Упанишалардың құқықтық - этикалық поэмаларының негізгі мазмұны

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 6 бет
Таңдаулыға:

Тақырыбы: Упанишалардың құқықтық-этикалық поэмаларының негізгі мазмұны

Веданта ұғымы. “ Ведантаны” сөзбе-сөз аударғанда “веданың аяқталуы” деген мағынаны білдіреді. Әуелде бұл сөз упанишаданың мәтіндері (ұстазбен болған әңгіме) деген мағынада жұмсалды, бірақ кейін оның мағынасы кеңейіп, ол упанишададан тараған барлық идея-ны белгілейтін болған.

Ведалардың аяқталуы ретіндегі упанишадалар әртүрлі тұрғыда қарастырылуы мүмкін.

Біріншіден, упанишадалар ведалық кезеңнің соңғы әдеби шығар-маларына жатады. Жалпы, сол заманда шығармалардың үш түрі бол-ған: ең көнесі - ведалық гимндер (мысалы, Ригведа, Яджурведа, Самаведа) ; кейін бақсышылыққа алынатын нұсқамалар мен ведалық ғұрыптарды дәріптейтін трактаттар ретіндегі брахман деп аталатын шығармалар пайда болған, ең соңында, философиялық мәселелер қамтылған - упанишадалар пайда болған. Шығармалардың бұл үш түрі құдіретті аян берілетін киелі мәтіндер саналған, кейде оларды сөздің кең мағынасында ведалар деп атаған.

Екіншіден, упанишадалар ең соңында зерттелетін. Әдетте, балалық шақта ведалық гимндер оқытылатын; кейін өмірге араласқан адам үйінің қожайыны ретінде ғибадат жасау үшін брахмандарды зерттейтін және ең соңында, адам фәнилік өмірден безіп, өмірдің мәні мен ғаламның құпиясын түсінуге ұмтылып, орманда диуанадай өмір сүрген кезде упанишадалар (кейде оларды “араньякалар” - “орман трактаттары” деп атайтын) зерттелетін.

Үшіншіден, упанишадаларды ведалық философиялық пайымдар-дың шарықтау шегі ретінде ұғынып, ведалардың аяқталуы ретінде қарастыруға болады. Упанишадаларда айтылатындай, егер адам веда-лар мен білімнің басқа түрлерін меңгеріп, упанишадалардың нұсқау-ларымен білмесе, оның білімі толық саналмайтын.

“Упанишад” сөзінің мағынасы - “адамды ұстазға жақын ететін нәрсе” (упа-ни-шад) дегенді білдерді, өйткені упанишад идеяларын таңдаулы адамдар ғана білген, яғни олар ұстаздан шәкіртке, таңдаулы адамдарға ғана құпия түрінде жеткен.

Упанишадалар саны өте көп болатын, өйткені оларды әртүрлі ведалық мектептер әр кезеңде, әр жерде жасаған. Ортақ көзқарастың болуына қарамастан, олар зерттеген мәселелер мен ұсынатын шешім-дері әртүрлі болған. Сондықтан уақыт өте келе алуан түрлі ілімдерді, солардың негізінде жатқан идеяларды ішкі бірлікке келтіру мақсатын-да жүйелеу қажеттілігі туындаған. Бұл міндетті “Брахма-сутрада” (оны “Веданта-сутра” және т. б. атайды) Бадараяна орындаған. Бада-раяна упанишадалар ілімінің мәнісін жеткізуге, оларды қарсы айтыл-ған және айтылуы мүмкін уәждерден қорғауға талпынған. Бірақ оның сутралары тым қысқа болғандықтан, әртүрлі түсініктердің болуына жол берген.

Осыған байланысты, веданта доктринасын жасау үшін әртүрлі түсіндірмелер қажет болды және олардың әрқайсысы өзінің пікірін құдіретті аянның мәтіндері мен сутраларына сәйкес келетін жалғыз пікір ретінде дәлелдегісі келді. Осындай басты түсіндірмелердің авторлары ведантаның дербес мектептерін қалады, айталық Шанкара, Рамануджа, Мадхва, Валлабха, Нимбарка және т. б. мектептер осылай пайда болған.

Негізгі түсіндірмелер пайда болған соң, веданта, әр мектептің көрнекті өкілі өз көзқарасын қорғап, басқа мектептің пікірін жоққа шығару үшін жазған сансыз көмекші түсіндірулері, сөздіктері мен дербес трактаттары негізінде дамыды. Сонымен, веданта әдебиетінің жалпы көлемі өте үлкен, бірақ оның аз ғана бөлігі басылып, жарық көрген.

Упанишадалардың философиялық идеялары. Веданта ілімі 108 упанишадада баяндалады және оның ең ерте нұсқасы, шамамен, б. з. д. XV-X ғ. ғ. жатады. Упанишадалар дана-ұстаз бен оның шәкірттері арасында болған сұхбаттар түрінде берілген. Әңгімеде негізгі екі мәселе қозғалады: 1) адами Мен-нің құрылысы және 2) Атманның (жеке Мен-нің) және Брахманның (Құдайдың, құдіреттің, ең жоғарғы Мен-нің) арақатынасы.

Біздің Меніміз не? Ол - адамның басқа адамдар мен заттардан ерекшелігі, сонымен қатар, бір мезгілде өзінің өзіне деген бірегей-лігін, сәйкестілігін көретін, сезетін және білетін қайсыбір өзіндік бірегейлік, өзіндік сәйкестілік. Бірақ “өзінің өзімен” деген қандай нәрсе? “Мен” деген сөз бе? Бірақ онда “Мен” Мен болады да, шеңбер тұйықталады, өйткені Мен деген қандай нәрсе және ол несімен бірегей болады деген сауал туындайды.

Адам өзінің Мен-ін өзінің денесіне барабар етеді. Ол: “Мен - менің денем, басым, қолым, аяғым және т. б. ”, - дейді. Бірақ, дене өзгереді әрі азапқа душар болады, ал Мен өзіне-өзі барабар нәрсе ретінде өзгермейді. Осыған қатысты Чхандогья-упанишада: “Дене соқыр болса, Мен де соқыр болуы тиіс; дене ақсаса, ол да ақсау керек; дене мертіксе, ол да мертігуі тиіс”, - деп мысқылдап жазады.

Сонымен, Мен-нің алғашқы анықтамасы шынайы емес, төмен Мен-нің таза тәндік анықтамасы болады. Бірақ, біз ұйықтаймыз. Біздің денеміз қозғалмайды, бірақ түс көргенде біз әрекет етеміз, түрлі оқиғаны бастан кешіреміз. Олардың денесіз жүзеге асуы түсінікті нәрсе, алайда “Мен” көптеген әсер алады, терең толқуларға жолыға-ды. Бұл - эмпирикалық Мен, біздің тұлғамыздың жоғары деңгейі, Мен-нің мәні туралы терең ұғым.

Алайда, Мен-нің мәнін күйзеліске ғана келтіруге бола ма? Жоқ, өйткені біз ешқандай толғануды сезінбей, ешқандай әсер алмасақ та, ол өмір сүре береді. Мысалы, түс көрмейтін ұйқы дәл сондай. Онда Мен толық жоғалатын сияқты; бірақ ертесіне сол баяғы өзім екенімді, менің даралығым, өзіме өзім барабарлығым, өзіме өзім сәйкестілігім бұзылмағанын аңғарамын. Бұл жағдай Мен түс көрмейтін ұйқыда да өмір сүріп, үзілмейді дегенді білдіреді.

Упанишада бойынша, ондай Мен - тұлға құрылысындағы үшінші саты, “дана”, зиятты Мен, ешқандай көрнекі бейнесі жоқ “таза ой”. Рас, онда қабылдаудың барлық объектілері жойылады, соған байла-нысты ол өзін басқа нәрседен ажырату қабілетін де жояды. Демек, ондай Мен толық болмайды, кемшін әрі оның сыртында абсолютті, бәрін қамтушы, ішінде барша нәрсемен барабар, бір мезетте өзін барша бар басқа нәрседен айыратын Мен де болуы тиіс. Упаниша-далар ондай Менді ажал келгенде ғана немесе йоганың ең жоғарғы психотехникалық тәжірибесінде ғана иеленуге болады дегенді айтады.

Мұндай жағдайда Мен қайсыбіреудің немесе қайсыбір нәрсенің “жабдығы” болмайтыны анықталады; керісінше, ол өзі - барша бар нәрсенің иесі, демек, барша болмыстың негізі әрі жаратушысы. Абсолютті Мен (ең жоғарғы Атман), ең толық күйі мен мағына-сындағы Мен денеге, бейнелерге немесе менің басымдағы ойға бара-бар емес, ол Құдай-Брахманның өзіне ғана барабар болады.

Көріп отырғанымыздай, упанишадалар адами даралықтың өзінің барынша дамуында адамнан тыс жатқан тұлғасыз бастаумен қосылып кететінін дәлелдейді. Сондықтан, мұндай абсолютті, бәрін қамтушы шындықтың табиғатын анықтау өте қиын. Ол - зат та, бейне де, ой да, адам да, адамға ұқсайтын Құдай да емес. “Ол - көзге көрінбейтін, трансцендентті, тануға да, тұжырымдауға да келмейтін, ойлауға да, сипаттауға да болмайтын, Мен санасының жалғыз ғана мәні, әлемнің аяқталуы, барынша тыныш, барынша масайраған бірыңғай бірлік”. Мандукья-упанишада сөзбен жеткізуге келмейтін Құдайдың мәнін осындай сөздермен жеткізбек болады.

Бұдан, әр адамның бойында ең жоғарғы Атман бар болғандықтан, адам өзінің жасырын, әлеуетті мүмкінідігі бойынша Құдайға тең деген қорытынды жасалады. Сондықтан упанишадалар: “Тат твам аси”, яғни “Сен Сол нәрсесің” немесе, басқаша айтсақ, “Сен - Сол нәрсемен бірдейсің”, “Сен барлық нәрсесің”, “Сен Құдайсың”, - дегенді айтады.

“Тат твам аси” формуласын ежелгі үнді даналары ашқан ұлы ақи-қат деп атайды. Ол Баршаға ортақ бірліктің болмыстағы барша нәр-сені қамтитын негіздің бар екенін меңзейді. Бұл Баршаға ортақ бірлік әртүрлі, біршама тығыз кейіпте болады, бірақ өзі ең нәзік нақтылық ретінде кәдімгі адами тәжірибеде көзге көрінбейді және сезілмейді. Барлық өмір сүретін нәрсе, оның ішінде дене де - мәңгі, құдіретті мәннің өткінші, бір сәттік көрінісі ғана. Демек, адамдардың бәрі өзінің денесімен, жасымен, жынысымен ерекшеленіп, әртүрлі этникалық және діни топтарға жатса да, терең, мәндік мағынада бірыңғай бола-ды. Алуан түрлі Мендер - жалғыз, абсолютті Мен болады және оның барлық нәрседе, барлық жерде болатынын ұмытпау керек.

Сонымен, упанишадаларда философиялық пайымдаулардың алғашқы нышаны байқалады, бұл жерде Құдай және ғалам мәселелері айқын қойылып, талқыланады. Бірақ белгілі бір тұжырым нақты дәлел негізінде алынатын философиялық тәсіл нақты көрінбейді. Өлең түрінде жазылған упанишадалардың кейбіреулерінде ғана, мысалы, Ригведада, философиялық мәселелерге арналған шабытты пікір кездеседі. Қара сөзбен жазылған басқа упанишадаларда да филосо-фиялық ойлар бар. Бірақ кейбір упанишадаларда ғана баяндаудың философиялық тәсілге жақындау, сұрақ пен жауаптың негізінде күдіктенетін шәкіртті, бірте-бірте, қайсыбір қорытындыға жетелеу кездеседі.

Бірақ, дәлелдеудің нақты түрлері болмаса да, упанишадаларда баурап әкететіндей тартымдылық бар. Өйткені, олардың ішінде асқақ идея, тереңге бойлау бар. Онда адамның бойындағы барша игі, асқақ нәрсеге шақыратын сиқырлы үндеу мен өз идеяларын Ақиқатты тікелей аңдаудан туғандай етіп қорғау үйлесімді көрініс табады. Упанишадалардан керемет әсер алған ХІХ ғасырдың неміс философы Артур Шопенгауэр - әлемде упанишадалар ілімінен асқақ әрі ізгі басқа ілім жоқ дегенді айтады. Ол упанишадаларды өзінің өмірінің жұбанышы деп санаған.

Упанишадаларда қойылған мәселелердің жалпы сипатын қарас-тырған соң, оларға тереңдей үңіліп көрейік.

Упанишада мәтіндерінде біз мына мәселелерге жиі жолығамыз: барша затты туғызатын және соның арқасында барлық нәрсе өмір сүріп, қираған соң ішінде жоғалатын қоршаған шындық деген не? Соны танудың арқасында ғана барлық нәрсені тану мүмкін бола-тындай ол өзі не? Соны танудың арқасында мәңгілікті тануға болатын ол не? Брахман деген кім? Атман деген кім?

Бұл сауалдардың табиғатынан упанишада ойшылдарының баршаға өтетін, содан туындайтын, сонда өмір сүретін және соған оралатын барлық заттың негізінде жататын шындықтың бар екеніне және қайсыбір шындықты тану арқылы мәңгіліке жетуге болатынына сенетінін көреміз.

Бұл шындық кейде - Брахман (Құдай), кейде - Атман (мен), кейде - сат (болмыс) деп аталады.

“Әуелде Атман ғана болған”, - дейді Айтарейя-упанишадада және Брихадараньяка-упанишадада. “Мұның бәрі Атман болады”, - дейді Чхандогья-упанишада. “Егер Атман танылса, . . . онда бәрі де таныла-ды”, - дейті Брихадараньяка. Біз ары қарай оқимыз: “Әуелде болмыс (сат) қана болған; ол өзі сыңары жоқ жалқы нәрсе еді” (Чхандогья, 6. 2. 1) . “Мұның бәрі Брахман болады” (Мундака-упанишада, 2. 2. 11 және Чхандогья, 3. 14. 1) . Әртүрлі контекстіде “Брахман” және “Атман” терминдері синонимдер ретінде пайдаланды. Кейбір жерде анық жазылады: “Мұндай Мен Брахман болады” (Брихадараньяка, 25. 19) ; “Мен деген нәрсе Брахман” (сонда, 1. 4. 10) .

Упанишадалар назарды ведалық құдайларға емес, адами “менге” аударады. Олар “менді” талдаған кезде оның сыртқы қабаты мен ішкі шындығын жеке-дара қарастырады. Дене, сезім, зият (интеллект) беретін рақатты түйсінуге болады және ондай рақат “мен-нің” тұрақты мәні болмайды, ол өтпелі, өзгермелі модус болып саналады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.