Салықтық бақылауды ұйымдастырудың экономикалық мазмұны
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Экономика және бизнес факультеті
Қаржы кафедрасы
Дипломдық жұмыс
САЛЫҚТЫҚ БАҚЫЛАУ ЖӘНЕ ОНЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
Орындаған:
Таджибаева А.А.
Ф04К1 тобының
студенті
Ғылыми жетекшісі :
Арзаева М.Ж.
э.ғ.к. аға оқытушы
Норма бақылаушы :
Арзаева М.Ж.
э.ғ.к. аға оқытушы
Сын пікір беруші :
Мулкеманова А.Ж.
Алматы қаласы бойынша
салық комитетінің бас
маманы
Қорғауға жіберілді:
Қаржы кафедрасы
Ермекбаева Б.Ж
меңгерушісі
э.ғ.к., доцент
Алматы 2008
Автореферат
Жұмыста салықтық бақылаудың мемлекеттік қаржылық бақылаумен байланысы
мен мазмұны ашылып, оның ерекшелігі, әрекет ету ортасы және бақылау
объектісі анықталып отыр. Салықтық бақылаудың әр түрлі аспектілеріне, яғни
ұйымдастырушылық, әдістемлік, техникалық сипаттама берілген. Салықтық
бақылаудың салық жүйесінде және жалпы экономикалық салада алатын орны нақты
айқындалған және оның қазіргі жағдайдағы кемшіліктері көрсетіліп, оларды
жою қажеттігі негізделген.
Салықтық бақылаудың құқықтық негіздеріне талдау жасалып, оның
Қазақстан Республикасындағы ұйымдастырылуына баға беріледі. Салықтық
бақылаудың тиісділігіне кері әсерін тигізетін және бүгінгі таңдағы салықтық
бақылау субъектісінің жұмысына қиыншылық туғызатын себептер анықталып,
оларды шешу мүмкіндіктері көрсетілген.
Жұмыс Қазақстан Республикасы мемлекеттік салық қызметінің Әуезов
ауданы бойынша салық комитетінің материалдарын талдау негізінде
жүргізіледі. Алға қойылған мақсаттарға жету барысында жылдық, тоқсандық
есептіліктері және жедел ақпараттары, сонымен бірге осы қарастырылып
отырған мәселе шеңберіндегі арнайы, жалпы экономикалық және құқықтық
әдебиеттері қолданылды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты салықтық бақылауды ұйымдастырудың
ерекшелігін талдап, салықтық бақылаудың экономикалық мазмұнын, мақсатын
және мүдделерін зерттеп, салықтық бақылауды ұйымдастыруды жетілдіруге
ұсыныс жасау.
Осы қойылған мақсатқа сәйкес келесідей міндеттерді шешу көзделеді:
- салықтық бақылауды ұйымдастырудың экономикалық маңызы мен объективті
қажеттілігін ашу;
- салықтың бақылаулық қызметінің мазмұнын, қаржылық бақылаудың
жүйелі бөлігі ретінде оның ерекшелігін, сонымен бірге мәні мен ұйымдастыру
қағидаларын қарастыру;
- салықтық бақылау ұйымдастыру мен бюджетке түсетін төлемдерді бақылаудың
жүргізілу тәртібі;
- салық органының жұмысын негізге ала отырып, салықтық бақылаудың
ұйымдастырылуы мен әдісін жетілдіру бағыттарын қарастыру.
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Экономика және бизнес факультеті
Қаржы кафедрасы
Диплом жұмысын орындауға берілген тапсырма
Студент Таджибаева А.А.
Жұмыстың тақырыбы: Салықтық бақылау және оны жетілдіру жолдары
№_________ ___________________ бұйрығымен бекітілген
Аяқталған жұмысты өткізу мерзімі 2008ж
Жұмысты бастауға деген мәліметтер
___________________________________ ___________
___________________________________ ______________________________
Диплом жұмысында қаралатын сұрақтардың тізімі немесе диплом жұмысының қысқа
мазмұны
а) Салықтық бақылауды ұйымдастырудың экономикалық мазмұны мен мақсаты және
негізгі қағидалары
б) Салықтық бақылауды ұйымдастырудың қазіргі кезеңдегі жағдайына талдау
жасау
в) Салық комитетінің салықтық бақылау жұмысының ұйымдастырылуын
жетілдіру
Диплом жұмысына дайындық
к е с т е
Тарау аттары,қарастырылған сұрақтар Ғылыми Ескертпелер
р тізімі жетекшіге
№ тапсыру
мерзімі
1 Әдебиеттерді іріктеу және талдау.Негізгі
көздер бойынша библиография құру.
2 Ғылыми жетекшімен келісе отырып диплом
жұмысының жоспарын тұзу(құрастыру).
3 1-тарауды тексерту.
4 Тәжірибелік метериалдарды жинақтау және
талдау.
5 Ұсыныстар мен нәтижелер бойынша ғылыми
жетекшімен келісу.
6 Диплом жұмысына қойылған ескертпелер
бойынша толықтырулар жасалып, кафедраға
соңғы нәтижені тапсыру.
7 Пікір және Сын-пікірмен танысу
8 Пікір және Сын-пікірді есепке ала отырып
жұмысты қорғауға дайындықтың аяқталуы.
Тапсырманы беру мерзімі _____________________________
Қаржы кафедрасы
Ермекбаева Б.Ж.
кафедра меңгерушісі: ___________________________ э.ғ.к.,
доцент
(қолы)
Ғылыми жетекші ____________________________ Арзаева
М.Ж.
(қолы)
э.ғ.к., аға оқытушы
Тапсырманы орындауға қабылдаған
Студент __________________________
Таджибаева А.А.
(қолы)
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
1 Салықтық бақылаудың теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .8
1.1 ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
Салықтық бақылауды ұйымдастырудың экономикалық мазмұны 8
1.2 мен
мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
... ... ... ...
Салық бақылауын ұйымдастырудың объективтігі мен
2 негізгі
қағидалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
2.1 ... ... ... ... ... ...
23
2.2
Салықтық бақылауды ұйымдастырудың қазіргі кезеңдегі 27
жағдайына талдау
жасау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .
3 Салықтық бақылаудың заңдық және нормативтік
қағидаларының орындалу деңгейіне талдау
3.1 жасау ... ... ... ... 38
Бюджетке түсетін түсімдерді салықтық бақылаудың
жүргізілу тәртібі және оның тиімділігін 38
бағалау ... ... ... ... ...
Салықтық бақылаудың тиімділігін арттыруды жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... .
Салық комитетінің салықтық бақылау жұмысының
ұйымдастырылуын
жетілдіру ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .
...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .5 7
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
60
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
...
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қаржы жүйесін тұрақтандыру
қажеттігінен, бюджетті табыс көзімен қамтамасыз ету барысында, сондай- ақ
заңды және жеке тұлғалардың мемлекет алдындағы міндеттерін сапалы орындау
кезінде салық тәртібін сақтау арқылы мемлекеттің қаржыны бақылау саласында
жаңа бағыттың, яғни салықтың бақылауы бағытының қалыптасуына алып келді.
Бүгінгі таңдағы дамып келе жатқан экономикамыздың салықтық
қатынастарының күрделенуі, оларды бақылауды қазіргі кездегі өзекті
мәселелердің бірі. Ол қоғамымыздағы әр түрлі салықтық қатынастардағы
шаруашылық субъектілердің, кәсіпорындар мен жеке тұлғалар сияқты салық
төлеушілер нысандарының көбейіп, әр түрлі деңгейдегі салық төлеушіні
бақылаудың бірнеше жолдарының қажеттігімен де байланысты. Салықтық бақылау
мемлекеттің қаржылық бақылауының құрамдас бөлігі бола тұрып, әр түрлі
деңгейдегі бюджеттің табысын барынша өсіруді қамтамасыз етуге бағытталған
қаржылық және бюджеттік саясаттарды іске асыруға мүмкіндік береді.
Салықтық бақылау мемлекеттің және қоғамның мүддесін қамтамасыз етуге,
ақшалай қаражат қорларын қалыптастыру кезінде мемлекет алдындағы заңды және
жеке тұлғалардың міндеттерінің орындалуын бақылауға бағытталған.
Экономикадағы түбегейлі өзгеріс - әр түрлі меншік түрлерінің пайда
болуы, шаруашылықтардың нарықтық қатынастарға көшуі, халықтың ақша
қаражаттарының өсуі кезіндегі салықтық қатынастарды реттеу, бақылау
құбылыстарын толық қамти алмағандығын көрсетті. Нарықтық экономика
мемлекеттің көп араласуын қажет етпейтін болғандықтан, барлық дамыған
елдердегідей экономиканы мемлекет тарапынан бақылаудың бірден-бір құралы
–салық жүйесі болды. Яғни, әлемдегі дамыған елдер тәжірибесінде, нарықтық
экономиканы салық саясаты арқылы, оның ішінде салықтың бақылау функциясын
тиімді пайдалану арқылы реттеп отырады.
Экономикадағы дағдарыстың тереңдеуі мен Республикамыздағы ақша
айналымының бұзылуы, әсіресе қолма-қол ақшамен жұмыс істеуші кәсіпкерлер
арасында табыс жасырушылық көбейіп, етек алуына байланысты табыс
жасырылғаны үшін қылмыстық жауапкершілікке тарту қажеттігі туындады.
Жұмыста салықтық бақылаудың мемлекеттік қаржылық бақылаумен байланысы
мен мазмұны ашылып, оның ерекшелігі, әрекет ету ортасы және бақылау
объектісі анықталып отыр. Салықтық бақылаудың әр түрлі аспектілеріне, яғни
ұйымдастырушылық, әдістемлік, техникалық сипаттама берілген. Салықтық
бақылаудың салық жүйесінде және жалпы экономикалық салада алатын орны нақты
айқындалған және оның қазіргі жағдайдағы кемшіліктері көрсетіліп, оларды
жою қажеттігі негізделген.
Салықтық бақылаудың құқықтық негіздеріне талдау жасалып, оның
Қазақстан Республикасындағы ұйымдастырылуына баға беріледі. Салықтық
бақылаудың тиісділігіне кері әсерін тигізетін және бүгінгі таңдағы салықтық
бақылау субъектісінің жұмысына қиыншылық туғызатын себептер анықталып,
оларды шешу мүмкіндіктері көрсетілген.
Жұмыс Қазақстан Республикасы мемлекеттік салық қызметінің Әуезов
ауданы бойынша салық комитетінің материалдарын талдау негізінде
жүргізіледі. Алға қойылған мақсаттарға жету барысында жылдық, тоқсандық
есептіліктері және жедел ақпараттары, сонымен бірге осы қарастырылып
отырған мәселе шеңберіндегі арнайы, жалпы экономикалық және құқықтық
әдебиеттері қолданылды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты салықтық бақылауды ұйымдастырудың
ерекшелігін талдап, салықтық бақылаудың экономикалық мазмұнын, мақсатын
және мүдделерін зерттеп, салықтық бақылауды ұйымдастыруды жетілдіруге
ұсыныс жасау.
Осы қойылған мақсатқа сәйкес келесідей міндеттерді шешу көзделеді:
- салықтық бақылауды ұйымдастырудың экономикалық маңызы мен объективті
қажеттілігін ашу;
- салықтың бақылаулық қызметінің мазмұнын, қаржылық бақылаудың
жүйелі бөлігі ретінде оның ерекшелігін, сонымен бірге мәні мен ұйымдастыру
қағидаларын қарастыру;
- салықтық бақылау ұйымдастыру мен бюджетке түсетін төлемдерді бақылаудың
жүргізілу тәртібі;
- салық органының жұмысын негізге ала отырып, салықтық бақылаудың
ұйымдастырылуы мен әдісін жетілдіру бағыттарын қарастыру.
Диплом жұмысы үш тараудан, кіріспе мен қорытындыдан және қолданылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 САЛЫҚТЫҚ БАҚЫЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Салықтық бақылауды ұйымдастырудың экономикалық мазмұны мен
мақсаты
Бақылау мәселесі экономика ғылымында бүгінгі таңда бірінші қатардағы
жоспарда тұр, яғни бұл өте өзекті мәселе болып отыр. Бақылау мәселесін
зерттеген көптеген авторлардың көзқарастары бақылауды басқарудың құрамдас
бір бөлігі екендігінде, оның кез-келген дәрежеде біліктілікпен басқару
мүмкін еместігін айтуда және басқарылушы жүйе неғұрлым көпжақты және
кәсіби болса, соғұрлым бақылау да күрделі болуы тиіс.
“Мемлекеттің салық саясатының іске асуы оның салықтық іс-
әрекеті болып табылады”- деп А.И.Худяков пен Г.М.Бродский өз еңбектерінде
атап көрсетті. Мемлекеттің салық саясатының негізінде, сол арқылы мемлекет
өзінің салықтық іс-әрекетін жүзеге асыра алатын қандай да бір ойлар,
көзқарастар жүйесі және белгілі бір идеологиялар жатыр. [1, 99 б].
Мысалы, Т.Ф. Юткинаның ойынша “салық саясаты – бұл үкімет
орындары мен басқару органдарының салық заңдарын белгілі бір мақсаттарға
қолдануды анықтаушы іс-әрекеттердің кешені”[2].
Нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңінде салық саясатының негізгі
бағыты немесе салық саясатының басты мақсаты – салық жүйесін құру және оның
тиімді қызмет етуіне мүмкіндік беретін салық механизмін іске асыру,- дей
келе Б.Ж.Ермекбаева: салық жүйесінің негізгі компоненттерінің құрамына:
қаржы қатынастарын және оларды анықтайтын салықтар; салық механизмі, яғни,
салық салу әдістері мен жолдары; нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар; салық
салуды басқару және салық қызметі органдарын кіргізсе, бізде осы сәтте
салық салуды бақылауды да салық жүйесінің негізгі компоненттерінің бірі деп
қосу орынды болар еді деген ой туындайды. [3, 10 б].
Мемлекеттік бақылау түрлері, оның ішінде мемлекеттік қаржы бақылауы
терең зерттеліп, содан кейін ғана мемлекеттік саяси, экономикалық және
әлеуметтік қайта құруларға сәйкес шешімдер мен ережелер бекітіледі. Олардың
орындалуынсыз қоғам алға қойған мақсаттарына: экономикалық өсуге, қаржы
тұрақтылығына, азаматтардың өмір сүру деңгейін көтеруге, олардың
қауіпсіздігіне және тағы сол сияқтыларға қол жеткізе алмайды.
Бұл туралы А.Смит 1776 жылдары-ақ салық жүйесі қағидаларын жасағанда:
мемлекеттің қол астындағылары мүмкіндігінше өзінің үкіметін ұстауға өз
мүмкіндіктері мен күштеріне сәйкес қатысулары керек, яғни, олар мемлекеттік
қорғаныс пен қамқорлықты қолдану дәрежесіне сай болуы керек деп айтып
кеткен. [4, 588 б].
Осыған орай, біздің ойымызша бақылау дегеніміз кері байланыстың бір
түрі бола отырып, сол сәтте басқару шешімдерінің орындалуына ұйытқы бола
алады. Басқарылу обьектісі туралы қажетті ақпараттарды алып, оны талдау
арқылы, оған шаралар қолдануға, яғни жағдайды түзетуге бағытталған
нормативтік актілермен басқару шешімдерін қабылдау қажеттігі туралы
қорытындылар жасауға болады.
Ал салықтық бақылау деп салық заңдылықтарының, яғни Салық кодексі және
заңдық нормативтік актілерді т.б. орындалуын бақылауды түсіну қажет.
Негізгі заңның бұзылмауын қадағалау – ол Заңның әр бір саласына қатысты
жалпы мемелекеттің міндеті. Құқықтық нормативтік актілерді шығарып және
оның орындалуын бақылауды жүзеге асыра отырып, мемлекет қоғамдық саяси
жүйенің субъектісі ретінде әрекет етеді. Сол арқылы мемлекеттік бақылау заң
мен тәртіптің сақталуын қамтамасыз етеді. Сол жағынан салық заңдылықтарының
сақталуын бақылаудың басқа салалардан ешбір айырмашылығы жоқ.
Қазіргі таңдағы экономистер салықтық бақылауға төмендегіше белгілермен
сипаттамалар береді:
Біріншіден, салықтық бақылау мемлекеттік бақылаудың бір түрі болып
табылады, яғни оны мемлекеттің бақылау қызметін атқарушы мемлекеттік орган
жүзеге асырады. Сонымен бірге, бұл мемлекеттік орган біржақты мемлекеттің
өкілетті органы ретінде бөлініп, сол берілген функцияны атқару мүмкіндігіне
ие.
Екіншіден, салықтық бақылау қаржылық бақылаудың бір түрі болып
табылады. Қаржылық бақылауға А.И.Худяков: “Бұл мемлекеттік және қоғамдық
органдардың орталықтанған және орталықтанбаған ақша қорларының қалыптасуы,
бөлінуі және қолданылу процестерін тексеруге негізделген іс-әрекеті”- деп
анықтама береді. [5-184,219 б]. Оны жүргізу барысында мекемелер мен
кәсіпорындардың және азаматтардың ақша қорларын заңды және мақсатты
пайдалануын тексереді. Сол арқылы экономиканың дамуына, халық жағдайын
жақсартуға және оны тиімді қолданылуын қадағалайды.
Салық бақылауын жүзеге асыру іс жүзінде мемлекеттің қаржылық іс
әрекетіне бағытталған, ақша қорларын құрауға кететін және осы мемлекеттің
қаржы жүйесінің құрамына кіретін табыстарды жинау болып табылады.
Үшіншіден, салықтық бақылау мемлекеттік бақылаудың арнайы түріне
жатады. Бұны бірінші кезекте салықтық бақылауды тек арнайы өкілетті орган
ғана жүзеге асыра алатындығынан көруге болады. Салықтық-бақылаудың
арнайылылығы оның төртінші қырын - функционалдығын ашады, кез-келген
салықтық міндеттері бар заңды және жеке тұлғалардың меншік түрлеріне,
ұйымдастыру - құқықтық нысанына және айналысатын іс-әрекет түріне қарамай
кез-келгені оның обьектісі бола алатындығынан көруге болады.
Кейбір салық-қаржы, экономикалық әдебиеттерден: салықтық бақылаудың
өздігінен айтарлықтай күрделі ұйымдық жүйе болып табылатындығын және
төмендегідей элементтерден: а) бақылау субъектісі; б) бақылау объектісі; в)
бақылау тақырыбы немесе пәні; г) бақылау мақсаты; д) бақылауды жүзеге асыру
әдістерінен тұратындығын көруге болады. [6].
Салықтық бақылаудың субъектісі дегеніміз- мемлекеттің салық қызметі,
яғни, тек салықтық тексеру жүргізуге құқығы бар орган – салық комитеті.
Салықтық бақылау объектісі салық заңдылықтары бойынша заңды
міндеттемелер жүктелген тұлғалар болып табылады. Оларға төмендегі негізгі
топтарды жатқызуға болады: 1) салық төлеушілер; 2) салық агенттері; 3)
банктер; 4) салық төлеуші туралы ақпараттары бар тұлғалар.
Салықтық бақылау пәні дегеніміз тексерілушінің салық заңдары, Салық
Кодексі, заңдық нормативтік актілер және де ресми құжаттар бойынша
атқаруға, орындауға тиіс міндеттері.
Салық бақылаушының мақсаты:
1) салық заңдарын бұзушылық фактілерді немесе салықтық құқықтық
қатынастарда қатысушының өз міндетін сапасыз орындалғанын анықтау;
2) айыптыларды анықтау және оларды заңда бекітілген жауапкершілікке
тарту;
3) салық заңын бұзушылықты жою;
4) қарыздарды өндіру бойынша шаралар қолдану түріндегі мемлекеттің
материалдық пайдасын қорғау;
5) салық заңын бұзушылықтың алдын алу.
Соңғы мақсат бойынша айтар болсақ, салықтық тексеру барысында, тіпті
заң бұзушылық болмағанның өзінде де салық төлеуші өзі салықтық
міндеттемелердің орындалуын мұқият қадағалап отыратын болады.
Салықтық бақылауды әр түрлі аспектілерде: ұйымдастыру, әдістемелік,
техникалық жағынан қарастыруға болады. Салықтық бақылаудың әдістемесіне
келер болсақ, бұл нақты жүзеге асырылатын әдістер мен тетіктер.
Салықтық бақылаудың әртүрлі негіздерін құрай отырып, төмендегіше
жіктеуге де болады.
Салықтық бақылауды жүзеге асыру нысаны бойынша: 1) тікелей бақылау; 2)
сырттай бақылау деп бөлуге болады.
Тікелей салық бақылауына, біріншіден, тексеру бақылау объектісінде
өтетіндігімен, екіншіден, тексеруші тұлға алғашқы құжаттармен, салықтық
есепке қатысты құжаттарды тексеруін талдау жасайтындығымен сипаттауға
болады. Бұл салық бақылауына құжаттық, рейдтік және хронометражды тексеруді
жатқызуға болады.
Сырттай салық бақылау біріншіден, бақылау субъектісі мен объектісі
тексеру жүргізу кезінде байланысқа түспеуі мүмкін, яғни сырттай тексеру
жүргізіле беретіндігімен сипатталады. Екіншіден, тексеруші негізінен
есептермен жұмыс істейді. Бұл салықтық бақылауға камералдық тексеруді
жатқызуға болады.
Салықтық бақылау өткізу уақыты бойынша: алдын-ала, қазіргі немесе
ағымдағы және кейінгі деген түрлерге бөлінеді.
Алдын-ала салықтық бақылау, аты айтып тұрғандай-ақ, кез-келген
қаржылық шаралардың жүзеге асырылу барысында ешқандай салық заңдылығына
қайшы келмеуі үшін жасалады. Кейде бұл тексеру түрін жедел тексеру деп те
атайды. Бұл тексеру түрін салық төлеуші банктерде шот ашу кезінде
құжаттарына виза қойдыру кезінде, мекемені ашу құжаттарын оқу, әр түрлі
келісім-шарттарын, жедел амортизация әдісін қолдану бойынша есеп сметаларын
қарау, жаңа салық төлеушіні тіркеу барысында жүзеге асырылады.
Ағымдағы бақылау түрін де жүзеге асыра беру салық жүйесінде мүмкін емес.
Оны жүзеге асыру үшін бақылаушы орган қаржылық операцияға қатысты болуы
керек. Яғни, бұл бақылау түрі негізінен салық және басқа да бюджетке
міндетті төлемдердің толық және дер кезінде түсуін банктік ақпараттар
негізінде бақылауға арналған. Сонымен бірге, бюджеттік жүйелердің
деңгейлеріне бөлу туралы қазынашылық органның ақпаратын бақылау, тіркеуге
тұрмаған немесе лицензиясы жоқ кәсіпкерлікпен айналысушы тұлғаларды анықтау
үшін, салық төлеушінің төлеуге қабілетсіз болуының себебін зерттеу
барысында жүзеге асырылады. Осының негізінде кейінгі салықтық бақылау түрі
ең негізгі салықтық бақылау түрі болып табылады. Кейінгі бақылауда салық
органы тарапынан барынша толық тексеру арқылы жүзеге асырылады. Бұл бақылау
түрі мекеменің - салық төлеушінің қаржы-шаруашылық іс-әрекетін жан-жақты
терең зерттейтіндігімен, сол арқылы алдын-ала, ағымдық бақылауларда
көрінбеген кемшіліктерді анықтайтындығымен ерекшеленеді.
Тәжірибе жүзінде ең көп қолданылатын бақылау, кейінгі бақылау түрі
десек те, жоғарыда аталған барлық бақылау түрлері бір-бірімен өзара
байланыста қолданылуда. Бақылаудың нақты бір түрін таңдап алу, салық
жүйесінің және салықтық бақылауды ұйымдастырудың даму дәрежесіне
байланысты.
Салықтық бақылау ішкі және сыртқы сипатта болады.
Ішкі бақылау түрі-бақылау субъектісі мен бақылау объектісі бір ұйымдық
жүйенің бөлімдері болған жағдайда жүргізіледі. Мысалы, Министірлік өзіне
қарасты ведомстволарды өз салық міндеттемелерін, заңдылықтарын қалай
орындап жатқандығын тексереді.
Сыртқы бақылау өзіне қарасты емес субъектілерге қатысты жүзеге
асырылады. Мұндай бақылау салық комитеті органдарының тексеруіне тән .
Салықтық бақылаудың ішкі бақылау түрі қажет екендігі күмәнсіз, яғни
әрбір салық төлеуші өзінің салықтық міндеттемелерін толық және дер кезінде
орындауға ұмтылуы керек. Бірақ, бұл ішкі бақылауды мемлекеттік бақылау деп
айтуға да болмайды, мұнда салық төлеуші өзін-өзі бақылайды.
Біріншіден, салықтық бақылау-ол мемлекеттің өкілетті органы арқылы
мемлекет атынан жүзеге асырылады. Ішкі бақылауды мекеме басшысы жасаса, ол
мемлекеттік орган ретінде қарастырыла алмайды.
Екіншіден, салықтық бақылауда бақылаушы субъект- бақылаушы объект
деген сызбамен жүзеге асырылады. Ішкі бақылау жағдайында бақылаушы объект
өзін-өзі тексереді.
Сондықтан, ішкі шаруашылық бақылау қажет бола тұрса да, сондай-ақ,
оның салық тәртібін жақсартуға әсері бар болса да оны салықтық бақылауға
жатқызуға болмайды. Салықтық бақылау тек салықтық қатынастарға ғана билеуші
және бағынушы үлгі түрінде жүзеге асырылып отырылады. Мұнда бақылаушы
мемлекеттік орган, яғни мемлекет өкілеттік берген салық органы болып
табылады, сондықтан да аудиторлық тексерулерді салықтық бақылауға жатқызуға
болмайды.
Салықтық бақылау жүргізілетін шеңбердегі салықтық қатынастар сипатына
қарай: материалдық және ұйымдастырушылық деп екіге бөлінеді.
Материалдық салықтық бақылау түрін материалдық салықтық қатынастар,
салықтық міндеттемелердің орындалуы, яғни, салықтың толық және дер кезінде
төленуі, сонымен бірге оның орындалуына қатысты элементтерді тексеруден
өткізуі жатады.
Ұйымдастырушылық салықтық бақылау түріне ұйымдастырушылық реттегі
салықтық-құқықтық қатынастар жатады. Яғни, мұнда салықтың есептелуі,
ұсталуы, аударылуының дұрыс немесе дұрыс еместігі анықталады. Сонымен
бірге, салық төлеушінің салық сомасын бюджетке аударуы туралы құжаттарының
орындалуы бойынша банктің іс-әрекетін де тексеру жатады.
Салықтық бақылау - ол салықтық тексеру немесе тексеру мақсатындағы
бақылау болып табылады. Салықтық бақылауды жүзеге асыру үш кезеңнен тұрады:
1) тексерілетін салық төлеуші туралы ақпараттарды жинау; 2) жиналған
ақпараттарды бағалау; 3) жиналған ақпараттар бойынша шамалау немесе
мөлшерлеу. Ақпарат жинау процесінде салықтық бақылау субъектісі,
тексерілетін объектінің жұмыс жағдайы туралы мәлімет алуы керек. Алынған
мәліметтерді талдай отырып, бағалап тексеруші тексерілуші объектіге заңды
немесе заңсыз екендігін көрсетіп қорытынды сипаттама береді. Сол сипаттама
бойынша тексерілуші объект салық заңын бұзған, бұзбағандығын шамалап, оған
бұзған жағдайда қандай дәрежедегі жауапкершілікке тартылатындығын шешеді.
Алынатын құжат көздеріне қарай салықтық тексеруді құжаттық және
фактілік (іс жүзіндегі) тексеру деп екіге бөлуге болады. Құжаттық тексеру
дегеніміз бұл тексерілу объектісі және оның регламенттеріне құжаттардағы
(алғашқы және кейін жинақталған) мәлімдемелердің қаншалықты сай екендігін
анықтап тексеру. Ал фактілік (іс жүзіндегі) тексеру дегеніміз - бұл
тексерілу объектісінің сандық және сапалық жағдайын зерттеу, лабораториялық
сараптама, өндірістегі шикізат және материалдардың бақылаулық өнімін
шығару, тағы сол сияқты әдістермен жүзеге асырылатын тексеру.
Құжаттық тексеруге заң жағынан салық кодексі салық органы
қызметкерлеріне заңды және жеке тұлғалардан тексеруге қажет деп саналатын
құжаттарды тексеруіне кеңінен құқық беріп отыр. Салық кодексінің 537 бабына
сәйкес салық органы қызметкерлері барлық ақшалық құжаттар, бухгалтерлік
кітаптар мен есептіліктер, декларация және салық сондай-ақ, басқа да
бюджетке міндетті төлемдерді есептеуге қатысы бар барлық құжаттарды талап
ете алады.[7]
Ал фактілік (іс жүзіндегі) тексеру бойынша салық кодексі: біріншіден,
заңды және жеке тұлғалардың ақша-қаражаттарын, құнды қағаздарын және тағы
басқа құндылықтарын, екіншіден, заң талабына сай әрекет ете отырып, табыс
табуға қатысы бар, салық салу объектілерін, үшіншіден, сауда ұйымдары және
басқа жеке кәсіпкерлерден бақылаулық тауар сатып алуға құқық беріп отыр.
Салықтық тексерудің ішіндегі ең негізгі әдісі құжаттық тексеру болып
табылады. Себебі, құжаттық тексеру барысында салық есебіне байланысты
барлық құжаттар толық тексеріледі. Онда салық салуға қатысы бар барлық
қаржы-шаруашылық операцияларының растығы, құжаттарды арифметикалық және
формальды тексеру немесе арнайы құжаттық пен фактілік бақылау әдістерімен
тексеруге болады. Құжаттық тексерулер нәтижесінде қосымша есептелген
салықтар, айыппұлдар мен өсімпұлдар сомасы жалпы түсімнің 20 %-ын құрайды,
ол салық төлеушілердің салық заңдарын сақтаушылығын арттыру құралы болып
табылады, сонымен бірге салық төлеушінің салықты төлемегенінен төлегені
артық екендігін түсінуіне мүмкіндік береді. Барлық салық төлеушілерді
жаппай құжаттық тексерумен қамту аумақтық салық комитеттерінің
ресурстарының шектеулігіне байланысты мүмкін емес. Сондықтан құжаттық
тексеруге салық төлеушілерді іріктеу ең өзекті мәселе болып табылады.
Салықтың түрлеріне бөлместен тексеру объектілерін таңдау бір әдіспен
жүргізіледі. Бірақ салық қызметкерлері бір мезгілде бірнеше әр түрлі
әдістерді қолдануды көздейді. Мұндай таңдаудың мақсаты - әдетте, салық
төлеуден жалтаруды дұрыс көретін салық төлеушілерді табу, яғни үлкен
көлемде қосымша есептеулердің болуына мүмкіндік беретін салық төлеушілерді
табу.
Бүгінгі таңда еліміз салықтық әкімшіліктендіруді жетілдіру барысында
салықтық тексерулерді жоспарлауды автоматтандыру жағынан айтарлықтай
тәжірибе жинақтап отыр. [8, 17 б]. Салықтық әкімшіліктендіруді жетілдіруде
Салық аудитінің электрондық бақылауы (әрі қарай САЭБ) ақпараттық жүйесін
енгізу үлкен жетістік болып отыр. Бұл ақпараттық жүйе салықтық тексерулерді
жүргізуді және жоспарлауды автоматтандыруға мүмкіндік береді.
САЭБ жүйесіндегі бақылау жұмысын жоспарлау процесін автоматтандыру -
салық мамандарына нүктелік аудитті жүргізу құралы ретінде бақылау
шараларын жүргізуін тиімдірек етуге мүмкіндік береді. [8]. Салық
органдарының ақпараттануы шеңберінде салық төлеушілерді іріктеу әдісі –
автоматтандырылған камералдық бақылау мен жоспарлаудың прогрессивті әдісі
және салықтық тексеруді алып барушы – сияқты өзара байланысты шаралар
кешені есебінен шешіледі. Салық төлеушіні тексеруге автоматты түрде іріктеу
– салықтық есептіліктерден қателіктерді, есептіліктердегі мәліметтер мен
басқа мәліметтердің қарама-қайшы келуін табу және оларға терең талдау жасау
арқылы жүзеге асырылады.
Формальдық тексеру кезінде құжаттағы реквизиттердің дұрыс толтырылуы,
айтылмаған түзетулер болуы, өшірілулер, мәтінде қосымша жазылған сандардың
болуы; материалды-жауапкершілікті және лауазымды-қызметтік тұлғалардың
қойған қолдарының растығы тексеріледі.
Ал арифметикалық тексеруде құжаттардағы есептеулердің дұрыстығы,
мысалы, есеп нысандарындағы сандардың алғашқы құжаттардағы қорытындыларға
сай келуін анықтайды. Қаржы шаруашылық операциялардың растығын шаруашылық
байланысы бар мекемелерден қарама-қарсы тексеру арқылы анықтайды.
Салықтық тексеру бірнеше мерзімнен тұрады: а) тексеруге дайындалу; б)
тексеруді жүргізу; в) тексеру нәтижесін рәсімдеу; г) анықталған салық заңын
бұзушылықтарды жою үшін нұсқаманың, қаулының орындалуын бақылау. Салықтық
тексерулер салық төлеушінің жұмыс істеп жатқан кезеңіндегі, бұдан алдыңғы
тексеру өткен кезеңнен бастап бері қарай, сонымен бірге мекеменің жабылу
немесе банкроттық жариялану қарсаңында жүргізіледі. Құжаттық тексеру
кезінде бұрынғы тексерудің материалдарын зерттеп қандай салық заңдарын
бұзушылықтар болғандығы туралы мәліметтерді игереді.
Салық органының қызметкері тексерудің алдында:
а) бұрынғы тексеру материалдарымен, оның ішінде салық заңы бойынша
қателескені және салық заңын бұзушылық болған, болмағандығымен танысу;
б) салық төлеуші бұрынғы жіберген қателіктерін немесе кемшіліктерін
жою туралы салық органының ұсынысын орындаған, орындамағандығын анықтауы;
в) салық төлеушінің бет есебінің негізінде бюджетке төленген
төлемдерді салық төлеушінің салықтық есебіндегі аударылған сомалармен
салыстыру;
г) кеден органына кеден арқылы жүк өткен-өтпегендігі туралы мәлімет
алу үшін сұраныс жіберуі тиіс.
Құжаттық тексерудің нәтижесі төмендегідей рәсімделуі тиіс:
а) ешқандай заң бұзушылық анықталмаған жағдайда, мекеменің аты, оның
салық төлеуші ретінде тіркеу номері, банктегі шоты, тексеру күні, қай
кезеңді тексергендігі, тексеруге тартылған құжаттар туралы мәліметтер
көрсетіліп, тексеру кезінде ешқандай заң бұзушылық анықталмағандығы туралы
анықтама 2 дана болып түзіледі. Анықтамада алдыңғы тексеру барысында қандай
заң бұзушылық анықталғаны, олардың дұрысталғандығы, қандай бухгалтерлік
құжаттарға түзетулер енгізілгендігі көрсетіледі. Анықтамаға тексеруші,
мекеме басшысы, бас бухгалтер қол қояды;
б) салық заңдылықтарының бұзылғандығы анықталған жағдайда тексеру
нәтижесі бойынша акт түзіліп, онда жоғарыдағы мәліметтермен бірге
жіберілген қателіктерді суреттеп көрсетеді. Құжаттық тексеру актісі де 2
дана болып барлық қосымшалар тіркеліп жасалады, ал кейбір жағдайда хаттама
түзіліп, құжаттар тәркіленеді. Бірінші данасы тексеруден өткен мекеме
басшысына беріледі де, екінші данасы тексерушіге қалады.
Тексеруші төмендегі тәртіпті сақтауы тиіс:
-анықталған заң бұзушылықтарды айқын, жан-жақты, сәйкес заңдардың
нақты баптарымен көрсетуі тиіс;
-актінің мәтіні қосымшаларда көрсетілетін кестелермен, бірыңғай заң
бұзушылықтардың қайталанып тізбектелуімен толтырылмауы керек;
-актіде тек нақты, негізделген және құжаттармен дәлелденген салықтық
заң бұзушылықтар ғана көрсетілуі керек.
Актіге әр түрлі құжаттарға сәйкес дәлелденбеген мәліметтер мен ойша
топшыланған мәліметтерді көрсетуге болмайды. Актіге де екі жақты қолдар
қойылады. Салық төлеуші қол қоюдан бас тартқан жағдайда, "салық төлеуші қол
қоюдан бас тартты"- деп жазылады. Салық төлеушінің түсініктемесі актіде
көрсетіледі немесе оған қосымша ретінде тіркеледі.
Құжаттық тексеру актісі тексеру аяқталған соң тіркеу журналына
тіркеліп, сол бойынша хабарлама хат (уведомление) салық төлеушіге беріледі.
Хабарлама хатта 2 дана болып шығарылады. Оған салық органының басшысы қол
қояды және мөрмен бекітіледі. Есептелген салық сомасы туралы хабарлама хат
төмендегідей мазмұнда болуы тиіс:
1) салық төлеушінің аты, жөні (немесе мекеменің атауы);
2) СТН ;
3) хабарлама хаттың жазылған күні;
4) салық сомасы және айыппұл көлемі;
5) төлеу мерзімі;
6) шағымдану тәртібі және тағы сол сияқтылар.
Салық төлеуші жоғары тұрған салық органына салық органы шығарған
шешімге келіспей шағым жасаған жағдайда, қайта тексеруге хат жазып,
құжаттық тексеруді мұқият түрде қайта өткізеді және құжаттық тексеру
актісінің қосымша тексерілуі туралы қорытынды жасайды. Қорытынды
төмендегідей бөлімдерден тұрады:
а) Сипаттау бөлімі. Бұл бөлімде қорытындыны жасауға негіз болатын,
яғни келіспеушілікті көрсету керек және қорытынды жасауға қатысқан
лауазымды тұлғалардың тегі, аты, әкесінің аты көрсетілуі керек. Онда
сонымен бірге, қорытынды жасаушыларға көрсетілген барлық материалдар
тізбектелуі тиіс және осы қорытындыға кіретін кезең көрсетіледі;
б) Зерттеу бөлімі. Мұнда әрбір заң бұзушылықтарға әрбір нақты фактілер
көрсетіліп, зерттеу объектісі болып табылған құжаттық тексеру материалдары
талданады. Қорытындының бұл бөлімінде тексерушілердің бекіткендері,
құжаттармен негізделгендігі, тексерілушінің сол құжаттары, салық салу
объектісінің есебі, қазіргі тәртіп тұрғысынан дұрыстығы зерттелуі қажет,
яғни тексерушіге тексерілушінің жеткілікті материал берген-бермегендігі,
салық заңы бұзылғанына нақтылай байланысы бар фактілер жан-жақты мұқият
тексерілген-тексерілмегендігі тексерушінің салық төлеуші туралы шығарған
тексеру қорытындысы бойынша жауапкершілікке тартылғандығы немесе оның
қызметкерлерінің жауапкершілікке тартылуының негізділігі және тағы
басқалар. Бұл бөлімнің мазмұны төмендегідей талаптарға жауап беруге тиіс:
Мазмұнының жан-жақты, қысқа және анық суреттелуі, қисынды және
хронологиялық сипаттамасы, алғашқы және басқа құжаттардың күні мен
номерін, барлық қосымшаларына құжаттың негіздемелері болуы тиіс. Егер
қорытынды салық есебінің анық бір ережесіне негізделген болса, оларға
сілтеме берілуі тиіс.
в) Қорытынды бөлім. Бұл бөлімде әрбір салық заңын бұзушылық факт
бойынша, нақты шешілуге қойылған мәселелер бойынша нақты жауаптар беріледі.
Мұндағы қорытынды ой анық, қысқа, айқын, бұрынғы бөлімдегідей тізбектелген
ықшам болуы керек. Олар зерттелген материалдарды талдаудан мағыналы болып
шығуға тиіс.
Мұнда:
1) салықтық құқық бұзушылық фактілері және осы қорытындының негізі
болып табылған басқа да жағдайлар;
2) осы нақты факті салықтық құқық бұзушылық сипаты жағынан сай болған,
болмағандығы туралы қорытынды, сәйкес болған жағдайда нормативтік құқықтық
акті де көрсетіледі.
г) Қосымшалар бөлімі. Бұл бөлімде қосымша кестелер, есептіліктер мен
тағы басқа анықтама-цифрлы, қорытындыны құру барысында рәсімделген
материалдар беріледі. Әрбір қосымша номерленеді және қорытындыға олардың
нөмерлері мен атаулары көрсетіледі. Барлық қосымшаларға қорытындыны
жасаушылар қол қоюы керек.
Тексеруші салық төлеушінің салық заңдылықтарын бұзғандығын анықтаған
жағдайда салық кодексіне сәйкес қаржылық санкция қолданылады, лауазымды
тұлғалардың айыпты екендігі анықталған жағдайда олар әкімшілік
құқықбұзушылық туралы кодекске сәйкес әкімшілік жауапкершілікке тартылады.
Бұл жағдайда салық заңдылықтарын әкімшілік құқықбұзушылық туралы хаттама
толтырылады. Және әкімшілік айыппұл көлемі көрсетілген, әкімшілік
жауапкершілікке тартылуы туралы қаулы шығарылады.
Бұрын тексеруші толық біткен соң тексеру материалдары есеп бөліміне
бет есепке қондыру үшін берілуі тиіс болған. Қазіргі таңда бет есепте
енгізілген мәліметтер компьютерлік бағдарламалардың көмегімен (есептелген
салық, айыппұл, өсім сомалары) көрсетіледі.
Қосымша салықтық тексеру салық төлеушілердің салықтар мен басқа
төлемдерді дұрыс есептеуін, тек шағым бойынша қаралатын мәселелер ауқымында
ғана салық органдары қабылдайтын шешімдердің дұрыстығын бағалауға мүмкіндік
береді. Сөйтіп, қосымша тексеру ең алдымен, салық төлеушілердің мүдделері
үшін объективті және әділетті шешім қабылдау мақсатында жүргізіледі.
Егер құжаттық тексеру барысында салықтық қылмыс белгілері анықталса,
тексеру материалдары сәйкес шешім қабылдануы үшін құқық қорғау органдарына
(сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес бойынша агенттікке, сот орындарына т.б.)
берілуі тиіс.
Сонымен бірге, сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес бойынша агенттікке
төмендегі құжаттар да берілуі тиіс:
а) тексеруші және тексерілуші салық төлеуші-мекеме басшысы және
бухгалтері қол қойған, салық заң бұзылғандығын куәландыратын құжаттардың
түпнұсқасын тіркей отырып тексеру актісі;
б) қылмыстық белгілері бар салық заңдылықтарының бұзылуына кінәлі
лауазымды тұлғалардың түсініктемелері;
в) тексеруші мен салық төлеуші арасындағы келіспеушілік бойынша қайта
тексеру қорытындысы;
г) салық төлеушінің өзін ақтауға негіз болатын құжаттары.
Жоғарыдағылардың барлығы іс ретінде тіркеліп, жолдаушы хатпен бірге құқық
қорғау органына беріледі.
Салық бойынша шағымдануды сотқа дейін реттеу салық төлеушінің
наразылығын шешудің ең тиімді жолы екендігі тәжірибеден белгілі. Өйткені
мұнда салық төлеуші де, мемлекет те сотқа шығындалмайды. Биыл біздің
Республикамыздағы салық төлеушілерге салық қызметі органдарының шешімдеріне
шағымдануға мүмкіндік беретін салық аппелияциялары жүйесінің қолданыла
бастағанына 3 жыл болды.
Салықтық тексерудің аяқталу кезеңі есептелген салық, айыппұл,
өсімдердің төленуін, анықталған салық заңдылықтарының бұзылушылығының
түзетілуін немесе жойылуын жүйелі түрде бақылау болып табылады.Бақылауды
салық комитетінің тексеру жүргізген қызметкері жүзеге асырады.
1.2 Салық бақылауын ұйымдастырудың объективтігі мен негізгі қағидалары
Салық менеджменті салық салуды және салықты өндіруді ұйымдастыруды
қамтиды. Салық салынуын ұйымдастыру - салық төлеушінің салық
міндеттемелерін салық органы тарапынан заң аясында дер кезінде және толық
орындалуын ұйымдастыру. Салық міндеттемелері дегеніміз - салық төлеуші
тіркеуге тұрған сәттен бастап Салық кодексіндегі баптарға сәйкес, салық
түріне қарай салық төлеуші болуына байланысты сол салық түрінің
міндеттемелері. Атап айтқанда, салық есептілігін дер кезінде тапсыру, сол
есептілікте есептелген салық сомасын Салық Кодексінде бекітілген мерзімде
төлеу. Мұндағы төлеу салықты өндіруді ұйымдастыруға жатады. Салық органы
салық төлемдерінің есептелуі мен бюджетке түсуін ұйымдастырумен қатар,
салық түсімдерін болжау және жоспарлаумен айналысады. Ал жоспарлауды,
болжауды жүзеге асыру үшін жоғарыда аталған салық есептіліктеріндегі
мәліметтерге терең талдаулар жасау арқылы қол жеткізу мүмкіндігі туады.
Есептіліктегі мәліметтерге жасалған талдау сапалы болмаса салықтық жоспар
мен болжау нәтижесі де дұрыс болмайды. Салықтық талдау сапасы салық
есептілігіндегі салық сомасының дұрыс немесе дұрыс емес есептелуіне де
байланысты. Ал ондағы мәліметтердің дұрыс немесе дұрыс еместігін анықтау
салықтық бақылау аясында жүзеге асады.
Салықтық бақылауды жүргізілу шеңберіне қарай: салық сомасының дұрыс
есептелуін бақылау мен есептелген салық сомасының бюджетке өз уақытында
және толық түсуін бақылау деп екіге бөлуге болады. Ал бақылау объектісіне
қарай: салық төлеуші - жеке тұлғалар және салық төлеуші – заңды тұлғалар
деп екіге бөлуге болады. Салық сомасының дұрыс есептелуін бақылау -салықтық
тексеру, камералдық бақылау әдістерімен жүзеге асырылады. Есептелген салық
сомасының бюджетке дер кезінде түсуін бақылау салықтық берешектердің
төленуі тиіс мерзімі көрсетілген ескертпе хабарламалар беруден бастап,
мерзімі өткеннен кейін инкассалық нұсқаулар қойылып, салық төлеушінің
банктік шығыс операцияларын тоқтату, оның мүлкін пайдалануға шек қою т.с.с.
әдістермен жүзеге асырылады.
Салықтық бақылау объектісі – оны салу мен өндіру кезіндегі дұрыстығын
тексеретін салық менеджментінің құрамдас бөлігі.
Салықтық бақылаудың ұйымдастырылу барысындағы ғылыми негіздердің
байланыстылығын төмендегі 1 - суреттен көруге болады.
Қазақстан Республикасының нарықтық экономикаға өту жағдайында
нарық механизмдерін, жаңа салық кодексінің әрекет етуін әрі қарай тереңдету
салдарынан, салық жүйесінің түсінікті және тұрақты болуын қамтамасыз ету
барысы салықтар мен алымдардың рөлі мен мазмұнын күшейтті. Сол себепті
кәсіпорындарға салықты салудың кейбір кемшіліктерін ашуға байланысты
әрекеттеріміз де салық жүйесінің дұрыс бағытта дамуына өзінің оң әсерін
тигізеді.
М.Б.Кенжегузин салықтық - бюджеттік реттеуді – мемлекет
экономикасын реттеудің маңызды тетіктерінің бірі ретінде қарастырады.[9,
21б]. Бұл функциялар бағаларды либеризациялау үшін кең мүмкіндіктерді ашса,
кәсіпорындардың қызметі және олардың экономикалық бостандығы болса,
ведомстволық – бюрократиялық құрылымды қысқартса,
Салық салуды Салық менеджменті Салықты өндіруді
ұйымдастыру ұйымдасттыру
Есептелінетін салықты Салықтық болжау Бюджетке түсетін
болжау салықты болжау
Есептелінетін салықты Салықтық Бюджетке түсетін
жоспарлау жоспарлау салықты жоспарлау
Қабылданған Салық Төленуі тиіс салық
есептіліктегі салық есептіліктері сомасы
сомасы нысандары
Есептелген салық Салықтық талдау Төленуі тиіс салық
сомасын талдау сомасын талдау
Салық сомасының Салықтық бақылау Салық сомасының
есептелуін бақылау бюджетке түсуін
бақылау
Жеке тұлғаларға Заңды тұлғаларға
салынатын салықты салынатын салықты бақылау
бақылау
Салық сомасының Салықтық Салық сомасының
есептелуін тексеру тексеру бюджетке түсуін
тексеру
Тексеру нәтижесіне байланысты
заңдық-құқықтық шешімдер
Сурет -1 - Салықтық бақылауды ұйымдастырудағы
ғылыми негіздер байланысы
экономикалық әдістердің, тетіктердің және мақсаттардың рөлі күшейсе ерекше
мазмұнға ие бола алады.
Салықтық бақылау шаруашылық субъектілер мен жеке кәсіпкерлердің
әрекетіне әсер етеді. Салық заңдылықтарының талаптарына сай болу және
айыппұл санкциясын төлемеу мақсатында олар есептерін тәртіпке келтіруге,
есептің қарапайымдалған түріне өтуге мәжбүр болады, сонымен бірге
бухгалтерлік есепті қаржылық және өндірістік етіп бөлу қажеттігін ұсынады.
Мекеменің есеп-бухгалтерлік аппарат құрамынан салық төлеу бойынша жауапты
білікті қызметкерлер немесе заң, экономика мәселелері, экономикалық талдау,
бухгалтерлік есеп және тағы басқа да мәселелер бойынша мамандар бірігіп,
тығыз жұмыс істейтін топтар бөлінеді.
Салық органы мен салық төлеуші арасындағы тікелей байланыс салық
төлеушінің салықтық міндеттемелерін өз уақытында орындауына және салықтық
төлемдерді толық төлеуін ғана қамтамасыз етпейді, сонымен бірге салық
заңдарының бұзылғандығын түзету бойынша кеңес жасауға да мүмкіндік береді.
Тікелей байланыс нысаны-салық төлеушілердің салықты тексеру нәтижелеріне
қарай шағымдарын қарау процесі, ол салық төлеушілер сияқты, салық
органдарының да салық заңдарын орындауын қамтамасыз етеді. Салық
төлеушілердің шағымдарын қарау сапасына түрлі әдістерді, тәсілдерді қолдану
және оларды жүзеге асыру жолдары арқылы қол жеткізіледі. Оған мыналарды
жатқызуға болады:
-салық төлеушімен кездесуді өткізу;
-салық төлеушілердің салықты тексеру нәтижелеріне шағымдарын қарау
бойынша Аппеляциялық Кеңестің мәжілісін өткізу;
-салық төлеушілердің шағымдарын қарау нәтижелері бойынша қорытынды
жасау;
-қажет болуына қарай тиісті мемлекеттік органдарға, аумақтық салық
органдарына және шағым берген салық төлеушілердің атына сұратулар жасау;
-үшінші тұлғалармен байланысты салық төлеушілердің жүргізген
операцияларының салық есебінде дұрыс көрсетілуі туралы қосымша ақпарат алу
үшін қарама-қарсы тексерулер жүргізу;
-қосымша және қайта тексеру жүргізу.
Осы тәсілдерді қолдану нақты материалдарды жан-жақты талдауға,
тексерілушінің іс-әрекетін бір ізбен айқындауға, пайдаланылатын ақпарат
көздерінің дұрыстығын анықтауға жол ашады, сондай-ақ салық төлеушінің салық
органдарымен тығыз байланыста болуына және салық заңдарының қолданылып
жүрген нормаларын білуіне мүмкіндік береді.
Ал кері байланыс бақылаушы органға бухгалтерлік есепті жүргізудегі және
салықтарды есептеудегі анықталған кемшіліктердің аластатылғандығын, сол
арқылы тексерілуші-салық төлеушінің қаржы-шаруашылық есебін ұйымдастыруды
жетілдіру әрекетінің нәтижесін бағалауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар,
біздің пікірімізше, кері байланыс бақылау субъектісіне, сонымен бірге басқа
да бақылаушы органдармен өзара қарым-қатынас жасау арқылы бақылаудың
тиімділігін арттыру әдістерімен алмасады.
Салықтық бақылау жүйесіндегі кері байланысты бағаламау бастапқы кезде
салық органының тексеруінің мәні тек салық заңдылықтарының бұзылуын
анықтау, кінәлілерді жауапкершілікке тартумен шектеліп отырды. Бірақ
қазіргі жағдайда бақылаудың жүргізілу сапасын, оның түрлерінің тиімділігін
және салық органы әрекетін жетілдіру мақсатындағы әдістерін бағалау жан-
жақты қажеттілікті тудырып отыр. Аумақтық салық комитеттерінде салық
төлеушілердің шағымдарын қарау жөніндегі жұмыстың жай-күйі туралы түсетін
ақпараттың өзі-кері байланыс нысаны болып табылады. Кері байланыс аумақтық
салық комитеттерінің есептері негізінде (УНАП–1, УНАП–2, УНАП–3) жүзеге
асырылады. Бұл есептер салық органдары қызметінің жоғарғы органына тоқсан
сайын есепті тоқсаннан кейінгі айдың 15-күні, жыл басынан бастап
өсірілмейтін қорытындымен ұсынылады, бұл әрбір есепті кезеңдегі нақты
деректерді білуге мүмкіндік береді. Салық қызметі органдарының бақылауын
күшейту және жауапкершілігін арттыру мақсатында шағымдарды қарау бойынша
түсініктеме бере отырып, әр айдың 5 – жұлдызына қарай аумақтық салық
комитеттері ұсынатын қаралған шағымдар бойынша салықты тексеру актісі
жөніндегі хабарламаға жеке есеп беру ендірілді. Сонымен бірге, есептің
нысанында тексеру актісіндегі хабарламада көрсетілген есептелген салықтар
мен төлемдердің сомасы, салықтар мен төлемдердің даулы сомалары, салық
төлеушілердің шағымдарын қарау нәтижелері бойынша салықтар мен төлемдердің
азайтылған сомалары және салық төлеушілер шағымды қарағаннан кейін бюджетке
төлеуге тиісті салықтар мен төлемдердің сомалары жеке-жеке көрсетіледі. Осы
есептердегі ақпарат салық төлеушілердің шағымдарын қарау жөніндегі бақылау
жұмысын ұйымдастыруды, сондай-ақ салық заңдарын қолданған кезде салық
төлеушілердің де, сол сияқты салық органдарының да өздеріне тән қателерін
анықтауды сипаттайтын сандық және сапалық талдау жасауға негіз болып
табылады.
Талдау жиынтығы қорытындыланып, хаттарға шолу, талдау материалдары және
мерзімді басылымдарға арналған мақалалар түрінде аумақтық салық
комитеттеріне жіберіледі, олар тоқсан сайын Қазақстан Республикасы Қаржы
министрлігінің Салық комитеті сайтының электрондық бетіне орналастырылады.
Жүргізілген талдау салық заңдарының нормаларын дұрыс және бірдей үлгіде
қолдануды қамтамасыз ету және аумақтық салық комитеттеріне әдістемелік
көмек көрсету үшін салық заңдары нормаларының бұзылуын республика көлемінде
жіктеуге мүмкіндік береді. Құқық бұзушылықты анықтайтын норманың осы
жіктеуі нәтижесінде олар мынадай түрлерге бөлінген:
-көптеген салық даулары туындайтын жиі кездесетін салық заңдары
нормаларының бұзылуы;
-аздаған салық даулары туындайтын аса жиі кездесе бермейтін салық
заңдары нормаларының бұзылуы;
-қолданған кезде даулы сәттер туындайтын салық заңдарының нормалары.
Экономикалық және құқықтық әдебиеттерде салықтық бақылаудың мәні тек
салық заңдылықтарының сақталуын, салықтардың дұрыс есептелуін және олардың
өз уақытында төленуін ғана бақылау деген тұжырымдама кеңінен таралған.Бұл
көзқарас кейбір жеке салалардағы, кәсіпорындардағы экономикалық жағдайға
салық органы өздігінен шынайы әрекет жасамауына негізделген.Т.Ф.Юткина
салықтық бақылауға қаржылық бақылаудың бюджеттік табысының шоттық
орындалуын жеке салықтар мен басқа төлемдер көлемінде, сонымен бірге салық
төлеуші мен салық салу объектісі көлемінде бақылайтын бөлігі ретінде
анықтама беріп отыр. [2, 122 б]. Худяков А.И. “салықтық бақылау - бұл
мемлекеттік бақылаудың ең жақсы ұйымдастырылған бақылауының бір түрі”, деп
кішкене басқаша анықтама береді. [1, 251 б].
Салық органдарының бақылауды ұйымдастырудың ең маңызды қағидаларын
қарастырайық. Салық органының бақылау жұмысын ұйымдастыру салық органы өз
функциясын дұрыс орындауы үшін қатаң бірлік қағидасына негізделуі керек.
Бұл қағиданың сақталуы барлық салық органдары аймақтық, облыстық және
жергілікті салықтарға қатысты біркелкі салық заңдарын қолдануын
қарастырады. Сондықтан да, салық органдарына салық заңдарының талабына сай
емес дербес іс-әрекетін жүзеге асыруға тиым салынады. Бұл қағиданың бұзылуы
салық органдарының заңдық нормаларды әр алуан түрде қолдануына әкеп соғады.
Салық органының бақылаулық іс-әрекетін ұйымдастырудың келесі қағидасы
салық органының тек өзінен жоғары тұрған салық органына бағынатындығын
қамтитын тәуелсіздік қағидасы болып табылады. Бұл қағида арқылы салық
органдары бақылау немесе тексеру жүргізу барысында мемлекеттік үкімет және
жергілікті атқару органдарына тәуелсіз әрекет етеді. Бірақ сол жергілікті
атқару органдарының шешімдерінің орындалуын қамтамасыз етуге тиіс болса да,
салық комитеттеріне мемлекеттік үкімет органдары жедел басқару бұйрықтарын
бере алмайды. Осы жерде айта кететін жай, салық комитетіне әлеуметтік-
тұрмыстық және медициналық қызмет көрсету, сонымен бірге қызметтік
ғимаратпен қамтамасыз етуді үкіметтің жергілікті атқару органдары жүзеге
асырады.
Салық органы жүргізетін бақылаудың маңызды қағидасы тексерілетін салық
төлеушіге бейтараптық қағидасы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Экономика және бизнес факультеті
Қаржы кафедрасы
Дипломдық жұмыс
САЛЫҚТЫҚ БАҚЫЛАУ ЖӘНЕ ОНЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
Орындаған:
Таджибаева А.А.
Ф04К1 тобының
студенті
Ғылыми жетекшісі :
Арзаева М.Ж.
э.ғ.к. аға оқытушы
Норма бақылаушы :
Арзаева М.Ж.
э.ғ.к. аға оқытушы
Сын пікір беруші :
Мулкеманова А.Ж.
Алматы қаласы бойынша
салық комитетінің бас
маманы
Қорғауға жіберілді:
Қаржы кафедрасы
Ермекбаева Б.Ж
меңгерушісі
э.ғ.к., доцент
Алматы 2008
Автореферат
Жұмыста салықтық бақылаудың мемлекеттік қаржылық бақылаумен байланысы
мен мазмұны ашылып, оның ерекшелігі, әрекет ету ортасы және бақылау
объектісі анықталып отыр. Салықтық бақылаудың әр түрлі аспектілеріне, яғни
ұйымдастырушылық, әдістемлік, техникалық сипаттама берілген. Салықтық
бақылаудың салық жүйесінде және жалпы экономикалық салада алатын орны нақты
айқындалған және оның қазіргі жағдайдағы кемшіліктері көрсетіліп, оларды
жою қажеттігі негізделген.
Салықтық бақылаудың құқықтық негіздеріне талдау жасалып, оның
Қазақстан Республикасындағы ұйымдастырылуына баға беріледі. Салықтық
бақылаудың тиісділігіне кері әсерін тигізетін және бүгінгі таңдағы салықтық
бақылау субъектісінің жұмысына қиыншылық туғызатын себептер анықталып,
оларды шешу мүмкіндіктері көрсетілген.
Жұмыс Қазақстан Республикасы мемлекеттік салық қызметінің Әуезов
ауданы бойынша салық комитетінің материалдарын талдау негізінде
жүргізіледі. Алға қойылған мақсаттарға жету барысында жылдық, тоқсандық
есептіліктері және жедел ақпараттары, сонымен бірге осы қарастырылып
отырған мәселе шеңберіндегі арнайы, жалпы экономикалық және құқықтық
әдебиеттері қолданылды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты салықтық бақылауды ұйымдастырудың
ерекшелігін талдап, салықтық бақылаудың экономикалық мазмұнын, мақсатын
және мүдделерін зерттеп, салықтық бақылауды ұйымдастыруды жетілдіруге
ұсыныс жасау.
Осы қойылған мақсатқа сәйкес келесідей міндеттерді шешу көзделеді:
- салықтық бақылауды ұйымдастырудың экономикалық маңызы мен объективті
қажеттілігін ашу;
- салықтың бақылаулық қызметінің мазмұнын, қаржылық бақылаудың
жүйелі бөлігі ретінде оның ерекшелігін, сонымен бірге мәні мен ұйымдастыру
қағидаларын қарастыру;
- салықтық бақылау ұйымдастыру мен бюджетке түсетін төлемдерді бақылаудың
жүргізілу тәртібі;
- салық органының жұмысын негізге ала отырып, салықтық бақылаудың
ұйымдастырылуы мен әдісін жетілдіру бағыттарын қарастыру.
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Экономика және бизнес факультеті
Қаржы кафедрасы
Диплом жұмысын орындауға берілген тапсырма
Студент Таджибаева А.А.
Жұмыстың тақырыбы: Салықтық бақылау және оны жетілдіру жолдары
№_________ ___________________ бұйрығымен бекітілген
Аяқталған жұмысты өткізу мерзімі 2008ж
Жұмысты бастауға деген мәліметтер
___________________________________ ___________
___________________________________ ______________________________
Диплом жұмысында қаралатын сұрақтардың тізімі немесе диплом жұмысының қысқа
мазмұны
а) Салықтық бақылауды ұйымдастырудың экономикалық мазмұны мен мақсаты және
негізгі қағидалары
б) Салықтық бақылауды ұйымдастырудың қазіргі кезеңдегі жағдайына талдау
жасау
в) Салық комитетінің салықтық бақылау жұмысының ұйымдастырылуын
жетілдіру
Диплом жұмысына дайындық
к е с т е
Тарау аттары,қарастырылған сұрақтар Ғылыми Ескертпелер
р тізімі жетекшіге
№ тапсыру
мерзімі
1 Әдебиеттерді іріктеу және талдау.Негізгі
көздер бойынша библиография құру.
2 Ғылыми жетекшімен келісе отырып диплом
жұмысының жоспарын тұзу(құрастыру).
3 1-тарауды тексерту.
4 Тәжірибелік метериалдарды жинақтау және
талдау.
5 Ұсыныстар мен нәтижелер бойынша ғылыми
жетекшімен келісу.
6 Диплом жұмысына қойылған ескертпелер
бойынша толықтырулар жасалып, кафедраға
соңғы нәтижені тапсыру.
7 Пікір және Сын-пікірмен танысу
8 Пікір және Сын-пікірді есепке ала отырып
жұмысты қорғауға дайындықтың аяқталуы.
Тапсырманы беру мерзімі _____________________________
Қаржы кафедрасы
Ермекбаева Б.Ж.
кафедра меңгерушісі: ___________________________ э.ғ.к.,
доцент
(қолы)
Ғылыми жетекші ____________________________ Арзаева
М.Ж.
(қолы)
э.ғ.к., аға оқытушы
Тапсырманы орындауға қабылдаған
Студент __________________________
Таджибаева А.А.
(қолы)
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
1 Салықтық бақылаудың теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .8
1.1 ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
Салықтық бақылауды ұйымдастырудың экономикалық мазмұны 8
1.2 мен
мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
... ... ... ...
Салық бақылауын ұйымдастырудың объективтігі мен
2 негізгі
қағидалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
2.1 ... ... ... ... ... ...
23
2.2
Салықтық бақылауды ұйымдастырудың қазіргі кезеңдегі 27
жағдайына талдау
жасау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .
3 Салықтық бақылаудың заңдық және нормативтік
қағидаларының орындалу деңгейіне талдау
3.1 жасау ... ... ... ... 38
Бюджетке түсетін түсімдерді салықтық бақылаудың
жүргізілу тәртібі және оның тиімділігін 38
бағалау ... ... ... ... ...
Салықтық бақылаудың тиімділігін арттыруды жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... .
Салық комитетінің салықтық бақылау жұмысының
ұйымдастырылуын
жетілдіру ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .
...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .5 7
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
60
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
...
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қаржы жүйесін тұрақтандыру
қажеттігінен, бюджетті табыс көзімен қамтамасыз ету барысында, сондай- ақ
заңды және жеке тұлғалардың мемлекет алдындағы міндеттерін сапалы орындау
кезінде салық тәртібін сақтау арқылы мемлекеттің қаржыны бақылау саласында
жаңа бағыттың, яғни салықтың бақылауы бағытының қалыптасуына алып келді.
Бүгінгі таңдағы дамып келе жатқан экономикамыздың салықтық
қатынастарының күрделенуі, оларды бақылауды қазіргі кездегі өзекті
мәселелердің бірі. Ол қоғамымыздағы әр түрлі салықтық қатынастардағы
шаруашылық субъектілердің, кәсіпорындар мен жеке тұлғалар сияқты салық
төлеушілер нысандарының көбейіп, әр түрлі деңгейдегі салық төлеушіні
бақылаудың бірнеше жолдарының қажеттігімен де байланысты. Салықтық бақылау
мемлекеттің қаржылық бақылауының құрамдас бөлігі бола тұрып, әр түрлі
деңгейдегі бюджеттің табысын барынша өсіруді қамтамасыз етуге бағытталған
қаржылық және бюджеттік саясаттарды іске асыруға мүмкіндік береді.
Салықтық бақылау мемлекеттің және қоғамның мүддесін қамтамасыз етуге,
ақшалай қаражат қорларын қалыптастыру кезінде мемлекет алдындағы заңды және
жеке тұлғалардың міндеттерінің орындалуын бақылауға бағытталған.
Экономикадағы түбегейлі өзгеріс - әр түрлі меншік түрлерінің пайда
болуы, шаруашылықтардың нарықтық қатынастарға көшуі, халықтың ақша
қаражаттарының өсуі кезіндегі салықтық қатынастарды реттеу, бақылау
құбылыстарын толық қамти алмағандығын көрсетті. Нарықтық экономика
мемлекеттің көп араласуын қажет етпейтін болғандықтан, барлық дамыған
елдердегідей экономиканы мемлекет тарапынан бақылаудың бірден-бір құралы
–салық жүйесі болды. Яғни, әлемдегі дамыған елдер тәжірибесінде, нарықтық
экономиканы салық саясаты арқылы, оның ішінде салықтың бақылау функциясын
тиімді пайдалану арқылы реттеп отырады.
Экономикадағы дағдарыстың тереңдеуі мен Республикамыздағы ақша
айналымының бұзылуы, әсіресе қолма-қол ақшамен жұмыс істеуші кәсіпкерлер
арасында табыс жасырушылық көбейіп, етек алуына байланысты табыс
жасырылғаны үшін қылмыстық жауапкершілікке тарту қажеттігі туындады.
Жұмыста салықтық бақылаудың мемлекеттік қаржылық бақылаумен байланысы
мен мазмұны ашылып, оның ерекшелігі, әрекет ету ортасы және бақылау
объектісі анықталып отыр. Салықтық бақылаудың әр түрлі аспектілеріне, яғни
ұйымдастырушылық, әдістемлік, техникалық сипаттама берілген. Салықтық
бақылаудың салық жүйесінде және жалпы экономикалық салада алатын орны нақты
айқындалған және оның қазіргі жағдайдағы кемшіліктері көрсетіліп, оларды
жою қажеттігі негізделген.
Салықтық бақылаудың құқықтық негіздеріне талдау жасалып, оның
Қазақстан Республикасындағы ұйымдастырылуына баға беріледі. Салықтық
бақылаудың тиісділігіне кері әсерін тигізетін және бүгінгі таңдағы салықтық
бақылау субъектісінің жұмысына қиыншылық туғызатын себептер анықталып,
оларды шешу мүмкіндіктері көрсетілген.
Жұмыс Қазақстан Республикасы мемлекеттік салық қызметінің Әуезов
ауданы бойынша салық комитетінің материалдарын талдау негізінде
жүргізіледі. Алға қойылған мақсаттарға жету барысында жылдық, тоқсандық
есептіліктері және жедел ақпараттары, сонымен бірге осы қарастырылып
отырған мәселе шеңберіндегі арнайы, жалпы экономикалық және құқықтық
әдебиеттері қолданылды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты салықтық бақылауды ұйымдастырудың
ерекшелігін талдап, салықтық бақылаудың экономикалық мазмұнын, мақсатын
және мүдделерін зерттеп, салықтық бақылауды ұйымдастыруды жетілдіруге
ұсыныс жасау.
Осы қойылған мақсатқа сәйкес келесідей міндеттерді шешу көзделеді:
- салықтық бақылауды ұйымдастырудың экономикалық маңызы мен объективті
қажеттілігін ашу;
- салықтың бақылаулық қызметінің мазмұнын, қаржылық бақылаудың
жүйелі бөлігі ретінде оның ерекшелігін, сонымен бірге мәні мен ұйымдастыру
қағидаларын қарастыру;
- салықтық бақылау ұйымдастыру мен бюджетке түсетін төлемдерді бақылаудың
жүргізілу тәртібі;
- салық органының жұмысын негізге ала отырып, салықтық бақылаудың
ұйымдастырылуы мен әдісін жетілдіру бағыттарын қарастыру.
Диплом жұмысы үш тараудан, кіріспе мен қорытындыдан және қолданылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 САЛЫҚТЫҚ БАҚЫЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Салықтық бақылауды ұйымдастырудың экономикалық мазмұны мен
мақсаты
Бақылау мәселесі экономика ғылымында бүгінгі таңда бірінші қатардағы
жоспарда тұр, яғни бұл өте өзекті мәселе болып отыр. Бақылау мәселесін
зерттеген көптеген авторлардың көзқарастары бақылауды басқарудың құрамдас
бір бөлігі екендігінде, оның кез-келген дәрежеде біліктілікпен басқару
мүмкін еместігін айтуда және басқарылушы жүйе неғұрлым көпжақты және
кәсіби болса, соғұрлым бақылау да күрделі болуы тиіс.
“Мемлекеттің салық саясатының іске асуы оның салықтық іс-
әрекеті болып табылады”- деп А.И.Худяков пен Г.М.Бродский өз еңбектерінде
атап көрсетті. Мемлекеттің салық саясатының негізінде, сол арқылы мемлекет
өзінің салықтық іс-әрекетін жүзеге асыра алатын қандай да бір ойлар,
көзқарастар жүйесі және белгілі бір идеологиялар жатыр. [1, 99 б].
Мысалы, Т.Ф. Юткинаның ойынша “салық саясаты – бұл үкімет
орындары мен басқару органдарының салық заңдарын белгілі бір мақсаттарға
қолдануды анықтаушы іс-әрекеттердің кешені”[2].
Нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңінде салық саясатының негізгі
бағыты немесе салық саясатының басты мақсаты – салық жүйесін құру және оның
тиімді қызмет етуіне мүмкіндік беретін салық механизмін іске асыру,- дей
келе Б.Ж.Ермекбаева: салық жүйесінің негізгі компоненттерінің құрамына:
қаржы қатынастарын және оларды анықтайтын салықтар; салық механизмі, яғни,
салық салу әдістері мен жолдары; нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар; салық
салуды басқару және салық қызметі органдарын кіргізсе, бізде осы сәтте
салық салуды бақылауды да салық жүйесінің негізгі компоненттерінің бірі деп
қосу орынды болар еді деген ой туындайды. [3, 10 б].
Мемлекеттік бақылау түрлері, оның ішінде мемлекеттік қаржы бақылауы
терең зерттеліп, содан кейін ғана мемлекеттік саяси, экономикалық және
әлеуметтік қайта құруларға сәйкес шешімдер мен ережелер бекітіледі. Олардың
орындалуынсыз қоғам алға қойған мақсаттарына: экономикалық өсуге, қаржы
тұрақтылығына, азаматтардың өмір сүру деңгейін көтеруге, олардың
қауіпсіздігіне және тағы сол сияқтыларға қол жеткізе алмайды.
Бұл туралы А.Смит 1776 жылдары-ақ салық жүйесі қағидаларын жасағанда:
мемлекеттің қол астындағылары мүмкіндігінше өзінің үкіметін ұстауға өз
мүмкіндіктері мен күштеріне сәйкес қатысулары керек, яғни, олар мемлекеттік
қорғаныс пен қамқорлықты қолдану дәрежесіне сай болуы керек деп айтып
кеткен. [4, 588 б].
Осыған орай, біздің ойымызша бақылау дегеніміз кері байланыстың бір
түрі бола отырып, сол сәтте басқару шешімдерінің орындалуына ұйытқы бола
алады. Басқарылу обьектісі туралы қажетті ақпараттарды алып, оны талдау
арқылы, оған шаралар қолдануға, яғни жағдайды түзетуге бағытталған
нормативтік актілермен басқару шешімдерін қабылдау қажеттігі туралы
қорытындылар жасауға болады.
Ал салықтық бақылау деп салық заңдылықтарының, яғни Салық кодексі және
заңдық нормативтік актілерді т.б. орындалуын бақылауды түсіну қажет.
Негізгі заңның бұзылмауын қадағалау – ол Заңның әр бір саласына қатысты
жалпы мемелекеттің міндеті. Құқықтық нормативтік актілерді шығарып және
оның орындалуын бақылауды жүзеге асыра отырып, мемлекет қоғамдық саяси
жүйенің субъектісі ретінде әрекет етеді. Сол арқылы мемлекеттік бақылау заң
мен тәртіптің сақталуын қамтамасыз етеді. Сол жағынан салық заңдылықтарының
сақталуын бақылаудың басқа салалардан ешбір айырмашылығы жоқ.
Қазіргі таңдағы экономистер салықтық бақылауға төмендегіше белгілермен
сипаттамалар береді:
Біріншіден, салықтық бақылау мемлекеттік бақылаудың бір түрі болып
табылады, яғни оны мемлекеттің бақылау қызметін атқарушы мемлекеттік орган
жүзеге асырады. Сонымен бірге, бұл мемлекеттік орган біржақты мемлекеттің
өкілетті органы ретінде бөлініп, сол берілген функцияны атқару мүмкіндігіне
ие.
Екіншіден, салықтық бақылау қаржылық бақылаудың бір түрі болып
табылады. Қаржылық бақылауға А.И.Худяков: “Бұл мемлекеттік және қоғамдық
органдардың орталықтанған және орталықтанбаған ақша қорларының қалыптасуы,
бөлінуі және қолданылу процестерін тексеруге негізделген іс-әрекеті”- деп
анықтама береді. [5-184,219 б]. Оны жүргізу барысында мекемелер мен
кәсіпорындардың және азаматтардың ақша қорларын заңды және мақсатты
пайдалануын тексереді. Сол арқылы экономиканың дамуына, халық жағдайын
жақсартуға және оны тиімді қолданылуын қадағалайды.
Салық бақылауын жүзеге асыру іс жүзінде мемлекеттің қаржылық іс
әрекетіне бағытталған, ақша қорларын құрауға кететін және осы мемлекеттің
қаржы жүйесінің құрамына кіретін табыстарды жинау болып табылады.
Үшіншіден, салықтық бақылау мемлекеттік бақылаудың арнайы түріне
жатады. Бұны бірінші кезекте салықтық бақылауды тек арнайы өкілетті орган
ғана жүзеге асыра алатындығынан көруге болады. Салықтық-бақылаудың
арнайылылығы оның төртінші қырын - функционалдығын ашады, кез-келген
салықтық міндеттері бар заңды және жеке тұлғалардың меншік түрлеріне,
ұйымдастыру - құқықтық нысанына және айналысатын іс-әрекет түріне қарамай
кез-келгені оның обьектісі бола алатындығынан көруге болады.
Кейбір салық-қаржы, экономикалық әдебиеттерден: салықтық бақылаудың
өздігінен айтарлықтай күрделі ұйымдық жүйе болып табылатындығын және
төмендегідей элементтерден: а) бақылау субъектісі; б) бақылау объектісі; в)
бақылау тақырыбы немесе пәні; г) бақылау мақсаты; д) бақылауды жүзеге асыру
әдістерінен тұратындығын көруге болады. [6].
Салықтық бақылаудың субъектісі дегеніміз- мемлекеттің салық қызметі,
яғни, тек салықтық тексеру жүргізуге құқығы бар орган – салық комитеті.
Салықтық бақылау объектісі салық заңдылықтары бойынша заңды
міндеттемелер жүктелген тұлғалар болып табылады. Оларға төмендегі негізгі
топтарды жатқызуға болады: 1) салық төлеушілер; 2) салық агенттері; 3)
банктер; 4) салық төлеуші туралы ақпараттары бар тұлғалар.
Салықтық бақылау пәні дегеніміз тексерілушінің салық заңдары, Салық
Кодексі, заңдық нормативтік актілер және де ресми құжаттар бойынша
атқаруға, орындауға тиіс міндеттері.
Салық бақылаушының мақсаты:
1) салық заңдарын бұзушылық фактілерді немесе салықтық құқықтық
қатынастарда қатысушының өз міндетін сапасыз орындалғанын анықтау;
2) айыптыларды анықтау және оларды заңда бекітілген жауапкершілікке
тарту;
3) салық заңын бұзушылықты жою;
4) қарыздарды өндіру бойынша шаралар қолдану түріндегі мемлекеттің
материалдық пайдасын қорғау;
5) салық заңын бұзушылықтың алдын алу.
Соңғы мақсат бойынша айтар болсақ, салықтық тексеру барысында, тіпті
заң бұзушылық болмағанның өзінде де салық төлеуші өзі салықтық
міндеттемелердің орындалуын мұқият қадағалап отыратын болады.
Салықтық бақылауды әр түрлі аспектілерде: ұйымдастыру, әдістемелік,
техникалық жағынан қарастыруға болады. Салықтық бақылаудың әдістемесіне
келер болсақ, бұл нақты жүзеге асырылатын әдістер мен тетіктер.
Салықтық бақылаудың әртүрлі негіздерін құрай отырып, төмендегіше
жіктеуге де болады.
Салықтық бақылауды жүзеге асыру нысаны бойынша: 1) тікелей бақылау; 2)
сырттай бақылау деп бөлуге болады.
Тікелей салық бақылауына, біріншіден, тексеру бақылау объектісінде
өтетіндігімен, екіншіден, тексеруші тұлға алғашқы құжаттармен, салықтық
есепке қатысты құжаттарды тексеруін талдау жасайтындығымен сипаттауға
болады. Бұл салық бақылауына құжаттық, рейдтік және хронометражды тексеруді
жатқызуға болады.
Сырттай салық бақылау біріншіден, бақылау субъектісі мен объектісі
тексеру жүргізу кезінде байланысқа түспеуі мүмкін, яғни сырттай тексеру
жүргізіле беретіндігімен сипатталады. Екіншіден, тексеруші негізінен
есептермен жұмыс істейді. Бұл салықтық бақылауға камералдық тексеруді
жатқызуға болады.
Салықтық бақылау өткізу уақыты бойынша: алдын-ала, қазіргі немесе
ағымдағы және кейінгі деген түрлерге бөлінеді.
Алдын-ала салықтық бақылау, аты айтып тұрғандай-ақ, кез-келген
қаржылық шаралардың жүзеге асырылу барысында ешқандай салық заңдылығына
қайшы келмеуі үшін жасалады. Кейде бұл тексеру түрін жедел тексеру деп те
атайды. Бұл тексеру түрін салық төлеуші банктерде шот ашу кезінде
құжаттарына виза қойдыру кезінде, мекемені ашу құжаттарын оқу, әр түрлі
келісім-шарттарын, жедел амортизация әдісін қолдану бойынша есеп сметаларын
қарау, жаңа салық төлеушіні тіркеу барысында жүзеге асырылады.
Ағымдағы бақылау түрін де жүзеге асыра беру салық жүйесінде мүмкін емес.
Оны жүзеге асыру үшін бақылаушы орган қаржылық операцияға қатысты болуы
керек. Яғни, бұл бақылау түрі негізінен салық және басқа да бюджетке
міндетті төлемдердің толық және дер кезінде түсуін банктік ақпараттар
негізінде бақылауға арналған. Сонымен бірге, бюджеттік жүйелердің
деңгейлеріне бөлу туралы қазынашылық органның ақпаратын бақылау, тіркеуге
тұрмаған немесе лицензиясы жоқ кәсіпкерлікпен айналысушы тұлғаларды анықтау
үшін, салық төлеушінің төлеуге қабілетсіз болуының себебін зерттеу
барысында жүзеге асырылады. Осының негізінде кейінгі салықтық бақылау түрі
ең негізгі салықтық бақылау түрі болып табылады. Кейінгі бақылауда салық
органы тарапынан барынша толық тексеру арқылы жүзеге асырылады. Бұл бақылау
түрі мекеменің - салық төлеушінің қаржы-шаруашылық іс-әрекетін жан-жақты
терең зерттейтіндігімен, сол арқылы алдын-ала, ағымдық бақылауларда
көрінбеген кемшіліктерді анықтайтындығымен ерекшеленеді.
Тәжірибе жүзінде ең көп қолданылатын бақылау, кейінгі бақылау түрі
десек те, жоғарыда аталған барлық бақылау түрлері бір-бірімен өзара
байланыста қолданылуда. Бақылаудың нақты бір түрін таңдап алу, салық
жүйесінің және салықтық бақылауды ұйымдастырудың даму дәрежесіне
байланысты.
Салықтық бақылау ішкі және сыртқы сипатта болады.
Ішкі бақылау түрі-бақылау субъектісі мен бақылау объектісі бір ұйымдық
жүйенің бөлімдері болған жағдайда жүргізіледі. Мысалы, Министірлік өзіне
қарасты ведомстволарды өз салық міндеттемелерін, заңдылықтарын қалай
орындап жатқандығын тексереді.
Сыртқы бақылау өзіне қарасты емес субъектілерге қатысты жүзеге
асырылады. Мұндай бақылау салық комитеті органдарының тексеруіне тән .
Салықтық бақылаудың ішкі бақылау түрі қажет екендігі күмәнсіз, яғни
әрбір салық төлеуші өзінің салықтық міндеттемелерін толық және дер кезінде
орындауға ұмтылуы керек. Бірақ, бұл ішкі бақылауды мемлекеттік бақылау деп
айтуға да болмайды, мұнда салық төлеуші өзін-өзі бақылайды.
Біріншіден, салықтық бақылау-ол мемлекеттің өкілетті органы арқылы
мемлекет атынан жүзеге асырылады. Ішкі бақылауды мекеме басшысы жасаса, ол
мемлекеттік орган ретінде қарастырыла алмайды.
Екіншіден, салықтық бақылауда бақылаушы субъект- бақылаушы объект
деген сызбамен жүзеге асырылады. Ішкі бақылау жағдайында бақылаушы объект
өзін-өзі тексереді.
Сондықтан, ішкі шаруашылық бақылау қажет бола тұрса да, сондай-ақ,
оның салық тәртібін жақсартуға әсері бар болса да оны салықтық бақылауға
жатқызуға болмайды. Салықтық бақылау тек салықтық қатынастарға ғана билеуші
және бағынушы үлгі түрінде жүзеге асырылып отырылады. Мұнда бақылаушы
мемлекеттік орган, яғни мемлекет өкілеттік берген салық органы болып
табылады, сондықтан да аудиторлық тексерулерді салықтық бақылауға жатқызуға
болмайды.
Салықтық бақылау жүргізілетін шеңбердегі салықтық қатынастар сипатына
қарай: материалдық және ұйымдастырушылық деп екіге бөлінеді.
Материалдық салықтық бақылау түрін материалдық салықтық қатынастар,
салықтық міндеттемелердің орындалуы, яғни, салықтың толық және дер кезінде
төленуі, сонымен бірге оның орындалуына қатысты элементтерді тексеруден
өткізуі жатады.
Ұйымдастырушылық салықтық бақылау түріне ұйымдастырушылық реттегі
салықтық-құқықтық қатынастар жатады. Яғни, мұнда салықтың есептелуі,
ұсталуы, аударылуының дұрыс немесе дұрыс еместігі анықталады. Сонымен
бірге, салық төлеушінің салық сомасын бюджетке аударуы туралы құжаттарының
орындалуы бойынша банктің іс-әрекетін де тексеру жатады.
Салықтық бақылау - ол салықтық тексеру немесе тексеру мақсатындағы
бақылау болып табылады. Салықтық бақылауды жүзеге асыру үш кезеңнен тұрады:
1) тексерілетін салық төлеуші туралы ақпараттарды жинау; 2) жиналған
ақпараттарды бағалау; 3) жиналған ақпараттар бойынша шамалау немесе
мөлшерлеу. Ақпарат жинау процесінде салықтық бақылау субъектісі,
тексерілетін объектінің жұмыс жағдайы туралы мәлімет алуы керек. Алынған
мәліметтерді талдай отырып, бағалап тексеруші тексерілуші объектіге заңды
немесе заңсыз екендігін көрсетіп қорытынды сипаттама береді. Сол сипаттама
бойынша тексерілуші объект салық заңын бұзған, бұзбағандығын шамалап, оған
бұзған жағдайда қандай дәрежедегі жауапкершілікке тартылатындығын шешеді.
Алынатын құжат көздеріне қарай салықтық тексеруді құжаттық және
фактілік (іс жүзіндегі) тексеру деп екіге бөлуге болады. Құжаттық тексеру
дегеніміз бұл тексерілу объектісі және оның регламенттеріне құжаттардағы
(алғашқы және кейін жинақталған) мәлімдемелердің қаншалықты сай екендігін
анықтап тексеру. Ал фактілік (іс жүзіндегі) тексеру дегеніміз - бұл
тексерілу объектісінің сандық және сапалық жағдайын зерттеу, лабораториялық
сараптама, өндірістегі шикізат және материалдардың бақылаулық өнімін
шығару, тағы сол сияқты әдістермен жүзеге асырылатын тексеру.
Құжаттық тексеруге заң жағынан салық кодексі салық органы
қызметкерлеріне заңды және жеке тұлғалардан тексеруге қажет деп саналатын
құжаттарды тексеруіне кеңінен құқық беріп отыр. Салық кодексінің 537 бабына
сәйкес салық органы қызметкерлері барлық ақшалық құжаттар, бухгалтерлік
кітаптар мен есептіліктер, декларация және салық сондай-ақ, басқа да
бюджетке міндетті төлемдерді есептеуге қатысы бар барлық құжаттарды талап
ете алады.[7]
Ал фактілік (іс жүзіндегі) тексеру бойынша салық кодексі: біріншіден,
заңды және жеке тұлғалардың ақша-қаражаттарын, құнды қағаздарын және тағы
басқа құндылықтарын, екіншіден, заң талабына сай әрекет ете отырып, табыс
табуға қатысы бар, салық салу объектілерін, үшіншіден, сауда ұйымдары және
басқа жеке кәсіпкерлерден бақылаулық тауар сатып алуға құқық беріп отыр.
Салықтық тексерудің ішіндегі ең негізгі әдісі құжаттық тексеру болып
табылады. Себебі, құжаттық тексеру барысында салық есебіне байланысты
барлық құжаттар толық тексеріледі. Онда салық салуға қатысы бар барлық
қаржы-шаруашылық операцияларының растығы, құжаттарды арифметикалық және
формальды тексеру немесе арнайы құжаттық пен фактілік бақылау әдістерімен
тексеруге болады. Құжаттық тексерулер нәтижесінде қосымша есептелген
салықтар, айыппұлдар мен өсімпұлдар сомасы жалпы түсімнің 20 %-ын құрайды,
ол салық төлеушілердің салық заңдарын сақтаушылығын арттыру құралы болып
табылады, сонымен бірге салық төлеушінің салықты төлемегенінен төлегені
артық екендігін түсінуіне мүмкіндік береді. Барлық салық төлеушілерді
жаппай құжаттық тексерумен қамту аумақтық салық комитеттерінің
ресурстарының шектеулігіне байланысты мүмкін емес. Сондықтан құжаттық
тексеруге салық төлеушілерді іріктеу ең өзекті мәселе болып табылады.
Салықтың түрлеріне бөлместен тексеру объектілерін таңдау бір әдіспен
жүргізіледі. Бірақ салық қызметкерлері бір мезгілде бірнеше әр түрлі
әдістерді қолдануды көздейді. Мұндай таңдаудың мақсаты - әдетте, салық
төлеуден жалтаруды дұрыс көретін салық төлеушілерді табу, яғни үлкен
көлемде қосымша есептеулердің болуына мүмкіндік беретін салық төлеушілерді
табу.
Бүгінгі таңда еліміз салықтық әкімшіліктендіруді жетілдіру барысында
салықтық тексерулерді жоспарлауды автоматтандыру жағынан айтарлықтай
тәжірибе жинақтап отыр. [8, 17 б]. Салықтық әкімшіліктендіруді жетілдіруде
Салық аудитінің электрондық бақылауы (әрі қарай САЭБ) ақпараттық жүйесін
енгізу үлкен жетістік болып отыр. Бұл ақпараттық жүйе салықтық тексерулерді
жүргізуді және жоспарлауды автоматтандыруға мүмкіндік береді.
САЭБ жүйесіндегі бақылау жұмысын жоспарлау процесін автоматтандыру -
салық мамандарына нүктелік аудитті жүргізу құралы ретінде бақылау
шараларын жүргізуін тиімдірек етуге мүмкіндік береді. [8]. Салық
органдарының ақпараттануы шеңберінде салық төлеушілерді іріктеу әдісі –
автоматтандырылған камералдық бақылау мен жоспарлаудың прогрессивті әдісі
және салықтық тексеруді алып барушы – сияқты өзара байланысты шаралар
кешені есебінен шешіледі. Салық төлеушіні тексеруге автоматты түрде іріктеу
– салықтық есептіліктерден қателіктерді, есептіліктердегі мәліметтер мен
басқа мәліметтердің қарама-қайшы келуін табу және оларға терең талдау жасау
арқылы жүзеге асырылады.
Формальдық тексеру кезінде құжаттағы реквизиттердің дұрыс толтырылуы,
айтылмаған түзетулер болуы, өшірілулер, мәтінде қосымша жазылған сандардың
болуы; материалды-жауапкершілікті және лауазымды-қызметтік тұлғалардың
қойған қолдарының растығы тексеріледі.
Ал арифметикалық тексеруде құжаттардағы есептеулердің дұрыстығы,
мысалы, есеп нысандарындағы сандардың алғашқы құжаттардағы қорытындыларға
сай келуін анықтайды. Қаржы шаруашылық операциялардың растығын шаруашылық
байланысы бар мекемелерден қарама-қарсы тексеру арқылы анықтайды.
Салықтық тексеру бірнеше мерзімнен тұрады: а) тексеруге дайындалу; б)
тексеруді жүргізу; в) тексеру нәтижесін рәсімдеу; г) анықталған салық заңын
бұзушылықтарды жою үшін нұсқаманың, қаулының орындалуын бақылау. Салықтық
тексерулер салық төлеушінің жұмыс істеп жатқан кезеңіндегі, бұдан алдыңғы
тексеру өткен кезеңнен бастап бері қарай, сонымен бірге мекеменің жабылу
немесе банкроттық жариялану қарсаңында жүргізіледі. Құжаттық тексеру
кезінде бұрынғы тексерудің материалдарын зерттеп қандай салық заңдарын
бұзушылықтар болғандығы туралы мәліметтерді игереді.
Салық органының қызметкері тексерудің алдында:
а) бұрынғы тексеру материалдарымен, оның ішінде салық заңы бойынша
қателескені және салық заңын бұзушылық болған, болмағандығымен танысу;
б) салық төлеуші бұрынғы жіберген қателіктерін немесе кемшіліктерін
жою туралы салық органының ұсынысын орындаған, орындамағандығын анықтауы;
в) салық төлеушінің бет есебінің негізінде бюджетке төленген
төлемдерді салық төлеушінің салықтық есебіндегі аударылған сомалармен
салыстыру;
г) кеден органына кеден арқылы жүк өткен-өтпегендігі туралы мәлімет
алу үшін сұраныс жіберуі тиіс.
Құжаттық тексерудің нәтижесі төмендегідей рәсімделуі тиіс:
а) ешқандай заң бұзушылық анықталмаған жағдайда, мекеменің аты, оның
салық төлеуші ретінде тіркеу номері, банктегі шоты, тексеру күні, қай
кезеңді тексергендігі, тексеруге тартылған құжаттар туралы мәліметтер
көрсетіліп, тексеру кезінде ешқандай заң бұзушылық анықталмағандығы туралы
анықтама 2 дана болып түзіледі. Анықтамада алдыңғы тексеру барысында қандай
заң бұзушылық анықталғаны, олардың дұрысталғандығы, қандай бухгалтерлік
құжаттарға түзетулер енгізілгендігі көрсетіледі. Анықтамаға тексеруші,
мекеме басшысы, бас бухгалтер қол қояды;
б) салық заңдылықтарының бұзылғандығы анықталған жағдайда тексеру
нәтижесі бойынша акт түзіліп, онда жоғарыдағы мәліметтермен бірге
жіберілген қателіктерді суреттеп көрсетеді. Құжаттық тексеру актісі де 2
дана болып барлық қосымшалар тіркеліп жасалады, ал кейбір жағдайда хаттама
түзіліп, құжаттар тәркіленеді. Бірінші данасы тексеруден өткен мекеме
басшысына беріледі де, екінші данасы тексерушіге қалады.
Тексеруші төмендегі тәртіпті сақтауы тиіс:
-анықталған заң бұзушылықтарды айқын, жан-жақты, сәйкес заңдардың
нақты баптарымен көрсетуі тиіс;
-актінің мәтіні қосымшаларда көрсетілетін кестелермен, бірыңғай заң
бұзушылықтардың қайталанып тізбектелуімен толтырылмауы керек;
-актіде тек нақты, негізделген және құжаттармен дәлелденген салықтық
заң бұзушылықтар ғана көрсетілуі керек.
Актіге әр түрлі құжаттарға сәйкес дәлелденбеген мәліметтер мен ойша
топшыланған мәліметтерді көрсетуге болмайды. Актіге де екі жақты қолдар
қойылады. Салық төлеуші қол қоюдан бас тартқан жағдайда, "салық төлеуші қол
қоюдан бас тартты"- деп жазылады. Салық төлеушінің түсініктемесі актіде
көрсетіледі немесе оған қосымша ретінде тіркеледі.
Құжаттық тексеру актісі тексеру аяқталған соң тіркеу журналына
тіркеліп, сол бойынша хабарлама хат (уведомление) салық төлеушіге беріледі.
Хабарлама хатта 2 дана болып шығарылады. Оған салық органының басшысы қол
қояды және мөрмен бекітіледі. Есептелген салық сомасы туралы хабарлама хат
төмендегідей мазмұнда болуы тиіс:
1) салық төлеушінің аты, жөні (немесе мекеменің атауы);
2) СТН ;
3) хабарлама хаттың жазылған күні;
4) салық сомасы және айыппұл көлемі;
5) төлеу мерзімі;
6) шағымдану тәртібі және тағы сол сияқтылар.
Салық төлеуші жоғары тұрған салық органына салық органы шығарған
шешімге келіспей шағым жасаған жағдайда, қайта тексеруге хат жазып,
құжаттық тексеруді мұқият түрде қайта өткізеді және құжаттық тексеру
актісінің қосымша тексерілуі туралы қорытынды жасайды. Қорытынды
төмендегідей бөлімдерден тұрады:
а) Сипаттау бөлімі. Бұл бөлімде қорытындыны жасауға негіз болатын,
яғни келіспеушілікті көрсету керек және қорытынды жасауға қатысқан
лауазымды тұлғалардың тегі, аты, әкесінің аты көрсетілуі керек. Онда
сонымен бірге, қорытынды жасаушыларға көрсетілген барлық материалдар
тізбектелуі тиіс және осы қорытындыға кіретін кезең көрсетіледі;
б) Зерттеу бөлімі. Мұнда әрбір заң бұзушылықтарға әрбір нақты фактілер
көрсетіліп, зерттеу объектісі болып табылған құжаттық тексеру материалдары
талданады. Қорытындының бұл бөлімінде тексерушілердің бекіткендері,
құжаттармен негізделгендігі, тексерілушінің сол құжаттары, салық салу
объектісінің есебі, қазіргі тәртіп тұрғысынан дұрыстығы зерттелуі қажет,
яғни тексерушіге тексерілушінің жеткілікті материал берген-бермегендігі,
салық заңы бұзылғанына нақтылай байланысы бар фактілер жан-жақты мұқият
тексерілген-тексерілмегендігі тексерушінің салық төлеуші туралы шығарған
тексеру қорытындысы бойынша жауапкершілікке тартылғандығы немесе оның
қызметкерлерінің жауапкершілікке тартылуының негізділігі және тағы
басқалар. Бұл бөлімнің мазмұны төмендегідей талаптарға жауап беруге тиіс:
Мазмұнының жан-жақты, қысқа және анық суреттелуі, қисынды және
хронологиялық сипаттамасы, алғашқы және басқа құжаттардың күні мен
номерін, барлық қосымшаларына құжаттың негіздемелері болуы тиіс. Егер
қорытынды салық есебінің анық бір ережесіне негізделген болса, оларға
сілтеме берілуі тиіс.
в) Қорытынды бөлім. Бұл бөлімде әрбір салық заңын бұзушылық факт
бойынша, нақты шешілуге қойылған мәселелер бойынша нақты жауаптар беріледі.
Мұндағы қорытынды ой анық, қысқа, айқын, бұрынғы бөлімдегідей тізбектелген
ықшам болуы керек. Олар зерттелген материалдарды талдаудан мағыналы болып
шығуға тиіс.
Мұнда:
1) салықтық құқық бұзушылық фактілері және осы қорытындының негізі
болып табылған басқа да жағдайлар;
2) осы нақты факті салықтық құқық бұзушылық сипаты жағынан сай болған,
болмағандығы туралы қорытынды, сәйкес болған жағдайда нормативтік құқықтық
акті де көрсетіледі.
г) Қосымшалар бөлімі. Бұл бөлімде қосымша кестелер, есептіліктер мен
тағы басқа анықтама-цифрлы, қорытындыны құру барысында рәсімделген
материалдар беріледі. Әрбір қосымша номерленеді және қорытындыға олардың
нөмерлері мен атаулары көрсетіледі. Барлық қосымшаларға қорытындыны
жасаушылар қол қоюы керек.
Тексеруші салық төлеушінің салық заңдылықтарын бұзғандығын анықтаған
жағдайда салық кодексіне сәйкес қаржылық санкция қолданылады, лауазымды
тұлғалардың айыпты екендігі анықталған жағдайда олар әкімшілік
құқықбұзушылық туралы кодекске сәйкес әкімшілік жауапкершілікке тартылады.
Бұл жағдайда салық заңдылықтарын әкімшілік құқықбұзушылық туралы хаттама
толтырылады. Және әкімшілік айыппұл көлемі көрсетілген, әкімшілік
жауапкершілікке тартылуы туралы қаулы шығарылады.
Бұрын тексеруші толық біткен соң тексеру материалдары есеп бөліміне
бет есепке қондыру үшін берілуі тиіс болған. Қазіргі таңда бет есепте
енгізілген мәліметтер компьютерлік бағдарламалардың көмегімен (есептелген
салық, айыппұл, өсім сомалары) көрсетіледі.
Қосымша салықтық тексеру салық төлеушілердің салықтар мен басқа
төлемдерді дұрыс есептеуін, тек шағым бойынша қаралатын мәселелер ауқымында
ғана салық органдары қабылдайтын шешімдердің дұрыстығын бағалауға мүмкіндік
береді. Сөйтіп, қосымша тексеру ең алдымен, салық төлеушілердің мүдделері
үшін объективті және әділетті шешім қабылдау мақсатында жүргізіледі.
Егер құжаттық тексеру барысында салықтық қылмыс белгілері анықталса,
тексеру материалдары сәйкес шешім қабылдануы үшін құқық қорғау органдарына
(сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес бойынша агенттікке, сот орындарына т.б.)
берілуі тиіс.
Сонымен бірге, сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес бойынша агенттікке
төмендегі құжаттар да берілуі тиіс:
а) тексеруші және тексерілуші салық төлеуші-мекеме басшысы және
бухгалтері қол қойған, салық заң бұзылғандығын куәландыратын құжаттардың
түпнұсқасын тіркей отырып тексеру актісі;
б) қылмыстық белгілері бар салық заңдылықтарының бұзылуына кінәлі
лауазымды тұлғалардың түсініктемелері;
в) тексеруші мен салық төлеуші арасындағы келіспеушілік бойынша қайта
тексеру қорытындысы;
г) салық төлеушінің өзін ақтауға негіз болатын құжаттары.
Жоғарыдағылардың барлығы іс ретінде тіркеліп, жолдаушы хатпен бірге құқық
қорғау органына беріледі.
Салық бойынша шағымдануды сотқа дейін реттеу салық төлеушінің
наразылығын шешудің ең тиімді жолы екендігі тәжірибеден белгілі. Өйткені
мұнда салық төлеуші де, мемлекет те сотқа шығындалмайды. Биыл біздің
Республикамыздағы салық төлеушілерге салық қызметі органдарының шешімдеріне
шағымдануға мүмкіндік беретін салық аппелияциялары жүйесінің қолданыла
бастағанына 3 жыл болды.
Салықтық тексерудің аяқталу кезеңі есептелген салық, айыппұл,
өсімдердің төленуін, анықталған салық заңдылықтарының бұзылушылығының
түзетілуін немесе жойылуын жүйелі түрде бақылау болып табылады.Бақылауды
салық комитетінің тексеру жүргізген қызметкері жүзеге асырады.
1.2 Салық бақылауын ұйымдастырудың объективтігі мен негізгі қағидалары
Салық менеджменті салық салуды және салықты өндіруді ұйымдастыруды
қамтиды. Салық салынуын ұйымдастыру - салық төлеушінің салық
міндеттемелерін салық органы тарапынан заң аясында дер кезінде және толық
орындалуын ұйымдастыру. Салық міндеттемелері дегеніміз - салық төлеуші
тіркеуге тұрған сәттен бастап Салық кодексіндегі баптарға сәйкес, салық
түріне қарай салық төлеуші болуына байланысты сол салық түрінің
міндеттемелері. Атап айтқанда, салық есептілігін дер кезінде тапсыру, сол
есептілікте есептелген салық сомасын Салық Кодексінде бекітілген мерзімде
төлеу. Мұндағы төлеу салықты өндіруді ұйымдастыруға жатады. Салық органы
салық төлемдерінің есептелуі мен бюджетке түсуін ұйымдастырумен қатар,
салық түсімдерін болжау және жоспарлаумен айналысады. Ал жоспарлауды,
болжауды жүзеге асыру үшін жоғарыда аталған салық есептіліктеріндегі
мәліметтерге терең талдаулар жасау арқылы қол жеткізу мүмкіндігі туады.
Есептіліктегі мәліметтерге жасалған талдау сапалы болмаса салықтық жоспар
мен болжау нәтижесі де дұрыс болмайды. Салықтық талдау сапасы салық
есептілігіндегі салық сомасының дұрыс немесе дұрыс емес есептелуіне де
байланысты. Ал ондағы мәліметтердің дұрыс немесе дұрыс еместігін анықтау
салықтық бақылау аясында жүзеге асады.
Салықтық бақылауды жүргізілу шеңберіне қарай: салық сомасының дұрыс
есептелуін бақылау мен есептелген салық сомасының бюджетке өз уақытында
және толық түсуін бақылау деп екіге бөлуге болады. Ал бақылау объектісіне
қарай: салық төлеуші - жеке тұлғалар және салық төлеуші – заңды тұлғалар
деп екіге бөлуге болады. Салық сомасының дұрыс есептелуін бақылау -салықтық
тексеру, камералдық бақылау әдістерімен жүзеге асырылады. Есептелген салық
сомасының бюджетке дер кезінде түсуін бақылау салықтық берешектердің
төленуі тиіс мерзімі көрсетілген ескертпе хабарламалар беруден бастап,
мерзімі өткеннен кейін инкассалық нұсқаулар қойылып, салық төлеушінің
банктік шығыс операцияларын тоқтату, оның мүлкін пайдалануға шек қою т.с.с.
әдістермен жүзеге асырылады.
Салықтық бақылау объектісі – оны салу мен өндіру кезіндегі дұрыстығын
тексеретін салық менеджментінің құрамдас бөлігі.
Салықтық бақылаудың ұйымдастырылу барысындағы ғылыми негіздердің
байланыстылығын төмендегі 1 - суреттен көруге болады.
Қазақстан Республикасының нарықтық экономикаға өту жағдайында
нарық механизмдерін, жаңа салық кодексінің әрекет етуін әрі қарай тереңдету
салдарынан, салық жүйесінің түсінікті және тұрақты болуын қамтамасыз ету
барысы салықтар мен алымдардың рөлі мен мазмұнын күшейтті. Сол себепті
кәсіпорындарға салықты салудың кейбір кемшіліктерін ашуға байланысты
әрекеттеріміз де салық жүйесінің дұрыс бағытта дамуына өзінің оң әсерін
тигізеді.
М.Б.Кенжегузин салықтық - бюджеттік реттеуді – мемлекет
экономикасын реттеудің маңызды тетіктерінің бірі ретінде қарастырады.[9,
21б]. Бұл функциялар бағаларды либеризациялау үшін кең мүмкіндіктерді ашса,
кәсіпорындардың қызметі және олардың экономикалық бостандығы болса,
ведомстволық – бюрократиялық құрылымды қысқартса,
Салық салуды Салық менеджменті Салықты өндіруді
ұйымдастыру ұйымдасттыру
Есептелінетін салықты Салықтық болжау Бюджетке түсетін
болжау салықты болжау
Есептелінетін салықты Салықтық Бюджетке түсетін
жоспарлау жоспарлау салықты жоспарлау
Қабылданған Салық Төленуі тиіс салық
есептіліктегі салық есептіліктері сомасы
сомасы нысандары
Есептелген салық Салықтық талдау Төленуі тиіс салық
сомасын талдау сомасын талдау
Салық сомасының Салықтық бақылау Салық сомасының
есептелуін бақылау бюджетке түсуін
бақылау
Жеке тұлғаларға Заңды тұлғаларға
салынатын салықты салынатын салықты бақылау
бақылау
Салық сомасының Салықтық Салық сомасының
есептелуін тексеру тексеру бюджетке түсуін
тексеру
Тексеру нәтижесіне байланысты
заңдық-құқықтық шешімдер
Сурет -1 - Салықтық бақылауды ұйымдастырудағы
ғылыми негіздер байланысы
экономикалық әдістердің, тетіктердің және мақсаттардың рөлі күшейсе ерекше
мазмұнға ие бола алады.
Салықтық бақылау шаруашылық субъектілер мен жеке кәсіпкерлердің
әрекетіне әсер етеді. Салық заңдылықтарының талаптарына сай болу және
айыппұл санкциясын төлемеу мақсатында олар есептерін тәртіпке келтіруге,
есептің қарапайымдалған түріне өтуге мәжбүр болады, сонымен бірге
бухгалтерлік есепті қаржылық және өндірістік етіп бөлу қажеттігін ұсынады.
Мекеменің есеп-бухгалтерлік аппарат құрамынан салық төлеу бойынша жауапты
білікті қызметкерлер немесе заң, экономика мәселелері, экономикалық талдау,
бухгалтерлік есеп және тағы басқа да мәселелер бойынша мамандар бірігіп,
тығыз жұмыс істейтін топтар бөлінеді.
Салық органы мен салық төлеуші арасындағы тікелей байланыс салық
төлеушінің салықтық міндеттемелерін өз уақытында орындауына және салықтық
төлемдерді толық төлеуін ғана қамтамасыз етпейді, сонымен бірге салық
заңдарының бұзылғандығын түзету бойынша кеңес жасауға да мүмкіндік береді.
Тікелей байланыс нысаны-салық төлеушілердің салықты тексеру нәтижелеріне
қарай шағымдарын қарау процесі, ол салық төлеушілер сияқты, салық
органдарының да салық заңдарын орындауын қамтамасыз етеді. Салық
төлеушілердің шағымдарын қарау сапасына түрлі әдістерді, тәсілдерді қолдану
және оларды жүзеге асыру жолдары арқылы қол жеткізіледі. Оған мыналарды
жатқызуға болады:
-салық төлеушімен кездесуді өткізу;
-салық төлеушілердің салықты тексеру нәтижелеріне шағымдарын қарау
бойынша Аппеляциялық Кеңестің мәжілісін өткізу;
-салық төлеушілердің шағымдарын қарау нәтижелері бойынша қорытынды
жасау;
-қажет болуына қарай тиісті мемлекеттік органдарға, аумақтық салық
органдарына және шағым берген салық төлеушілердің атына сұратулар жасау;
-үшінші тұлғалармен байланысты салық төлеушілердің жүргізген
операцияларының салық есебінде дұрыс көрсетілуі туралы қосымша ақпарат алу
үшін қарама-қарсы тексерулер жүргізу;
-қосымша және қайта тексеру жүргізу.
Осы тәсілдерді қолдану нақты материалдарды жан-жақты талдауға,
тексерілушінің іс-әрекетін бір ізбен айқындауға, пайдаланылатын ақпарат
көздерінің дұрыстығын анықтауға жол ашады, сондай-ақ салық төлеушінің салық
органдарымен тығыз байланыста болуына және салық заңдарының қолданылып
жүрген нормаларын білуіне мүмкіндік береді.
Ал кері байланыс бақылаушы органға бухгалтерлік есепті жүргізудегі және
салықтарды есептеудегі анықталған кемшіліктердің аластатылғандығын, сол
арқылы тексерілуші-салық төлеушінің қаржы-шаруашылық есебін ұйымдастыруды
жетілдіру әрекетінің нәтижесін бағалауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар,
біздің пікірімізше, кері байланыс бақылау субъектісіне, сонымен бірге басқа
да бақылаушы органдармен өзара қарым-қатынас жасау арқылы бақылаудың
тиімділігін арттыру әдістерімен алмасады.
Салықтық бақылау жүйесіндегі кері байланысты бағаламау бастапқы кезде
салық органының тексеруінің мәні тек салық заңдылықтарының бұзылуын
анықтау, кінәлілерді жауапкершілікке тартумен шектеліп отырды. Бірақ
қазіргі жағдайда бақылаудың жүргізілу сапасын, оның түрлерінің тиімділігін
және салық органы әрекетін жетілдіру мақсатындағы әдістерін бағалау жан-
жақты қажеттілікті тудырып отыр. Аумақтық салық комитеттерінде салық
төлеушілердің шағымдарын қарау жөніндегі жұмыстың жай-күйі туралы түсетін
ақпараттың өзі-кері байланыс нысаны болып табылады. Кері байланыс аумақтық
салық комитеттерінің есептері негізінде (УНАП–1, УНАП–2, УНАП–3) жүзеге
асырылады. Бұл есептер салық органдары қызметінің жоғарғы органына тоқсан
сайын есепті тоқсаннан кейінгі айдың 15-күні, жыл басынан бастап
өсірілмейтін қорытындымен ұсынылады, бұл әрбір есепті кезеңдегі нақты
деректерді білуге мүмкіндік береді. Салық қызметі органдарының бақылауын
күшейту және жауапкершілігін арттыру мақсатында шағымдарды қарау бойынша
түсініктеме бере отырып, әр айдың 5 – жұлдызына қарай аумақтық салық
комитеттері ұсынатын қаралған шағымдар бойынша салықты тексеру актісі
жөніндегі хабарламаға жеке есеп беру ендірілді. Сонымен бірге, есептің
нысанында тексеру актісіндегі хабарламада көрсетілген есептелген салықтар
мен төлемдердің сомасы, салықтар мен төлемдердің даулы сомалары, салық
төлеушілердің шағымдарын қарау нәтижелері бойынша салықтар мен төлемдердің
азайтылған сомалары және салық төлеушілер шағымды қарағаннан кейін бюджетке
төлеуге тиісті салықтар мен төлемдердің сомалары жеке-жеке көрсетіледі. Осы
есептердегі ақпарат салық төлеушілердің шағымдарын қарау жөніндегі бақылау
жұмысын ұйымдастыруды, сондай-ақ салық заңдарын қолданған кезде салық
төлеушілердің де, сол сияқты салық органдарының да өздеріне тән қателерін
анықтауды сипаттайтын сандық және сапалық талдау жасауға негіз болып
табылады.
Талдау жиынтығы қорытындыланып, хаттарға шолу, талдау материалдары және
мерзімді басылымдарға арналған мақалалар түрінде аумақтық салық
комитеттеріне жіберіледі, олар тоқсан сайын Қазақстан Республикасы Қаржы
министрлігінің Салық комитеті сайтының электрондық бетіне орналастырылады.
Жүргізілген талдау салық заңдарының нормаларын дұрыс және бірдей үлгіде
қолдануды қамтамасыз ету және аумақтық салық комитеттеріне әдістемелік
көмек көрсету үшін салық заңдары нормаларының бұзылуын республика көлемінде
жіктеуге мүмкіндік береді. Құқық бұзушылықты анықтайтын норманың осы
жіктеуі нәтижесінде олар мынадай түрлерге бөлінген:
-көптеген салық даулары туындайтын жиі кездесетін салық заңдары
нормаларының бұзылуы;
-аздаған салық даулары туындайтын аса жиі кездесе бермейтін салық
заңдары нормаларының бұзылуы;
-қолданған кезде даулы сәттер туындайтын салық заңдарының нормалары.
Экономикалық және құқықтық әдебиеттерде салықтық бақылаудың мәні тек
салық заңдылықтарының сақталуын, салықтардың дұрыс есептелуін және олардың
өз уақытында төленуін ғана бақылау деген тұжырымдама кеңінен таралған.Бұл
көзқарас кейбір жеке салалардағы, кәсіпорындардағы экономикалық жағдайға
салық органы өздігінен шынайы әрекет жасамауына негізделген.Т.Ф.Юткина
салықтық бақылауға қаржылық бақылаудың бюджеттік табысының шоттық
орындалуын жеке салықтар мен басқа төлемдер көлемінде, сонымен бірге салық
төлеуші мен салық салу объектісі көлемінде бақылайтын бөлігі ретінде
анықтама беріп отыр. [2, 122 б]. Худяков А.И. “салықтық бақылау - бұл
мемлекеттік бақылаудың ең жақсы ұйымдастырылған бақылауының бір түрі”, деп
кішкене басқаша анықтама береді. [1, 251 б].
Салық органдарының бақылауды ұйымдастырудың ең маңызды қағидаларын
қарастырайық. Салық органының бақылау жұмысын ұйымдастыру салық органы өз
функциясын дұрыс орындауы үшін қатаң бірлік қағидасына негізделуі керек.
Бұл қағиданың сақталуы барлық салық органдары аймақтық, облыстық және
жергілікті салықтарға қатысты біркелкі салық заңдарын қолдануын
қарастырады. Сондықтан да, салық органдарына салық заңдарының талабына сай
емес дербес іс-әрекетін жүзеге асыруға тиым салынады. Бұл қағиданың бұзылуы
салық органдарының заңдық нормаларды әр алуан түрде қолдануына әкеп соғады.
Салық органының бақылаулық іс-әрекетін ұйымдастырудың келесі қағидасы
салық органының тек өзінен жоғары тұрған салық органына бағынатындығын
қамтитын тәуелсіздік қағидасы болып табылады. Бұл қағида арқылы салық
органдары бақылау немесе тексеру жүргізу барысында мемлекеттік үкімет және
жергілікті атқару органдарына тәуелсіз әрекет етеді. Бірақ сол жергілікті
атқару органдарының шешімдерінің орындалуын қамтамасыз етуге тиіс болса да,
салық комитеттеріне мемлекеттік үкімет органдары жедел басқару бұйрықтарын
бере алмайды. Осы жерде айта кететін жай, салық комитетіне әлеуметтік-
тұрмыстық және медициналық қызмет көрсету, сонымен бірге қызметтік
ғимаратпен қамтамасыз етуді үкіметтің жергілікті атқару органдары жүзеге
асырады.
Салық органы жүргізетін бақылаудың маңызды қағидасы тексерілетін салық
төлеушіге бейтараптық қағидасы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz