Қазақ халқының патша үкіметінің отаршылдық саясатына қарсы азаттық күресі

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті

БАОӨЖ
Тақырыбы: Қазақстандағы тәуелсіздік
идеясының тарихи эволюциясы
Орындаған: Қаратай Еңлік
Қабылдаған:

Қызылорда қаласы 2018 жыл
Қазақстандығы тәуелсіздік идеясының тарихи эволюциясы
а) Қазақ халқының Патша үкіметінің отаршылдық саясатына қарсы азаттық күресі.
XVIII ғасырдың ортасында Ресей үкіметінің қазақ жерін отарлау саясаты пәрменді жүргізіле бастады. Кіші Жүз қазақтары бұрыннан қалыптасқан дәстүр бойынша Жайық бойында көшіп-қонатын, ал қыс айларында Жайықтың оң жағалауында қыстайтын еді. Алайда патша үкіметінің Жайық бойына көшіп-қонуға тыйым салуына байланысты ол мүмкін болмай қалды. Сол себепті Кіші Жүз бен Орта Жүздің қазақтарының 1773-1775ж.ж Е.Пугачев бастаған шаруалар соғысына қатысуы кездейсоқ емес.
Е.Пугачев көтерілісі басталғаннан кейін де, Кіші Жүздегі жер мәселесі күрделі күйінде қала берді. Аса күрделі мәселе қазақ руларының дәстүрлі көші-қон жүйесінің бұзылуы болатын.
Ресейдің отарлық саясаты мен ханның іс-әрекетіне қарсы Кіші Жүздегі наразылықтар күшейе бастады. Оған қоса 1782-1783 жылдардың қысында жұт басталды. Мұның бәрі көтерілістің шығуына түрткі болды. Көтерілісті ұйымдастырушы белгілі батыр, әрі шешен, Е.Пугачев көтерілісіне белсене қатысқан, байбақты руының ағаманы Сырым Датұлы болды. Көтеріліс 1783-1797 ж.ж аралығында созылды. Көтеріліс себебі :
-патша үкіметінің отаршылдық саясаты;
-қара халықтың жері тартып алуы;
-бекіністердің салынуы;
-көші-қон жүйесінің бұзылуы;
-Ресей үкіметі мен казак әскерлерінің тарапынан үздіксіз қысым мен күш көрсетілуі;
-қазақ халқының азаматтық құқықтарының шектелуі.
Көтеріліс 14 жылға созылса да, ол жеңіліспен аяқталды. 1797 жылы 30 тамызда Сырым Датұлы мыңға жуық жасағымен Хан кеңесіне келеді. Сырым батыр күресті тоқтатқанын жариялайды. Бұл 14 жылға созылған Сырым Датұлының қозғалысының жеңілісінің көрінісі болды.
Кіші Жүздегі қазақтардың Сырым Датұлы бастаған ұлт-азаттық көтерілісі Патшалық Ресейдің отаршылдық саясатына қарсы бірінші ашық бас көтеруі болды.
С.Датұлы бастаған халық қозғалысы біраз уақыт болса да, патша үкіметінің отарлық саясатын тежеді және Ресей Үкіметін қазақтардың мүддесімен санасу керектігіне көздерін жеткізген еді. Бұл Сырым бастаған көтерілістің нәтижесіз болмағанын дәлелдесе керек.
Қазақ халқының Е.Пугачев бастаған шаруалар соғысына, Сырым Датұлы бастаған ұлт-азаттық көтерілісін белсене қолдау, отаршылдық үстемдік пен басқыншылыққа қарсы халықтың санасы мен жауынгерлік рухы жаңа сапалық деңгейде қалыптаса бастағанын айқындайды.
1801 жылы Патша үкіметінің басшысы император Павелдің жарлығымен Жайық пен Еділ өзендері аралығының төменгі сағасында жаңа этнотерриториялық бірлестік құрылды. Оны 1819 жылға дейін Бөкей Ордасы, 1824 жылдан бастап Ішкі Орда деп атады.
Келесі Патша үкіметіне қарсы көтеріліс дәл осы Бөкей Ордасында орын алды. 1836 жылы басталған көтерілісті, Беріш руынан шыққан батыр Исатай Тайманұлы басқарды. Ал оның серігі, батыр, әрі ақын Махамбет Өтемісұлы болды. Көтеріліс 1836-1838 ж.ж аралығында болды.Көтерілістің басталу мақсаты:
- Жәңгір ханның жер мәселесіне байланысты жүргізген әділетсіз саясаты;
- патша үкіметінің отарлық саясаты;
- салық мөлшерінің өсуі;
- әсіресе Қарауылқожа Бабажановтың халыққы қысым көрсетуі болды.
Патша үкіметі көтерілісті басу мақсатында жазалаушы отряд жіберіп отырды. Тіпті патша әкімшілігі Исатай Тайманұлын ұстап берген адамға 500 сом күміспен сый беретінін жариялады.
Жазалаушы отряд пен көтерілісшілер арасындағы соңғы шайқас 1838 жылы Ақбұлақ деген жерде орын алды. Шайқаста көтерілісшілердің 500жуық адамы бар негізгі тобы тайқандалды. Исатай Тайманұлы өзі де қаза тапты. Ақбұлақ шайқасынан кейін шаруалар қарсылығы бәсеңдей бастады. Жазалаушы отрядтар көтерілісшілерді аяусыз жазалауға кірісті. Оларды ауыр соққыға жығып, мал-мүліктерін тәркілеп, өмірлік жер аударды.1836-1838 ж.ж болған Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы бастаған көтерілісте осылайша жеңіліспен аяқталды.
XIX ғасырдың 20 жылдары Елек өзені бойына 29 бекіністен тұратын Жаңа-Елек әскери желісі салынды. Кіші Жүздің табын руының шұрайлы 7 мың десятина жері тартылып алынды. Бұл жерлерге орыс шаруалары мен казак әскерлері қоныстана бастады. Бұл табын руының батыры Жоламан Тіленішұлы бастаған Кіші Жүз қазақтарының көтерілісінің негізгі себебне айналған еді. 1823 жылы Жоламан батыр Ресейге қарсы ашық күреске шықты. Негізгі себебі:
-шұрайлы жерден тақыр далаға көшіруі болды.
Сонымен қатар 1837 жылы Кенесары Қасымұлының басшылығымен көтеріліс басталған кезде, Жоламан Тіленішұлы оған бірден қолдау көрсетеді.
Сол кездері Саржан Қасымұлы бастаған көтерілісте басталды. Негізгі себебі:
-1822 жылы Cібір қырғыздарыны туралы жарғының енгізілуі еді.
Саржан Қасымұлы бастаған көтеріліс 1824-1836 ж.ж аралығында, патша үкіметінің отршылығына бағытталды. Саржан сұлтан талай сәтсіздікке қарамастан күресін жалғастыра берді. Ол аздаған жасағымен Ресей әкімшілігін қолдаушылардың ауылдарына, жолдарға, сауда керуендеріне шабуыл жасайды.
Саржан Қасымұлы Ташкент әміршілерінің опасыздығынан қаза тапқан еді. Бұл 1836 жылы болды. Патша әскерінің қыспаққа алуына байланысты Саржан сұлтан Ұлы Жүз жеріне өтіп кеткен болатын. Бұдан Ташкент билеушілері де қауыіп төнуі мүмкін деп ұққан олар Саржан сұлтанды балаларымен бірге жауыздықпен өлтірген болатын. Ал 1840 жылы Қоқан билеушілері Саржан сұлтанның әкесі Қасым мен ағасы Есенгелдіні де осылай өлтіреді. Бірақ Саржан Қасымұлының өлімі қазақ халқының азаттық қозғалысын тоқтата алмады. Ұлт-азаттық күресті Кенесары Қасымұлы жалғастырды.
Қазақ халқының өз жерлерін қайтарып алу жолындағы әр жерде бой көрсеткен шашыраңқы бас көтерулерімен басталған ұлт-азаттық қозғалыс бірте-бірте анағұрлым ұйымдасқан, жүйелі, мақсатты бола бастады.
Ұлт-азаттық қозғалыс барысындаңы мұндай сапалық өзгерістер Кенесары Қасымұлы бастаған қозғалысқа тән болды. Кенесары бастаған көтерілістің басты ерекшілігі- қазақ жерінің барлық аумағын қамтуы, яғни Үш Жүзді қамтуы еді.
Бұл көтеріліс 1837-1847 жыл аралығын, яғни 10 жыл уақытты қамтыды.
Кенесары қырғыз әскерінің қоршауына түсіп қалып, қырғыздардың қолынан қаза тапты. Кенесары бастаған ұлт-азаттық қозғалыста, Кенесары ханның қаза табуымен аяқталды. Бірақ ол қазақ халқаның рухын жасыта алған жоқ еді.
XIX ғасыр ортасында Сыр бойы қазақтарының жағдайы өте ауыр күйде болды. Себебі олар екі жақты езгіге түскен еді.Бір жағынан Хиуа, Қоқан хандықтарының езгісі, ал екінші жағынан Ресейдің отарлық саясаты. Осының бәріне Жанқожа Нұрмұхамбетұлының котеріліс бастауына себеп болды. Сонымен қатар көп жылдар бойы патша өкіметіне Есет Көтібарұлы да қарсылық көрсетті. Осы кездері қазақ жерінің отаршылдыққа қарсы ұлт-азаттық қозғалыстар өрши бастаған болатын.
Осы көзғалыстардың жалғасын 1967-1868 ж.ж әкімшілік - аумақтық реформалардың қабылдануына байланысты 1868 жылы желтоқсан айында Орал және Торңай облыстарында патша үкіметінің отарлық саясатына қарсы көтеріліс басталды. Ол 1869 жылғы қазан айына дейін созылды. Басты себебі:
-1867-1868 жылдардағы уақытша ереже болды.
Бұл көтерілісті Ембі өзенінің бойындағы аймақты мекендейтің қазақ руларының ықпалды көсемдері Сейіл Түркібайұлы мен Беркін Оспанұлы басқарды.
Көтерілістін негізгі күші қазақ шаруалары болды. Олардың мойнына отаршылдықтың барлық ауыртпашылдығы түскен еді. Көтеріліске қоғамның басқа өкілдері де қатысты, оның ішінде ру басылары мен сұлтандар да болды.
Көтерілістін кең етек алып кетуңнен сескенген патша үкіметі оны басу үшін нақты іс-әрекеттерді талап етті. Жазалаушы экспедицияны Орал облысының губернаторы Веревкиннің өзі басқарды. Ол басқарған әскери бөлімде 1700 астам адам болды. Осы әскери экспедицияның нәтижесінде көтеріліс жаншылды.
1870 жылдың наурыз айында Манғыстау түбегінде де Ресейге қарсы қозғалыс басталды. Негізгі себебі:
-патша өкіметінің әкімшілік-аумақтық реформалар болды.
Көтерілісті Досан ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.