Мемлекеттік Думадағы мұсылман фракциясы құрамындағы қазақ депутаттары

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 13 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе . . . 3

1. Мемлекеттік Дума мәні . . . 4

1. 1. Қазақтардың Мемлекеттік Думаға қатысу құқығы . . . 5

2. I Мемлекеттік Дума . . . 6

2. 1. Думадағы қазақ зиялыларының қызметі . . . 7

2. 2. І Мемлекеттік Думадағы мұсылман фракциясы құрамындағы қазақ депутаттары . . . 8

3. II Мемлекеттік Думада Қазақстанның саяси-әлеуметтік

мәселелерін көтеруі . . . 11

Қорытынды . . . 13

Пайдаланылған әдебиеттер . . . 14

Кіріспе

Жұмыстың мақсаты: Ресейдің I-II Мемлекеттік Думаларына депутат болған қазақ зиялыларының қоғамдық-саяси көзқарастары мен ұстанған бағыттарын талдап, атқарған қызметтерін зерттеу.

Жұмыстың міндеті:

Мемлекеттік Думалардағы фракциясының қызметіне шолу жасау арқылы оның қазақ қоғамының саяси-әлеуметтік мәселелерін көтерудегі ролін көрсету;
қазақ өкілдерінің қоғамдық-саяси күресін талдау;
қоныс аудару, жер мәселесіндегі Дума депутаттарының көзқарастарын талдау.

Ресей Мемлекеттік Думаның құрылу қажеттілігі өзінен-өзі туындап келе жатты. XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында Ресейдің қоғамдық-саяси өмірінде аграрлық мәселе үлкен орын алды. Әрине, шаруа үшін маңызды - жер болып табылды. 1905-1907 жылдардағы революция және Ақпан, Қазан төңкерістерінің де басты себептерінің бірі жер мәселесі болды. Мемлекеттік Дума дүниеге келе салысымен, осы мәселені өз қолына алды. Дума партия фракциялардың және ұлт азаттық қозғалыстардың маңызы зор мәселелерді талқылайтын басты орталыққа айналды.

Дума фракцияларына, саяси топтарға белсенді қатысқан, ұлт мүддесін қорғаған зиялыларды айтпай кетуге болмайды. Қазақ халқының мүддесі үшін күрескен ұлт зиялыларын әрбір азамат білуге тиіс. Әрине, олар Ә. Бөкейханов, Ш. Қосшығұлұлы, Б. Қаратаев, А. Бірімжанов, А. Қалменов, С. Жантөрин, М. Тынышбаев, Б. Құлманов, Т. Нұрекенұлы, С. Жантөре, Т. Алдабергеновтар болды.

1. Мемлекеттік Дума мәні

Мемлекеттік Думаның мәнін түсіну үшін оның саяси өмірдегі қажеттіліктен туындағанын ескеру керек. Ресейде Мемлекеттік Дума дүниеге келген кезде шаруалар елдегі халықтың басым көпшілігін құрады. Ал Ресейдің отарындағы қазақ даласының қалыптасқан саясиәлеуметтік болмыс пішіні бұл тұста төмендегідей еді. 1905 жылы қазақ даласындағы барлық халық саны 4442, 8 мың болса, оның 10, 3 процентін қоныс аударушы шаруалар, 6, 3 процентін казактар, 83, 4 процентін қазақтар құрады. Яғни қазақ даласындағы ілкі отарлау саясатының салдарынан халық құрамының едәуір өзгергенін көрсетеді. Ресейдің ол шетімен бұл шетіне дейінгі жер жыртып, мал өсірген шаруалар мемлекеттің ең басты тіректерінің бірі, бүкіл елдің азық-түлігін дайындап, күн көрісін қамтамасыз етіп отырған бірденбір әлеуметтік топ болды. Сондықтан империядағы өзгерістерге демократиялық сипат беріп, дамыған елдердегідей патша билігін жоймайақ, Мемлекеттік Дума Ресейдегі сан жағынан ең көп шаруалардың мұң-мұқтажын алғашқы кезекке қоймақшы болды. Шаруа үшін жердің ең маңызды мәселе екені әуел бастан белгілі. Сол себепті де Дума өзі өмірге келген сәттен бастапақ бұл мәселені өз назарынан тыс қалдыра алмады. Осылайша жаңа демократиялық басқару жүйесімен ескі қоғамдық құрылыс арасындағы тартыстың өзегі болып жер мәселесі тұрды. Патша ағзамның қол шоқпар үкіметі қарапайым халықпен түсінісе алмады, ортақ мәмлеге де келмеді.

І Мемлекеттік Думаға сайлау біріншіден, партиялар мен әлеуметтік топтардың қақтығысын туғызды. Сайлау саяси билікке ұмтылған партияларға да либералдық ағым бағытындағы көңіл-күйлерге де әскери-полициялық қадағалаулар мен қуғындау тұрғысында өтті. 1906 жылы ақпанда Дала генералгубернаторы мемлекеттік мекеме қызметкерлеріне саяси партияның қандайының қатарына болса да өтуіне тыйым салған бұйрық шығарды. 1906 жылы көктемде осы жағдайларды ескере отырып, большевиктер партиясы Думаға байкот жариялау туралы шешім қабылдады. Өйткені, төңкеріс үшін сайлау компанияларына қатынасудан гөрі саяси күрестің тереңдеп әрі қанат жаюы қажет еді. В. И. Лениннің сөзімен айтқанда «конституциялық болмас іспен жұбатудан (иллюзия), парламенттік ойыннан қауіпті ешнәрсе жоқ». Думаға деген белсенді байкотты Қазақстандағы социалдемократиялық ұйымдар қолдады. Дума шақыру жөніндегі дайындық және үгіт жұмыстарында бірсыпыра олқылықтар орын алды. Сондықтан да, 1906 жылы 8 ақпанда үкімет виттелік дума, булыгиндік думаның кебін кимес үшін арнайы бұйрық шығарады. Онда: Мемлекеттік Кеңес және Мемлекеттік Думаға сайлауға жалпы халықтың қатыспай қоюы немесе сайлауға қарсы әрекеттерге байланысты әкімшілік жаза қолданып, (4 ай мен 8 айға дейін) түрмеге жабу туралы айтылды.

1. 1. Қазақтардың Мемлекеттік Думаға қатысу құқығы

1905 жылғы саяси өрлеу, Думаға дайындық Ресей көлемінде, соның ішінде қазақ даласында да түрлі саяси шараларды ұйымдастырумен қатар жүрді. Отаршыл жүйемен күресте қазақ зиялылары басқа ұлт өкілдерімен қатар орыстың демократиялық күштерімен ықпалдасып қимыл жасауды түсініп, бұл шараларға белсене араласын, сол арқылы қазақ қоғамының алдында тұрған мәселелер мен оның шешілу жолдарын айқындауды көздеді. 1905 жылы 6-13қарашада Мәскеуде Ресей мемлекетінің жергілікті өлкелерден келген өкілдерімен қалалық қоғам қайраткерлері бірігіп съезд өткізді. Олар І Мемлекеттік Думаны Құрылтай жиналысына айналдырудың жолдарын қарастырды. Съезд Ресейдегі әрбір азаматтың ұлтына, тегіне, діни сеніміне қарамастан сайлауға және сайлануға құқықты екендігін мойындауды талап етті. Осы съезге Әлихан Бөкейхан қатысып, қазақ елінің атынан сөз сөйледі. Орал мен Алтай аралығын мекендейтін қазақ деген халықтың барлығын, өзінің сол халықтың перзенті екендігін айтты. «Осында сөйлеген поляк, латыш, малорос өкілдерінің сөзін тыңдай отырып, мен ескі кітапты оқығандай боламын. Бізде де қырғыз (қазақ - Ө. О. ) тіліндегі мектептер қуғынсүргінге ұшырауда. Бізді де цензура аямай жаншуда. Мысалы, қазақ тіліне аударылған М. Крыловтың 46 мысалын бастыру үшін цензурадан рұқсат ала алмай сандалғаныма 13 ай өтті. Крестьян начальниктері (көбі бұрынғы ротмистрлер) қазақ тіліндегі істерді қарауға мойын да бұрмайды. 18 ақпандағы бұйрықтан кейін қырғыздар жиналып, өз мұқтаждықтарын петицияға түсірген еді. Бірақ почта ол петицияны Петерборға жіберуден бас тартты. Мұнан соң петицияны жақын арадағы (400 шақырым) екінші бір қаладан жібермек болғанымызда, тағы да жаңағы оқиға қайталанды. Бұл да болмаған соң келесі бір (760 шақырым әрідегі) қаладан зорға дегенде жөнелттік. Қазақтың мұқтажы шаш етектен… Сайлау науқанының таяп қалғанын жадымда ұстап, мен әлгінде ғана «съезд жергілікті тілдерді шектеудің барлық түрі тыйылсын деп шешім шығаруы қажет» деген мырзалардың ұсынысын қуаттаймын» деді. Автономистердің съезі осы жылы Петербургте қараша айында өтеді. Бұл съезге қазақтың белгілі саясиқоғам қайраткері Мұхамеджан Тынышбайұлы қатынасып, баяндама жасады. Бұл кезде ол Санкт-Петербургтегі І Александр атындағы Жол қатынасы инженерлерін даярлайтын институтының студенті болатын. Мұхамеджан Тынышбайұлы баяндамасында патшалық зорлықшыл тәртіпті ымырасыздықпен әшкереледі. Мұның өзі сол кездегі ең бір батыл әрекет еді. Ол отаршыл үкіметтің «қазақтардың тілін, салтдәстүрін, діни сенімін, жалпы ерекше болмысбітімін қуғындау, тағылық және айуандықпен жазалау арқылы ұлт ретінде жойып, бүтін өлкені орыстандырып жіберуді тоқтату керектігіне назар аударды. Әр түрлі әкімшілік шаралар, нұсқаулар мен ережелер арқылы қазақтарды заңнан тыс тобырға айналдырып, оларды өздерінің атақонысынан айыру саясатын көздегенін ашына айтып, ендігі уақытта халықта автономдық дәрежеде болса да еркіндік беруін талап етті.

2. I Мемлекеттік Дума

Қазақ халқы Мемлекеттік Думаға сайлауға қатынасу құқығына 1906 жылдың ақпан айының соңғы күндерінде ғана мүмкіндік алды. Яғни империяға қараған әкімшілік аумағы бойынша сайлау қазақ даласында ең соңында өткізілді. Бұл кезеңде басқарушы бюрократиялық топ патшалық биліктің саясатын барынша қызғыштай қорғап, Мемлекеттік думаға шеткері ұлт аймақтардың өкілдерін мүмкіндігінше аз қатыстыруға тырысып бақты. 1906 жылы сайлау ережелерін қарастыру барысында Ерекше комиссия мүшелері арасында Орта Азия тұрғындарын Мемлекеттік думаға қатыстырудың қажеті де жоқ, себебі олардың даму деңгейі төмен, әлі заң шығару ісіне даяр емес деген пікір де болған еді. Ерекше комиссия 1906 жылы 22 ақпанда Ақмола, Семей, Орал және Торғай облыстарының, 25 наурызда Астрахань губерниясына қарасты Ішкі Орданың, 23 сәуірде Түркістан өлкесінің сайлау ережелерін бекітті.

Бұл ережелер бойынша дала облыстарынан 10 депутат сайланатын болды. Оның төртеуі жергілікті халықтың, қалған алтауы орыс тұрғындары мен казактардың үлесіне тиді. Ішкі Ордадан бір орын ғана қазақтарға берілді. Түркістан өлкесінен 13 депутаттық орынның алтауы жергілікті халықтың үлесіне тиді. Қалған жеті орынның алтауы орыс тұрғындарына, біреуі Жетісу казактарына берілді. Түркістан өлкесінде жергілікті халық тұрғындардың 94, 4%-ін, орыстар 5%-ін, қазақтар 0, 6%-ін құрайтын. Мұның өзі депутаттық орындардың нағыз әділетсіз түрде бөлінгенін көрсетеді.

Империяның басқа да шеткері ұлттық аймақтарындағы жағдай жалпы осындай еді. Оның үстіне сайлау барлық жерде бірдей өткізілмеді. Шеткері ұлттық аймақтарда сайлау ең соңында барып өткізілді. Сайлау метрополияда үш жетінің ішінде (1906 жылдың 26 наурыздан 20 сәуірге дейін) аяқталса, бірінші Мемлекеттік дума таратылған күні Жетісу облысында өтіп те үлгерген жоқ еді. 1906 жылы 27 сәуірде Мемлекеттік дума өз жұмысын бастап кеткенде, Семей облысында болыстар өз сайлаушыларын енді ғана анықтаған еді.

Ең алғаш қазақ даласындағы І Думаның сайлау бөлімі өз жұмысын 1906 жылдың сәуір айының соңынан бастау алып дереу жұмысқа кірісіп кетті. Негізгі сайлау алды үгіт-насихат жұмыстары Дала өлкесінің Омбы, Ақмола, Семей, Петропавл, Өскемен қалаларында қызу қарқынмен жүргізілді. Ақмола облысында І Мемлекеттік Думаға депутат сайлау жұмысының өз шырғалаңы болды. Сайлау 1906 жылы 15 маусымда Көкшетауда болды. Таласқа 6 адам түсті. Сайлау нәтижесінде депутат 36 жастағы молда Шаймерден Қосшығұлов (1874-1937 жж) сайланды. Ш. Қосшығұлов өз халқы жер үшін күрес, залық еркіндігі мен теңдігі үшін күресте алдыңғы қатарлы азамат ретінде танымал. Ш. Қосшығұлов Дума мүшелігіне сайланғаннан кейін орыс тілін білмейді, яғни сайлау ережесінің 55 бабына сай келмейді деген желеумен сайлау комиссиясы оның кандидатурасын бекітпей тастады.

І Мемлекеттік Думаға алғашқы шақырылғандардың бірі - Ә. Бөкейханов еді. Бірақ Бөкейханов Дума жұмысына қатынаса алмады. Өйткені ол Дума өз жұмысын бастаған кезде Омбы генерал-губернаторының негізсіз жарлығымен соттың тергеуінсіз үш ай Павлодар абақтасында отырды. Петербургке 1906 жылы 3 шілдеде жеткенде, Дума патша үкімімен таратылып жіберілген еді.

І Мемлекеттік думаға қазақ елі атынан төрт депутат сайланды. Олар Торғай облысынан - Ахмет Бірімжанов, Орал облысынан - Алпысбай Қалменов, Семей облысынан - Әлихан Бөкейханов, Ақмола облысынан - Шаһмардан Қосшығұлов. Бұлардың ішінде алдыңғы үшеуі жоғары білімді, ал соңғысы дін иесі, молда еді. Осы аталған депутаттардан А. Бірімжанов пен А. Қалменов ғана бар болғаны 72 күн (1906ж. 27 сәуірден - 9 шілдеге дейін) жұмыс жасаған Дума мәжілістеріне қатысып үлгерді.

І Мемлекеттік дума мүшелері қатарында қазақ жерінен тысқарыдан сайланған қазақ азаматтары да бар еді. Олар Дәуіт Санжынұлы Тұндыт пен Сәлімгерей Сейтжанұлы Жантөрин болатын. Д. Тұндыт Астрахань мен Ставрополь өңірінің көшпелілері атынан сайланған жоғары білімді, ірі жер иесі болған. Уфа губерниясынан сайланған жоғары білімді, ірі жер иесі болған. Уфа губерниясынан сайланған С. Жантөрин болса, Мәскеу университетінде заң мамандығы бойынша білім алған, мұсылман халықтарының азаттық қозғалысында белсенділігімен көпшілікке танымал болған қайраткер еді. Ол «Автономистер одағы» бюросының және «Ресей мұсылмандары одағы» Орталық комитетінің мүшесі болатын.

2. 1. Думадағы қазақ зиялыларының қызметі

І Мемлекеттік Думада қазақ халқының танымал жетекшісі Ә. Бөкейхан мен заңгер А. Бірімжан белсенділік көрсетті. Бірақ депутат-қазақтар Қазақстаңдағы күрделі жағдайға байланысты (1906 жылғы ақпанда бүкіл Дала өлкесі бойынша төтенше жағдай жарияланды) уақытында келе алмады. Сайлау мұнда кешігіп өткізілді, ал Жетісу және Сырдария облыстарында ол кейінге қалдырылды. Думаға А. Қалменұлы мен А. Бірімжан 1906 жылғы шілденің ортасында ғана келді, ал Ә. Бөкейхан Петербургке Думаны таратуға бірнеше күн қалғанда ғана жетті. Соған қарамастан А. Бірімжан аграрлық мәселе жөніндегі ескертпелерін білдіріп, ал Ә. Бөкейхан Выборг үндеуіне қол қойып үлгерді. Қазақ депутаттары белсенділік танытып әртүрлі комиссияларға мүше бола алды. Жоғары білімді заңгер Ахмет Бірімжанов -әскери дала соттарын жою жөніндегі заң жобасын жасау комиссиясына енгізіледі. Ол Алпысбай Қалменов екеуі жоғарғы үкімет орындарына қазақ жеріне қоныс аударушыларды орналастыру барысында заң бұзушылық әрекеттер жасалып жатқаны жөнінде сұрау салады. Бақытжан Қаратаев хат хабарларды реттеу, ар-ождан бостандығы комиссиясына, ал Мұхамеджан Тынышбаев аграрлық комиссияға мүше болды. Қазаққа қатысты заң жобалары мен мәселе талқыланғанда ұлт мүддесі айтылуы үшін Мұсылман фракциясы жанындағы бюро жұмысына Әлихан Бөкейхан мен Мұстафа Шоқай белсенді түрде араласты. Қазақ депутаттары өз мүмкіндіктеріне қарай Думаның мұсылман фракциясына қатысты. Мұсылман фракциясындағы басқа депутаттармен бірге олар жер реформасының Қазақстанға қатысты мәселелерін көтерді. Әлихан Бөкейхан "Мен кадет партиясынан неге шықтым?" деген ашық хатында өз ойын былай білдірген: "Кадет партиясы жер адамға меншікті болып берілсе жөн дейді. Біздің қазақ жерді меншікті қылып алса башқұртша көрші мұжыққа сатып, біраз жылда сыпырылып, жалаңаш шыға келеді". Ғасыр басында көтерілген осы мәселе бүгінгі таңда да осы маңыздылығын жойған жоқ. Уфа губерниясынан сайланған қазақ С. Жантөре көп мәселеде қазақ жерінен келген депутаттармен пікірлес, бір көзқараста болды. Оларға Қазақстандағы аграрлық мәселеде қазақ емес депутаттар арасынан бұған Ш. Сыртланов, Т. Седельников, В. Недоносков, Н. Бородин, т. б. белсенді қолдау көрсетті. Аграрлық жағдайға байланысты Т. Седельников өлкедегі аграрлық жағдай жөнінде мейлінше мақсатты да дәйекті пікір білдіруге тырысты. Бұған өзінің жазғанындай, жеті жыл бойы Қазақстандағы аграрлық мәселе жағдайларымен жан-жақты және мұқият таныс болуы мүмкіндік берді. Ол осы еңбегінде белгілі аграршы А. Кауфманның көзқарастары мен тұжырымдарын өткір сынға алды. "Қоныс аударушылар учаскесі үшін қазақ жерлерін мүлде заңсыз тартып алуды ұйымдастыруға белсенді қатысқан Ф. А. Щербина мен А. Кауфман сияқты Даланың "білгір", белсенді "зерттеушілері" үшін сол қазақтардың отырықшы егіншілері ретіндегі мұқтаждары мен қажеттіліктеріне тап болған жағдайда мұны "көшпелі тұрмыстың өзіндік жағдайлары" деп мойындауларына бұл мейлінше ыңғайлы да тиімді болды. Әйтпесе оларға баяғыдан-ақ "нағыз орыс иеленушілеріне" тиімді даланы отарлауды тоқтата тұрып, сол қазақтардың өзін жерге орналастырудың күрделі де қиын ісімен шұғылдануларына тура келер еді. Сөйтіп, Т. Седельников Қазақстандағы жер иелену мен жер пайдаланудың заңды нормаларын тәртіпке келтіруді басты мәселе етіп қойды, бұл ретте ол объективті табиғи-тарихи жағдайлар әсерімен қалыптасқан нормаларға сүйенді.

2. 2. І Мемлекеттік Думадағы мұсылман фракциясы құрамындағы қазақ депутаттары

Ресей мұсылмандарының азаттық қозғалысының өрлеу барысындағы үлкен тарихи оқиғаның бірі 1905ж. 6 тамызда шыққан манифест бойынша мұсылман халықтарына да Мемлекеттік думаға депутат сайлау құқығының берілуі еді. Мұсылман зиялы қауымы Мемлекеттік думаны патша өкіметінің мұсылман халықтарына жүргізіп келе жатқан саясатына әсер ету құралы деп бағалап, оның жұмысына үлкен үміт артты. Сондықтан да 1905ж. 11 желтоқсандағы сайлау заңының түз халықтарын Думаға депутат сайлау үшін ерекше ережелер шығарып кемсітетіндіктеріне қарамастан 1906ж. қаңтарда өткен жалпыресейлік мұсылман съезі Думаға байкот жариялаудан бас тартты.

Дума мүшесі Н. А. Бородиннің мәлімдесеміне қарағанда мұсылмандар депутаттарының 3, 3%-ін ғана құраған. Шеткері ұлт аймақтардан сайланған барлық депутаттар жиналғанда мұсылман депутаттарының жалпы саны 36-ға жетуі керек еді. Алайда 36 мұсылман депутатының 24-і ғана Дума жұмысына қатысып үлгерді.

Осы кезеңдегі Ресей мұсылмандарының қоғамдық-саяси белсенділігінің тағы бір жарқын көрінісі І Мемлекеттік думада бүкіл империя мұсылмандарының мүддесін қорғау қажеттілігінен туындаған мұсылмандардың парламенттік фракциясының құрылуы болды. Фракция құрамы Дума жұмысына қатысқан 24 мұсылман депутатынан тұрды. Оның ішінде қазақ жерінен сайланған А. Бірімжанов пен А. Қалменов бар еді. 1906ж. 21 маусым күні мұсылман депутаттарының бас қосқан жиылысында фракцияның төрағасы сайланып, оның бюросының құрамы бекітілді. Мұсылман фракциясының төрағалығына Алимарданбек Топчибашев, бюросына мүшелікке Орынбор губерниясынан алтын өндірісінің кәсіпкерлері М. Рамеев, Қазан губерниясынан заңгер, әрі «Қазан мухбире» («Қазан хабаршысы») газетінің дедакторы С. Алкин, Елизаветполь губерниясынан заңгер И. Зиятханов, Уфа губерниясынан заңгер А. Ахметов, отставкадағы офицер, земство қызметкері Ш. Сыртланов және заңгер, сондай-ақ земство қазметкері С. Жантөрин сайланды.

Мемлекеттік дума жұмысының күн тәртібіне бүкіл Ресей мұсылман жұртшылығын алаңдатқан жер, азаматтық теңдік, ар-ождан бостандығы және т. б. маңызды мәселелер қойылды. Мұсылман фракциясы думада және оның комиссияларындағы жұмыстарында «Ресей мұсымандары одағы» бағдарламасының жобасын басшылыққа алады. Сонымен бірге бұл бағдарлама жобасы фракция мәжілістерінде бірнеше рет талқыланды.

Фракция мәжілісінде бағдарламаның жерге байланысты тұжырымдамасын талқылау барысында қазақ депутаттары А. Бірімжанов пен А. Қалменов сөз алып жер халықтың өз меншігі саналсын, әрі мал бағушылардың жері арттырылсын деп бүкіл қазақ елінің мүддесін білдірді. Мұндай пікірді басқа да мұсылман депутаттары көтерген еді. Кавказдық мұсылман депутаттар түрлі генералдар мен офицерлерге сыйлыққа тартылған жерлерді тез арада кері қайтару қажеттігін бағдарламаға енгізуді талап етті. Нәтижесінде фракция жерге байланысты төмендегідей тұжырымдаманы қабылдады:

1. Өз күшімен егін егушілердің және мал бағушылардың жері арттырылсын;

2. Халықтан кабинетке, монастырьға және т. б. деп жерлер алынғанда тура бағасы берілсін. Қызметі үшін сыйға берілген жерлер халыққа кері қайтарылсын;

3. Вакуф жерлері күшпен алынбасын;

4. Жер губернияның, облыстың меншігі болсын;

5. Жерді пайдалану әр уалаяттың өзіне берілсін;

6. Қоныс аудару тоқтатылсын.

Мұсылман фракциясы Мемлекеттік думаның талқылауына енгізілген заң жобаларын жіті қадағалап отырды. Думаның 10 шілдедегі мәжілісінде ар-ождан бостандығы туралы заң жобасын талқылау жоспарланған болатын. Бұл мәселе бойынша фракциясы атынан С. Алкин баяндама жасауы керек еді. Алайда бұл заң жобасы 9 шілдеде Дума таратылғандықтан талқылусыз қалды.

Мұсылман фракциясының өкілдері Думада құрылған жер, азаматтық теңдік, қаржы және т. б. комиссиялардың құрамына енді. Мұндай комиссиялардың құрылуы барысында кейбір ұлт аймақтардан келген депутаттарға оын бөлінбей қалды. Мәселен, жер комиссиясында қазақ депутаттарына бірде орын бөлінбеген еді. Осыған байланысты 30 маусым күні Дума отырысында А. Бірімжанов сөз сөйлеп, қазақ елінің жерге байланысты шешілмей жатқан көп мәселелері бар екенін айтып, жер мәселесі бойынша құрылған комиссияның құрамына қазақ депутаттарының өкілін енгізу қажеттігін ұсынды. А. Бірімжановтың сөзін мұсылман фракциясының тағы бір мүшесі - Ш. Сыртланов қуаттап сөйледі.

Елдегі ресми билікке оппозицияда тұрған саяси күштермен мұсылман фракциясы бірге болды. Олар Думаның құқын кеңейте түсуде, заң шығару ісімен қатар үкіметті де Дума қолына тапсыруды талап етті. Оған жауап ретінде 1906ж. 9 шілдеде ІІ Николай Думаны тоқтату жарлығына қол қойды. Осылайша алғашқы Ресей парламентінің ғұмыры қысқа болып, бар-жоғы 72 күнге созылды. Соның нәтижесінде мұсылман фракциясының Мемлекеттік дума арқылы шешеміз деген үлкен үміттері жүзеге асырусыз қалды.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.