (әдеби тілі, стилі, бейнелігі) қарастырылады. Шын мәнінде, телевизиялық шығарма жанрын айқындау - осы айтылған жайлардағы қандай да бір жекелілік белгілер емес, олардың бәрінің жиынтығы нәтижесінде болатын құбылыс. Басқаша айтқанда, жанрлық бірлікте болу барлық төрт белгіге қатысты. Осыдан мынадай шығатын қорытынды, публицистика жанры (ақпараттық, талдамалы және көркем), тек мынадай жағдайда ғана - материалдың документальдығы, ойдан шығарылмағандығы, дәлділігімен бөлек кезеңде, үнемі бір - бірімен байланыста болады. Жанр типін айқындау кезінде, оны көріністің негізінде жататын құбылыс пен объективтік процестерге байланысты қарап, айқындаған жөн. Хабарда журналистер тек қана фактіні баяндаумен ғана шектелмейді, бір мезгілде оған талдау жасауға ұмтылады, оны басқалармен салыстырады, жағдай мен құбылысқа баға береді, проблеманы шешу жолдарын ұсынады. Талдамалы жанр ақпараттық жанрмен салыстырғанда материалды беруде кеңдігімен, ойлауда ауқымдылығымен, өмірлік, маңызды құбылыстарды зерттеумен айрықшыланады. Белгілі бір кезеңдегі бір типті фактілерді жинақтау кезінде автор оларды қорытындылау мен маңызды проблемасын барлық қырынан айқындауға ұмтылыс танытады. Талдамалы жанрлар заттағы танымдық, нысанды кескіндеу, дәл белгілеу, танымдық - тәрбиелік міндетімен, оқиғаны кең түрде көрсетуімен, ауқымды түйін және қорытындысымен, әдеби - стилистикалық құралдар характерімен, айқындаушы - көркемдеуші құралдарымен де ерекшеленеді.
Жанрдың осы тобына жататындардың ішінде негізгілердің бірі корреспонденция жанры, онда нақтылы материалда тар ауқымдылығымен салыстырғанда, аналитикалық планда тақырыптың актуальділігі айқындалып, қандай да бір проблема шешіледі. Корреспонденция хабарлама түрінде де болып: онда, шетелдегі тілшілердің хабарламасы, жаңа бір құбылыстар, ғылыми жаңалықтар өндірістік тәжірибелер әңгіме арқауына айналуы мүмкін. Ол толық заметканы көз алдымызға елестетіп әрі белгілі бір тақырыптағы материалды кең қамтуыменен де ерекшеленеді. Талдамалы корреспонденция суреттелген құбылыстың себебін ашады, мысалы ситуация қақтығыс. Материалдағы фактіні талдау негізіне көпшілігіне жаңа бір тосын проблемалар әрі саяси өмірдегі және әлеуметтік - экономикалық саладағы өткір сұрақтар қойылып жатады. Мұндай корреспонденциялар телепублицистикада қойылымдық деп аталынады. Ал кейде журналист көрермендермен бірлікте кейбір фактілерді бағалап, салыстырып, талдап жатады, осының негізінде корреспонденция - толғау өмірге келеді.
Талдамалы жанрлар құрылымының күрделілігі сонда, мұнда журналист ірі көлемдегі фактілермен жұмыс істейді. Ол фактілерді әу бастан түрлі негіздеріне, олардың арасындағы байланыстарына орай жүйелеу, топтау және классификациялау қажеттілігі келіп туындайды. Шығармашылық процестің осы кезеңінде фактіні сценарий құрылымындағы сан алуан факторлармен байланыстыру мәселесі келіп шығады. Ал сценарийдегі тұтастық белгілі бір концепция, идея және ойлардың негізінде жүзеге асуы мүмкін. Журналиске бәрінен бұрын фактіні талдау, негізгі проблемадағы қажетті кезеңдерді айқындау, әрі фактологиялық мәліметтерді таңдау методы қажеттілік болады. Содан кейін ғана жанрлардағы түрлі бөлімдердің арасын пропорциялы түрде бөлу кезеңі келіп туындайды. Маңыздысы көрерменге тек қана фактіні ұсынып қою емес, оны журналистің қоғамдағы өткір проблемалармен байланыстыра қарастыруында. Осы орайда, 31 канал телеарнасында 2001 жылдың қазан айында өмірге келген Саясат бағдарламасын атауға болады. Оның авторы және жүргізушісі Иманбай Жұбайдың айтуына қарағанда, Саясат бағдарламасы қазақ тіліндегі ақпараттық - сараптамалық рынокқа өзгеше тыныс ала келген екен. Басқа телеарнадағы ақпараттық - сараптамалық бағдарламалар апта бойғы оқиғаны кеңейтіп, бес - алты минут көлемінде созып береді. Мен аптадағы маңызды деген бір оқиғаны алып, соны жан - жақты талдауға тырысамын. Осыған байланысты проблемаларды көтеруге ден қоямын. Студияда сарапшылар болады. Сөйтіп, бір мәселені бақайшығына дейін шағуды қолға алдым,- дейді бағдарлама жетекшісі Иманбай Жұбай. Сондықтан да талдамалы жанрлар құрылымында басты рөл мына кезеңдерге беріледі: а) дәлел үшін негізгі тезисті ұсыну; б) ұсынылған тезисті ашу үшін дәлел құрылымын жүйелеу; в) дәлел жүйесінен қорытынды шығару. Сондықтан Саясат бағдарламасын бір жақты не ақпараттық, не талдамалы жанрларға тели салу да қателік болар еді. Мұнда жанр түрлерінің сан алуан элементтері тоқайласқан.
Сөйлеу кезіндегі проблематиканың құндылығы, онда жағдайдың актуальділігі, мәнділігі мен жаңашылдығы болып табылады. Проблеманың қойылымындағы негізгі өзек қоғамның сұранысы мен оның өмірде шешімін табуы. Теориялық әдебиеттерде проблема білім білместік туралы мәнді аңғартады, немесе, білім әрекеттің өзіндік және мәнділік жағының белгісіздігі, алайда ойлау тұрғысынан қоғамдық тәжірибе мен қоғамдық көңіл - күйге әлеуметтік дамудағы қажеттіліктің үстемдік еткендігі. Логикалық түрдегі проблемалық сұрақ, шешімді талап етуден келіп туындайды. Сұрақтың танымдық рөлі сонда, ол таным мен таным еместің арасын жалғастырушы, немесе ескі білімді ол бағыттағы әлі де қалыптасып үлгермеген жаңамен ұштастыру. Сұрақтың танымдық не коммуникативтік функциясының артықшылығына орай, олар зерттеушілік және коммуникативтік болып бөлінеді. Журналист алғашында әлі шешімін таппаған әлеуметтік, экономикалық, саяси және өзге де сұрақтарға жауап беруге тырысса, ал екіншіден, түрлі көздерден пайдаланылған және өзге де мәліметтерді беруге не хабарлауға тырысады. Сұрақтар мәнділігіне ой тоқтатқан журналист өз ойына ғана қозғау салмайды, әрі одан арғы пікірдің логикалық түзілімін образды түрде құрады. Осы мақсатқа орай, дәлелдегі айғақты талап тезис пен антитезис келіп шығады.
Тезис - айғақты басты элементтердің бірі, әрі ол айғаққа шыншыл түрде бірлікте жайғасады. Тезис екі жағдайда толыққанды болып шығады: а) ол дәл және айқын берілуі тиіс, онда екіұштылық не айқын еместік болмауға тиіс; б) тезис айғақтың бүкіл өн бойында онымен бірлікте болуға тиіс. Ал антитезис термині, айғаққа қарсы пікір, әрі ол айғаққа қарсы логикалық қорытындыны бірлікте туындатады. Осыдан үштік триада формасы шығады: тезис - антитезис - синтез. Автордың қарама - қарсы пікір көзқарастарының соқтығысынан, оқиғаның дамуы динамикалық сипат алып, ол жан - жақты ашылып, ең соңында оның ішкі қайшылықтары жарыққа шығады.
Талдамалы жанрлардың құрылымындағы басты орындардың бірін дәлелдеме иемденеді. Дәлелдеменің өн бойынан автордың логикалық пікірін байқауға мүмкіндік мол. Дәлелдеме арқылы қандай да бір пікірдегі логикалық түйінді не тезистегі жалғандық пен шындықтың дәлелін, әлде айғақты логикалық процестің жиынтығын және психологиялық процестегі көз жеткізуді байқап, түйсінуге болады. Солай етіп, дәлелдер, бір жағынан авторлық пікірдің сыртқы түрін қайталайды, ал, екінші жағынан - аса маңызды психологиялық функцияны, көрерменнің шындыққа көзін жеткізу мен авторлық бекітілімнің дұрыстығын дәлелдеуге бірлікте қатысады. Құрылымдағы дәлелдеме жүйелі болу үшін, мүмкіндігінше риторикалық қағида негізіне сүйенген орынды. Оны біздің жыл санауымыздың I-ші ғасыр Рим риториктері жасап кеткен. Олар жасаған жүйе бір - бірімен байланысты бес бөлімнен тұрады: 1) табу - дәлелді іздеу және таңдау; 2) тұрған орын - дәлелдің жүйелілігі, әрі оның мәтінде орналасуы; 3) айтылу - дәлелді сөйлеу, сөзді таңдау және риторикалық фигуралар; 4) есте сақтау; 5) айту.
Риториктер дәлелдерді мынадай логикалық жүйемен келтіруді ұсынған: 1) кіріспе; 2) баяндау (проблеманың қойылымы); 3) дәлелдеу; 4) мәлімдеу; 5) дербес тақырыптың мазмұны; 6) қорытынды.
Эфирден сөйлеу кезіндегі риторикалық композицияның артықшылығы неде? Сөйлеу кезінде жүргізуші тек аудиторияның көңіл - күйін ғана өзіне аударып қоймайды, ол бір мезгілде көтеріліп отырылған проблемаға көпшіліктің көңілін қоса аударады. Жүргізуші өзі келтірген дәлелдері мен өз пікірі арқылы проблеманы ашуы не қарама - қайшы дәлелдерді де туындатуы әбден мүмкін. Ал, қорытындысында автор өзі жасаған талдаудан қандай да бір пікір түйеді.
Риторикадағы композициялық жүйеден логикалықтың арықшалығы, ол материалдың маңыздылығына ешқандай да әсер етпейді, керісінше талқылау кезінде оған логикалық пайымдаулары да бірлікте қосады. Солай етіп, айғақтың негізгі компоненттері мыналар: констатация (фактіні анықтау) - талдау - баға - қорытынды.
Телешолуға қойылатын талаптар да олардың түрлеріне сай болып, шолудың әсері, ықпалы болжануға тиісті.
Жанр дегеніміз - радио, теледидар хабарларының көріну, өмір сүру формасы. Шын мәнінде, теледидарлық шығарма жанрын айқындау қандай да бір жекелік белгілер емес, олардың жиынтығы нәтижесінде болатын құбылыс. Осыдан келіп шығатын қорытынды, публицистика жанры (ақпараттық, талдамалы және көркем), тек мынадай жағдайда ғана материалдың документалдығы, ойдан шығарылмағандығы, дәлелділігінен бөлек кезде, үнемі бір-бірімен байланыста болады. Жанр типін айқындау кезінде, оны көріністің негізінде жататын құбылыс пен объективтік процестерге байланысты қарап, айқындаған жөн. Хабарда журналистер тек қана фактіні баяндаумен ғана шектелмейді, бір мезгілде оған талдау жасауға ұмтылады, оны басқалармен салыстырады, жағдай мен құбылыстарға баға береді, өзекті мәселелерді шешуге жол ұсынады.
Талдамалы жанр ақпараттық жанрмен салыстырғанда материалды беруде кеңдігімен, ойлауда ауқымдылығымен, өмірлік маңызды құбылыстарды зерттеуімен айрықшаланады. Белгілі бір кезеңдегі бір типті фактілерді жинақтау кезінде автор оларды қорытындылау мен маңызды проблемасын барлық қырынан айқындауға ұмтылыс танытады. Талдамалы жанрлар заттағы танымдық нысанды кескіндеу, дәл белгілеу, танымдық-тәрбиелік міндетімен, оқиғаны кең түрде көрсетумен, ауқымды түйін және қорытындысымен, әдеби стилистикалық құралдар характерімен, айқындаушы-көркемдеуші құралдарымен де ерекшеленеді.
Жанрдың осы тобына жататындардың ішінде негізгілерінің бірі корреспонденция жанры, онда нақтылы материалдар тар ауқымдылығымен салыстырғанда, талдамалы түрде тақырыптың актуалдылығы айқындалып, қандайда бір өзекті мәселе шешіледі. Корреспонденция хабарлама түрінде де болып: онда, шетелдегі тілшілердің хабарламасы , жаңа бір құбылыстар, ғылыми жаңалықтар, өндірістік тәжірибелер әңгіме арқауына айналуы мүмкін. Ол толық заметканы көз алдымызға елестетіп, әрі белгілі бір тақырыптағы материалды кең қамтуыменен де ерекшеленеді. Талдамалы корреспенденция суреттелген құбылысының себебін ашады, мысалы: ситуация, қақтығыс. Материалдағы фактіні талдау негізіне көпшілігінде жаңа бір тосын проблемалар әрі саяси өмірдегі және әлеуметтік-экономикалық саладағы өткір сұрақтар қойылып жатады. Мұндай корреспенденциялар телепублицистикада қойылымдық деп аталынады. Ал кейде журналист көрермендермен бірлікте кейбір фактілерді бағалап, салыстырып, талдап жатады, осының негізінде корреспенденция - толғау өмірге келеді. Талдамалы жанрлар құрылымының күрделілігі сонда, мұнда журналист ірі көлемді фактілермен жұмыс істейді.

II -Тарау. Қазақ баспасөзіндегі репортаж жанрларының тілі мен стилі.

2.1. Газеттегі репортаждың ерекшелігі.

Баспасөздегі репортаж. Әрбәр жанрдың өзіндік ерекшелігі - өзіндік әдеби-стилін қалыптастыруға мүмкіндік береді. Репортаж жанры кейіпкердің қатысу мен эмоцияның үйлесімісіз мүмкін емес. Сонымен қатар, репортаж жеделдікті қажет етеді. Репортаж ең алдымен болған оқиға, байқалған құбылыс жайында бастан-аяқ баяндау. Ол бүгінгі таңда журналистика саласында кең етек алған жанрлардың бірі. Репортаж барысында журналист оқиғаны сан қырынан көрсетіп, шынайы болмысты оқырманға, тыңдарманға, я көрерменге жеткізеді.
Репортаж сөзі латын тітінен аударғанда хабарлау деген мағынаны білдіреді. Оның даму кезеңі баспасөзің дамуымен тұспа-тұс келеді. Оның алғашқы белгілері заметка жанрында байқалады. Репортаж оқиға болған жердің топырағында туады. Сондықтан да репортаж дегеніміз - оқиғаның өзі дейді профессор Т.С.Амандосов. ал ғалым С.Байменше: Репортаж - баспасөздегі жібек баулы жанрларының бірі. Өйткені репортажды жазу оңай емес. Журналистер, әдетте репортаж жазудың әртүрлі нысандарын қолданып отырады. Мысалы, ол автордың болған оқиға жөніндегі монологына да құрылуы мүмкін. Мұндай жағдайда автор өзін көрсетпейді, бірақ оқырман автордың қаншалықты қатысы бар екендігін сезіп, біліп отырады,- деп түсіндіреді.
Репортаждың өзіне тән мынадай ерекшеліктері бар:
- Уақытылы оқиғаларды өрістету;
- оқтғаларды кезеңдерге бөлу;
- мінтетті әсерлендіруші орта;
- деталь арқылы жасалатын жұмыстар;
- репликалармен және эпизодтармен (осы репортаждық) болып жатқан тез болатын әсерді жасау;
- авторлық менді сезіну;
- талпыну ырғағы;
- оқиғаның аяқталған бейнесі.
Репортаж - бұл ерекше жан. Мұнда стиь, сюжет және көрнекілік, дәлелдеушілік, болып жатқан оқиғаға авторлық қарым-қатынас болуы өте маңызды.
Бұл жанр рубриканың проблемалық репортаж түрі басылымдарда, телерадиода да жиі орын алады. Оқиғалардағы сол немесе өзге де проблемаларды жазу авторға қосымша міндеттеме жүктейді. Оқиғалар туралы айту және проблемалардың неге байланысты болып жатқанын оқырманға жеткізу өте қажет. Қазіргі заманғы репортерлар проблемалық линияларды, проблемалық кезеңдерді көбірек қолданады. Проблемалық репортаждың авторы сол немесе өзге де проблеманы зерттеуге тырысады. Бұл осы жанрдың алға жылжуын көрсетеді. Ондан басқа газет жарияланымдары, жанрлардың өзара кірігу, өзара әсер етулері жүріп жатады.
Репортаж - оқиғаларды орнынан жедел және көркем етіп беретін жанр. Жанрдың негізгі қасиеті - болу эффектісі - бұл оқырман, тыңдаушы, көрермен болған оқиғаны репортердің көзіменкөруі және естуі. Оқиғаның тікелей қатысушысы автордың өзі оған барлық оқырманды, тыңдаушыны және көрерменді қатыстырады.
Репортаж түрлері: оқиғалық - оқиға хронологиялық (сондай-ақ оқиға алды мен оқиғадан кейінгі репортаждарды қарастырады) түрде беріледі. Тақырыптық репортаж - оқиға қандай да бір жерінен бастап беріледі, бұл жерде кеңейтілген және нақты түсініктемелерге рұқсат етіледі және жазылатын ахуалды, яғни репортаж жоспарланбаған оқиғадан беріледі.
Репортаждың тілі мен стилінде екі бастама болуы мүмкін: деректілік пен көркемдік. Олар өзара тепе-теңдікте болуы тиіс, егер көркемдік басым болса, репортаж беллетрисикаға айналады, тек деректі ғана тізіп берсе репортаж құрғақ және қызықсыз болады. Сонымен қорта айтқанда, публицистикадағы қандай да бір ақпарат ағымын жедел түрде жеткізетін пішін ақпараттық жанрлар болып табылады. Оның ішіндегі репортаж баспасөздегі репортаж, фоторепортаж, радиорепортаж, телерепортаж болып бөлінеді.
Мектеп қабырғасында, әсіресе, жоғары оқу орындарында жас жеткіншектерге тілді оқытудың басты мақсаттарының бірі білімді де сауатты, қай бір жағдайда болмасын өз ойын дұрыс әрі шебер жеткізе, жаза білетін мәдениетті мамандарды даярлап шығару болып табылады. Ал, болашақ журналистер мәселесіне келсек, олардың туған тіліміздің байлығын, оның көркемдігі мен өрнегін, ойды анық та, айқын жеткізе білу тәсілдерін жетік білулері қазіргі заманның негізгі талабы болып отырғандығына дау жоқ.
Осыған орай, әдетте, біздердің көпшілігіміз ауызекі тілде сөйлегенде де, жазбаша жазғанда да өз іс-әрекетімізге бақылау жасай бермейміз. Міне, сөздің шұбарлануы деген, әріптердің бұрмалануы деген осыдан барып шығады. Мәселен, осы жайға мысал ретінде ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.