Ауданның экологиялық жағдайы
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 АҚЖАР АУДАННЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ – ГЕОГРАФИЯСЫНА
СИПАТТАМА ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4.
1.1 Геологиясы, пайдалы
қазбалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.4
1.2 Жер
бедері ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.3
Климаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.4 Ішкі
сулары ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.5
Топырағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
1.6 Өсімдіктер мен жануарлар
әлемі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
2 АҚЖАР Ауданның ЭКОНОМИКАЛЫҚ–ГЕОГРАФИЯСЫНЫҢ ДАМУЫ ЖӘНЕ ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ
ӘЛЕУМЕТТІК ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ...19
2.1 Ақжар ауданның тарихи-географиялық
сипаттасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
2.2 Экономикалық жағдайы облыс бойынша алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Қазіргі кездегі әлеуметтік
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3 Ақжар ауданның ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ДАМУ ЖАҒДАЙЫ, ҚАЗІРГІ
КЕЗДЕГІ МӘСЕЛЕЛЕРДІ ШЕШУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.1 Ауданның қазіргі экономикалық жағдайы, келешектегі динамикалық даму
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.2 Әлеуметтік жағдайы: қадағалау және жергілікті халықтың тұрмыстық
жақсарту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...
3.3 Ауданның экологиялық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қолданылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың тақырыбы: Солтүстік Қазақстан облысының Ақжар
ауданның кешенді сипаттамасы .
Дипломдық жұмыс кіріспе, үш тарау, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер
тізімінен, қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде жұмыстың өзектілігі, жаңашылығы
мен практикалық маңыздылығы, жұмыстың мақсаты мен міндеті айтылады.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі – Солтүстік Қазақстан облысының Ақжар
ауданның әлеуметтік -экономикалық жағдайы: табиғи қоры, өнеркәсібі, ауыл
шаруашылығы, транспорттары мен коммуникация жүйелері. Тақырыпты таңдау
себебім, өзім туып-өскен өлкемнің әлеуметтік -экономикалық жағдайының
кешенді сипаттамасын беру, өйткені аудан туралы мәліметтерді оқып білу
әдістемелері және ондай ізденістердің жаңа формаларының даму этаптарының
тәжірибелеріне ғылыми қорытынды жасау - өлкетану мәселелерінің
өзектілігінің бірі. Қазіргі таңда ауданымыздың экономикалық әлеуметтік
жағдайын зерттеу тәртібіндегі мәселелердің бірі.
Аудан халқының өмір сүру деңгейін жақсартуда жалақының уақытында
төленуі мен жалақы мөлшерінің көбеюі өзіндік әсер етеді.
Ғылыми жаңашылығы мен практикалық маңыздылығы – ауданның әлеуметтік
-экономикалық жағдайын зерттеген кезде жаңа мәселелер туындайды. Солтүстік
Қазақстан облысының ішінде Ақжар ауданын бөліп жеке оқу аз көлемді
территорияның орналасуын, экономикалық жағдайы облыс бойынша алатын орнын,
табиғи жағдайлары мен қорларын,халқын, қазіргі кездегі әлеуметтік жағдайын
және келешекте даму бағытын айқындауға мүмкіндік береді.
Қазіргі ғылыми шешу жолдары - Солтүстік Қазақстан облысы алып
территорияны алып жатыр. Дипломдық жұмыста осы өңірдің Ақжар ауданы
бойынша шағын территорияның әлеуметтік -экономикалық жағдайын зерттеу
келешекте ауданның жан - жақты меңгерілуі үшін өте қажет. Ғылыми тұрғындан
зерттеу оның қазіргі ахуалын бағалап ұсыныс беру. Дипломдық
жұмыстың мақсаты – Ақжар ауданының экономикалық, әлеуметтік және
экологиялық қазіргі жағдайын қарастыру болып табылады. Осы мақсатқа жету
үшін мынадай жұмыстар істелінді, жалпы физикалық – географиялық сипаттамасы
олардың өзара әрекеттесуі нәтижесінде табиғатта өтетін табиғи процестерді
оқу мен бірге антропогендік әрікеттерге көңіл бөлінді. Өйткені, табиғат пен
шаруашылық арасындағы байланысты бақылау шаруашылықтың жекеленген
тұстарының өзара әрекеттесуі қаралды.
Дипломдық жұмыстың міндеті - Ақжар ауданының табиғи, экономикалық -
әлеуметтік, қазіргі экологиялық жағдайын қарастыра отырып, ауданның қазіргі
экономикалық-әлеуметтік мәселелерін талдау арқылы келешектегі
динамикалық даму жолдарының ерекшеліктерін әртүрлі әдістермен оқып – білу
арқылы қазіргі таңдағы жетістіктерін ашып көрсету. Осы мақсатқа жету үшін
төмендегідей міндеттер қойдым:
Табиғи жағдайын және оның элементтерін сипаттау – геологиясын, жер
бедері, жер қойнауының байлығын, климатын, ішкі суларын, топырағын,
өсімдіктер мен жануарлар әлемін, олардың өзара әрекеттесуі және бір-бірімен
байланыстылығын ашып көрсету. Оларға адамның іс-әрекеттері қосымша әсер
етеді. Сондықтан табиғат пен шаруашылық арасындағы байланыс, яғни
шаруашылықтың жеке тұстарының әсері көзден тыс болмау керектігін көрсету;
Ауданның әлеуметтік жағдайын қадағалау және жергілікті халықтың
тұрмыстық жақсарту жолдары айқындау.
Міндеттеріне жетудегі зерттеу объектілері – Ақжар ауданының қазіргі
таңдағы экономикалық - әлеуметтік, экологиялық жағдайлары жан-жақты
сипаттау, мәліметтерді жүйелеу барысында келешекте даму бағытына болжам
жасау, ұсыныстар енгізу.
Дипломдық жұмысты орындауда арнаулы әдебиеттер, мерзімдік баспасөздер
материалдары, кәсіпорындардың есептері және арнаулы әдістемелік құрал
диплом жұмысының жазылудың практикалық базасын құрады.
Диплом жұмысын келешекте Қазақстанның географиясын оқытуда,
мектептерде өлкетану үйірмелерінің жетекшілеріне қосымша мәлімет беретін
деректі материал ретінде пайдалануға болады.
1 АҚЖАР АУДАННЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ– ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
Қазақстан Республикасының Солтүстік бөлігінде орналасқан Солтүстік
Қазақстан облысы Ақжар ауданы кіреді. Батыс Сібір жағалауында орналасқан.
Ақжар ауданы -облыстың шығыс бөлігінде орналасқан әкімшілік бөлініс.
Көкшетау облысының Ленинград және Ленин ауданының негізінде, 1997 жылдың
мамыр айында Солтүстік Қазақстан облысы Ақжар ауданы болып құрылды.
Солтүстік Қазақстан облысы Қазақстан солтүстігінде орналасқан негізінен
Сарыарқа жерінің солтүстік шетті. Аумағы 8,04 мың.шаршы км. Аудан орталығы-
Талшық селосы, халқы-23,5 мың адам. (2007ж) Аудан 12 ауылдық округке,
біріккен 25 елді мекеннен тұрады. Талшық селосы жазық келген аудан
аумағының жер бедерінде ойпаттар мен шағын көл шұңқырлары көп. Климаты тым
континентті. Ауданының оңтүстігіне қарай биіктігі 10-12м ұсақ шоқылары бар.
Жер қойнауында құрылыстық материалдар қоры барланған. Халық қоғамның
экономикалық және әлеуметтік дамуының басты субъектісі мен негізгі,
табиғат-халық-шаруашылық геожүйесінде негізгі компонент болып есептеледі.
1. Геологиясы . Пайдалы қазбалары
Қазақстанның территориясының Батыс – Сібір эпигреценді тақтасы мен
көне палеозойлық жыныстардың түйіскен жерінде жатқан облыс аумағы
геологиялық тұрғыдан ерекше құрылымымен және ұзақ тарихи дамуымен
ерекшеленеді. Облыстың жазық өңірінің негізін түйісетін Батыс-Сібір
тақтамасының кристалды ірге тасы баспалдақ тәрізді келеді. Ол бірнеше
салыстырма түрінде терең жарылыстармен жеке бөліктерге бөлініп шытынаған.
Облыстың оңтүстік гранитті кварциті форфоритті кристалды тақтастармен құм –
тастарымен гнистер тағы басқа .кристалды –магмалық және метаморфтық тау
жыныстарымен ерекшеленеді. Олардың барлық жер бетіне немесе жер шамал
шөгінді тау жыныстарымен жабылған. Бірақ солтүстік әсіресе солтүстік шығыс
бетіндегі іргетас беті тұнба шөгінді қабаттарының астында қалған тжәне оның
Петропавл қаласы тқсындағы қалдықтары 700м, ал Булаев қаласында 800м
жетеді.
Кристалдық жыныстармен Октябрь, Заградов, Көкшетау, Шат, Қатаркөл,
блоктары түзілген. Бұлар палеозойдың бастапқы кезіндегі басқа көне
массивтермен бірге меридиан бағытындағы қатпарлар - жақпарлы ірі
құралымдарды түзейді. Олар шамамен солтүстікте Петропавл қаласынан,
оңтүстікте Қарсақпай тауларына дейінгі аралықта алып жатыр.
Бүкіл Солтүстік Қазақстан ірі Сарысу –Көкшетау көтерілімінің солтүстік
құрылымдық элементі саналатын Солтүстік Қазақстан күмбезімен көрініс
тапқан. Осы уақыттан юра кезеңінің ортасына дейін аймақ эпиплатфориалық
орогенез жағдайында дамыды. Бұл орогенезде тектоник, қозғалысының жетекші
формасы болып аумағы баяу кеңіген күмбезді көтерілім жатады. Онымен бірге
күмбездің пайда болуы қайтадан көтерілген тау белдеуінің ерекше құрылымын
түзеді. Олар :кең ойыстар, топырақтар және көтерінкі қраттар түрінде
болады. Солтүстік Қазақстан күмбезіндегі қарқынды көтерілім девон мен
карбонда болды және оның қалыптасқан кезі –триас-юраға келеді. Осы кезеңде
күмбез ішінде және оның шет жақтарында ескі жарылымдар жаңарды және
жарылымдар пайда болды. Олар пайда юболғап жерлерде гравиндер мен
көтерілімдер қалыптасты. Ескі жарылым белдеміндегі Купрянов, Төменгі бұрлық
т.б гравиндер жатады.
Полезой жасындағы Батыс Сібір плотформасының оңтүстік шетінде сәйкес
келетін Петропавлдық Есіл маңының қазіргі аумағындағы мезокайнозой
кезеңдерінде тербеліске ұшырады. Аудандық батысын бірнеше рет
эпиконтинентті теңіз сулары басып отырады немесе төменгі деңгейдегі
құрлыққа айналады.
Олигоценнің соңында Сарысу-Көкшетау күмбезді диаметрінің көлемі
ұлғайып, гидрограф желілерімен шектеліп айқындала басталады. Солтүстік
Қазақстан күмбездері негізінен, батысында және оңтүстікте Есілмен
шектеседі, ал оңтүстікте Үлкен Тораңғыл, Шағалалытеңіз, Кіші Қараой, Үлкен
Қараой,Теке,т.б.көлдер тізбегімен шектеледі.Ортаға тартқыш өзен аңғрлары
жүйесі пайда бола бастады. Жоғарғы өрлеу қозғалысы нәтижесінде палеогеннің
соңында (35-40млн.жыл бұрын) Торғай иіндісі көтеріліп, теңіз Батыс Сібірден
тыста қалады, континентті жағдай қалыптасы Борки, Ольшанка селолары тағы
басқа жерлерде кездеседі. Олигоцен ормандарында алып индриотерий мүйіз
тұмсығы өмір сүрген. Бұл жануардың ұзындығы 7м және салмақты колонна
тәрізді ұзын тұмсығы мен ұзын мойны болған. Тұңғыш рет бұл жануарды Торғай
даласында В.Борисяк сипаттап жазған.
Карбондық жыныстар ашық сұр түсті құмтастардан, кейде сирек
ақтастардан құрылған. Төрттік карбонды шөгінділер қаланың солтүстік және
солтүстік-шығыс бөлігінде кездеседі. Неогендік қызыл батпақтар қалдық
түрінде кездеседі. Көлдің аңғарлы бөлігінің төмендеген жерлерінде
палеогендік және неогеновыми шөгінділер алып жатыр құм араласқан
батпақтар, әртүрлі батпақтар. Қаланың кеңістіктері мен жазық жерлері
төменгі төрттік, төрттік және қазіргі кездің аллювиальды, көлдік-
аллювиальды және делювиальды шөгіділерімен жабылған. Аллювиальды
шөгінділер шектеулі ені 0,5-2 км болып Қылшакты өзенінің екі жағын алып
жатыр, құрамы құмды, құмдауытты, 10-15 метрлік болып неоген-төрттік
батпақтарды жабады.
2. Жер бедері
Жер бедері негізінен жазық болып келеді. Жазық келген аудан аудағының
жер бедерінде ойпаттар мен шағын көл шұңқырлары көп. Аудан аймағы Батыс-
Сібір жазығының оңтүстік ұиырында және жарым-жарымдай Қазақтың ұсақ шоқысы
деп аталатын Сарыарқа аясында орналасқан.Батыс-Сібір жазығының Солтүстік
Қазақстан бөлігі ылдилы жазықтықтың ішкі белдеміне ұштасады.Оның жер
бедеріне, толқынды бетінің солтүстік және солтүстік-шығысқа қарай жалпы
еңгіштелген жазық тән. Жазық келген жер беті теңіз деңгейінен 125-200м
биіктікте. Ең аз шамадағы белгілер оңтүстік-шығыс жағындағы көлдердің:
Үлкен Қараой, Кіші Қараой, Жантасор тағы.басқа. Көлдердің өзі тайыз
болғанымен, қазаншұңқырлардың тереңдігі 40-60м.
Жазық келген жер беті теңіз деңгейінен 125-200м биіктікте. Ең аз
шамадағы белгілер оңтүстік-шығыс жағындағы көлдердің: Үлкен Қараой, Кіші
Қараой, Жантасор тағы.басқа. Көлдердің өзі тайыз болғанымен,
қазаншұңқырлардың тереңдігі 40-60м.
Батыс-Сібір жазығының шекаралық оңтүстік шетіндегі жартасты жыныстар
тым тереңде жатпайтын, көбіне бірден топырақ қабатының астында болатын көне
абразиялы-шоғырлы толқынды –жонды жазық болып табылады. Бірқалыпты
үстіртті жазық бетінде жеке төбелер немесе аласа ( 20м-ден 30м-ге дейін)
шоқылар көтеріледі. Одан да биік шоқылар сирек кездеседі. Жер бедерінің
теріс формаларының арасында уақытша су жүретін саяз көлдер кездеседі.
Жер бедерінің үшінші қатпары-Көкшетау үстіртінің беті. Онда аралдық
аласа таулы сілемдерде 360-400м биіктіктегі тегістелген үстірт басым,
олардың кейбіреулерінің тік жартасты шыңдары 600-700м биік. Денудациямен
және желге мүжіліп бет жағы ашылып қалған Көкшетаудың аласа тауларын
түзетін гранитті құрам жыныстары көптеген таң қаларлықтай мүсіндерді
кескіндейді. Құлаған қалдықтар мұнара тәрізді бөлек-бөлек қатпарлы жер
бедерін түзеді. Өзендер аралығындағы жазықтықтарға 30-50м сұғына енген.
Облыстың Есіл-Тобыл өзендері аралығының бөлігі болып табылатын жағалау
бойы ескі ордың жыра-жылғаларымен күрделенген, бірақ шын мәнде көмілген
көнет Суери, Кизақ, Емца өзендерінің аңғарлары байқалады. Сол жағалауға
қазаншұңқырлы –жон-бұйратты жер бедері, көл шұңқырлары мен ойпаңдардың
молдығы тән. Облыстың оң жағалауының жартысында Есіл-Ертіс өзендері
аралығында бірқалыпты жазық бар, ол шығыс-солтүстік-шығыс бағытында жайпақ
кең ойпат – Қамыстысай басып өтеді. Оң жағалауды тұйықталған
қазаншұңқырлары жайпақ түпті жер бедерінде анық білінебейді, ойпаңдар
сияқты. Жалпы жер бедері. Есілдің сол жағасын алып жатқан облыстың
солтүстік ендігінде жалпы кеген жер бедері дамыған. Облыс аумағында оынң
жалпы ұзындығы 15км-ге жетеді. Жалпы биіктігі 3-4м ден 15-18м-ге ал ені 500-
1500м-ге жетеді. Олардың өстері батыс, оңтүстік -батыс шығыс солтүстік –
шығыс бағытта бойлай жатыр. Қырқалардың төбесі әдетте ұзына бойы доғалдана
созылған, кейде бойлық бағыта ассеметриялы келген. Жалдар көбіне көл
қазаншұңқырлармен ұштасқан. Көлдердің шығыс беткейлерінен басталғандай
болып және аша болып айырыла келген жалпақ ұштарымен қазаншұңқырларды
қамтыған. Ұзындығы 40м-ден 2км—ге дейін биіктігі 10-5м ені 800-600м орташа
қырқалар 53 пайызды құрайды.
Баяндап отырған кешенді жер бедері пішіндерін қамтитын жалдар мен көл
қазаншұңқырларынан басқа оған әдетте көл қазаншұңқырының шығыс бөлігінің
ортақ тәрізді жартылай шеңбер жасап жатқан көл маңындағы төбешіктер де
кіреді.
Төбешіктер суайырықтары мен су жиынтықтарымен ерекшеленеді. Бірінші
кезектегі (жазықтық) үстірт немесе төбелер жазықтықтан көтеріледі және
палеозойлық жыныстардың түзілген. Көл аралық төбешіктер қазіргі кездегі жер
беті денудатциясына жатады. Мысал ретінде, Сілеті каньонін айтуға болады.
Облыс территориясында Ерейментау таулары көзге түседі. өз кезеңінде
палеозойлық жыныстармен шоғырланған. Орташа биіктігі 400 - 500 м. аласа
таулы өлкелердің жер бедерін алдымен беткей экспозициясын сосын жыныстық
құрамына байланысты ажыратасыз. Жер бедерінің жыныстық ерекшеліктері,
әсіресе кварц, альбитефирами, гранит т.б. өзгеше ерекшеленеді. Жұмсақ
жыныстарға рельефке құмтасты конглометарі қиыршықтасты т.б. жатады.
Оңтүстік және оңтүстік-шығыс бөлігінде Сарыарқа тау тізбегі басталады.
Оларға жататын орташа таулар – Мұзбел және Ерейментау. Сарыарқа Қазақтың
ұсақ-шоқылы даласы Қазақстанның таулы өлкелерінің бірі. Физикалық,
географиялық және табиғаттық-климаттық жағдайынан ең үлкен аймақ. Батысында
Торғай үстіртімен, солтүстік батысында Солтүстік үстірті, ал Шығысында
Шығыс-Тарбағатай таулары және Оңтүстігінде Бетпақдала және Балқаш көлі,
ұзындығы 1200, ені 900 км. Жер бедері – шекті жазықтықтар.Солтүстігінен
жіктік аумақтарға Көкшетау облысы, Қарағанды облысы, Жезқазған облыстары,
ал оңтүстік батысынан Павлодар бөлігі және Семей бөлігі алып жатыр.
Солтүстік бөлігінен Ақмола облысы, жер бедері негізінен, аласа таулы өлке,
оларға: Ұлытау (1133м), Ерейментау (899м), Жел адыр (601м), Арғынат (575м),
Шығысында Теңіз – Қорғалжын құламасы. Теңіз жазықтығымен Көкшетау үстірттің
арасында Есіл және Атбасар жазықтығы алып жатыр. Аумақтың геологиялық
жағдайына қарасақ, солтүстігінен Орал – Монгол геосинклин алды
белдеулерінде голеозолық метоморты қатты жыныстар. Кварцит, құмтас, әктас
т.б. солтүстік Ақмолалық аумақта табиғи байлықтардың мынадай түрлері
кездеседі: алтын, боксит, мыс, сурьма, каолин батпағы, квасты құмдар т.б.
Қырқалар мен төбелер механикалық жағынан да, жасы жағынан да әр түрлі
материалдардан құралған. Көптеген қырқалар төрттік кезеңнің дерлік сарғыш-
сұр құмдарымен, сазды-құмдықты корбонатты топырақтарымен бірге жабылған.
Кейбір жағдайларда тығыздалған саздың түпқабаттары, кейде төрттік кезеңнен
жалды шөгінділері астында жер бедерінің жалға дейінгі беткі қабаты.
3. Климаты
Климаты шұғыл континентті. Континенттілік жазғы және қысқы
температураларында үлкен айырмашылық бар және ылғалдануы жеткіліксіз.
Ауаның ең төменгі температурасы -48С, ең жоғарысы +41С. Қысы ұзақ
және суық, жазы жылы бірақ қысқа. Қаңтардағы орташа температура -17С -19С,
шілдеде 19-20С. Жылдық жауын-шашын мөлшері 300-350мм. Қар жамылғысы тұрақты
және оның қалыңдығы 16-56см, қысқы кезең ұзақтығы орташа алғанда 150-155
күн. Қыс айларында боран бірнеше сағаттан бірнешен тәулікке дейін созылады.
Күн ұзақтығы жыл бойында 7-ден 17 сағатқа дейін өзгереді, тал түстегі
күннің жағдайы- желтоқсанда 11,5- тан шілдеде 58,5-қа дейін. Ұзақты күннің
күн сәулесінің жоғары құлау бұрышымен үйлесуі аудан аумағына жазғы уақытта
жер бедерін жақсы қыздырады, бұған сонымен қатар аздаған бұлттылық та әсер
етеді. Жазда мұндай күндердің саны айына 18 күнге дейін жетеді. Солтүстік
аудандарда бұлттылық 78 оңтүстікте 41 күнге жетеді. Күн сәулесінің
ұзақтылығы жылына 1900-2000 сағатты құрайды. Аумақтың жылу режиміне,
сонымен қатар ауа массасының циркуляциясы да әсер етеді. Жалпы алғанда ауа
қозғалысы қоңыржай белдеуінің батыс желдер ағымына тәуелді оңтүстік-батыс,
батыс, солтүстік-батыс. Осы бағытта атмосфералық құйындар –циклондар мен
антициклондар қозғалыста болады. Аудан климатының ерекше қасиеттерінің бірі
– құрғақтығында. Ең құрғақ жылдар: 1955 - 1984 жылдары аралығында болған.
Жалпы мерзімді кезеңде сәуір, қыркүйек айларында болатын күндер саны 14 -
20. кейбір жылдары Ақмола өңірінде қыс аяздығы қатты болады, ұзақтығы 5 -
5,5 ай, жер бетіне қардың түсуі қараша айында басталады. 120 - 150 күн
жатады, қаңтар айында аяз қысып, қатты қыс басталады. Аязды күндер - 25 ºС-
тан және кей аудандарда 10 - 14 ºС- дан, 38 - 45º - тан болып тұрады.
Кейбір жылдары айына 18 - 20 күн қатты аязда болады. Жер бетіндегі қардың
биіктігі қалыпты жағдайда 20 - 22см болады. Қар қалың жылдары қар
жамылғысының жер бетінде жатуы 130 - 140 күн оңтүстікте, ал солтүстік
аудандарында 150 - 155 күндей жатады. Көктемі наурыз айының 2-ші жартысына
қарай болады. Ұзақтығы 1,5 - 2 ай, температураның 0 ºС - ден көтерілуі
сәуір айының басынан басталады. Қар жамылғысының ең ерте еруі он сегізінші
наурыздан бірінші сәуірге дейін, ең кіші 25 - 26 мамырға дейін созылады.
Түңгі қатқақ суықтар 10 - 19 сәуірден 13 - 15 мамырға дейін созылады,
солтүстік аудандарда. Көктемгі ылғалдық жылдық мөлшердің 30 % құрайды.
Жазы ыстық және құрғақ ауамен 3 айға созылады маусым – шілде - тамыз. Ең
жоғарғы температура (30º С- ден жоғары) шілде айында 11 - 12 күн аптаған
ыстық болады. Жаздық кезеңде атмосфералық ылғал 140 мм немесе 34% жылдық
мөлшерді құрайды. Жазғы жауын – шашын нөсерлі болып келеді. Күзгі уақыт
қыркүйек айының басынан басталып, қазан айының соңына дейін созылады, жазғы
мерзімге қарағанда біршама құрғақ тау болып келеді. Орташа температура
батыстан шығысқа қарай 13 – 10 ºС өзгереді. Қыркүйек айының бірінші
жартысында ауа райы күрт суытып, алғашқы қар жамылғысында түсуі мүмкін.
Қыркүйек айында 31мм, ал қазан айында 41мм ылғал түседі. Аудан территориясы
4 климаттық аймаққа бөлінеді: шамалы құрғақ өлі жылы, құрғақ жылы, өте
құрғақ, құрғақ жылы аймақ. Шамалы аймақ, өлі жылы аймақ ( гидро термиялық
коэффицент, ГТК 1,0) Белсенді температураның мөлшері 10 ºС – 2100 ºС жоғары
болмауы керек. бұл аймаққа Балкан мен Макин аудандарының солтүстік
бөліктері мен Ақкөл ауданының солтүстік бағыты кіреді. Жылы мерзімде бұл
өңірде 10мм. ылғал түседі. Орташа жылдық ылғалмен қатылудың арқасында бидай
өнім 60% құрайды, бұл өте жақсы көрсеткіш. 135 күннің ішінде 10 ºС жоғары
температура өсімдікке өте жақсы әсер етеді. Ашық участоктарда аязсыз кезең
105 күнге созылады. Аудан территориясында қолайлы температураның арқасында,
бидай, картоп, капуста т.б. мәдени өсімдіктерді өсіруге болады. Нақты қар
жамылғысының жер бетінде жатуы 140 күн, биіктігі 30 - 35см, бұл дегеніміз,
қосымша су қорының 90 - 95 мм. Соңғы, әрі қысқа төрттік кезеңде (1 млн
жылға жуық) Батыс Сібірде біршама өзгерістер болды, яғни тау жүйелері
қалыптасты, климат бірнеше рет суыды және солтүстік аудандарды мұз
басаты,теңіздер батты тағы басқа. Суық климаттың жылы климатпен алмасып
отыруы (мұз басу аралықтары) кезектесіп отырды. Климаттың біріңғай
тербелесі нәтижесінде өсімдік жамылғысы мен жануарлар әлемі біршама
өзгерістерге түсті. Төрттік кезеңнің басында ежелгі сүтқоректі жануарлардың
кейбіреулері жойыла бастады. Олардың орнын жаңа фауналық кешендер баса
бастады. Алғашқы плейстоцен уақытында ең ірі жануарлардың ішінде
эласмотерий болды. Оның ұзындығы 2,5м биіктігі 2,0м, бас сүйегінің дөңбек
және күмбез пішінді маңдай сүйегінде қысқа мүйіз болды. Эмласмотерийдің
қалдық сүйектері Новоникольский, Новопавлов селолары тұсында табылған.
Мұз басу белдемінен тыс болса да Петропавлдық Есіл маңы мұз басу мен
су басуды бастан кешірді. Оның көрінісі ретінде аллювийлі жиындылар көп
шөгінділері, террасалардың қалыптасуын, қазаншұңқырлы –төбелі-жалды жер
бедерін айтуға болады. Жылы мерзімде 125-170 мм. ылғал түседі, ал қар
жамылғысының жер бетінде жату уақыты 125-135 күн, биіктігі 16 - 23см. бұл
дегеніміз, қосымша су қорының 45 - 90мм. құрайды. Құрғақ жылы аудан ГТК
0,5, 10 ºС жоғары температура 2550º - 2700 ºС, жылы мерзімдегі орташа
жылдық ылғал 125 - 140мм аудан аймағының Қорғалжын ауданының оңтүстік
бөлігін алып жатыр. Жылы кезең әдетте сәуір айынан басталады: ауаның 0 ºС -
тан өтетін орташа тәуліктік температурасының орта датасы сәуірдің 10 – 15 -
тері аралығында. + 5 ºC - тық температура 22 - 25, ал + 10 ºC-тан өтетін
температура мамыр айының 8 – 10 - дары аралығына келеді.
Сурет 1. Жыдық орташа температурасы
1.4. Ішкі сулары
Ертеде халқымыз “сулы жер –нулы жер” десе, қазір “Сусыз жер –шулы
жер” дегенге келіп тұр. Жалпы жұрт қабылдаған ғылыми теория бойынша,
біздің ғаламшарымыздағы өмір мұхитта, яғни су ішінде жаралған. Бұл
процесс аса ұзаққа, талай миллиардтаған жылдарға созылған. Мұхит суында
еріген қолайлы химиялық қосылыстардан органикалық заттардың пайда
болуы үшін осыншама көп уақыт кеткен - алғашқы қарапайым тірі жәндіктер
осыдан бастаған. Одан кейін де талай миллиардтаған жылдар өтіп, өмір
бүкіл жер бетіне тараған. Ал қазіргі заманда тіршіліктің алуан түрлері
мен әр қилы құбылыстар барлық жерлерде-суда құрлықта да, ауада да
кездеседі. Бірақ оның сумен арадағы органикалық байланысы сол күйінде
сақталып келеді. Организмде болып жататын көптеген процестердің сусыз
атқарылуы мүмкін емес. Ол үшін тірі табиғаттың қоректенуіне мысалға
алсақ болады - белгілі бір жолдармен организмге енетін қоректік
заттардың бәрі алдымен міндетті түрде ерітіндіге айналады, бұған ең
алдымен су керек. Егер біздің ғаламшарымызға ғарыштан қарайтын
болсаңыз, онда оны Жер емес, Су деп атаған жөн деп ойлаймын. Өйткені жер
бетіндегі құрлықтардың көлемі мұхиттар мен теңіздерден әлде қайда кем.
Тіршілік көзі сусыз өмір сүре алмайды.Жер шарының су қорын мұхиттар,
теңіздер, өзендер, көлдер, мұздықтар жер асты және атмосфералық суды
құрайды. Жердегі тіршіліктің қалыптасуына табиғат байлықтарының ішінде
судың алатын орны ерекше. Сусыз жер бетінде тіршіліктің болуы мүмкін емес.
Адамның денсаулығы, өмірі, тіршілігі, еңбегімен демалысы табиғаттағы судың
қорымен құрамына тікелей байланысты сондықтан Су өмір нәрі бекерге
айтылмаған. Бір сөзбен айтқанда тұщы су дегеніміз - өмірдің таңғажайып,
әр баға жеткісіз көзі. Оның қажет болмайтын жері жоқ. Ғылыми-техникалық
прогресс мейілінше өрге басып қалалар мен индустрия орталықтары шапшаң
дамып жатқан біздің заманымызда су бұрынғыдан да бағалы қазба кеніне
айналуда.
Жер қабатының 71% су жайлағанына қарамастан, тұщы су не бары 2.5%
(кейбір деректер бойынша 3%) ғана құрайды, әрі судың 70% мұз
айдындары мен жоғарғы су қабаттарында (0.3%). Судың қалған бөлігі
топырақ ылғалы ретінде көрініп табады. Су өндірістік күштің бірі элементі
ретінде кез келген ауданның әлеуметтік және экономикалық дамуына әсіресе
құрғақ климсатық үлкен әсерін тигізеді.
Жер бетіндегі су қорына азды-көпті бұлақ сулары, ауқытша ағын сулары,
көлдер, ойыс жерлерге жиналатын қар су мен жаңбыр сулары жатады. Көлдер –
тұщы су қоры. Көл суы адамзат тұрмысына, мал суаруға, егін егуге,
өндіріс орындарына жұмсалады. Су жолы қызметін атқарады. Кеше жүруге
қолайлы. Жер қыртысының жоғарғы бөлігіндегі сулар жер асты сулары
болып табылады. Жер асты суы-жер қыртысының жоғарғы бөлігіндегі тау
жыныстарында болатын су. Жер асты суына негіз болатын,жаңбыр, яғни
біраз бөлігін атмосфералық жауын-шашыннан құралады. Екінші бөлігі
атмосферадағы су булары жерге сіңіп салқындағанда ,су тамшыларына
айналады. Мұндай жағдай шөл мен шөлейттер де кездеседі. Үшінші
жолы судың өте аз бөлігі жер астындағы балқыған магмадан су
буының бөлінуі арқылы пайда болады. Жер қыртысында суда әр түрлі
өткізетін тау жыныстарының қабаттары бар. а) Су құмының ,қиыршақ
тастардың,малта тастардың қалың қабаттарынан тез өтеді. Сондықтан,
осындай жыныстардан тұратын қабаттар су өткізгіш қабаттар деп
аталады.б) Су өткізбейтін қабат саз,гранит, құмтас, сазды тақтатас
жыныстарынан тұрады. Осы жыныстар қабатына су жинақталады,сулы қабат
түзіледі. Бірінші су өткізбейтін қабаттың үстінде жатқан сулы қабаттағы
жер асты суы еспе (грунт) суы деп аталады. Су өткізбейтін екі
қабаттың аралығында жатқан жер асты суы қабат аралық суы деп
аталады. Балық шаруашылығы дамыған.Тұнба көлдерден тұз өндіріледі.
Көлдердің тұщылығын, тұздылығын анықтау үшін келесіден көруге болады.
Жер қыртысының жоғарғы бөлігіндегі сулар жер асты сулары болып
табылады. Жер асты суы-жер қыртысының жоғарғы бөлігіндегі тау
жыныстарында болатын су. Жер асты суына негіз болатын, жаңбыр, яғни
біраз бөлігін атмосфералық жауын-шашыннан құралады. Екінші бөлігі
атмосферадағы су булары жерге сіңіп салқындағанда, су тамшыларына
айналады. Мұндай жағдай шөл мен шөлейттер де кездеседі. Үшінші жолы
судың өте аз бөлігі жер астындағы балқыған магмадан су буының
бөлінуі арқылы пайда болады. Жер қыртысында суда әр түрлі өткізетін
тау жыныстарының қабаттары бар.
а) Су құмының, қиыршақ тастардың, малта тастардың қалың
қабаттарынан тез өтеді.Сондықтан, осындай жыныстардан тұратын қабаттар
су өткізгіш қабаттар деп аталады.
б) Су өткізбейтін қабат саз, гранит, құмтас, сазды тақтатас
жыныстарынан тұрады. Осы жыныстар қабатына су жинақталады, сулы қабат
түзіледі. Көлдердің көбісі өзен бойындағы өзен суының деңгейінің көтерілген
уақытында пайда болған жайылма көлдер, атыраулық көлдер, кейбір көлдер
жаздың апатты ыстық көлдерінде құрғап кеуіп кетеді де орнында аппақ тұз
қалады. Аудан жерінен Ащысу, Шат, Қарашат, Қарасу өзендері ағады. Көлдері
көп ірілері: Кіші Қараой, Үлкен Қараой, Жантайсор, Құлкөл, Шолақсор.
Қазіргі кезде ауданда су жүйесінде 18 гидрант, 48су тартқыш қондырғылар мен
сыйымдылығы 500 кубометр таза су сақтауға арналған су қоймасы бар. Алдағы
жылға бұл көрсеткіш 5098,78 кубометр немесе 66,5мың кубометр сатып
алатнатын су көлемінің 7,67пайыз мөлшерінде белгіленген. Ақжар ауданында
Шат өзені, Жантайсор көлі бар. Жантайсор көлінің ұзындығы 80-85км. Шат
өзені, Жантайсор көлі жер асты суларына жатады. Ағыстары солтүстік шығысқа
басы оңтүстік батыстан басталады. Өзен режимі айқын білінетін көктемгі су
тасқыны мен ұзаққа созылатын сабамен ерекшеленеді. Су тасқынының ұзақтығы
1,5-2,0 айға созылады. Су тасқыны кезінде ағымның жылдық мөлшерінің 80-90
пайызы өтеді. Қар суы осылайша өзен толығуының негізгі көзі болып табылады.
Көктемгі су тасқыны 10-12 сәуірде басталып, сәуірдің үшінші онкүндігінде
шегіне жетеді. Су тасқыны шілденің ортасына дейін жетеді. Жазғы–күзгі саба
шілденің ортасынан қазанның ортасына дейін жалғасады. Жазғы-күзгіден қыстың
сабаға көшкенде мұз пайда болған соң деңгей төмендемейді, керісінше, мұз
пайда болу барысында өзен қайрандалып, таралады және жоғарыдағы
қайраңдарға тежеме болады, сондықтан деңгейі біраз жоғарлайды. Бұл өзендегі
мұз пайда болу ағынға қарсы, яғни солтүстіктен оңтүстікке қарай жылжуымен
түсіндіріледі. Мұз қату ұзақтығы - 5 ай. Мұздың қалыңдығы қыстың соңында
1,0-1,5м –ге жетеді. Әдетте мұздың еріп, жылуы, сонан соң бұзылуы деңгейді
көтеріп жібереді. Сәуірдің ортасында мұз ашылады, сең 3-5 күн жүреді. Көл
айдындарының жиындық санының ауданының жалпы аумағына қатынасы сияқты
орташа көлділік 3,6пайызды құрайды, бұл Қазақстанның бұрынғы солтүстік
облыстарынан әлде қайда жоғары. Мысалы: Ақжар ауданымен шекаралас Уалиханов
ауданында ең жоғарғы көрсеткіш бар екендігі байқалады- 8,23 пайыз; Ақжар
ауданында 5,55 пайыз, Жамбылда 5,54пайыз. Петропавл қаласы маңындағы
аймақтағы көлділік 6,50 пайыз. Орташа көл аумағы 1км жуық. Айдынның аумағы
1км –ден аз көлдер көп емес, олардың үлесіне жалпы санынның 10 пайызы ғана
келеді. Көл алаңы көрсеткіштері ауытқып тұрады-жүзден шаршы метрден бірнеше
гектарға дейін. Үлкен Қараой 305,5 шаршы км, Кіші Қараой- 100,8 шаршы км
тағы басқа. Аудан халқы ешқашан судан тапшылық көреген емес, халық өз су
көздерін таза және үнемдеп қолдануда. Қазіргі кезде ауданның көп ауылдық
жерлерінде су құбырлары орнатылған, халық өз суын өз үй алдынан ішеуіне
мүмкіндіктер бар. 2009-2010 жылы аудан басшылары ауылдарды көркейтіп
халықтың жағдайын жасап, көп шаралармен мәселелерін қарастырып халықтың
әлеуметтік және экономикалық жағдайына көп мән беруде. Өзендері мен
көлдері халық иігілінде. Мысалы: жаз айларында балық аулау, мал өсіру, егін
шаруашылығында су көздерінің маңызы зор. Тағы айтып кететін болсақ, аудан
тұрғындары үшін ең маңызды болып саналатын бірнеше әлеуметтік маңызы бар
фактордың –бірі таза ауыз су. Таза ауыз су бағдарламасы бүгінгі күні де
ауданда табысты жалғасын табуда. Қазіргі уақытта 24 елді мекеннің 90
пайызға жуығы таза ауыз сумен қамтамасыз етілді.
Көлдердің су айналымының белгілі тәртібі бар. Ғасырлық (негізгі) су
айналымының ұзақтығы 29 - 47 жыл, ал екілік су айналымы 6 - 8 жылды
құрайды. Көлдердің суы тартылуы және кеуіп қалуы 1937 - 40 жылдары жиі
байқалған. Ал 1950 жылдары көлдердің суы керісінше, молайды да, 1951 жылдан
1978 - 1979-ға дейін бұл процес созылады. 1986 - 87 жылдары көл
қойнауындағы судың тасу процесі жүреді. Кей-кезде максималдық жағдайға
жетеді. Аудан территориясының топырақ жамылғысы 2 түрден құралған қара
топырақ, қоңыр және белдеулерге байланысты. Ауданның қалған оңтүстік
бөлігінің жер бедері қуаң далалы бөлікке кіретіндіктен, топырақ жамылғысы
болып келеді, ауданы 2508,9 мың га. Қара шіріктің көлемі:30 - 40см-де, 2,5
- 3,5% құрайды.
Кесте 1
Аудан бойынша судың табиғи көздерін пайдалу
Реттік Суды пайдалану түрлері 1995 2000 2005
саны
1 Суды жер бетіндегі табиғи көзінен 403,1 505,4 550,5
алу
2 Суды егін суаруға жерді 3002 4011 4550
суландыруға және ауыл шаруашылығын
сумен жабдықтау
3 Таза суды пайдалану 3004 3055 4511
4. Топырағы
Ауданда шалғынды-шалғынды қара топырақты, батпақты, шақатты сортанды
жерлер де кездеседі. Аудандағы жыртылған жер негізінен қара топырақты,
аздап карбонатты және орташа қара топырақты болып келеді. Негізінен табиғи
ресурстары болып қара топырақ саналады. Қара топырақтың 80пайызы жыртылған.
Жалпы жазықтығына қарамастан топырақтың қабатына себепкер болды. Солтүстік
шегі бойымен орманды-дала қатарының (қошқыл-сұр, сұр және бозылт-сұр
орманды) топырақ қабаты жатыр. Шоқ тоғайлы орманды-дала аймағында жай
қаратопырақ басым.Интразональды қабат өте көп.Бұлар сортаңдар мен әр қил
гидроморфтық түрлер. Таулы-шоқылы ланшдафтта шым қыртысы күлгін қабат
дамуда.
Орманды сұр топырақ қабаты ең шым–қыртысы су айрықтар учаскілеріне:
құмдауытты жалды және аңғар бойындағы бауырайларға жақын. Олар шөптесінге
бай қайыңды орман өңірегінде қалыптасады. Оларды қошқыл – сұр, сұр және
бозғылт-сұр деп ажыратады. Қаратопырақ: Петропавлдық Есіл маңынан басты
аймақты топырағы қаратопырақ-үш түрге: сілтісіздендірілген, жай және
оңтайлы тағы басқа болып ажыратылады.
Сілтісіздендірітін қаратопырақ шөптісінді өсімдіктер өскен құмдауытты
саздақтардан түзілген, өзен аралықтарындағы шымды учаскілер мен жер
бедерінің дұрыс пішіндері біраз (егістік құрылымының 1 пайызға жуығы)
алаңды алып жатыр. Қара шірінді шетінің қалыңдығы 40-50см, біркелкі қоңыр
түсті және құрамында қара шіріндісі 5-7 пайызға дейін. Карбонаттардың жату
тереңдігі 60-90см.
Жай қаратопырақ ауданның топырақ жамылғысының негізін құрайды, олар
бірнеше топтарға бөлінеді.Олар біртекті массивтерде де, басқа топырақ
кешендері де кездеседі. Жер асты сулары тереңде жататын өзен
аралықтарындағы көтеріңкі учаскілерге жапсырылысып жатыр. Олардың аймақтан
ерекшеліктері: қара шеріңді горизонттың тілімдене кездесетіндегі, қалыңдығы
бар сораңдылықтың, реликтілі гидроморфтылық белгілерінің болуы. Жай
қаратопырақтың физикалық-химия жағынан жақсы қасиеттері, органикалық заттың
салыстырмалы түрдегі жоғары сапасы қорлары, минералды қорек элементтерінің
жалпы және жылжымалы түрлері оларды ауданның ең жақсы топырағына жатқызуға
мүмкіндік береді.
Сортаңды қаратопырақ әдетте әр түрлі сортаңды кешендерде болады. 5м
жуық кілкіме судың тереңдігінде жатуы, шамалы шымдалған жазыққа тән.
Әсіресе құрғақшылық жылдары ауыл шаруашылығы дақылдарынығ өсуіне жағымсыз
әсер ететін едәуірнашар сулы-химиялық қасиеттерге ие.
Құрамында қара шіріндісі бар карбонатты қаратопырақ минералды қорек
элементтернің жалпы қорлары жөнінен сіңірген негізі ұрамы бойынша жай
қаратопырақтан аз ғана ерекшеленеді. Алайда олардан тұз құрамы бойынша
бөлектенеді: жоғары қабат тұз қышқылынан көтеріледі, қырынан қарағандығы
пішінінің төменгі жағынан тез еритін тұз бар. Батпақты құрам нашар су
сіңірткіштің, су ұстағыштық қасиеттің жоғары болуына ылғалды жағдайда өте
ісінуге. Құрғақ уақытта жарылу мен тозаңдануға себепкер болады. Оңтүстік
қаратопырақ құрғақ дала жағдайында дамиды. Әр түрлі шөптесінде бетегелі,
бозды далада қалыптасқан. Топырақ түзетін жыныстар арасында орман тәрізді
саздартар басым палеозей жыныстарының жартастарындағы аллюювий-делювийлі
қиыршық тастарды мен құмды аллювийлі қабаттары кездеседі. Оңтүстік
қаратопырақ түріндегілер төрт тектес топқа бөлінеді: жай оңтүстік
қаратопырақ, карбонатты, сортаңды және аз дамыған. Жай қаратопыраққа
қарағанда, оңтүстік қара шіріндінің процестік мөлшері аз, кесіндісінің
және қырыннан қарағандығынан пішіндінің төменгі жағы сортаңдалған.
Қышқыл –қызғыл қоғыр топырағында ылғалдың тапшылығы айқынбілінеді.
Кенезесі құрғақ дала жағдайыдағы қалыптасады.Көбіне Уалиханов ауданында
кездеседі. Топырақтың қара шіріндігі шамалы 20-30см тереңдіктері
карбонаттар шайылған. Жоғарғы қабаттағы қара шірінді мөлшері 3,5-4,5пайыз.
Тереңдеген сайын оның мөлшері күрт азаяды. Тез еритін тұздар 130-150см
тереңдеңте жатады,топырақтың қоспалы реакциясы сілтілі. Қошқыл қызғылт
қоңыр топырақтың құнарлылығы жоғары.
Жартылай гидроморфты және гидроморфты қатардағы топыраққа шалғынды
қара топырақты (жай, сортаңды, карбонатты, шақатты) шалғынды, шалғынды
батпақты және батпақты топырақ жатады. Сордың айырықша қасиеті-кесіндісінен
қарағандағы генетикалық горизонттығы анық дифференцияланған, олардың
арасында тығыз діңгек құрылымды иллювиййлі горизонт ерекшеленеді. Су
режимімен сортаңның генизисіне қарай мыңадай түрге бөлінеді: далалық
сортаңар шалындық –далалық және шалғынды. Олардың әр қайсысы сортаңды
горизонтты қалыңдығы жөнінен қабықты (5см дейін) ұзақ (6-10см ) орташа (11-
18см ) және терең (18см астам) болып бөлінеді. Тұзды горизонттағы тұздардың
жиынтығы 0,3-тең 1,5 пайызға дейін ауытқиды.
Сорлар әдетте көптен тұзды көлдер немесе көне аңғарларда болады.
Олардың қалыптасуы өте минералданған жер асты суларының жақын орналасуымен
байланысты. Сорларға тұз жиынтығы 1-2 пайыздан асатын топырақтың кескінінен
қарағандағы жоғарғы жағынан интенсивті сортаңдану тән. Жер бетіндегі
тұздардың еңжоғарғы концентрациясы сорларда болады, одан қалыңдығы 0,5-
2,0см қабық бөлінген.
Шақаттар-ауданның орманды–далалы ланштафтның типтік қабаты. Тұйық орта
және шағын ойлауытты (әдетте, қайыңды және көктеркті шоқ тоғайларда)
қалыптасады, мұнда көктемде қар суы жиналады да төменнен көтерілген судың
астыңғы ағыны шайып әкетеді. Шоқ тоғалы ойлауыттар орман өсімдіктеріне
қолайлы су режимін жасайды, соңғысы, өз кезегінде қар жиналып шектен тыс
ылғалдануға мүмкіндік береді. Жер қабаты орман шаруашылығы үшін мәнді.
Жайылымалық жер Есіл өзен аңғарында дамыған. Олардың қалыптасуына
тасқан су режимі едәуір рөл атқарады, топырақ түзілудің далалық типіндегі
аймақтық жер қыртысынан сонымен ерекшенеледі. Жайылманның тегістедген
үстіңгі жағында қат-қабат жайылмалық-шағынды қарашірінді горизонт жапқан
қабат түзіледі. Механикалық құрам құмдуыттындан саздауытқа дейін құбылып
тұрады. Қарашіріндінің құрамы-1,0пайыздан жаңа жайылмалық жерде 5-6 пайызға
дейін. Террасалық аласа жайылмада сорлы сортаңды және гидроморфтық топырақ
бар. Шұрайлы шөп өсетін жер ретінде пайдаланады.
Шымды-күлгін топырақ ауданның таулы-шоқылы кеңінен таралған,
Граниттердің элювийіндегі қарағайлы-қайыңды орманың жамылғысында дамығаны
анық генетикалық кесенімен айрықшаланады. Мұнда күлгін түрдегі топыраққа
тән барлық горизонттар айқын бөлінеді, бірақ горизонтасы қалың емес:
топырақтың кескіні 60-90см-ден аспайды. Құрамында қабыршақты сынықтар мен
құмтастар көп. Қарашірінді тек шымды болып бөлінеді. Топырақ орман
шаруашылығында ана маңыздың. Шығысында ұсақ шоқылы жазықтың болғандықтан
топырақ жамылғысы құнарлығы біршама аз кейбір бөліктердегі азот, фосфор
т.б. құнарлы элементтер жетпей жатады, сондықтан көктемде арнайы дәрілеу
жүргізіледі. Ауданның қалған оңтүстік бөлігінің жер бедері қуаң далалы
бөлікке кіретіндіктен, топырақ жамылғысы болып келеді, ауданы 2508,9 мың
га. Қара шіріктің көлемі:30 - 40см-де, 2,5 - 3,5% құрайды. Белдемнің ең
оңтүстігінің топырағы ауданы 472,2 мың га. Топырақ жамылғысына климаттың
әсері мол. Сондықтан, топырақ құрамы табиғи минералдарға қанықпаған,
өнімдердегі нашар болғандықтан, зерттей келе академик А.И. Баева, осы
салада көптеген еңбек сіңірген. Облыста солтүстіктен оңтүстікке қарай қара
қоңыр, қоңыр, ашық қоңыр белдемелері бірін - бірі алмастырады. Олардың
көпшілігі жыртылған. Топырақ жамылғысына климаттың әсері мол.
5. Өсімдіктер мен жануарлар әлемі
Жануарлар дүнесіне күшті әсер ететін адамдар шаруашылық қызметі. Соның
нәтежесінде хайуанаттар кейбір саны өседі енді бір түрлері азаяды, ал
кейбір түрлері жойылып кетеді. Адамның жануарларға әсері тікелей және
жанама болады. Оларды еті, терісі, майы, тағы басқа шикізаттар алу
үшінаулайды. Бүгінгі таңдағы басты міндет хайуанатардың түрін көбейту санын
молайту. Оның ең тиімді жолы жаңа өкілдерін әкеліп жер сіндіру. Егіс
далаларында арам шөптермен егінің зияндыларымен бірге пайдасы көп
жануарларда құрбан болады. Өндірістің қалдықтарын улы заттарды ағын суға
жіберу арқылы бағалы балықтарды су жануарларын уландырып өлтіру аз
болмайды. Бұлда болса адамның жанурға тікелей әсері зорлық зомбылығы.
Соңғы 35-40 жылдардың техникалық дамуына байланысты адамдардың
жануарларға тигізіп тұрған әсері де аз болып тұрған жоқ. Атап айтқанда,
өзендерді тоғандау қалалармен жолдар салу, ауаны , топырақты, суды ластау
орман тоғайды кесу, тың жерлерді игеру сияқты шаруашылық қызметі.
Жануарларды көптеген түрі өзгерген ортаға төзе алмай басқа жерлерге
алып кетуге мәжбүр болады немесе көндіге алмай құрып кетеді.
Қазіргі таңда хайуанаттарға маңызды мәселе оларды қорғау. Егіншілік
аймақтарда ауыл шаруашылығы өндірісімен қатар қорықтарды ұйымдастыру жабайы
жануарлардың көпшілігін сақтауға мүмкіндік береді. Бір жылдық дақылды көп
жылдық егінмен кезектестіріп отырғызу егіншілік алқаптарға жақын орналасқан
орман тоғайларды егіншіліке жарамсыз жерлерді фотосинтездерін сақтау жабайы
жануарлардың өздерінің үйренген ортасында тіршілік етуін жағдай жасайды.
Ауданда табиғи өмісдік қабаты ендік географиялық аймақтыққа сәйкес
өзгереді, бұған климаттық жағдайлардың орнығуына себепші болатын аумақтың
жазық болуы да мүмкіндік береді. Климаттықтан басқа өсімдік қабаты
түрлерінің орнығуына табиғаттың жергілікті ерекшеліктері үлкен ықпал
жасайды: мезо және микрорельеф, бастапқы жыныстың құрамы, топырақтың
гидрологиялық режимі тағы басқа. Ауданның өсімдік қабаты адам баласының
шаруашының іс-әрекеті арқылы қатты бұзылған. Оның аумағы орманды-дала және
далалы болып екі табиғи аймақ аясында орналасқан. Олар үш ландшафтық өңірге
бөлінеді:
1. Ауданың солтүстік жғындағы жер кәдімгі қара топырақты, сортаңды және
оңтүстік бөлігінде карбонатты сортан қара топырақты болып келеді.
2. Негізінде шақаттарда дамитын, сиретілген және батырыңқы ұзақ қайыңды,
көктеректі шоқ тоғайлары бар типтік емес орман дала өңірі.
Қазақтың ұсақ шоқысының тасты топырағында өскен қайыңды-
тоғайлы орман мен қарағайлы бар орманды-далалы өңірі.
3. Оңтүстік немесе типтік орманды дала өңіріндегі қайыңды және
көктеректі–қайыңды орман аумағының 25-30 пайызын алып жатыр. Шақатта,
кейде орманның сұр топырағында қайыңды тоғай өседі, қайың мен
көктерек, талдың жас өскіндері бұталары өседі. Аудандық қарағайлы
орманды- 34 мыңга.соның ішінде 21мың га. МҰТП (Мемлекеттің ұлттық
табиғи парк) құрамына кіреді.
Аудандағы жыртылған жер негізінен қара топырақты,азданкарбонатты және
орташа қара топырақты болып келеді. Ақ селеу, бетеге, жусан, сұлыбас,
бидайық тұқымдастар, итмұрын, шайқурай, қалақай, өгейшөп, бақбақ, түймеше,
жолжелкен, түймедағы, шегіргүл, қара меңдуана, алқа, саңырауқұлақ тағы
басқа өсімдіктер өседі. Ағаштары: Қайың, көктерек, тал, тағы басқа ағаш
түрлері кездеседі. Ақжар және Ақсуат зоологиялық қорықтар 377 га алаңын
алып жатыр. Ең көп таралған өсімдіктер: Күрделігүлдердің 104 түрі, дәнді
дақылдар -59, ерінді гүлдер-36, қалампыр -34, шаршы гүл -31, шатыр тәрізді-
30 түрі бар. Су құстарынан: қоқиқаз,қаз,үйрек, т.б., бауырымен
жорғалаушылардан: сарыбас, өрнекті қарашұар жылан, сұр жылан, секіргіш
кесіртке,т.б, мекендейді. Суларда мөңке, оңғақ, лақа, алабұға, торта,
шортан, аққайран өседі. Қорғалжын, Ерейментау, Атбасар мемлекеттік қорықтар
бар. Қорғалжын қорығы 1968 жылы құрылған Ақмола болысында орналасқан
Қорғалжын, Теңіз көлдері кіреді. Сүт қоректілердің - 41, құстардың - 315,
балық – 14, өсімдіктің – 343 түрлері кездеседі.
Қалқанды тұқымдастарда 10-20 түрі бар. Өсімдіктердің 100жуық түрін
олардың көбі кеңінен таралса да, саны азайған және құрып бара жатқан топқа
жатқызған жөн.
Ауданда жануарлардан: түлкі, қарсақ, қоян, қасқыр, суыр, елік, бұлан,
бұғы, қабан, борсық, күзен, атжалман, қосаяқ мекендейді. Олардың ішінде
бұғы Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген. Аудан аумағында үйрек, қаз,
аққу, қызылжемсаулы қарашақаз, қасқалдақ, құр, кептер, сарышымшық,
құмтышқан, қара қарға, сауысқан, тоқылдақ, жапалақ, қарылғаш, көкек,
бүркіт, тырна тағы басқа құстар мекендейді. Олардың ішінде балшықшы, тырна
Қазақстаннның Қызыл ітабына енгізілген. Суларында алабұға, табан, тұқы
өседі.
Ауымыздың Шат өзені басып өтеді. Сор мен сортаң топырақта қалың қамыс
кездеседі. Мысалы: Ащы ермен, алабота, бидай, бидайық, бақбақ, бәйшешек,
саңырауқұлақ, жусан, жолжелкен, жылан қияқ, итмұрын, кәрі қыз, қамыс,
меңдуана, тал, түймедақ, терек, дермене, жолжелкен және тағы басқа
Солардың бірі-екеуіне қысқаша тоқталайық:
Итмұрын – бұталы өсімдік. Кей түрі әсемдік үшін қолдан өсіріледі. Гүлі
қосжынысты жеке-жеке орналасқан.
Түймедақ–шөп текті күрделі гүлді өсімдік. Дәрілік мақсатта
пайдаланады. Гүлінде тостағанша болмайды. Талшық өңірін мекендейтін жан
–жануарлар. Жануарлар дүниесі де орман мен дала зонасын мекендейтін
жануарлар түріне ұқсас. Қоян, қарсақ, дала күзені, түлкі мекендейді.
Кемірушілерден сұртышқан, саршұнақ, суыр, аламан тағы басқа түрлері
тараған. Ұсақ өзен көлдерде үйрек, қаз, шағала ұшып– қонады. Далада
сарыторғай, қараторғай, құр, қарға, тоқылдақ, сауысқан, көк кептер, көкек
тағы басқа құстар ұя салады. Ұсақ өзен–көлдерде сазан, табан, мөңке
тіршілік етеді. Қосмекенділерден құрбақа, кесіртке тағы басқа мекен етеді.
Құрбақа
Құрбақа– қосмекенді жануар. Денесі бас, тұлға аяқ, бөліктеріне бөлінген.
Суда жүзіп, құрлықта секіріп қозғалады. Мөңке–су өсімдіктерімен, шаян
тәрізділермен қоректенеді.
Сурет 2. Құрбақа
Өгейшөп
Өгейшөп-күрделігүлділер тұқымдасына жататын көп жылдық шөптектес өсімдік.
Қазақстанның барлық жерінде кездеседі. Өзен жағалауында, жыра ішінде, тау
баурайында, саз топырақты жерде өсетін 1 түрі-кәдімгі Өгейшөп. Оның
биіктігі 20-100 см. Сабағы өрлеп өседі. Жапырақтары ірі, қабыршақ
Сурет 3. Өгейшөп
тәрізді, қоңыр-күрен түсті, сабаққа кезектесіп орналасады. Сарғылт түсті
гүлі қос жынысты, жеке-жеке сабақтың ұшында жетіледі, жапырағынан бұрын
пайда болады.
Жолжелкен
Басқа аты-тартар жапырақ, бақа жапырақ.Ерекшелігі: Көп жылдық шөп тектес
өсімдік.Биіктігі 10-50см. Ұзын сағақты жапырығы сабақ түбіне
орналасқан.Жапырақ алқаны сопақтау, бүтін жиекті, өң беті жасыл, артқы беті
күлгін жасыл түсті келеді. Жапырақ бетінде 5доға тәрізді жүйкелер болады.
Кішкене гүлі жай масақ формалы, қауашақ жемісі жарық қақпақты.
Сурет 4. Жолжелкен
Тұқымы сопақтау қара қоңыр түсі келеді. Өсетін орындары: Жол бойында, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 АҚЖАР АУДАННЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ – ГЕОГРАФИЯСЫНА
СИПАТТАМА ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4.
1.1 Геологиясы, пайдалы
қазбалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.4
1.2 Жер
бедері ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.3
Климаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.4 Ішкі
сулары ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.5
Топырағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
1.6 Өсімдіктер мен жануарлар
әлемі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
2 АҚЖАР Ауданның ЭКОНОМИКАЛЫҚ–ГЕОГРАФИЯСЫНЫҢ ДАМУЫ ЖӘНЕ ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ
ӘЛЕУМЕТТІК ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ...19
2.1 Ақжар ауданның тарихи-географиялық
сипаттасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
2.2 Экономикалық жағдайы облыс бойынша алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Қазіргі кездегі әлеуметтік
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3 Ақжар ауданның ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ДАМУ ЖАҒДАЙЫ, ҚАЗІРГІ
КЕЗДЕГІ МӘСЕЛЕЛЕРДІ ШЕШУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.1 Ауданның қазіргі экономикалық жағдайы, келешектегі динамикалық даму
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.2 Әлеуметтік жағдайы: қадағалау және жергілікті халықтың тұрмыстық
жақсарту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...
3.3 Ауданның экологиялық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қолданылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың тақырыбы: Солтүстік Қазақстан облысының Ақжар
ауданның кешенді сипаттамасы .
Дипломдық жұмыс кіріспе, үш тарау, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер
тізімінен, қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде жұмыстың өзектілігі, жаңашылығы
мен практикалық маңыздылығы, жұмыстың мақсаты мен міндеті айтылады.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі – Солтүстік Қазақстан облысының Ақжар
ауданның әлеуметтік -экономикалық жағдайы: табиғи қоры, өнеркәсібі, ауыл
шаруашылығы, транспорттары мен коммуникация жүйелері. Тақырыпты таңдау
себебім, өзім туып-өскен өлкемнің әлеуметтік -экономикалық жағдайының
кешенді сипаттамасын беру, өйткені аудан туралы мәліметтерді оқып білу
әдістемелері және ондай ізденістердің жаңа формаларының даму этаптарының
тәжірибелеріне ғылыми қорытынды жасау - өлкетану мәселелерінің
өзектілігінің бірі. Қазіргі таңда ауданымыздың экономикалық әлеуметтік
жағдайын зерттеу тәртібіндегі мәселелердің бірі.
Аудан халқының өмір сүру деңгейін жақсартуда жалақының уақытында
төленуі мен жалақы мөлшерінің көбеюі өзіндік әсер етеді.
Ғылыми жаңашылығы мен практикалық маңыздылығы – ауданның әлеуметтік
-экономикалық жағдайын зерттеген кезде жаңа мәселелер туындайды. Солтүстік
Қазақстан облысының ішінде Ақжар ауданын бөліп жеке оқу аз көлемді
территорияның орналасуын, экономикалық жағдайы облыс бойынша алатын орнын,
табиғи жағдайлары мен қорларын,халқын, қазіргі кездегі әлеуметтік жағдайын
және келешекте даму бағытын айқындауға мүмкіндік береді.
Қазіргі ғылыми шешу жолдары - Солтүстік Қазақстан облысы алып
территорияны алып жатыр. Дипломдық жұмыста осы өңірдің Ақжар ауданы
бойынша шағын территорияның әлеуметтік -экономикалық жағдайын зерттеу
келешекте ауданның жан - жақты меңгерілуі үшін өте қажет. Ғылыми тұрғындан
зерттеу оның қазіргі ахуалын бағалап ұсыныс беру. Дипломдық
жұмыстың мақсаты – Ақжар ауданының экономикалық, әлеуметтік және
экологиялық қазіргі жағдайын қарастыру болып табылады. Осы мақсатқа жету
үшін мынадай жұмыстар істелінді, жалпы физикалық – географиялық сипаттамасы
олардың өзара әрекеттесуі нәтижесінде табиғатта өтетін табиғи процестерді
оқу мен бірге антропогендік әрікеттерге көңіл бөлінді. Өйткені, табиғат пен
шаруашылық арасындағы байланысты бақылау шаруашылықтың жекеленген
тұстарының өзара әрекеттесуі қаралды.
Дипломдық жұмыстың міндеті - Ақжар ауданының табиғи, экономикалық -
әлеуметтік, қазіргі экологиялық жағдайын қарастыра отырып, ауданның қазіргі
экономикалық-әлеуметтік мәселелерін талдау арқылы келешектегі
динамикалық даму жолдарының ерекшеліктерін әртүрлі әдістермен оқып – білу
арқылы қазіргі таңдағы жетістіктерін ашып көрсету. Осы мақсатқа жету үшін
төмендегідей міндеттер қойдым:
Табиғи жағдайын және оның элементтерін сипаттау – геологиясын, жер
бедері, жер қойнауының байлығын, климатын, ішкі суларын, топырағын,
өсімдіктер мен жануарлар әлемін, олардың өзара әрекеттесуі және бір-бірімен
байланыстылығын ашып көрсету. Оларға адамның іс-әрекеттері қосымша әсер
етеді. Сондықтан табиғат пен шаруашылық арасындағы байланыс, яғни
шаруашылықтың жеке тұстарының әсері көзден тыс болмау керектігін көрсету;
Ауданның әлеуметтік жағдайын қадағалау және жергілікті халықтың
тұрмыстық жақсарту жолдары айқындау.
Міндеттеріне жетудегі зерттеу объектілері – Ақжар ауданының қазіргі
таңдағы экономикалық - әлеуметтік, экологиялық жағдайлары жан-жақты
сипаттау, мәліметтерді жүйелеу барысында келешекте даму бағытына болжам
жасау, ұсыныстар енгізу.
Дипломдық жұмысты орындауда арнаулы әдебиеттер, мерзімдік баспасөздер
материалдары, кәсіпорындардың есептері және арнаулы әдістемелік құрал
диплом жұмысының жазылудың практикалық базасын құрады.
Диплом жұмысын келешекте Қазақстанның географиясын оқытуда,
мектептерде өлкетану үйірмелерінің жетекшілеріне қосымша мәлімет беретін
деректі материал ретінде пайдалануға болады.
1 АҚЖАР АУДАННЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ– ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
Қазақстан Республикасының Солтүстік бөлігінде орналасқан Солтүстік
Қазақстан облысы Ақжар ауданы кіреді. Батыс Сібір жағалауында орналасқан.
Ақжар ауданы -облыстың шығыс бөлігінде орналасқан әкімшілік бөлініс.
Көкшетау облысының Ленинград және Ленин ауданының негізінде, 1997 жылдың
мамыр айында Солтүстік Қазақстан облысы Ақжар ауданы болып құрылды.
Солтүстік Қазақстан облысы Қазақстан солтүстігінде орналасқан негізінен
Сарыарқа жерінің солтүстік шетті. Аумағы 8,04 мың.шаршы км. Аудан орталығы-
Талшық селосы, халқы-23,5 мың адам. (2007ж) Аудан 12 ауылдық округке,
біріккен 25 елді мекеннен тұрады. Талшық селосы жазық келген аудан
аумағының жер бедерінде ойпаттар мен шағын көл шұңқырлары көп. Климаты тым
континентті. Ауданының оңтүстігіне қарай биіктігі 10-12м ұсақ шоқылары бар.
Жер қойнауында құрылыстық материалдар қоры барланған. Халық қоғамның
экономикалық және әлеуметтік дамуының басты субъектісі мен негізгі,
табиғат-халық-шаруашылық геожүйесінде негізгі компонент болып есептеледі.
1. Геологиясы . Пайдалы қазбалары
Қазақстанның территориясының Батыс – Сібір эпигреценді тақтасы мен
көне палеозойлық жыныстардың түйіскен жерінде жатқан облыс аумағы
геологиялық тұрғыдан ерекше құрылымымен және ұзақ тарихи дамуымен
ерекшеленеді. Облыстың жазық өңірінің негізін түйісетін Батыс-Сібір
тақтамасының кристалды ірге тасы баспалдақ тәрізді келеді. Ол бірнеше
салыстырма түрінде терең жарылыстармен жеке бөліктерге бөлініп шытынаған.
Облыстың оңтүстік гранитті кварциті форфоритті кристалды тақтастармен құм –
тастарымен гнистер тағы басқа .кристалды –магмалық және метаморфтық тау
жыныстарымен ерекшеленеді. Олардың барлық жер бетіне немесе жер шамал
шөгінді тау жыныстарымен жабылған. Бірақ солтүстік әсіресе солтүстік шығыс
бетіндегі іргетас беті тұнба шөгінді қабаттарының астында қалған тжәне оның
Петропавл қаласы тқсындағы қалдықтары 700м, ал Булаев қаласында 800м
жетеді.
Кристалдық жыныстармен Октябрь, Заградов, Көкшетау, Шат, Қатаркөл,
блоктары түзілген. Бұлар палеозойдың бастапқы кезіндегі басқа көне
массивтермен бірге меридиан бағытындағы қатпарлар - жақпарлы ірі
құралымдарды түзейді. Олар шамамен солтүстікте Петропавл қаласынан,
оңтүстікте Қарсақпай тауларына дейінгі аралықта алып жатыр.
Бүкіл Солтүстік Қазақстан ірі Сарысу –Көкшетау көтерілімінің солтүстік
құрылымдық элементі саналатын Солтүстік Қазақстан күмбезімен көрініс
тапқан. Осы уақыттан юра кезеңінің ортасына дейін аймақ эпиплатфориалық
орогенез жағдайында дамыды. Бұл орогенезде тектоник, қозғалысының жетекші
формасы болып аумағы баяу кеңіген күмбезді көтерілім жатады. Онымен бірге
күмбездің пайда болуы қайтадан көтерілген тау белдеуінің ерекше құрылымын
түзеді. Олар :кең ойыстар, топырақтар және көтерінкі қраттар түрінде
болады. Солтүстік Қазақстан күмбезіндегі қарқынды көтерілім девон мен
карбонда болды және оның қалыптасқан кезі –триас-юраға келеді. Осы кезеңде
күмбез ішінде және оның шет жақтарында ескі жарылымдар жаңарды және
жарылымдар пайда болды. Олар пайда юболғап жерлерде гравиндер мен
көтерілімдер қалыптасты. Ескі жарылым белдеміндегі Купрянов, Төменгі бұрлық
т.б гравиндер жатады.
Полезой жасындағы Батыс Сібір плотформасының оңтүстік шетінде сәйкес
келетін Петропавлдық Есіл маңының қазіргі аумағындағы мезокайнозой
кезеңдерінде тербеліске ұшырады. Аудандық батысын бірнеше рет
эпиконтинентті теңіз сулары басып отырады немесе төменгі деңгейдегі
құрлыққа айналады.
Олигоценнің соңында Сарысу-Көкшетау күмбезді диаметрінің көлемі
ұлғайып, гидрограф желілерімен шектеліп айқындала басталады. Солтүстік
Қазақстан күмбездері негізінен, батысында және оңтүстікте Есілмен
шектеседі, ал оңтүстікте Үлкен Тораңғыл, Шағалалытеңіз, Кіші Қараой, Үлкен
Қараой,Теке,т.б.көлдер тізбегімен шектеледі.Ортаға тартқыш өзен аңғрлары
жүйесі пайда бола бастады. Жоғарғы өрлеу қозғалысы нәтижесінде палеогеннің
соңында (35-40млн.жыл бұрын) Торғай иіндісі көтеріліп, теңіз Батыс Сібірден
тыста қалады, континентті жағдай қалыптасы Борки, Ольшанка селолары тағы
басқа жерлерде кездеседі. Олигоцен ормандарында алып индриотерий мүйіз
тұмсығы өмір сүрген. Бұл жануардың ұзындығы 7м және салмақты колонна
тәрізді ұзын тұмсығы мен ұзын мойны болған. Тұңғыш рет бұл жануарды Торғай
даласында В.Борисяк сипаттап жазған.
Карбондық жыныстар ашық сұр түсті құмтастардан, кейде сирек
ақтастардан құрылған. Төрттік карбонды шөгінділер қаланың солтүстік және
солтүстік-шығыс бөлігінде кездеседі. Неогендік қызыл батпақтар қалдық
түрінде кездеседі. Көлдің аңғарлы бөлігінің төмендеген жерлерінде
палеогендік және неогеновыми шөгінділер алып жатыр құм араласқан
батпақтар, әртүрлі батпақтар. Қаланың кеңістіктері мен жазық жерлері
төменгі төрттік, төрттік және қазіргі кездің аллювиальды, көлдік-
аллювиальды және делювиальды шөгіділерімен жабылған. Аллювиальды
шөгінділер шектеулі ені 0,5-2 км болып Қылшакты өзенінің екі жағын алып
жатыр, құрамы құмды, құмдауытты, 10-15 метрлік болып неоген-төрттік
батпақтарды жабады.
2. Жер бедері
Жер бедері негізінен жазық болып келеді. Жазық келген аудан аудағының
жер бедерінде ойпаттар мен шағын көл шұңқырлары көп. Аудан аймағы Батыс-
Сібір жазығының оңтүстік ұиырында және жарым-жарымдай Қазақтың ұсақ шоқысы
деп аталатын Сарыарқа аясында орналасқан.Батыс-Сібір жазығының Солтүстік
Қазақстан бөлігі ылдилы жазықтықтың ішкі белдеміне ұштасады.Оның жер
бедеріне, толқынды бетінің солтүстік және солтүстік-шығысқа қарай жалпы
еңгіштелген жазық тән. Жазық келген жер беті теңіз деңгейінен 125-200м
биіктікте. Ең аз шамадағы белгілер оңтүстік-шығыс жағындағы көлдердің:
Үлкен Қараой, Кіші Қараой, Жантасор тағы.басқа. Көлдердің өзі тайыз
болғанымен, қазаншұңқырлардың тереңдігі 40-60м.
Жазық келген жер беті теңіз деңгейінен 125-200м биіктікте. Ең аз
шамадағы белгілер оңтүстік-шығыс жағындағы көлдердің: Үлкен Қараой, Кіші
Қараой, Жантасор тағы.басқа. Көлдердің өзі тайыз болғанымен,
қазаншұңқырлардың тереңдігі 40-60м.
Батыс-Сібір жазығының шекаралық оңтүстік шетіндегі жартасты жыныстар
тым тереңде жатпайтын, көбіне бірден топырақ қабатының астында болатын көне
абразиялы-шоғырлы толқынды –жонды жазық болып табылады. Бірқалыпты
үстіртті жазық бетінде жеке төбелер немесе аласа ( 20м-ден 30м-ге дейін)
шоқылар көтеріледі. Одан да биік шоқылар сирек кездеседі. Жер бедерінің
теріс формаларының арасында уақытша су жүретін саяз көлдер кездеседі.
Жер бедерінің үшінші қатпары-Көкшетау үстіртінің беті. Онда аралдық
аласа таулы сілемдерде 360-400м биіктіктегі тегістелген үстірт басым,
олардың кейбіреулерінің тік жартасты шыңдары 600-700м биік. Денудациямен
және желге мүжіліп бет жағы ашылып қалған Көкшетаудың аласа тауларын
түзетін гранитті құрам жыныстары көптеген таң қаларлықтай мүсіндерді
кескіндейді. Құлаған қалдықтар мұнара тәрізді бөлек-бөлек қатпарлы жер
бедерін түзеді. Өзендер аралығындағы жазықтықтарға 30-50м сұғына енген.
Облыстың Есіл-Тобыл өзендері аралығының бөлігі болып табылатын жағалау
бойы ескі ордың жыра-жылғаларымен күрделенген, бірақ шын мәнде көмілген
көнет Суери, Кизақ, Емца өзендерінің аңғарлары байқалады. Сол жағалауға
қазаншұңқырлы –жон-бұйратты жер бедері, көл шұңқырлары мен ойпаңдардың
молдығы тән. Облыстың оң жағалауының жартысында Есіл-Ертіс өзендері
аралығында бірқалыпты жазық бар, ол шығыс-солтүстік-шығыс бағытында жайпақ
кең ойпат – Қамыстысай басып өтеді. Оң жағалауды тұйықталған
қазаншұңқырлары жайпақ түпті жер бедерінде анық білінебейді, ойпаңдар
сияқты. Жалпы жер бедері. Есілдің сол жағасын алып жатқан облыстың
солтүстік ендігінде жалпы кеген жер бедері дамыған. Облыс аумағында оынң
жалпы ұзындығы 15км-ге жетеді. Жалпы биіктігі 3-4м ден 15-18м-ге ал ені 500-
1500м-ге жетеді. Олардың өстері батыс, оңтүстік -батыс шығыс солтүстік –
шығыс бағытта бойлай жатыр. Қырқалардың төбесі әдетте ұзына бойы доғалдана
созылған, кейде бойлық бағыта ассеметриялы келген. Жалдар көбіне көл
қазаншұңқырлармен ұштасқан. Көлдердің шығыс беткейлерінен басталғандай
болып және аша болып айырыла келген жалпақ ұштарымен қазаншұңқырларды
қамтыған. Ұзындығы 40м-ден 2км—ге дейін биіктігі 10-5м ені 800-600м орташа
қырқалар 53 пайызды құрайды.
Баяндап отырған кешенді жер бедері пішіндерін қамтитын жалдар мен көл
қазаншұңқырларынан басқа оған әдетте көл қазаншұңқырының шығыс бөлігінің
ортақ тәрізді жартылай шеңбер жасап жатқан көл маңындағы төбешіктер де
кіреді.
Төбешіктер суайырықтары мен су жиынтықтарымен ерекшеленеді. Бірінші
кезектегі (жазықтық) үстірт немесе төбелер жазықтықтан көтеріледі және
палеозойлық жыныстардың түзілген. Көл аралық төбешіктер қазіргі кездегі жер
беті денудатциясына жатады. Мысал ретінде, Сілеті каньонін айтуға болады.
Облыс территориясында Ерейментау таулары көзге түседі. өз кезеңінде
палеозойлық жыныстармен шоғырланған. Орташа биіктігі 400 - 500 м. аласа
таулы өлкелердің жер бедерін алдымен беткей экспозициясын сосын жыныстық
құрамына байланысты ажыратасыз. Жер бедерінің жыныстық ерекшеліктері,
әсіресе кварц, альбитефирами, гранит т.б. өзгеше ерекшеленеді. Жұмсақ
жыныстарға рельефке құмтасты конглометарі қиыршықтасты т.б. жатады.
Оңтүстік және оңтүстік-шығыс бөлігінде Сарыарқа тау тізбегі басталады.
Оларға жататын орташа таулар – Мұзбел және Ерейментау. Сарыарқа Қазақтың
ұсақ-шоқылы даласы Қазақстанның таулы өлкелерінің бірі. Физикалық,
географиялық және табиғаттық-климаттық жағдайынан ең үлкен аймақ. Батысында
Торғай үстіртімен, солтүстік батысында Солтүстік үстірті, ал Шығысында
Шығыс-Тарбағатай таулары және Оңтүстігінде Бетпақдала және Балқаш көлі,
ұзындығы 1200, ені 900 км. Жер бедері – шекті жазықтықтар.Солтүстігінен
жіктік аумақтарға Көкшетау облысы, Қарағанды облысы, Жезқазған облыстары,
ал оңтүстік батысынан Павлодар бөлігі және Семей бөлігі алып жатыр.
Солтүстік бөлігінен Ақмола облысы, жер бедері негізінен, аласа таулы өлке,
оларға: Ұлытау (1133м), Ерейментау (899м), Жел адыр (601м), Арғынат (575м),
Шығысында Теңіз – Қорғалжын құламасы. Теңіз жазықтығымен Көкшетау үстірттің
арасында Есіл және Атбасар жазықтығы алып жатыр. Аумақтың геологиялық
жағдайына қарасақ, солтүстігінен Орал – Монгол геосинклин алды
белдеулерінде голеозолық метоморты қатты жыныстар. Кварцит, құмтас, әктас
т.б. солтүстік Ақмолалық аумақта табиғи байлықтардың мынадай түрлері
кездеседі: алтын, боксит, мыс, сурьма, каолин батпағы, квасты құмдар т.б.
Қырқалар мен төбелер механикалық жағынан да, жасы жағынан да әр түрлі
материалдардан құралған. Көптеген қырқалар төрттік кезеңнің дерлік сарғыш-
сұр құмдарымен, сазды-құмдықты корбонатты топырақтарымен бірге жабылған.
Кейбір жағдайларда тығыздалған саздың түпқабаттары, кейде төрттік кезеңнен
жалды шөгінділері астында жер бедерінің жалға дейінгі беткі қабаты.
3. Климаты
Климаты шұғыл континентті. Континенттілік жазғы және қысқы
температураларында үлкен айырмашылық бар және ылғалдануы жеткіліксіз.
Ауаның ең төменгі температурасы -48С, ең жоғарысы +41С. Қысы ұзақ
және суық, жазы жылы бірақ қысқа. Қаңтардағы орташа температура -17С -19С,
шілдеде 19-20С. Жылдық жауын-шашын мөлшері 300-350мм. Қар жамылғысы тұрақты
және оның қалыңдығы 16-56см, қысқы кезең ұзақтығы орташа алғанда 150-155
күн. Қыс айларында боран бірнеше сағаттан бірнешен тәулікке дейін созылады.
Күн ұзақтығы жыл бойында 7-ден 17 сағатқа дейін өзгереді, тал түстегі
күннің жағдайы- желтоқсанда 11,5- тан шілдеде 58,5-қа дейін. Ұзақты күннің
күн сәулесінің жоғары құлау бұрышымен үйлесуі аудан аумағына жазғы уақытта
жер бедерін жақсы қыздырады, бұған сонымен қатар аздаған бұлттылық та әсер
етеді. Жазда мұндай күндердің саны айына 18 күнге дейін жетеді. Солтүстік
аудандарда бұлттылық 78 оңтүстікте 41 күнге жетеді. Күн сәулесінің
ұзақтылығы жылына 1900-2000 сағатты құрайды. Аумақтың жылу режиміне,
сонымен қатар ауа массасының циркуляциясы да әсер етеді. Жалпы алғанда ауа
қозғалысы қоңыржай белдеуінің батыс желдер ағымына тәуелді оңтүстік-батыс,
батыс, солтүстік-батыс. Осы бағытта атмосфералық құйындар –циклондар мен
антициклондар қозғалыста болады. Аудан климатының ерекше қасиеттерінің бірі
– құрғақтығында. Ең құрғақ жылдар: 1955 - 1984 жылдары аралығында болған.
Жалпы мерзімді кезеңде сәуір, қыркүйек айларында болатын күндер саны 14 -
20. кейбір жылдары Ақмола өңірінде қыс аяздығы қатты болады, ұзақтығы 5 -
5,5 ай, жер бетіне қардың түсуі қараша айында басталады. 120 - 150 күн
жатады, қаңтар айында аяз қысып, қатты қыс басталады. Аязды күндер - 25 ºС-
тан және кей аудандарда 10 - 14 ºС- дан, 38 - 45º - тан болып тұрады.
Кейбір жылдары айына 18 - 20 күн қатты аязда болады. Жер бетіндегі қардың
биіктігі қалыпты жағдайда 20 - 22см болады. Қар қалың жылдары қар
жамылғысының жер бетінде жатуы 130 - 140 күн оңтүстікте, ал солтүстік
аудандарында 150 - 155 күндей жатады. Көктемі наурыз айының 2-ші жартысына
қарай болады. Ұзақтығы 1,5 - 2 ай, температураның 0 ºС - ден көтерілуі
сәуір айының басынан басталады. Қар жамылғысының ең ерте еруі он сегізінші
наурыздан бірінші сәуірге дейін, ең кіші 25 - 26 мамырға дейін созылады.
Түңгі қатқақ суықтар 10 - 19 сәуірден 13 - 15 мамырға дейін созылады,
солтүстік аудандарда. Көктемгі ылғалдық жылдық мөлшердің 30 % құрайды.
Жазы ыстық және құрғақ ауамен 3 айға созылады маусым – шілде - тамыз. Ең
жоғарғы температура (30º С- ден жоғары) шілде айында 11 - 12 күн аптаған
ыстық болады. Жаздық кезеңде атмосфералық ылғал 140 мм немесе 34% жылдық
мөлшерді құрайды. Жазғы жауын – шашын нөсерлі болып келеді. Күзгі уақыт
қыркүйек айының басынан басталып, қазан айының соңына дейін созылады, жазғы
мерзімге қарағанда біршама құрғақ тау болып келеді. Орташа температура
батыстан шығысқа қарай 13 – 10 ºС өзгереді. Қыркүйек айының бірінші
жартысында ауа райы күрт суытып, алғашқы қар жамылғысында түсуі мүмкін.
Қыркүйек айында 31мм, ал қазан айында 41мм ылғал түседі. Аудан территориясы
4 климаттық аймаққа бөлінеді: шамалы құрғақ өлі жылы, құрғақ жылы, өте
құрғақ, құрғақ жылы аймақ. Шамалы аймақ, өлі жылы аймақ ( гидро термиялық
коэффицент, ГТК 1,0) Белсенді температураның мөлшері 10 ºС – 2100 ºС жоғары
болмауы керек. бұл аймаққа Балкан мен Макин аудандарының солтүстік
бөліктері мен Ақкөл ауданының солтүстік бағыты кіреді. Жылы мерзімде бұл
өңірде 10мм. ылғал түседі. Орташа жылдық ылғалмен қатылудың арқасында бидай
өнім 60% құрайды, бұл өте жақсы көрсеткіш. 135 күннің ішінде 10 ºС жоғары
температура өсімдікке өте жақсы әсер етеді. Ашық участоктарда аязсыз кезең
105 күнге созылады. Аудан территориясында қолайлы температураның арқасында,
бидай, картоп, капуста т.б. мәдени өсімдіктерді өсіруге болады. Нақты қар
жамылғысының жер бетінде жатуы 140 күн, биіктігі 30 - 35см, бұл дегеніміз,
қосымша су қорының 90 - 95 мм. Соңғы, әрі қысқа төрттік кезеңде (1 млн
жылға жуық) Батыс Сібірде біршама өзгерістер болды, яғни тау жүйелері
қалыптасты, климат бірнеше рет суыды және солтүстік аудандарды мұз
басаты,теңіздер батты тағы басқа. Суық климаттың жылы климатпен алмасып
отыруы (мұз басу аралықтары) кезектесіп отырды. Климаттың біріңғай
тербелесі нәтижесінде өсімдік жамылғысы мен жануарлар әлемі біршама
өзгерістерге түсті. Төрттік кезеңнің басында ежелгі сүтқоректі жануарлардың
кейбіреулері жойыла бастады. Олардың орнын жаңа фауналық кешендер баса
бастады. Алғашқы плейстоцен уақытында ең ірі жануарлардың ішінде
эласмотерий болды. Оның ұзындығы 2,5м биіктігі 2,0м, бас сүйегінің дөңбек
және күмбез пішінді маңдай сүйегінде қысқа мүйіз болды. Эмласмотерийдің
қалдық сүйектері Новоникольский, Новопавлов селолары тұсында табылған.
Мұз басу белдемінен тыс болса да Петропавлдық Есіл маңы мұз басу мен
су басуды бастан кешірді. Оның көрінісі ретінде аллювийлі жиындылар көп
шөгінділері, террасалардың қалыптасуын, қазаншұңқырлы –төбелі-жалды жер
бедерін айтуға болады. Жылы мерзімде 125-170 мм. ылғал түседі, ал қар
жамылғысының жер бетінде жату уақыты 125-135 күн, биіктігі 16 - 23см. бұл
дегеніміз, қосымша су қорының 45 - 90мм. құрайды. Құрғақ жылы аудан ГТК
0,5, 10 ºС жоғары температура 2550º - 2700 ºС, жылы мерзімдегі орташа
жылдық ылғал 125 - 140мм аудан аймағының Қорғалжын ауданының оңтүстік
бөлігін алып жатыр. Жылы кезең әдетте сәуір айынан басталады: ауаның 0 ºС -
тан өтетін орташа тәуліктік температурасының орта датасы сәуірдің 10 – 15 -
тері аралығында. + 5 ºC - тық температура 22 - 25, ал + 10 ºC-тан өтетін
температура мамыр айының 8 – 10 - дары аралығына келеді.
Сурет 1. Жыдық орташа температурасы
1.4. Ішкі сулары
Ертеде халқымыз “сулы жер –нулы жер” десе, қазір “Сусыз жер –шулы
жер” дегенге келіп тұр. Жалпы жұрт қабылдаған ғылыми теория бойынша,
біздің ғаламшарымыздағы өмір мұхитта, яғни су ішінде жаралған. Бұл
процесс аса ұзаққа, талай миллиардтаған жылдарға созылған. Мұхит суында
еріген қолайлы химиялық қосылыстардан органикалық заттардың пайда
болуы үшін осыншама көп уақыт кеткен - алғашқы қарапайым тірі жәндіктер
осыдан бастаған. Одан кейін де талай миллиардтаған жылдар өтіп, өмір
бүкіл жер бетіне тараған. Ал қазіргі заманда тіршіліктің алуан түрлері
мен әр қилы құбылыстар барлық жерлерде-суда құрлықта да, ауада да
кездеседі. Бірақ оның сумен арадағы органикалық байланысы сол күйінде
сақталып келеді. Организмде болып жататын көптеген процестердің сусыз
атқарылуы мүмкін емес. Ол үшін тірі табиғаттың қоректенуіне мысалға
алсақ болады - белгілі бір жолдармен организмге енетін қоректік
заттардың бәрі алдымен міндетті түрде ерітіндіге айналады, бұған ең
алдымен су керек. Егер біздің ғаламшарымызға ғарыштан қарайтын
болсаңыз, онда оны Жер емес, Су деп атаған жөн деп ойлаймын. Өйткені жер
бетіндегі құрлықтардың көлемі мұхиттар мен теңіздерден әлде қайда кем.
Тіршілік көзі сусыз өмір сүре алмайды.Жер шарының су қорын мұхиттар,
теңіздер, өзендер, көлдер, мұздықтар жер асты және атмосфералық суды
құрайды. Жердегі тіршіліктің қалыптасуына табиғат байлықтарының ішінде
судың алатын орны ерекше. Сусыз жер бетінде тіршіліктің болуы мүмкін емес.
Адамның денсаулығы, өмірі, тіршілігі, еңбегімен демалысы табиғаттағы судың
қорымен құрамына тікелей байланысты сондықтан Су өмір нәрі бекерге
айтылмаған. Бір сөзбен айтқанда тұщы су дегеніміз - өмірдің таңғажайып,
әр баға жеткісіз көзі. Оның қажет болмайтын жері жоқ. Ғылыми-техникалық
прогресс мейілінше өрге басып қалалар мен индустрия орталықтары шапшаң
дамып жатқан біздің заманымызда су бұрынғыдан да бағалы қазба кеніне
айналуда.
Жер қабатының 71% су жайлағанына қарамастан, тұщы су не бары 2.5%
(кейбір деректер бойынша 3%) ғана құрайды, әрі судың 70% мұз
айдындары мен жоғарғы су қабаттарында (0.3%). Судың қалған бөлігі
топырақ ылғалы ретінде көрініп табады. Су өндірістік күштің бірі элементі
ретінде кез келген ауданның әлеуметтік және экономикалық дамуына әсіресе
құрғақ климсатық үлкен әсерін тигізеді.
Жер бетіндегі су қорына азды-көпті бұлақ сулары, ауқытша ағын сулары,
көлдер, ойыс жерлерге жиналатын қар су мен жаңбыр сулары жатады. Көлдер –
тұщы су қоры. Көл суы адамзат тұрмысына, мал суаруға, егін егуге,
өндіріс орындарына жұмсалады. Су жолы қызметін атқарады. Кеше жүруге
қолайлы. Жер қыртысының жоғарғы бөлігіндегі сулар жер асты сулары
болып табылады. Жер асты суы-жер қыртысының жоғарғы бөлігіндегі тау
жыныстарында болатын су. Жер асты суына негіз болатын,жаңбыр, яғни
біраз бөлігін атмосфералық жауын-шашыннан құралады. Екінші бөлігі
атмосферадағы су булары жерге сіңіп салқындағанда ,су тамшыларына
айналады. Мұндай жағдай шөл мен шөлейттер де кездеседі. Үшінші
жолы судың өте аз бөлігі жер астындағы балқыған магмадан су
буының бөлінуі арқылы пайда болады. Жер қыртысында суда әр түрлі
өткізетін тау жыныстарының қабаттары бар. а) Су құмының ,қиыршақ
тастардың,малта тастардың қалың қабаттарынан тез өтеді. Сондықтан,
осындай жыныстардан тұратын қабаттар су өткізгіш қабаттар деп
аталады.б) Су өткізбейтін қабат саз,гранит, құмтас, сазды тақтатас
жыныстарынан тұрады. Осы жыныстар қабатына су жинақталады,сулы қабат
түзіледі. Бірінші су өткізбейтін қабаттың үстінде жатқан сулы қабаттағы
жер асты суы еспе (грунт) суы деп аталады. Су өткізбейтін екі
қабаттың аралығында жатқан жер асты суы қабат аралық суы деп
аталады. Балық шаруашылығы дамыған.Тұнба көлдерден тұз өндіріледі.
Көлдердің тұщылығын, тұздылығын анықтау үшін келесіден көруге болады.
Жер қыртысының жоғарғы бөлігіндегі сулар жер асты сулары болып
табылады. Жер асты суы-жер қыртысының жоғарғы бөлігіндегі тау
жыныстарында болатын су. Жер асты суына негіз болатын, жаңбыр, яғни
біраз бөлігін атмосфералық жауын-шашыннан құралады. Екінші бөлігі
атмосферадағы су булары жерге сіңіп салқындағанда, су тамшыларына
айналады. Мұндай жағдай шөл мен шөлейттер де кездеседі. Үшінші жолы
судың өте аз бөлігі жер астындағы балқыған магмадан су буының
бөлінуі арқылы пайда болады. Жер қыртысында суда әр түрлі өткізетін
тау жыныстарының қабаттары бар.
а) Су құмының, қиыршақ тастардың, малта тастардың қалың
қабаттарынан тез өтеді.Сондықтан, осындай жыныстардан тұратын қабаттар
су өткізгіш қабаттар деп аталады.
б) Су өткізбейтін қабат саз, гранит, құмтас, сазды тақтатас
жыныстарынан тұрады. Осы жыныстар қабатына су жинақталады, сулы қабат
түзіледі. Көлдердің көбісі өзен бойындағы өзен суының деңгейінің көтерілген
уақытында пайда болған жайылма көлдер, атыраулық көлдер, кейбір көлдер
жаздың апатты ыстық көлдерінде құрғап кеуіп кетеді де орнында аппақ тұз
қалады. Аудан жерінен Ащысу, Шат, Қарашат, Қарасу өзендері ағады. Көлдері
көп ірілері: Кіші Қараой, Үлкен Қараой, Жантайсор, Құлкөл, Шолақсор.
Қазіргі кезде ауданда су жүйесінде 18 гидрант, 48су тартқыш қондырғылар мен
сыйымдылығы 500 кубометр таза су сақтауға арналған су қоймасы бар. Алдағы
жылға бұл көрсеткіш 5098,78 кубометр немесе 66,5мың кубометр сатып
алатнатын су көлемінің 7,67пайыз мөлшерінде белгіленген. Ақжар ауданында
Шат өзені, Жантайсор көлі бар. Жантайсор көлінің ұзындығы 80-85км. Шат
өзені, Жантайсор көлі жер асты суларына жатады. Ағыстары солтүстік шығысқа
басы оңтүстік батыстан басталады. Өзен режимі айқын білінетін көктемгі су
тасқыны мен ұзаққа созылатын сабамен ерекшеленеді. Су тасқынының ұзақтығы
1,5-2,0 айға созылады. Су тасқыны кезінде ағымның жылдық мөлшерінің 80-90
пайызы өтеді. Қар суы осылайша өзен толығуының негізгі көзі болып табылады.
Көктемгі су тасқыны 10-12 сәуірде басталып, сәуірдің үшінші онкүндігінде
шегіне жетеді. Су тасқыны шілденің ортасына дейін жетеді. Жазғы–күзгі саба
шілденің ортасынан қазанның ортасына дейін жалғасады. Жазғы-күзгіден қыстың
сабаға көшкенде мұз пайда болған соң деңгей төмендемейді, керісінше, мұз
пайда болу барысында өзен қайрандалып, таралады және жоғарыдағы
қайраңдарға тежеме болады, сондықтан деңгейі біраз жоғарлайды. Бұл өзендегі
мұз пайда болу ағынға қарсы, яғни солтүстіктен оңтүстікке қарай жылжуымен
түсіндіріледі. Мұз қату ұзақтығы - 5 ай. Мұздың қалыңдығы қыстың соңында
1,0-1,5м –ге жетеді. Әдетте мұздың еріп, жылуы, сонан соң бұзылуы деңгейді
көтеріп жібереді. Сәуірдің ортасында мұз ашылады, сең 3-5 күн жүреді. Көл
айдындарының жиындық санының ауданының жалпы аумағына қатынасы сияқты
орташа көлділік 3,6пайызды құрайды, бұл Қазақстанның бұрынғы солтүстік
облыстарынан әлде қайда жоғары. Мысалы: Ақжар ауданымен шекаралас Уалиханов
ауданында ең жоғарғы көрсеткіш бар екендігі байқалады- 8,23 пайыз; Ақжар
ауданында 5,55 пайыз, Жамбылда 5,54пайыз. Петропавл қаласы маңындағы
аймақтағы көлділік 6,50 пайыз. Орташа көл аумағы 1км жуық. Айдынның аумағы
1км –ден аз көлдер көп емес, олардың үлесіне жалпы санынның 10 пайызы ғана
келеді. Көл алаңы көрсеткіштері ауытқып тұрады-жүзден шаршы метрден бірнеше
гектарға дейін. Үлкен Қараой 305,5 шаршы км, Кіші Қараой- 100,8 шаршы км
тағы басқа. Аудан халқы ешқашан судан тапшылық көреген емес, халық өз су
көздерін таза және үнемдеп қолдануда. Қазіргі кезде ауданның көп ауылдық
жерлерінде су құбырлары орнатылған, халық өз суын өз үй алдынан ішеуіне
мүмкіндіктер бар. 2009-2010 жылы аудан басшылары ауылдарды көркейтіп
халықтың жағдайын жасап, көп шаралармен мәселелерін қарастырып халықтың
әлеуметтік және экономикалық жағдайына көп мән беруде. Өзендері мен
көлдері халық иігілінде. Мысалы: жаз айларында балық аулау, мал өсіру, егін
шаруашылығында су көздерінің маңызы зор. Тағы айтып кететін болсақ, аудан
тұрғындары үшін ең маңызды болып саналатын бірнеше әлеуметтік маңызы бар
фактордың –бірі таза ауыз су. Таза ауыз су бағдарламасы бүгінгі күні де
ауданда табысты жалғасын табуда. Қазіргі уақытта 24 елді мекеннің 90
пайызға жуығы таза ауыз сумен қамтамасыз етілді.
Көлдердің су айналымының белгілі тәртібі бар. Ғасырлық (негізгі) су
айналымының ұзақтығы 29 - 47 жыл, ал екілік су айналымы 6 - 8 жылды
құрайды. Көлдердің суы тартылуы және кеуіп қалуы 1937 - 40 жылдары жиі
байқалған. Ал 1950 жылдары көлдердің суы керісінше, молайды да, 1951 жылдан
1978 - 1979-ға дейін бұл процес созылады. 1986 - 87 жылдары көл
қойнауындағы судың тасу процесі жүреді. Кей-кезде максималдық жағдайға
жетеді. Аудан территориясының топырақ жамылғысы 2 түрден құралған қара
топырақ, қоңыр және белдеулерге байланысты. Ауданның қалған оңтүстік
бөлігінің жер бедері қуаң далалы бөлікке кіретіндіктен, топырақ жамылғысы
болып келеді, ауданы 2508,9 мың га. Қара шіріктің көлемі:30 - 40см-де, 2,5
- 3,5% құрайды.
Кесте 1
Аудан бойынша судың табиғи көздерін пайдалу
Реттік Суды пайдалану түрлері 1995 2000 2005
саны
1 Суды жер бетіндегі табиғи көзінен 403,1 505,4 550,5
алу
2 Суды егін суаруға жерді 3002 4011 4550
суландыруға және ауыл шаруашылығын
сумен жабдықтау
3 Таза суды пайдалану 3004 3055 4511
4. Топырағы
Ауданда шалғынды-шалғынды қара топырақты, батпақты, шақатты сортанды
жерлер де кездеседі. Аудандағы жыртылған жер негізінен қара топырақты,
аздап карбонатты және орташа қара топырақты болып келеді. Негізінен табиғи
ресурстары болып қара топырақ саналады. Қара топырақтың 80пайызы жыртылған.
Жалпы жазықтығына қарамастан топырақтың қабатына себепкер болды. Солтүстік
шегі бойымен орманды-дала қатарының (қошқыл-сұр, сұр және бозылт-сұр
орманды) топырақ қабаты жатыр. Шоқ тоғайлы орманды-дала аймағында жай
қаратопырақ басым.Интразональды қабат өте көп.Бұлар сортаңдар мен әр қил
гидроморфтық түрлер. Таулы-шоқылы ланшдафтта шым қыртысы күлгін қабат
дамуда.
Орманды сұр топырақ қабаты ең шым–қыртысы су айрықтар учаскілеріне:
құмдауытты жалды және аңғар бойындағы бауырайларға жақын. Олар шөптесінге
бай қайыңды орман өңірегінде қалыптасады. Оларды қошқыл – сұр, сұр және
бозғылт-сұр деп ажыратады. Қаратопырақ: Петропавлдық Есіл маңынан басты
аймақты топырағы қаратопырақ-үш түрге: сілтісіздендірілген, жай және
оңтайлы тағы басқа болып ажыратылады.
Сілтісіздендірітін қаратопырақ шөптісінді өсімдіктер өскен құмдауытты
саздақтардан түзілген, өзен аралықтарындағы шымды учаскілер мен жер
бедерінің дұрыс пішіндері біраз (егістік құрылымының 1 пайызға жуығы)
алаңды алып жатыр. Қара шірінді шетінің қалыңдығы 40-50см, біркелкі қоңыр
түсті және құрамында қара шіріндісі 5-7 пайызға дейін. Карбонаттардың жату
тереңдігі 60-90см.
Жай қаратопырақ ауданның топырақ жамылғысының негізін құрайды, олар
бірнеше топтарға бөлінеді.Олар біртекті массивтерде де, басқа топырақ
кешендері де кездеседі. Жер асты сулары тереңде жататын өзен
аралықтарындағы көтеріңкі учаскілерге жапсырылысып жатыр. Олардың аймақтан
ерекшеліктері: қара шеріңді горизонттың тілімдене кездесетіндегі, қалыңдығы
бар сораңдылықтың, реликтілі гидроморфтылық белгілерінің болуы. Жай
қаратопырақтың физикалық-химия жағынан жақсы қасиеттері, органикалық заттың
салыстырмалы түрдегі жоғары сапасы қорлары, минералды қорек элементтерінің
жалпы және жылжымалы түрлері оларды ауданның ең жақсы топырағына жатқызуға
мүмкіндік береді.
Сортаңды қаратопырақ әдетте әр түрлі сортаңды кешендерде болады. 5м
жуық кілкіме судың тереңдігінде жатуы, шамалы шымдалған жазыққа тән.
Әсіресе құрғақшылық жылдары ауыл шаруашылығы дақылдарынығ өсуіне жағымсыз
әсер ететін едәуірнашар сулы-химиялық қасиеттерге ие.
Құрамында қара шіріндісі бар карбонатты қаратопырақ минералды қорек
элементтернің жалпы қорлары жөнінен сіңірген негізі ұрамы бойынша жай
қаратопырақтан аз ғана ерекшеленеді. Алайда олардан тұз құрамы бойынша
бөлектенеді: жоғары қабат тұз қышқылынан көтеріледі, қырынан қарағандығы
пішінінің төменгі жағынан тез еритін тұз бар. Батпақты құрам нашар су
сіңірткіштің, су ұстағыштық қасиеттің жоғары болуына ылғалды жағдайда өте
ісінуге. Құрғақ уақытта жарылу мен тозаңдануға себепкер болады. Оңтүстік
қаратопырақ құрғақ дала жағдайында дамиды. Әр түрлі шөптесінде бетегелі,
бозды далада қалыптасқан. Топырақ түзетін жыныстар арасында орман тәрізді
саздартар басым палеозей жыныстарының жартастарындағы аллюювий-делювийлі
қиыршық тастарды мен құмды аллювийлі қабаттары кездеседі. Оңтүстік
қаратопырақ түріндегілер төрт тектес топқа бөлінеді: жай оңтүстік
қаратопырақ, карбонатты, сортаңды және аз дамыған. Жай қаратопыраққа
қарағанда, оңтүстік қара шіріндінің процестік мөлшері аз, кесіндісінің
және қырыннан қарағандығынан пішіндінің төменгі жағы сортаңдалған.
Қышқыл –қызғыл қоғыр топырағында ылғалдың тапшылығы айқынбілінеді.
Кенезесі құрғақ дала жағдайыдағы қалыптасады.Көбіне Уалиханов ауданында
кездеседі. Топырақтың қара шіріндігі шамалы 20-30см тереңдіктері
карбонаттар шайылған. Жоғарғы қабаттағы қара шірінді мөлшері 3,5-4,5пайыз.
Тереңдеген сайын оның мөлшері күрт азаяды. Тез еритін тұздар 130-150см
тереңдеңте жатады,топырақтың қоспалы реакциясы сілтілі. Қошқыл қызғылт
қоңыр топырақтың құнарлылығы жоғары.
Жартылай гидроморфты және гидроморфты қатардағы топыраққа шалғынды
қара топырақты (жай, сортаңды, карбонатты, шақатты) шалғынды, шалғынды
батпақты және батпақты топырақ жатады. Сордың айырықша қасиеті-кесіндісінен
қарағандағы генетикалық горизонттығы анық дифференцияланған, олардың
арасында тығыз діңгек құрылымды иллювиййлі горизонт ерекшеленеді. Су
режимімен сортаңның генизисіне қарай мыңадай түрге бөлінеді: далалық
сортаңар шалындық –далалық және шалғынды. Олардың әр қайсысы сортаңды
горизонтты қалыңдығы жөнінен қабықты (5см дейін) ұзақ (6-10см ) орташа (11-
18см ) және терең (18см астам) болып бөлінеді. Тұзды горизонттағы тұздардың
жиынтығы 0,3-тең 1,5 пайызға дейін ауытқиды.
Сорлар әдетте көптен тұзды көлдер немесе көне аңғарларда болады.
Олардың қалыптасуы өте минералданған жер асты суларының жақын орналасуымен
байланысты. Сорларға тұз жиынтығы 1-2 пайыздан асатын топырақтың кескінінен
қарағандағы жоғарғы жағынан интенсивті сортаңдану тән. Жер бетіндегі
тұздардың еңжоғарғы концентрациясы сорларда болады, одан қалыңдығы 0,5-
2,0см қабық бөлінген.
Шақаттар-ауданның орманды–далалы ланштафтның типтік қабаты. Тұйық орта
және шағын ойлауытты (әдетте, қайыңды және көктеркті шоқ тоғайларда)
қалыптасады, мұнда көктемде қар суы жиналады да төменнен көтерілген судың
астыңғы ағыны шайып әкетеді. Шоқ тоғалы ойлауыттар орман өсімдіктеріне
қолайлы су режимін жасайды, соңғысы, өз кезегінде қар жиналып шектен тыс
ылғалдануға мүмкіндік береді. Жер қабаты орман шаруашылығы үшін мәнді.
Жайылымалық жер Есіл өзен аңғарында дамыған. Олардың қалыптасуына
тасқан су режимі едәуір рөл атқарады, топырақ түзілудің далалық типіндегі
аймақтық жер қыртысынан сонымен ерекшенеледі. Жайылманның тегістедген
үстіңгі жағында қат-қабат жайылмалық-шағынды қарашірінді горизонт жапқан
қабат түзіледі. Механикалық құрам құмдуыттындан саздауытқа дейін құбылып
тұрады. Қарашіріндінің құрамы-1,0пайыздан жаңа жайылмалық жерде 5-6 пайызға
дейін. Террасалық аласа жайылмада сорлы сортаңды және гидроморфтық топырақ
бар. Шұрайлы шөп өсетін жер ретінде пайдаланады.
Шымды-күлгін топырақ ауданның таулы-шоқылы кеңінен таралған,
Граниттердің элювийіндегі қарағайлы-қайыңды орманың жамылғысында дамығаны
анық генетикалық кесенімен айрықшаланады. Мұнда күлгін түрдегі топыраққа
тән барлық горизонттар айқын бөлінеді, бірақ горизонтасы қалың емес:
топырақтың кескіні 60-90см-ден аспайды. Құрамында қабыршақты сынықтар мен
құмтастар көп. Қарашірінді тек шымды болып бөлінеді. Топырақ орман
шаруашылығында ана маңыздың. Шығысында ұсақ шоқылы жазықтың болғандықтан
топырақ жамылғысы құнарлығы біршама аз кейбір бөліктердегі азот, фосфор
т.б. құнарлы элементтер жетпей жатады, сондықтан көктемде арнайы дәрілеу
жүргізіледі. Ауданның қалған оңтүстік бөлігінің жер бедері қуаң далалы
бөлікке кіретіндіктен, топырақ жамылғысы болып келеді, ауданы 2508,9 мың
га. Қара шіріктің көлемі:30 - 40см-де, 2,5 - 3,5% құрайды. Белдемнің ең
оңтүстігінің топырағы ауданы 472,2 мың га. Топырақ жамылғысына климаттың
әсері мол. Сондықтан, топырақ құрамы табиғи минералдарға қанықпаған,
өнімдердегі нашар болғандықтан, зерттей келе академик А.И. Баева, осы
салада көптеген еңбек сіңірген. Облыста солтүстіктен оңтүстікке қарай қара
қоңыр, қоңыр, ашық қоңыр белдемелері бірін - бірі алмастырады. Олардың
көпшілігі жыртылған. Топырақ жамылғысына климаттың әсері мол.
5. Өсімдіктер мен жануарлар әлемі
Жануарлар дүнесіне күшті әсер ететін адамдар шаруашылық қызметі. Соның
нәтежесінде хайуанаттар кейбір саны өседі енді бір түрлері азаяды, ал
кейбір түрлері жойылып кетеді. Адамның жануарларға әсері тікелей және
жанама болады. Оларды еті, терісі, майы, тағы басқа шикізаттар алу
үшінаулайды. Бүгінгі таңдағы басты міндет хайуанатардың түрін көбейту санын
молайту. Оның ең тиімді жолы жаңа өкілдерін әкеліп жер сіндіру. Егіс
далаларында арам шөптермен егінің зияндыларымен бірге пайдасы көп
жануарларда құрбан болады. Өндірістің қалдықтарын улы заттарды ағын суға
жіберу арқылы бағалы балықтарды су жануарларын уландырып өлтіру аз
болмайды. Бұлда болса адамның жанурға тікелей әсері зорлық зомбылығы.
Соңғы 35-40 жылдардың техникалық дамуына байланысты адамдардың
жануарларға тигізіп тұрған әсері де аз болып тұрған жоқ. Атап айтқанда,
өзендерді тоғандау қалалармен жолдар салу, ауаны , топырақты, суды ластау
орман тоғайды кесу, тың жерлерді игеру сияқты шаруашылық қызметі.
Жануарларды көптеген түрі өзгерген ортаға төзе алмай басқа жерлерге
алып кетуге мәжбүр болады немесе көндіге алмай құрып кетеді.
Қазіргі таңда хайуанаттарға маңызды мәселе оларды қорғау. Егіншілік
аймақтарда ауыл шаруашылығы өндірісімен қатар қорықтарды ұйымдастыру жабайы
жануарлардың көпшілігін сақтауға мүмкіндік береді. Бір жылдық дақылды көп
жылдық егінмен кезектестіріп отырғызу егіншілік алқаптарға жақын орналасқан
орман тоғайларды егіншіліке жарамсыз жерлерді фотосинтездерін сақтау жабайы
жануарлардың өздерінің үйренген ортасында тіршілік етуін жағдай жасайды.
Ауданда табиғи өмісдік қабаты ендік географиялық аймақтыққа сәйкес
өзгереді, бұған климаттық жағдайлардың орнығуына себепші болатын аумақтың
жазық болуы да мүмкіндік береді. Климаттықтан басқа өсімдік қабаты
түрлерінің орнығуына табиғаттың жергілікті ерекшеліктері үлкен ықпал
жасайды: мезо және микрорельеф, бастапқы жыныстың құрамы, топырақтың
гидрологиялық режимі тағы басқа. Ауданның өсімдік қабаты адам баласының
шаруашының іс-әрекеті арқылы қатты бұзылған. Оның аумағы орманды-дала және
далалы болып екі табиғи аймақ аясында орналасқан. Олар үш ландшафтық өңірге
бөлінеді:
1. Ауданың солтүстік жғындағы жер кәдімгі қара топырақты, сортаңды және
оңтүстік бөлігінде карбонатты сортан қара топырақты болып келеді.
2. Негізінде шақаттарда дамитын, сиретілген және батырыңқы ұзақ қайыңды,
көктеректі шоқ тоғайлары бар типтік емес орман дала өңірі.
Қазақтың ұсақ шоқысының тасты топырағында өскен қайыңды-
тоғайлы орман мен қарағайлы бар орманды-далалы өңірі.
3. Оңтүстік немесе типтік орманды дала өңіріндегі қайыңды және
көктеректі–қайыңды орман аумағының 25-30 пайызын алып жатыр. Шақатта,
кейде орманның сұр топырағында қайыңды тоғай өседі, қайың мен
көктерек, талдың жас өскіндері бұталары өседі. Аудандық қарағайлы
орманды- 34 мыңга.соның ішінде 21мың га. МҰТП (Мемлекеттің ұлттық
табиғи парк) құрамына кіреді.
Аудандағы жыртылған жер негізінен қара топырақты,азданкарбонатты және
орташа қара топырақты болып келеді. Ақ селеу, бетеге, жусан, сұлыбас,
бидайық тұқымдастар, итмұрын, шайқурай, қалақай, өгейшөп, бақбақ, түймеше,
жолжелкен, түймедағы, шегіргүл, қара меңдуана, алқа, саңырауқұлақ тағы
басқа өсімдіктер өседі. Ағаштары: Қайың, көктерек, тал, тағы басқа ағаш
түрлері кездеседі. Ақжар және Ақсуат зоологиялық қорықтар 377 га алаңын
алып жатыр. Ең көп таралған өсімдіктер: Күрделігүлдердің 104 түрі, дәнді
дақылдар -59, ерінді гүлдер-36, қалампыр -34, шаршы гүл -31, шатыр тәрізді-
30 түрі бар. Су құстарынан: қоқиқаз,қаз,үйрек, т.б., бауырымен
жорғалаушылардан: сарыбас, өрнекті қарашұар жылан, сұр жылан, секіргіш
кесіртке,т.б, мекендейді. Суларда мөңке, оңғақ, лақа, алабұға, торта,
шортан, аққайран өседі. Қорғалжын, Ерейментау, Атбасар мемлекеттік қорықтар
бар. Қорғалжын қорығы 1968 жылы құрылған Ақмола болысында орналасқан
Қорғалжын, Теңіз көлдері кіреді. Сүт қоректілердің - 41, құстардың - 315,
балық – 14, өсімдіктің – 343 түрлері кездеседі.
Қалқанды тұқымдастарда 10-20 түрі бар. Өсімдіктердің 100жуық түрін
олардың көбі кеңінен таралса да, саны азайған және құрып бара жатқан топқа
жатқызған жөн.
Ауданда жануарлардан: түлкі, қарсақ, қоян, қасқыр, суыр, елік, бұлан,
бұғы, қабан, борсық, күзен, атжалман, қосаяқ мекендейді. Олардың ішінде
бұғы Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген. Аудан аумағында үйрек, қаз,
аққу, қызылжемсаулы қарашақаз, қасқалдақ, құр, кептер, сарышымшық,
құмтышқан, қара қарға, сауысқан, тоқылдақ, жапалақ, қарылғаш, көкек,
бүркіт, тырна тағы басқа құстар мекендейді. Олардың ішінде балшықшы, тырна
Қазақстаннның Қызыл ітабына енгізілген. Суларында алабұға, табан, тұқы
өседі.
Ауымыздың Шат өзені басып өтеді. Сор мен сортаң топырақта қалың қамыс
кездеседі. Мысалы: Ащы ермен, алабота, бидай, бидайық, бақбақ, бәйшешек,
саңырауқұлақ, жусан, жолжелкен, жылан қияқ, итмұрын, кәрі қыз, қамыс,
меңдуана, тал, түймедақ, терек, дермене, жолжелкен және тағы басқа
Солардың бірі-екеуіне қысқаша тоқталайық:
Итмұрын – бұталы өсімдік. Кей түрі әсемдік үшін қолдан өсіріледі. Гүлі
қосжынысты жеке-жеке орналасқан.
Түймедақ–шөп текті күрделі гүлді өсімдік. Дәрілік мақсатта
пайдаланады. Гүлінде тостағанша болмайды. Талшық өңірін мекендейтін жан
–жануарлар. Жануарлар дүниесі де орман мен дала зонасын мекендейтін
жануарлар түріне ұқсас. Қоян, қарсақ, дала күзені, түлкі мекендейді.
Кемірушілерден сұртышқан, саршұнақ, суыр, аламан тағы басқа түрлері
тараған. Ұсақ өзен көлдерде үйрек, қаз, шағала ұшып– қонады. Далада
сарыторғай, қараторғай, құр, қарға, тоқылдақ, сауысқан, көк кептер, көкек
тағы басқа құстар ұя салады. Ұсақ өзен–көлдерде сазан, табан, мөңке
тіршілік етеді. Қосмекенділерден құрбақа, кесіртке тағы басқа мекен етеді.
Құрбақа
Құрбақа– қосмекенді жануар. Денесі бас, тұлға аяқ, бөліктеріне бөлінген.
Суда жүзіп, құрлықта секіріп қозғалады. Мөңке–су өсімдіктерімен, шаян
тәрізділермен қоректенеді.
Сурет 2. Құрбақа
Өгейшөп
Өгейшөп-күрделігүлділер тұқымдасына жататын көп жылдық шөптектес өсімдік.
Қазақстанның барлық жерінде кездеседі. Өзен жағалауында, жыра ішінде, тау
баурайында, саз топырақты жерде өсетін 1 түрі-кәдімгі Өгейшөп. Оның
биіктігі 20-100 см. Сабағы өрлеп өседі. Жапырақтары ірі, қабыршақ
Сурет 3. Өгейшөп
тәрізді, қоңыр-күрен түсті, сабаққа кезектесіп орналасады. Сарғылт түсті
гүлі қос жынысты, жеке-жеке сабақтың ұшында жетіледі, жапырағынан бұрын
пайда болады.
Жолжелкен
Басқа аты-тартар жапырақ, бақа жапырақ.Ерекшелігі: Көп жылдық шөп тектес
өсімдік.Биіктігі 10-50см. Ұзын сағақты жапырығы сабақ түбіне
орналасқан.Жапырақ алқаны сопақтау, бүтін жиекті, өң беті жасыл, артқы беті
күлгін жасыл түсті келеді. Жапырақ бетінде 5доға тәрізді жүйкелер болады.
Кішкене гүлі жай масақ формалы, қауашақ жемісі жарық қақпақты.
Сурет 4. Жолжелкен
Тұқымы сопақтау қара қоңыр түсі келеді. Өсетін орындары: Жол бойында, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz