Бастауыш сынып оқушыларының ойлау қабілетін дамытудың ерекшеліктері
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі.
Бастауыш мектептің сабақтарына қойылатын негізгі міндет – бала
тұлғасының бастапқы үйлесімді құрылуын қамтамасыз ете отырып, оның сабаққа
деген қабілеттерін анықтау және дамыту. Оқыту мен тәрбиені жағымды
түрткімен оқу іс-әрекетіндегі дағдыларға (оқу дағдысы, жазу, санау,
шығармашылық өзін-өзі шыңдау тәжірибесі) бағдарлау керек. Сондықтанда
қазіргі білім беру үрдісі оқушылардың жас және психофизиологиялық
ерекшеліктеріне, мүмкіншіліктеріне және қабілеттеріне сәйкес ұйымдастырылу
қажет [1].
Ә.Бидосовтың пікірінше Дұрыс басқарылған ойын мектебі оқудан гөрі,
әлем терезесін берік және кеңірек ашады. Адам тәрбиелеу, баламен бірге
болу, ойын кезінде де, тек бала ересекті бақылаушы ретінде емес, өз досын
көргендей болып, сол ойынды басқару маңызды [2].
Осыған итермелеген екі себепті атауға болады. Бір жағынан Қазақстанның
бастауыш мектебінде әр түрлі оқыту бағдарламаларының көбеюі, оқушылардың
ойын ойнауға, құрдастарымен қарым-қатынас жасауға аз уақыт қалатыныны
белгілі. Екінші жағынан, көбінесе педагог ойын ұйымдастыруда мазмұнын
түсініп, оқушының ойын іс-әрекетінің қатал регламентін ескертіп, оны
шығармашылықтан, бастамашылдықтан, қиялдаудан айырады. Шығармашылық анализ
бен тәжірибені игерудің бастапқы нысаны ретінде, дидактикалық ойынды
таңдау, мынадай жағдайлармен байланысты, тек ойын ғана оқушының танымдық
қызығушылығын арттырып, күрделі оқыту үрдісін жеңілдететін қызметін атқара
алады.
Сөйтіп, бастауыш мектепте оқу үрдісіндегі математика сабақтарында
оқушылардың ойлау қабілетін дамыту, танымдық қабілеттері арқылы сабақты
жаңаша ұйымдастыру және дидактикалық ойындардың педагогикалық құндылық
мәселесі қазіргі таңдағы білім беру жүйесінде маңызды міндет болып
табылады.
Қарастырылған тақырып бойынша психологиялық, педагогикалық,
әдістемелік әдебиеттердің, рефераттық, курстық, дипломдық жұмыстарды талдау
нәтижелері көрсеткендей бастауыш сынып мұғалімдерінің математка
сабақтарында оқушылардың ойлау қабілеттерін артырудың, жаңаша жолын
қарастыратын арнайы зерттеудің жоқтығы анықталды.
Аталған жұмыстардан белгіленген мәселенің жете зерттелмегенін
байқаймыз. Математика сабақтарында оқушылардың ойлау қабілеттерінің толық
зерттелмеуі, осы салада бастауыш сынып мұғалімдерінің дайындық дәрежесінің
төмендігі арасында объективті құрылған қарама-қайшылықты шешуге
бағдарланған, кешенді шаралар жүйесін жетілдіру және қолдану қажеттілігі
туады.
Қазіргі заман мектебінің талаптарын ескере отырып, ғылыми-
педагогикалық әдебиеттерде осы мәселенің жете зерттелмеуі, оның өзектілігін
көрсетеді және зерттеу тақырыбын Математика сабағында оқушылардың ойлау
қабілетін дамыту деп анықтауға мүмкіндік берді.
Зерттеу мақсаты: Бастауыш мектептің оқу үрдісінде оқушылардың ойлау
қабілеттерін дамытудың жаңаша жолын айқындау.
Зерттеудің міндеттері:
1. Математика сабағында оқушылардың ойлау қабілетін дамытудың
педагогикалық негіздерін қарастыру
2. Матемтика сабақтарында оқушылардың ойлау қабілетін дамыту бойынша
жүргізілген іс-тәжірибелерді айқындау
Зерттеу пәні: Бастауыш сыныптардың математика сабағы
Зерттеу объектісі: Бастауыш білім берудің педагогикалық үрдісі
Зерттеу болжамы: егер бастауыш сыныптың математика сабақатарында
оқушылардың ойлау қабілетін дамтытудың жаңаша жолдарын қарастырудың қолайлы
жағдайларын туғызып, оларды сабақтарда қолданудың жаңаша жолы бойынша
жүйелі жұмыс ұйымдастырылса, онда бастауыш мектеп оқушыларының математиканы
меңгеру дәрежесінің жоғарылауы туралы айтуға болады, өйткені бұл жағдайда,
оқушылардың математиканы оқуға деген қызығушылығы мен ынтасы күшейе түседі.
Зерттеу тақырыбының зерттелінген деңгейі:
Мектепте математиканы оқыту тиімділігін арттыру мәселелері және
олардың әдістемелік аспектілерімен отандық ғалымдар А.Е. Әбілқасымова [3],
М. Мұсабеков, [4], Д. Рахымбек [5], М. Тәттібекова [6], А. Жакипова [7], А.
Көбесов [8] және т.б. жұмыстарында танысуға болады. Математиканы оқытудың
әдістемесін Т.Қ. Оспанов [9], Ж.Т. Қайыңбаев [10], А. Ергешова [11], Б.Т.
Барсай [12] қарастырса, математикалық ойлау деңгейлерін А. Жакипова [13],
Қ. Жарықбаев [14], Н.В. Мельник [15], Б.Тұрғынбаева [16], М. Байшуақова
[17], С. Демеусінова [18], Ә. Кенеш [19], Р. Кәріпбаева[20], Т.В. Никулина
[21], А. Иманқұл [22] зерделесе, математика сабақтарында жаңа педогогикалық
технологияларды қолданудың жолдарын Ш.Х. Құрманалина [23], Р.М. Қоянбаев
[24], Ж.М. Қоянбаев [25] қарастырған.
Зерттеу әдістері:
- Зерттеу мәселесі бойынша психологиялық, педагогикалық, философиялық,
әдістемелік әдебиеттер, рефераттар, курстық және дипломдық жұмыстар,
баспасөз көздері (Бастауыш мектеп, Қазақстан мектебі, Бастауыш білім),
ағылшын тілі оқулықтары, оқыту бағдарламалары мен оқыту әдістемелері,
педагогикалық құжаттар негізінде жасалған теориялық талдау жасау.
- Бастауыш сатыда ағылшын тілі сабағында дидактикалық ойындарды
қолдану жұмыстарының озық тәжірибелерін зерделеу.
- Сабақ барысында бастауыш сынып оқушылары мен мұғалімдердің іс-
әрекетіне педагогикалық бақылау жасау, мұғалімдер және оқушылармен
әңгімелесу, сұрақ-жауап, педагогикалық эксперимент, статистикалық әдістер.
Зерттеудің базасы. Ақмола облысы, Бурабай ауданы, Е. Исмаилов атындағы
Мәдениет орта мектебі.
Диплом жұмысының құрлымы:
Диплом жұмысымыз кіріспеден, екі тaрaудaн және жaлпы қорытынды мен
пaйдaлaнылғaн әдебиеттер тізімінен тұрaды.
Диплом жұмысымыздың бірінші тaрaуы Математика сабағында оқушылардың
ойлау қабілетін дамытудың педагогикалық негіздері деп aтaлып, ондa тaқырып
турaлы жaрық көрген әдебиеттерге шолу және тaлдaу, сондaй-aқ зерттеудің
психологиялық-педaгогикaлық негіздерін бaяндaлaды.
Матемтика сабақтарында оқушылардың ойлау қабілетін дамыту бойынша
жүргізілген іс-тәжірибелер aтты екінші тaрaудa, оқушылардың жеке тұлғалық
сапалық қасиеттерін қалыптастырудағы ерік жігердің іс-тәжірибедегі сапалық
жолдaры қaрaстырылды.
Қорытындыдa 1-2 тaрaудa aлынғaн нaқты нәтижелер тұжырымдaлaды.
Әдебиеттер тізімінде тaқырыпқa бaйлaнысты психологиялық, педaгогикaлық
және әдістемелік әдебиеттер тізімі берілген.
1 математика сабағында оқушылардың ойлау қабілетін дамытуДЫҢ
ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Бастауыш сынып оқушыларының ойлау қабілетін дамытудың
ерекшеліктері
Қазақстан Республикасының білім беру стандартында білім берудің басты
міндеті ойлау қабілетін дамыту болып табылатындығы атап айтылған.
Сондықтан, қазігі кезде мұғалімдердің алдына қойған мақсаты жан-жақты
дамыған, ой шеңбері үлкен, сөздік қоры мол, ойлау қабілеті кең жеке
тұлғаларды тәрбиелеу болып отыр. Сол себептен біз ең алдымен ертеңгі
болашағымыз, бүгінгі жас ұрпақтарымызға жан-жақты білім беріп, олардың
ойлау қабілеттерін әртүрлі тәсілдермен дамытуымыз қажет.
Ойлау барлық тірі организмдерге тән құбылыс. Ол әртүрлі формаларда
жүзеге асады. Ой процесінің негізгі формалары – пікір және ой қорытындысы
болып табылады. Олардың формалары да алуан түрлі болып келеді. Сондықтан,
біз ең алдымен осы мәселелерге тоқтала кетуіміз қажет.
Пікір дегеніміз – құбылыстар арасында өзара байланыс орнату. Пікірде
адам белгілі зат туралы өзінің ойын айтады, олардың заттар арасына
орнатқан байланысын немесе қайсыбір құбылысқа деген өз қатынасын
білдіреді. Демек, пікірде тек ой, яғни танымдық процесс қана
бейнеленбейді.
Пікірден адамның сезімі де, оның ниеті де көрініп отырады. Пікірдің
көрінісі және оны сипаттайтын ерекшеліктері де көп. Адам өз пікірінің
шынында да ақиқат жайды білдіретініне, дұрыс екеніне басқаларды немесе,
тіпті, өзін-өзі де нандырғысы келсе, адам оны өзі негіздейді. Бұл үшін
адам өмірден белгілі және тексерілген фактілерді, ғылыми дәлелдеген
заңдарды келтіреді, түрлі дәлелдерге сүйеніп, логикалық болжамдар
жасайды. Мұндай жағдайда пайымдау пайда болады [26].
Пікірдің әр түрін, оның формаларын, ерекшеліктерін логика ғылымы
зерттейді. Психология, негізінен ойлау формасы ретінде пікірдің мазмұнын
зерттейді.
Көпшілік жағдайда адам пікірлер жүйесін ғана емес, сондай-ақ ой
қорытындысы жүйесін де, яғни, ол бар деректер негізінде жасаған тұжырымды
да пайдаланады. Ой қорытындысы бірнеше жеке жағдайдан шығатын жалпы
тұжырымға қарай ойысу болуы мүмкін. Бұл – индуктивтік ой қорытындысы.
Бірақ жалпы заң, ережеден жеке жағдайда қарай ойысы тұжырым жасауға да
болады. Бұл дедуктивті ой қорытындысы.
Ой әрекетінде ой қорытындысы бұл екі формасы бір-бірінен бөлек өмір
сүре алмайды. Олар біртұтас ой процесінің екі жағын немесе екі буын құрай
отырып, ажырамас бірлікте болады. Ой қорытындыларын адам ой әрекеті мен
күнделікті практикада пайдаланып отырады. Бірақ, ой қорытындысы адамды
мәселені теріс шешуге де әкелуі мүмкін. Ең бастысы – бар білім мен ой
әрекет тәсілдерін пайдалана отырып, әр нақты жағдайда түрлі операцияларды
орынды және тиісті үйлесім, жүйесімен қолдана білу.
Адам әрекет еткенде, мазмұны жағынан да, шешу тәсілі жағынан да
алуан түрлі мәселелермен кездеседі.
Тәжірибелік немесе практикалық ойлау. Машина моторының неліктен бір
қалыпты жұмыс істемей тұрғандығын білу үшін шофер капотты көтереді,
мотородың қызуын байқайды, контактілері тексереді, егер қажет болса
сымдардың ұшын тазартады, кей жерлердегі шайбаларды нықтайды, свечаларды
алып қарайды, майды үстемелейді. Ойдың мұндай түрін практикалық немесе
әрекетті деп аталады. Ол міндеттің көрнекі түрде, немесе нақтылы түрде
берілуімен сипатталады. Оны шешу тәсілі – практикалық әрекетпен
байланысты жүреді. Сонымен қатар практикалық немесе тәжірибелі ойлаудың
барлық іс-әрекеттерге негіз болып адамның өміріне қажетті іскерлік пен
дағдының негізі болып келеді.
Нақтылы-бейнелі ойлау - мәселені шеше отырып адам өзінде бар көрнекі
бейнелерді пайдаланса, нақтылы бейнелік ойлау көрініс береді. Керек жерге
қай жолмен тезірек жетуге болатынын ойластырған адам барар жолдың
барлығын көрнекі бейнемен елестетіп шығады. Ол олардың әрқайсысының
ұзақтығын, жол сипатын, жүріп өтуге кететін уақытын салыстырып, талдайды,
мәселені ойша шешеді. Ойлаудың мұндай түрі нақтылы-бейнелік деп аталады
да ол заттармен құбылыстар бейнесін дәл қайталауға мүмкіндік береді [27].
Теориялық ойлау – ойлау процесінің ең күрделі түрі. Адам алдында
тұрған проблемалар егер мәселен, теориялық түрде қойылса, оны шешу үшін
абстракциялық ұғымдарды, теориялық білімдерді пайдаланып шешу талап
етіледі. Мұндай әрекеттер өте күрделі ойлау арқылы жүзеге асырылады.
Мысалы, бастауыш сынып оқушысына оқыған шығармасының әдеби
каһармандарының қайсысының пікірі дұрыс екенін анықтау тапсырылса, ол
кітап қаһармандарының барлық нақтылы қылықтарын талдаудан өткізуі керек.
Мұндай әрекет теориялық ой арқылы жүргізіледі, сондықтан әрекеттің түріде
теориялық талдау деп аталады. Теориялық ойлардың жоғары формалары –
заңдарды ашу, ғылыми болжамдар жасау, күрделі өндірістік процесті
жоспарлау міндетті түрде практикадан шығады да құрамына азды-көпті
жалпыланған елестерді енгізеді [28].
Әр адам соның ішінде бастауыш сынып оқушысы да бірқатар
ерекшеліктерге, темперамент, мінез-құлық және жас ерекшеліктерге ие. Жеке
адамдық ерекшеліктер адамның барлық танымдық әрекетінен, соның ішінде
оның ойлауынан айқын көрінеді. Ойлаудың субъективтік факторы - адамның
зейіні қандай екеніне байланысты. Мәселенің өзіне аударатындығына,
олардың әрқайсысын ол қалай шешетіндігінен, мәселені шешкенде қандай
сезімге болатындығынан, шешімді қалай және қай бағытта іздейтіндігінен,
сәттілік пен сәтсіздікке деген реакциясының қандай екендігінен көрініс
береді.
Субъективті фактордың рөльі ойлауды адамның айрықша қызмет ретінде
қарастырғанда айқынырақ көрінеді. Қызмет адам орындайтын және белгілі бір
ақылға қонымды мақсатқа жетуге бағытталған әрекеттер жүйесі. Қызмет
белгілі түрткісінен туады. Еңбекпен бірге оқушының практикалық қызметіне
ене отырып, оған саналы, күрделі, бағыт-бағдарлы және жасампаз сипат
беретін ойлау да пайда болды.
Ақыл-ой қызметінің айрықша эмоциялық-еріктік жақтарының
қосылатындығы болып табылады.
Адамның сезімдері оның ойлау процесіне үш түрлі формада орналасады.
Біріншіден, ол адамдарды қиындығы мол ақыл-ой жұмысына жұмылдыратын
түрткі, мотивтер.
Ақыл-ой және арнаулы ой қызметінің мотиві кейбір әжептеуір қиын
мәселе шешуге мәжбүрлік болуы мүмкін. Көп жағдайда адамды ақыл-ой
қызметіне жарыс, өзімшілдік, жоғары баға алу, мансапқа мотивтер де
итермелейді. Мотив сипаты бүкіл ой процесінің өтуіне әсерін тигізеді.
Ойлаудың бұл ерекшелігі ақыл-ой қызметінің бүкіл процесіне ақылға қонымды
және дәлелді сипат береді [29].
Біз қорытынды ретінде оқушының ақыл-ойының әлі күнге дейін еске
алынбаған мүмкіншілігіне көңіл бөлейік. Осы уақытқа дейін бастауыш
мектептегілер тым жас болғандықтан, таным процестерінің, әсіресе ой
әрекетінің әлі қалыптаспаған, жетілмеген шақтары бар. Осылай деу
зерттеулерге сүйеніп отыр. Бірақ біз адамның менталитеттік немесе ақыл
жасының ортасы үш жас дедік. Ал мәселенің шын мәні осылай жетіспеген
кемшілік бар деудің себебі неліктен? Осы мәселені тексеріп қарағанда бұл
жастағылардың ой-өрісінің әлі күнге дейін еске алынбаған және тауысып
бітпеген мүмкіншілігі бар екені анықталады. Бұл жәйіт мына сияқты
деректерге негізделеді:
- Біріншіден, әлеумет қоғамның алға өріс алдына қарай 7-11 жастағы
бастауыш сынып оқушылары тиісті байланыс құралдары (телевизор, радио
т.б.) арқылы түрлі жаңалықтарды естіп, өзінің сол мағлұматтарға орай
байлығын көбейтіп, осының нәтижесінде үлкендерге күтпеген сұрақтар қойып
отырады.
- Екіншіден, қазіргі бастауыш сынып оқушыларының мүмкіншілігін өткен
дәуірлердегі осы жастағылармен бірден-бір теңестіруге болмайды. Оған
бүгінгі кезде 3-сыныптан бастап баланы шет тіліне, не алгебра, геометрия
сабақтарына оқыту тәжірибелері дәлел бола алады. Осы жәйіттерге сүйеніп,
кіші оқушының әлі толық аңғарылмаған, бүгінгі күнге дейін тексеріліп
бітпеген оқуға деген қабілеті бар дейді. Осыны бастауыш сыныпта еске
алған жөн [30].
Жоғарыда айта кетілген қағидаларға сүйене отырып оқушылардың ойлау
қабілетін дамыту теориясына сай мүмкіндіктерін толық қамтуға байланысты
жүргізілген жұмыстар да аз емес. Осы проблеманы зерттеушілер
Б.Тұрғынбаева басқарған топ көптеген жылдар бойы Алматы мектептерінде
жүргізген оқушылардың ойлау қабілетін дамытуға байланысты
эксперименттеріне сүйене отырып, оқушылардың таным процестерін дамытуға
үлкен үлес қосатын оқулықтар және дидактикалық материалдар жасалған.
Бастауыш сыныптар осы бағдарлама бойынша төрт жыл жұмыс жасады. Оның
нәтижесі әр мектепте әр түрлі жүріп жатыр. Жұмыс сапасы мұғалімнің жаңа
бағдарламаны меңгеруі, оны қолдану әдістемесін толық түсінуі, балаларды
дамыту тәсілдерді тиімді пайдалануға даярлығы үлкен үлесін қосады [31].
2004-2005 оқу жылынан бастап мектепалды сыныбына бес жасқа келген
балалар қабылданады. Олардың таным процестерін дамыту және мектеп
бағдарламасын меңгеруге даярлау әдістемелері әлі қалыптасқан жоқ.
Сондықтан мектеп психологі алдында тағы бір күрделі проблема туғанын атап
өту керек.
Бастауыш сыныптарда оқыту барысында оқушылардың таным процестерін
дамытуға, олардың тіл байлығын және өз ойын сөйлеу арқылы басқарларға
жеткізу тәсілдерін қолдаудың ойлау процесін дамытуға қосатын үлесі өте
үлкен. Қ. Жарықбаев, С. Қалиев осы тәсілдер ретінде халық педагогикасы
элементтерін қолдануды ұсынады. Қазақ халқының бай тәжірибесінде көптеген
оқу процесінде қолданылатын ойындар, өлеңдер, мақал-мәтелдер,
жаңылтпаштар т.б. ауыз әдебиет туындылары бар. Олардың терең мазмұны
бастауыш сынып оқушыларының тіл байлығы мен ой-өрісін дамытып, сонымен
қатар барлық қабілетін дамытуға үлкен үлесін қосады. Осы материалдарды
іріктеп алып, оны тақырыпқа байланысты қолдану-оқыту барысында
оқушылардың ойлау процесін дамыту проблемасын шешудің тиімді жолы болады.
Сыртқы дүниені толық тануға түйсік, қабылдау, елестер жеткіліксіз
болады. Біз тікелей біле алмайтын заттар мен құбылыстарды тек ойлау
арқылы ғана білеміз.
Ойлау дегеніміз сыртқы дүние заттары мен кұбылыстарының байланыс-
қатынастарының миымызда жалпылай және жанама түрде сөз арқылы бейнеленуі.
Ойлау қабылдау елестермен тығыз байланысты. Түйсік пен қабылдау
танымның бірінші баспалдағы болғандықтан, олардан тыс ешбір ойлау
болмайды. Ойлау сезім мүшелері арқылы алынған мәліметтерді өңдейді. Ойлау
сезімдік мағлұматтардың негізінде ғана мүмкін болатын нәрсе. Елестерде
жалпылағыш элементтер мол болғанымен, оның таным мүмкіндігі ойлаудан
әлдеқайда төмен. Ойлаудың қамтитын шеңбері өте кең.
Адамның ойы әрқашанда сөз арқылы білдіріледі. Біреу екінші біреуге
пікірін білдіргенде өзін естісін деп дауыстап сөйлейді. Ой толық сөз
күйінде білдірілгенде ғана айқындалып, дәйектелініп, дәлелдене түседі.
Ойлау мен сөйлеу бірдей нәрсе деп, бұлардың арасына теңдік белгісін қою
дұрыс емес.
Ой сыртқы дүниені бейнелеудің ең жоғары формасы, ал сөз ойды басқа
адамдарға жеткізетін құрал. Бала тілі шықпай тұрған кезде де ойлай алады.
Нәресте айналасындағы дүниені бірінші сигнал жүйесінің қызметі арқылы
танып біледі. Ойлаудың бір түрі оның танымын онша кеңіте алмайды. Баланың
тілі шығып, сөз арқылы үлкендермен қарым-қатынасқа түскенде ғана оның
ойлау шеңбері кеңейетін болады [32].
Сөйлеумен тығыз байланысты жүріп отыратын ойлау процесі тек адам
баласының психикасына ғана тән процесс болып табылады. Кейбір
психологтардың (Л.Леви-Брюль т.б.) айтатынындай, мәдени дамудан артта
қалған халықтардың ойлауы төмен, логикасы шорқақ дейтін теориялар ғылыми
жағынан дәйексіз болып есептелінеді. Адам ойлауының эволюциялық даму жолы
өте ұзақ. Ойлаудың ішкі мазмұны қоғам дамуымен бірге өзгеріп отырады.
Қоғам ілгері дамып, оның ғылымы мен техникасы өскен сайын жаңа ұғымдар
пайда болып қалыптасады, бұрынғылары ескіріп қатардан шығады. Мысалы:
атом бөлінбейді деген ұғым болса, қазіргі ғылым атом ядроларын сансыз
бөліктерге бөліп отыр [33].
Адам сыртқы дүние құбылыстарының сырын көбірек білген сайын оның
ойлауы да жетіле түседі, қазір ойлаудың практикалық әрекетпен байланысқан
сан-салалы түрлері пайда болды. Адам өз ойлауының ақиқаттығын, яғни
шындығы мен құдіреттілігін, өмірге жарасымдылығын практика жүзінде
дәлелдеуге тиіс. Ойлау заңдылықтары мен ережелері сансыз қайталаудың және
тәжірибеде тексерілудің нәтижесінде адам санасында бекіп, зор шындыққа
айналды. Ойлау адамның сыртқы дүниемен карым-қатынас жасау процесінде
туындап отырады. Адам ойлауының мазмұнын билейтін - объективтік шындық.
Адамға алдына мақсат койып, оны шешуге ұмтылдыратын оның қажеттіліктері.
Ойлау - өзіндік қарама қарсы қайшылықтарға толы процесс. Бұл оның
дамуының және іске асуының қозғаушы күштері болып табылады. Ойлаудың
пайда болуында жаңа, белгісіз нәрселерге зер салып, қызығудың да маңызы
зор. Әлде де белгісіз, түсініксіз нәрсені білуге деген ынтызарлық, түрлі
сұрақтарға жауап іздеп, ой-әрекетімен шұғылдануға адамды итермелейді.
Ойлау - сұраққа жауап қайтарудан, мәселені шешуден, оның мән-мағынасына
түсіне білуден жақсы байқалады. Затты не құбылысты тұспалдап айтатын
жұмбақтардан, айтыс өнерінен ой процесінің небір көріністерін байқауға
болады [34].
Бастауыш сынып оқушылары әркез өзінің алдына мақсат, міндет қоя
білуі қажет. Бұларды басқа адам да қоюы мүмкін, өмір тәжірибесі мен
білімі жеткілікті кісі алда тұрған міндетті тез аңғарады да, мәселе коя
біледі, ой процесінің бағытын айқындайды. Бұдан соң мәселені шешу, яғни
ойдың негізгі кезеңі басталады. Бұл адам психологиясына ерекше әсер
ететін өзекті, аса мәнді кезең болып есептеледі. Ойдың кейде шындықтан
ауытқитын кездері де болады. Бұл адамды шындықтағы құбылыстар жөнінде
қате көзқарасқа, теріс пікірлерге де алып келеді. Қоғамдық тәжірибенің
адам танымының тарихи дамуының барысында ғана бұлар біртіндеп, түзетіліп
отырады. Түйсік пен кабылдауға қарағанда ойлауда қателесуге мүмкіндік
бар, әйтсе де, ойлау құбылыстарының мәнін екі жақтан (теория меп
тәжірибе) бірдей қарастырылып, тереңірек біліп отыратындыктан, қабылдау
мен елестерге карағанда әлдеқайда жоғары түрады. Сөйтіп, ойлау сырткы
дүниені мида бейнелеудің ең жоғары формасы [35].
Ойлау аса күрделі психикалық процесс. Оны зерттеумен бірнеше ғылым
саласы айналысады. Бұлардың ішінде логика мен психологияның орны ерекше.
Осы екі ғылымның ойды зерттеудегі әдіс-тәсілдерінде де өзіндік
шығармашылықтар бар. Мысалы, психология түрлі жас мөлшеріндегі адам
ойының пайда болу, даму, қалыптасу жолын, яғни жеке адамның ойлау
ерекшеліктерін, заңдылықтарын қарастырса, логика - бүкіл адамзатқа ортақ
ой әрекетінің заңдары мен формаларын айқындайды, адам ойының нақты
нәтижесі болып табылатын ұғым, пікір, дәлел, ой формаларының табиғатын
зерттейді. Кей жағдайда бұл екеуі бірін-бірі толықтырып, ой мәдениетінің
арта түсуіне көп пайдасын тигізеді. Ойлаудың физиологиялық негіздері
И.П.Павловтың бірінші және екінші сигнал жүйесіндегі іліміне байланысты
түсіндіріледі. Ойлау ми қабығының күрделі формадағы анализдік-синтездік
қызметінің нәтижесі, екінші сигнал жүйесінің уақытша жүйке байланыстары
жетекші рөль атқарады [36].
Ой тәсілдері, ойлау әрқашан анализ және синтез процестерінен
басталады. Ойлау - түйсік пен қабылдаудағы анализ бен синтездің жаңа
мазмұнға ие болған түрі. Анализ дегеніміз ой арқылы түрлі заттар мен
құбылыстардың мәнді жақтарын жеке бөліктерге бөлу. Синтезде ой арқылы
заттың құбылыстың барлық элементтері біріктіріледі. Анализ бен синтез —
бірімен-бірі тығыз байланысты, бірінсіз-бірі болмайтын құбылыс. Бұл екеуі-
бірінен-бірі ажырамайтын ой процесінің негізгі компоненттерінің бірі.
Кез келген сұраққа жауап табу, қандай болмасын бір мәселені шеше алу,
анализ бен синтездің түрлі қиысуларын кажет етеді. Мысалы, мылтықты жеке
бөліктерге ажыратсақ, бұл - анализ (талдау) болады да, кейіннен осы
бөліктерді белгілі тәртіппен құрастырсақ синтез (топтастыру) болады.
Оқушыларда оқу, жазу, есептеу, т.б. дағдыларын қалыптасу жолы да осы
анализ және синтез операцияларының принциптеріне негізделген. Адам
ойлауына анализ бен синтездің дәрежесі түрлі жағдайларға байланысты (жас
ерекшелігі, білімі, тәжірибесіне және т.б.) әр қилы көрініп отырады.
Мысалы, бөбектің қағазды екіге бөлуі де, Эйнштейннің салыстырмалы
теориясы да анализге жатады. Бірақ бірінен екіншісінің айырмашылығы жер
мен көктей. Бөбектің кағазды екіге бөлуінде анализ практикалық амал
ретінде көрінсе. Эйнштейннің салыстырмалы теориясында анализ теориялық ой
тәсілі ретінде көрінеді [37].
Анализ бен синтездің негізінде салыстыру деп аталатын ой операциясы
пайда болады. Салыстыруда заттардың ұқсастық, айырмашылық қасиеттері
анықталады. Бұл операция салыстыратын заттардың бір түрлі белгілерін
көрсетумен қатар, басқа белгілеріндегі айырмашылықтарын да айырып
көрсетеді. Мысалы, заттарды оның түсіне, түріне, кұрылысына, атқаратын
қызметіне қарай салыстыруға болады.
Ойлау операциясының күрделі түрі - абстракциямен жалпылау.
Шындықтағы заттар мен құбылыстарды жалпылау арқылы оның елеулі
қасиеттерін басқа қасиеттерінен ойша бөліп алуды абстракция дейді.
Мысалы, квадрат трапеция, паралеллограмм деген сөздерді төртбұрыш деген
сөзбен белгілісек, соңғысы абстракция болады [38].
Абстракцияға қарама-қарсы процесті нақтылау деп атайды. Нақтылау -
абстракциялық ұғымды соған сәйкес келетін жеке ұғымдармен түсіндіру, яғни
жеке заттар мен нәрселер туралы ой. Мысалы, жылқы деген жалпы ұғымды
құлын, тай, құнан, дөнен, айғыр, бие деп білетін болсак, мұндағы жылқының
жеке түрлері нақтылауга мысал бола алады. Нақтылау абстракцияға
қарағанда, ұғымды көрнекі етіп түсіндіруге мүмкіндік береді.
Жалпылау - дегеніміз бір текті заттардың, құбылыстардың ортақ
қасиеттерін оймен біріктіру. Жалпылау үшін заттардың ерекше маңызды
белгілерін таба білуі керек. Мысалы, алма, алмұрт, шабдалы, өрік т.б.
ұқсас белгілері жиналып келіп, жеміс деген жалпы ұғымды береді.
Жалпылау тәсілі бізге сыртқы дүние заттарының мәнді белгілерін ажырата
алуға жәрдем береді, өйткені ең қарапайым корытынды жасалуы, ұғымдардың
(пікірлердің, қорытындылардың) бастапкы және ен карапайым пайда болуы
-дүниенің барған сайын неғұрлым терең объективтік байланысын адамның
тануы деген сөз [39].
Ойлау формалары. Ойлау ой операцияларымен қоса ой формаларынан да
тұрады. Ойдың бастапқы формасы болып ұғым есептеледі. ұғым дегеніміз
заттар мен құбылыстар туралы ой. ұғымда заттардың жалпы және негізгі
касиеттері бейнеленеді. (Мысалы, мұғалім, оқушы, мектеп т.б. әр текті
ұғымдар). Ұғымдар арқылы адам танымының ұзақ процесінің нәтижесі
қорытылады. Адамның ұғымдары қозғалмайды емес, кайта мәңгі козғалып
тұрады, бірі екіншісіне құйылып отырады, мұнсыз олар нағыз өмірді
көрсетпейтін болады.
Ұғымдар дара және жалпы болып бөлінеді. Мысалы, Шымкент қаласы,
Ғ.Мұратбаев дара ұғым болса, кітап, адам, жұлдыз т.б. жалпы ұғым
болады. Бала мектепке келген соң ғылыми ұғымдарды меңгере бастайды, оның
білім, дағдыларының түсуі ғылыми ұғымдардың негізін меңгере білуге
қолайлы жағдай туғызады. Әрбір ұғымда белгілі мазмұн болғандықтан, ол
ұғымды бірден меңгеру оңай емес. Бұл үшін ойлау тәсілін меңгере білу
кажет. Оқушылардың ойлау қабілетін дамыту, ұғымдарын өсіру науқандық
жұмыс емес. Ол әрбір сабақ үстінде мектептегі барлық тәлім-тәрбие
процесінің барысында ұдайы жүргізілетін жұмыс. Мында оқушылардың жас
ерекшелігі де қатты ескеріледі. Мысалы, математика сабағында бөлінгіш,
бөлгіш сияқты ұғымдарды бірінен-бірі олардың өзіндік белгілеріне карай
ажыраткызса, оқушылар ұғымының қалыптасуы ойдағыдай жүріп отырады. Кез
келген ұғым- жалпылай алудың нәтижесі. Бастауыш сынып оқушылары
құбылыстардың сырттай ұқсастықтарына көбірек мән беретіндіктен, жалпылау
көбінесе олардың сыртқы белгілеріне вербальі. Мысалы, оқушыларға күн,
өсімдік, жануар ұғымдарын түсіндіргенде, күн жарқырайды немесе
жылтылдайды, өсімдік өседі, шөпті мал жейді, сиыр үй жануары, ол
сүт береді, кұс ұшады, ұшпайды т.б. деп келеді де аталған нәрселердің
тек сыртқы белгілерін келтіріп, оның ішкі мәніне бармайды. Бастауыш санып
оқушылары өзі көрмеген нәрселерді жалпылауға келгенде қиналады. Мысалы,
бастауыш сынып оқушылары китті көбінесе балық деп санайды. өйткені киттің
суда жүзетіндігі, суда өмір сүретіндігі, сыртқы түрі балыққа ұқсас
екендігі рас. Мұғалім киттің ауамен дем алатынын, балаларын сүтпен
қоректендіретінін айтып түсіндіргенде де бала оны балықтың бір түріне
жатады деп ойлайды [40].
Төртінші сыныптағы оқушылардың жалпылауларымен заттың ішкі мәнін,
оның негізгі ерекшелігін, байланыстарын бейнелей алушылықты байқауға
болады. Мысалы, олар су, ауа, металл т.б. денелердің қысым ұлғаюшылық
секілді жалпы белгілеріне қарап, бұларды өлі табиғат ұғымына, ал
өсімдіктерді өсіп тұрғандығына байланысты тірі табиғат ұғымына
жатқызады.
Ұғымда заттардың өзіндік касиеттері ғана көрінбейді, олардың бір-
бірімен байланыстары мен қарым-қатынастары (себеп-салдарлық, кеңістік пен
уақыт, функционалдық) бейнеленіп отырады. Мысалы, жоғары-төмен, жақын-
алыс, көп-аз секілді жеке, нақтылы заттардың өзара байланысын оқушылар
қиналмай ұғады. Бірінші, екінші сынып оқушыларына заттың кеңістікке
қалайша орналасатындығы жайлы ұғымдарды меңгеру қиынырақ соғады. Өйткені
бұл оқушылар кеңістіктің негізгі өлшемі - ұзындық екенін бірден
ажыратпайды. Мысалы, метр ұғымын көбінесе бұл сызғыш деп заттың
түрімен шатастырады. Оқушыларға түрлі өлшемдер туралы ұғымдарды метр,
километр) меңгертуді тәжірибемен (оқушылардың өздеріне өлшетіп үйрету)
ұштастырып отырған абзал. Мысалы, оқушы ұзынды-қысқалы заттардың түрлі
бөліктерін көзімен көріп, қолымен ұстап, бұлардың белгілі бір
айырмашылықтарының бар екенін аңғарады. Үшінші, төртінші сынып
оқушыларының кеңістік жөніндегі ұғымдары жоспар, масштаб, шартты белгілер
сияқты ұғымдармен толыға түседі [41].
Шындықтағы заттардың қарапайым байланысы пікірлерден көрінеді. Пікір
- бұл бір зат туралы мақұлдау не оны бекерге шығаруда көрінетін ойлаудың
формасы. Мысалы, Астана - Қазақстан Республикасының бас қаласы десек,
бұл шындыққа сай ақиқат пікір болады да, ал атом -заттың бөлінбейтін
және өзгермейтін бөлшегі десек, бұл жалған пікір болып табылады. Пікір
де ұғым сияқты тек тілдік материал негізінде, тілдік терминдер мен
сөйлемдердің негізінде ғана туып, өмір сүре алады. пікірлердің түрлері
көп. Оны логика ғылымы жан-жакты қарастырады.
Бастауыш сынып оқушыларын дұрыс пікір айта білуге тәрбиелеу зор
педагогикалық мәні бар іс. Сөйлеудің грамматикалық формаларын меңгеру
балалардың пікір қабілетін өсіре түседі. Бірінші сыныптағы оқушыларлың
пікірлері кесімді болып келеді. Өйткені ол құбылысты жан-жағынан
қарастырмайды. Мысалы, Асан бүгін неге сабақка келмей қалды? деп
кезекшіден сұрайтын болса, ауырып қалды деп бірден жауап береді. Ал
екінші сынып оқушылары жорамалды пікірлер айтуға талаптанады. Мысалы,
сабақка келмеген Асан жөнінде олар: мүмкін ол ауырып қалған шығар,
сабағына дайын болмады ма екен, кім білсін деп түрлі жорамалдар
жасайды. Бірақ олар өз пікірлерін дәлелдеп жатуды мақсат етпейді. Өйткені
мұнадай қабілет тек үшінші, төртінші сынып оқушыларында ғана қалыптаса
бастайды. Бұған оқушыларда білім көлемінің өсуі жәие онын жүйелене түсуі
үлкен себеп болады. Осы жастағы балалар өз пікірлерін жап-жақсы дәлелдей
алады, түрлі мәселенің себебін тауып қана коймай, оған тиісті жауапты
өзінше бере алатын болады. Математика сабағында мәселе есептерді шығару,
грамматикада сөйлемдердің күрделі түрлерін меңгеру - олардың пікірлерін
дамытады [42].
Ойлаудың күрделі формаларының бірі - ой қорытындылары. Ой
қорытындылары дегеніміз бірнеше пікірлерден жаңа бір пікір шығару тәсілі.
Қорытынды шығару үшін оны белгілі тәртіпке бір-бірімен байланыстыруымыз
қажет. Қатар тұрған кездейсоқ пікірлерден қорытынды шықпайды. Мысалы,
Барлық дельфиндер- жануар, Барлық металдар электр өткізеді деген екі
пікірдің арасында ешбір логикалық байланыс жоқ. Сондықтан бұл екеуінен
үшінші жаңа бір пікірдің тууы мүмкін емес. Ой қорытындыларының үш түрі
болады. Біріншісі дедукциялық, екінші индукциялық, ал үшіншісі
аналогиялық ой қорытындысы деп аталады.
Дедукция - дегеніміз жалпыдан жекеге қарай жүретін ой корытындысы.
Мысалы, біз тірі орғанизмдер оттегі жоқ жерде тіршілік ете алмайды, ал
тірі орғанизмнің бірі десек, олай болса, балық оттегі жоқ жерде тіршілік
ете алмайды деген қорытындыға келеміз.
Индукция - жекеден жалпыға қарай жасалатын ой корытындысы.
индукцияда жеке жағдайлардан жалпы ереже, фактілерден қорытындылар
жасалады.
Аналогия дегеніміз - ұқсастық бойынша ой корытындыларын жасау.
Оқушыларда ұғымдар мен пікірлердің біртіндеп қалыптасып, соған сәйкес ой
қорытындыларының дамуына мүмкіндік туғызады. Өйткені оқушылардың
формалары бір-бірімен байланыса дамып отырады [43].
Түсіну - ойлаудың негізгі белгісі. Адамның ойлау әрекетінде
шындықтағы заттар мен құбылыстардың негізгі қасиеттеріне, ерекше
белгілеріне, мәніне түсіне білудің маңызы зор. Түсіну арқылы ғана біз
айналамыздағы заттардың себеп-салдарлы байланыстарын, бір-біріне
тәуелділігінің шығу тегі мен даму жолын ажыратамыз. Түсінудің басы -
шындықтағы заттар мен кұбылыстарға танысудан, көріп білуден басталады.
Өйткені қандай нәрсені болмасын ұғыну үшін, ұғынуды, зерттеуді
эмпирикалық жолмен бастау кажет.
Түсіну сөз арқылы берілетіндіктен түрліше формаларда тұжырымдалады.
(түсіну қысқаша, жалпы, кең, детальды және т.б. болып келуі мүмкін).
Түсінудің бұлай түрліше болып келуі адамның алдына қойған мақсатына, жеке
психологиялық ерекшеліктеріне, ана тілінің ішкі заңдылықтарын білуіне,
сол адамның сөзі мен ісіне байланысты болады. Бір нәрсеге дұрыс
түсінгендіктің көрінісі - сол материалды өз сөзімен түрлендіріп айтып, іс
жүзінде орындап көрсету болып табылады. Түсіну екіге бөлінеді: оның
бірінші түрі - тікелей түсіну. Тікелей түсіну жанама түрде ой
операцияларын керек етпейтін, қабылдау ұқсас ;процесс. Мысалы, бізге
жақсы таныс сөздер, сөйлемдер, белгілі құбылыстар адамдардың қылықтары
т.б. Түсінудің екінші түрі - жанама түсіну. Жанама түсіну бірнеше аралық
басқыштардан тұратын, ой операцияларын керек ететін, көмескі нәрсені
айқын етіп бейнелеуде бірнеше ой түйіндерін талап ететін процесс. Жанама
түсіну де сұрақ қоюдан басталатындығын, сұрақ пен жауап табудың арасында
аралық түйіндер бар екендігін, осы аралық түйіндерді табу жаңа мәселені
шешудің кілті екендігін атап өтуіміз қажет. Тіпті қарапайым есептің
өзінде де осы жолды көруге болады. Мысалы, Ахметте үш алмұрт, Хасенде екі
алмұрт бар. Екі балада барлығы қанша алмұрт бар? деген мәселе есепті
шешуде де белгілі шығару амалынсыз (яғни бұл екі санды бір-біріне
қоспайынша) оның жауабы шықпайды. Бұл жерде қосу аралық амалдың қызметін
атқарып отыр [44].
Ойлау дегеніміздің өзі мәселені шешу, оның мәнісін түсіне білу деген
сөз. Мысалы, Сырдария Арал теңізіне кұяды деген сөйлемде ой тууға негіз
боларлықтай себеп жоқ. Өйткені бұл бұрыннан бізге белгілі нәрсені
білдіретін хабарлы сөйлем ғана. Ойлау қашан да белгілі қажетке байланысты
цамға казірше белгісіз жайтты іздестіруден туындайды. Проблемалық
ситуация (жағдай) адам ойлауының түрткі қазығы. Бізге әзірше белгісіз,
ойланып-толғануды қажет ететін құбылыстың бірі проблемалық жағдайға
салды.
Адам сұрақ қою арқылы алдындағы кедергіні сезеді, оны біртіндеп
кояды, сөйтіп өзінің әртүрлі заттарды тану қызығуларына жауап алады.
Сұрақ қою, оны дәл тұжырымдау, мәселені ойда ұстай білу сұрақты талдай
білу және жинақтау, шығару тәсілі мен амалдың орталық түйінін табу,
жорамалдар жасай білу т.б. Ойлау процесіне мәселелерді шешу үшін аса
кажетті жағдайлар болып табылады [44].
Бастауыш сынып оқушыларында тануға негізделген тікелей түсінулер
байқалады. Бұл тікелей түсінулер заттарды тікелей қабылдаудан туған
түсінулер. Егер зат баланың өткен тәжірибесінде болмаған болса, оны
бірден түсіну қиынға соғады. Түсіну үшін оны алдымен жан-жағынан жақсылап
қабылдап алу қажет. Жанама түсіну - жаңа затты, құбылысты белгілі ұғымға
жанастыра барып түсіну деген сөз. Баланың сыртқы дүниенің сан килы
сырларын түсіне алуы жанама түсінулер арқылы ғана жузеге асады. Бір
нәрсенің мәніне түсіну үшін жай тану жеткіліксіз, оған қоса, оның
себебін, яғни неліктен осылай болып тұрғанын білу керек. Мектеп
жағдайында кейбір оқушылардың оқыған әңгімесін, математикалық ережелерді
дұрыс түсіне алмайтын фактілері жиі кездеседі. Мұғалімдер, көбінесе,
оқушының әр жаңа материалды не себептен түсінбей қалатынын, кезінде
талдау жасап отырмайды. Бастауыш сынып оқушыларының ойлауы үнемі
кедергісіз жүріп отыратын процесс емес, ол кейде құбылыстарды толық
бейнелей алмайды, тіпті қателіктер де жібереді, бірде білмегенін екіншіде
біледі. Міне, осы жайларды мұғалім асқан байсалдылықпен ескеріп отыруы
тиіс. Сондықтан жаңа сабақты бірден түсіне алмай қалған оқушыларды ұғымы
төмен деп кінәлаудың өзі педагогикалық тұрғыдан дұрыс болмайды [45].
Бастауыш сынып оқушыларының ойлауы негізінде нақтылы келетіндіктен,
олар көп нәрселерді өз калпында түсінуге бой ұрады. Мысалы, бір
зерттеуден үшінші сыныптағы оқушылардың аллегориялық ұғымдардың мәнін
жете түсінбейтіндігі анықталған. Олар: білімді деген ұғымды тек оқитын
адам; дүние ұғымын байлық, ақша; жақсылық ұғымын жақсы нәрсе;
ер ұғымын аттың ері деп олардың заттық, бейнелік жақтарына көбірек
көңіл аударады да, осы ұғымларлын мәнін салыстыру арқылы түсіндіріп бере
алмайды.
Бастауыш сынып оқушыларының құбылыстарды түсіне алуында олардың сөз
байлығының, сөздік қорының өсіп отыруын қадағалау зор маңызға ие болады.
Мұғалімнің жаңа сабақты түсіндірудегі әдістемелік шеберлігінің (әр ұғымды
өз мәнінде толық түсіндіру, сөйлемдердің қысқа, ықшам болып келуі, екі
ұшты сөйлемеу т.б) жоғары болуы оқушы түсінігінің жақсы дамуына қатысы
бар басты факторлардың бірі.
Ойлау саласындағы дара айырмашылықтар. Адам ойлауына тән жалпы
заңдылықтар болғанмен, жеке адамның Ойлау әрекеті даралық ерекшеліктерге
толы. Әрбір адам бірінен-бірі ойының кеңдігі немесе тарлығы, орамдылығы,
ұшқырлығы, дербестілігі, оны жүйеліп, сынға алу т.б. сапаларымен
ажыратылады.
Ойының кеңдігі бар адам еркін ойлайды, мәселені ескі әдетпен,
үйреншікті жолмен шешпейді. Ой-парасаты кең адам мәселені түрліше
әдістермен шешеді, бұрын сыналып қате деп табылған әдіске жоламайды. Ой-
өрісінің кеңдігіне қарама-қарсы қасиет ойдың тарлығы. Мұндай адам
мәселені шешуге шорқақ, ойға шабан, ол баста ойына келген бір әдісті шырқ
шалдырады да жүреді. Тіпті оның жарамсыз әдіс екенін байқаса да, басқаша
пікірмен келуге батылы жетпейді. Мұндай адам ой әрекетін өз қажетіне
жарата білмейтін, енжар адам. Халық ерте замандардың кезінде ақыл-ойдың
кеңдігін ерекше қастерлеген. Мысалы, Ой ойласаң тең ойла, тең ойласаң
кең ойла деген мақалда қандай мәселені болмасын тұтас, барлық жағынан
қамти ойлау керектігі, ойлаудың кең, тиянақты болуы оның белгілі
логикалық талаптарға сәйкес құралуына қарай болатындығы айтылған [46].
Ойлаудың ұшқырлығы, кейбір адамдар мәселенің барлық жақтарын көре
біледі, оны тез шеше алады, ойы аса сергек және белсенді келеді. Мұндай
адамдар орынсыз асып-саспайды, жағдаймен санасады, осындай қасиетті ойдың
ұшқырлығы дейді. Бұған қарама-қарсы қасиет-ойдың асығыстық түрі. Мұндай
адам ой жұмысымен онша басын ауыртпай ауырдың үстімен, жеңілдің астымен
жүреді. Бұл адамдар енжар ойлылыққа әдеттенген, дайын тұжырымға
жармасқыш, жеңіл ойлауға, мәселені үстіртін шешуге бейім келеді.
Басқалардан көмек күтпей, мәселені өз бетімен шешу - адамның жақсы
қасиеттерінің бірі. Мұндай адам алдындағы мәселені шешуде басқа біреудің
әдісін қайталамайды, оны қалай да өзі шешуге тырысады. Бұл нағыз
шығармашылық ойдың иесі. Кейбіреулер бұған қарама-карсы өз бетімен ештеңе
айта алмай, көбінесе басқа кісіге сүйеніп, ойсыз өмір кешеді. Абай атамыз
осындай адамның психологиясын тамаша көрсеткен:
Басында ми жоқ, Көп айтса
көнді,
Өзінде ой жоқ
Жұрт айтса болды
Күлкілшілкерден наданның. Әдеті надан адамның.
Жеке адамның білім көлемі, өмір тәжірибесі, оның айналасындағылар,
жүйке жүйесінің типтік ерекшеліктері, денсаулық жағдайы, жас
ерекшеліктері т.б. осы секілді ақыл-ойдың дара ерекшеліктерінің
қалыптасуына себеп болатын факторлардың бір тобы. Ойлау мәдениеті. Жаңа
туған балада ешқандай ойлау болмайды. Ойлау баланың сыртқы ортамен
белсенді қарым-қатынас жасауының нәтижесінде, оның өмір тәжірибесімен
қосақталып дамып отырады. Мысалы, бір жасар бала апасының саусағындағы
жараға жағылған иод ерітіндісіне көз салады [47].
Тілдің шығуы бала ойлауының дамуында елеулі кезең болып табылады.
Мектепке түскенге дейінгі бала ойлауы дамудың ұзақ жолынан жүреді. Ойлау
бұл кезеңде нақтылы-бейнелі болып, әрекетпен әлде де тығыз байланысып
жатады. Балалардың ойлауын дамытуда мектептегі оқу-тәрбие процесі шешуші
рөл атқарады. Бастауыш мектеп жағдайында бала ойлауы қалайша дамып
отырады?. Бала ойлауын дамыту үшін мұғалім тиісті жұмыстар жүргізіп
отыруы тиіс. Осындай ойлау тәрбиесіне қатысты шараларлын кейбірі мыналар:
1. Оқушыларды белгілі ережелер (грамматикалық, математикалық)
жөнінде өз беттерінше қорытынды жасай алуға үйрету үшін мұғалім сабақта
мүмкіндігінше эвристикалық әдісті пайдаланып отыруы қажет. Оқу
материалдарын оқушылардың ойлау қабілеті жетерліктей жас өзгешеліктерін
ескере отырып ұйымдастырса ғана, оның ойлау қабілетінің дамуына
мумкіндіктер туады.
2. Балалардың сөйлеу қабілетін дамытып отыру олардың ойлауын
дамытуға үлкен әсерін тигізеді.
3. Ойлау қабылдаулар мен елестердің негізінде жасалады. Сондықтан
оқушының сабақты мүмкіндігінше жақсы кабылдай алуына, елестердің тиянақты
қалыптасуына мұғалім айрықша қамқорлық жасамаса болмайды.
4. Мұғалім оқушыларды үнемі ойланып оқуға бағыттауы тиіс. Бұған оқу
процесін жүйелі ұйымдастыру, сабақта оқушы ойлау қабілетін дамытып алатын
мүмкіндіктерді мол пайдалану арқылы жетуге болады.
5. Оқушылардың өз беттерінше жасаған ой операциясының дұрыс-
бұрыстығын тексерткізу, олардың бір мәселенің өзін түрлі жолдармен шешуге
үнемі бағыттап отыру (тапқыштық пен зеректік) ойлауды кажет ететін
мысалдар құрастырту, есептер шығару, шығармалар жаздыру бала ойлауын
тәрбиелеудің тиімді жолдары.
6. Ойлауды тәрбиелеу оқушылардың психологиясын жап-жақты дамуымен
тығыз ұштасып жатады. Бұл оның білуге құмарлығын, тану кызығуларын
көзқарасымен сенімін тәрбиелеумен қоса жүргізілуі тиіс. Мысалы, қораш
сөз, солғын сезім ойдың айқын болуына бөгет жасайды, ал ақылға конымды
жақсы сөз жанға жылы тиіп, адамды небір тамаша сезімдерге жетелейді.
Қысқасы ой тәрбиесі адамның психологиясын жан-жақты етіп тәрбиелеумен
ұштасып жатады деген пікірді жақсы дәлелдейді [48].
Оқушының ойлауына бағыт бағдар беруді ең алғаш білім мазмұнына
еңгізген Мағжан Жұмабаев болатын. М.Жұмабаев өзінің Педагогикадеген
еңбегінде ойлаудың жан тұрмысы үшін керектігі және оның өркендеуінің
тиістілігін атап өтеді: Ойлау адам өмірінде аса кымбат орын алады. Ойлау
болмаса, адам басқа жануар сияқты, заттарды, көріністерді құр жадына,
есіне ғана алып, жат бір көрініс ұшыраса, оны шеше алмайтын, оған түсіне
алмайтын бір жан иесі ғана болар еді. Келешекте не болатынын. Тұрмысы
қалай өзгеретінін білмейтін бір саңылаусыз соқыр болар еді. Адам ойлау
арқасында ғана заңдардың, көріністердің араларындағы байланысты белгілеп,
олардың себептерін табады. Келешекте оларға не болатынын ойлап шығарады.
Келешекті болжап та алады екен [49].
Ойлау түрлерінің ерекшеліктері адам есеп шығарғанда ерекше
байқалады.
В.А.Крутецкий оқушының математикалық қабілетін зертттегенде олардың
көпшілігі белгілі бір есептер класының құрылу принципін ұзақ уақыт бойы
дербес жағдайларда түрлендіру арқылы түсінетіндігін айткан болатын.
Олардың ойлауы сыртқы ұқсастығы мен бірдейлігін іздеуде бірінен кейін
бірін қарастыратын эмпирикалық дәрежеде өтеді. Егер мұндай оқушыларға
сырттай айырмашылығы бap, бірақ шығару жолы бірдей есеп берілсе, онда ол
есепті жаңа жолмен шығарады. Математикаға қабілетті оқушылар бір класты
мың есептің тек біреуін шығарып, оның шығару шартын анықтайды да,
басқаларын шығармай-ақ жалпы түрге келтіреді. Бұл, әрине, математикага
ғана емес, басқа пәнге де қатысты. Дербес есептер шығарудан бұрын олардың
ортак идеясын тауып, берілген есепті шығарудың жолын табу керек [50].
Бастауыш сынып оқушылары үшін басты мәселе - олардың интеллектісін
дамыту. Белгілі психолог Л.С.Выготский жеті жасар оқушыда есте сактау мен
түйсіктің орасан зор мумкіндіктері бола тұра ергежейлі интеллект
болатындығын айтқан. Интеллект әуел бастан-ақ ойлау қабілетінің қуатты да
басым моменті бола алмайды, өткен жастағы функцияларымен салыстырғанда
өте нашар болады. Интеллектің ең шарықтап дамуы бастауыш сынып
балаларыпың жасында болады. Барлық танылатын процестер ойлаумен тығыз
байланыста дамиды. Мұғалімнің басшылығымен жасалатын жұмыс, өз мінез-
құлқын белгілі бір талаптарға сай бағындыру қажеттігі оқушыдағы
еркіндіктің психикалық процестердің ерекше сапасы қасиеті ретінде дамуына
саяды. Назарлары да еркін бола түседі. Егер бұрын балалар назары тек
өздеріне қызық, айқын, нәрселерге аударса, енді мектеп жағдайының алғашқы
күндерінен-ақ, дәл сол сәтте, өзін қызыктырмайтын пәндерге зейін қоюы
және айтылған әңгімелерді зердесінде ұстап калуы талап етіледі.
Бастауыш сыныпқа келген балалар жеткілікті түрде жетілген қабылдау
процестерімен келеді, бірақ олардың сабақтағы кабылдауы тек түрлер мен
формаларды біліп, аттарын атаумен ғана шектеледі. Бірінші сынып
оқушыларында көптеген заттардың қасиеттері мен сапасын жүйелі талдау
болмайды. Әсіресе, мектептегі оқу процесінде интенсивті қалыптасатын
баладағы көргенін талдау мүмкіндігі ондағы күрделі бақылау қызметінің
қалыптасуымен байланысты. Бақылаудың дамуы нәтижесінде түйсіну мақсатты
болады [51].
Балаларда материалды еркін қабылдауы пайда болады. Мектепке дейінгі
жастағы балалар негізінен еріксіз есте сақтап қалады. Бірақ мектеп
табалдырығын аттаған сәттен бастап бала үшін арнайы есте сақтауды талап
ететін тапсырмалар пайда болады. Оқушыларға есте сақтау үшін саналы турде
жігер күші мен арнайы әдістерді пайдалану кажеттігі туады. Осы ойлаудың
дамуымен байланысты бастауыш сынып жасындағыларда мынадай маңызды жаңа
ойлау қабілеті іштегі іс-жоспары (ойдағы амал) және рефлексия (өзінің
іс қимылдарын бағалай, карай білу) қалыптасады. Бастауыш сынып
оқушыларының үлгерімінін табысты болуы іштегі іс-жоспарын қаншалықты ойша
табысты есептей алатындығына, жоспарлауына байланысты. Оқыту процесінде
іштегі іс-жоспарының дамуын қадағалаумен бір қатар оған әсер ету, басқара
білу маңызды.
Сондықтан математикаға оқыту барысында ауызша есептерді жиі
пайдалану керек. Бұл - жеңіл есептер шығару барысында олардың шешуге
қажетті берілісі мен талабын үнемі көбейту немесе берілу шарты, талабы
бойынша есеп құрастыру.
Психолог А.З.Зак берілген әріптер бойынша сөз құрауды, ойша
берілген сөзді түрлендіру (мысалы, сөздің екі әріпін алып тастағанда
кандай сөз шығады?), сөзді әріптері бойынша кері оқудың есептеу үшін өте
пайдалы екендігін айтады.
Бастауыш сыныпта осыған ұқсас мұғалімнің басшылығымен көптеген
тапсырмалар ойластыруға болады. Мұндай оқыту білім қорын молайтып қана
қоймай, ойлаудың дамуын қамтамасыз етеді. Оқушының өз іс-әрекетіне назар
аударуында рефлексия байқалады. Рефлексия теориялық есеп шығарудың
спецификалық ерекшелігі болып табылады. Баланың берілген есепті қалай
шығарғанын түсінуі оны есепті теориялық әдіспен шығарғандығының дәлелі
болады. Керісінше, оқушының берілген есепті шығарылу принципін білмеуі
оның берілген есепті қалай шығаруды түсінбегендігін көрсетеді. Бұл есепті
эмпирикалық әдіспен шығару [52].
Сондықтан, оқушы есеп шығарғанда одан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеудің өзектілігі.
Бастауыш мектептің сабақтарына қойылатын негізгі міндет – бала
тұлғасының бастапқы үйлесімді құрылуын қамтамасыз ете отырып, оның сабаққа
деген қабілеттерін анықтау және дамыту. Оқыту мен тәрбиені жағымды
түрткімен оқу іс-әрекетіндегі дағдыларға (оқу дағдысы, жазу, санау,
шығармашылық өзін-өзі шыңдау тәжірибесі) бағдарлау керек. Сондықтанда
қазіргі білім беру үрдісі оқушылардың жас және психофизиологиялық
ерекшеліктеріне, мүмкіншіліктеріне және қабілеттеріне сәйкес ұйымдастырылу
қажет [1].
Ә.Бидосовтың пікірінше Дұрыс басқарылған ойын мектебі оқудан гөрі,
әлем терезесін берік және кеңірек ашады. Адам тәрбиелеу, баламен бірге
болу, ойын кезінде де, тек бала ересекті бақылаушы ретінде емес, өз досын
көргендей болып, сол ойынды басқару маңызды [2].
Осыған итермелеген екі себепті атауға болады. Бір жағынан Қазақстанның
бастауыш мектебінде әр түрлі оқыту бағдарламаларының көбеюі, оқушылардың
ойын ойнауға, құрдастарымен қарым-қатынас жасауға аз уақыт қалатыныны
белгілі. Екінші жағынан, көбінесе педагог ойын ұйымдастыруда мазмұнын
түсініп, оқушының ойын іс-әрекетінің қатал регламентін ескертіп, оны
шығармашылықтан, бастамашылдықтан, қиялдаудан айырады. Шығармашылық анализ
бен тәжірибені игерудің бастапқы нысаны ретінде, дидактикалық ойынды
таңдау, мынадай жағдайлармен байланысты, тек ойын ғана оқушының танымдық
қызығушылығын арттырып, күрделі оқыту үрдісін жеңілдететін қызметін атқара
алады.
Сөйтіп, бастауыш мектепте оқу үрдісіндегі математика сабақтарында
оқушылардың ойлау қабілетін дамыту, танымдық қабілеттері арқылы сабақты
жаңаша ұйымдастыру және дидактикалық ойындардың педагогикалық құндылық
мәселесі қазіргі таңдағы білім беру жүйесінде маңызды міндет болып
табылады.
Қарастырылған тақырып бойынша психологиялық, педагогикалық,
әдістемелік әдебиеттердің, рефераттық, курстық, дипломдық жұмыстарды талдау
нәтижелері көрсеткендей бастауыш сынып мұғалімдерінің математка
сабақтарында оқушылардың ойлау қабілеттерін артырудың, жаңаша жолын
қарастыратын арнайы зерттеудің жоқтығы анықталды.
Аталған жұмыстардан белгіленген мәселенің жете зерттелмегенін
байқаймыз. Математика сабақтарында оқушылардың ойлау қабілеттерінің толық
зерттелмеуі, осы салада бастауыш сынып мұғалімдерінің дайындық дәрежесінің
төмендігі арасында объективті құрылған қарама-қайшылықты шешуге
бағдарланған, кешенді шаралар жүйесін жетілдіру және қолдану қажеттілігі
туады.
Қазіргі заман мектебінің талаптарын ескере отырып, ғылыми-
педагогикалық әдебиеттерде осы мәселенің жете зерттелмеуі, оның өзектілігін
көрсетеді және зерттеу тақырыбын Математика сабағында оқушылардың ойлау
қабілетін дамыту деп анықтауға мүмкіндік берді.
Зерттеу мақсаты: Бастауыш мектептің оқу үрдісінде оқушылардың ойлау
қабілеттерін дамытудың жаңаша жолын айқындау.
Зерттеудің міндеттері:
1. Математика сабағында оқушылардың ойлау қабілетін дамытудың
педагогикалық негіздерін қарастыру
2. Матемтика сабақтарында оқушылардың ойлау қабілетін дамыту бойынша
жүргізілген іс-тәжірибелерді айқындау
Зерттеу пәні: Бастауыш сыныптардың математика сабағы
Зерттеу объектісі: Бастауыш білім берудің педагогикалық үрдісі
Зерттеу болжамы: егер бастауыш сыныптың математика сабақатарында
оқушылардың ойлау қабілетін дамтытудың жаңаша жолдарын қарастырудың қолайлы
жағдайларын туғызып, оларды сабақтарда қолданудың жаңаша жолы бойынша
жүйелі жұмыс ұйымдастырылса, онда бастауыш мектеп оқушыларының математиканы
меңгеру дәрежесінің жоғарылауы туралы айтуға болады, өйткені бұл жағдайда,
оқушылардың математиканы оқуға деген қызығушылығы мен ынтасы күшейе түседі.
Зерттеу тақырыбының зерттелінген деңгейі:
Мектепте математиканы оқыту тиімділігін арттыру мәселелері және
олардың әдістемелік аспектілерімен отандық ғалымдар А.Е. Әбілқасымова [3],
М. Мұсабеков, [4], Д. Рахымбек [5], М. Тәттібекова [6], А. Жакипова [7], А.
Көбесов [8] және т.б. жұмыстарында танысуға болады. Математиканы оқытудың
әдістемесін Т.Қ. Оспанов [9], Ж.Т. Қайыңбаев [10], А. Ергешова [11], Б.Т.
Барсай [12] қарастырса, математикалық ойлау деңгейлерін А. Жакипова [13],
Қ. Жарықбаев [14], Н.В. Мельник [15], Б.Тұрғынбаева [16], М. Байшуақова
[17], С. Демеусінова [18], Ә. Кенеш [19], Р. Кәріпбаева[20], Т.В. Никулина
[21], А. Иманқұл [22] зерделесе, математика сабақтарында жаңа педогогикалық
технологияларды қолданудың жолдарын Ш.Х. Құрманалина [23], Р.М. Қоянбаев
[24], Ж.М. Қоянбаев [25] қарастырған.
Зерттеу әдістері:
- Зерттеу мәселесі бойынша психологиялық, педагогикалық, философиялық,
әдістемелік әдебиеттер, рефераттар, курстық және дипломдық жұмыстар,
баспасөз көздері (Бастауыш мектеп, Қазақстан мектебі, Бастауыш білім),
ағылшын тілі оқулықтары, оқыту бағдарламалары мен оқыту әдістемелері,
педагогикалық құжаттар негізінде жасалған теориялық талдау жасау.
- Бастауыш сатыда ағылшын тілі сабағында дидактикалық ойындарды
қолдану жұмыстарының озық тәжірибелерін зерделеу.
- Сабақ барысында бастауыш сынып оқушылары мен мұғалімдердің іс-
әрекетіне педагогикалық бақылау жасау, мұғалімдер және оқушылармен
әңгімелесу, сұрақ-жауап, педагогикалық эксперимент, статистикалық әдістер.
Зерттеудің базасы. Ақмола облысы, Бурабай ауданы, Е. Исмаилов атындағы
Мәдениет орта мектебі.
Диплом жұмысының құрлымы:
Диплом жұмысымыз кіріспеден, екі тaрaудaн және жaлпы қорытынды мен
пaйдaлaнылғaн әдебиеттер тізімінен тұрaды.
Диплом жұмысымыздың бірінші тaрaуы Математика сабағында оқушылардың
ойлау қабілетін дамытудың педагогикалық негіздері деп aтaлып, ондa тaқырып
турaлы жaрық көрген әдебиеттерге шолу және тaлдaу, сондaй-aқ зерттеудің
психологиялық-педaгогикaлық негіздерін бaяндaлaды.
Матемтика сабақтарында оқушылардың ойлау қабілетін дамыту бойынша
жүргізілген іс-тәжірибелер aтты екінші тaрaудa, оқушылардың жеке тұлғалық
сапалық қасиеттерін қалыптастырудағы ерік жігердің іс-тәжірибедегі сапалық
жолдaры қaрaстырылды.
Қорытындыдa 1-2 тaрaудa aлынғaн нaқты нәтижелер тұжырымдaлaды.
Әдебиеттер тізімінде тaқырыпқa бaйлaнысты психологиялық, педaгогикaлық
және әдістемелік әдебиеттер тізімі берілген.
1 математика сабағында оқушылардың ойлау қабілетін дамытуДЫҢ
ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Бастауыш сынып оқушыларының ойлау қабілетін дамытудың
ерекшеліктері
Қазақстан Республикасының білім беру стандартында білім берудің басты
міндеті ойлау қабілетін дамыту болып табылатындығы атап айтылған.
Сондықтан, қазігі кезде мұғалімдердің алдына қойған мақсаты жан-жақты
дамыған, ой шеңбері үлкен, сөздік қоры мол, ойлау қабілеті кең жеке
тұлғаларды тәрбиелеу болып отыр. Сол себептен біз ең алдымен ертеңгі
болашағымыз, бүгінгі жас ұрпақтарымызға жан-жақты білім беріп, олардың
ойлау қабілеттерін әртүрлі тәсілдермен дамытуымыз қажет.
Ойлау барлық тірі организмдерге тән құбылыс. Ол әртүрлі формаларда
жүзеге асады. Ой процесінің негізгі формалары – пікір және ой қорытындысы
болып табылады. Олардың формалары да алуан түрлі болып келеді. Сондықтан,
біз ең алдымен осы мәселелерге тоқтала кетуіміз қажет.
Пікір дегеніміз – құбылыстар арасында өзара байланыс орнату. Пікірде
адам белгілі зат туралы өзінің ойын айтады, олардың заттар арасына
орнатқан байланысын немесе қайсыбір құбылысқа деген өз қатынасын
білдіреді. Демек, пікірде тек ой, яғни танымдық процесс қана
бейнеленбейді.
Пікірден адамның сезімі де, оның ниеті де көрініп отырады. Пікірдің
көрінісі және оны сипаттайтын ерекшеліктері де көп. Адам өз пікірінің
шынында да ақиқат жайды білдіретініне, дұрыс екеніне басқаларды немесе,
тіпті, өзін-өзі де нандырғысы келсе, адам оны өзі негіздейді. Бұл үшін
адам өмірден белгілі және тексерілген фактілерді, ғылыми дәлелдеген
заңдарды келтіреді, түрлі дәлелдерге сүйеніп, логикалық болжамдар
жасайды. Мұндай жағдайда пайымдау пайда болады [26].
Пікірдің әр түрін, оның формаларын, ерекшеліктерін логика ғылымы
зерттейді. Психология, негізінен ойлау формасы ретінде пікірдің мазмұнын
зерттейді.
Көпшілік жағдайда адам пікірлер жүйесін ғана емес, сондай-ақ ой
қорытындысы жүйесін де, яғни, ол бар деректер негізінде жасаған тұжырымды
да пайдаланады. Ой қорытындысы бірнеше жеке жағдайдан шығатын жалпы
тұжырымға қарай ойысу болуы мүмкін. Бұл – индуктивтік ой қорытындысы.
Бірақ жалпы заң, ережеден жеке жағдайда қарай ойысы тұжырым жасауға да
болады. Бұл дедуктивті ой қорытындысы.
Ой әрекетінде ой қорытындысы бұл екі формасы бір-бірінен бөлек өмір
сүре алмайды. Олар біртұтас ой процесінің екі жағын немесе екі буын құрай
отырып, ажырамас бірлікте болады. Ой қорытындыларын адам ой әрекеті мен
күнделікті практикада пайдаланып отырады. Бірақ, ой қорытындысы адамды
мәселені теріс шешуге де әкелуі мүмкін. Ең бастысы – бар білім мен ой
әрекет тәсілдерін пайдалана отырып, әр нақты жағдайда түрлі операцияларды
орынды және тиісті үйлесім, жүйесімен қолдана білу.
Адам әрекет еткенде, мазмұны жағынан да, шешу тәсілі жағынан да
алуан түрлі мәселелермен кездеседі.
Тәжірибелік немесе практикалық ойлау. Машина моторының неліктен бір
қалыпты жұмыс істемей тұрғандығын білу үшін шофер капотты көтереді,
мотородың қызуын байқайды, контактілері тексереді, егер қажет болса
сымдардың ұшын тазартады, кей жерлердегі шайбаларды нықтайды, свечаларды
алып қарайды, майды үстемелейді. Ойдың мұндай түрін практикалық немесе
әрекетті деп аталады. Ол міндеттің көрнекі түрде, немесе нақтылы түрде
берілуімен сипатталады. Оны шешу тәсілі – практикалық әрекетпен
байланысты жүреді. Сонымен қатар практикалық немесе тәжірибелі ойлаудың
барлық іс-әрекеттерге негіз болып адамның өміріне қажетті іскерлік пен
дағдының негізі болып келеді.
Нақтылы-бейнелі ойлау - мәселені шеше отырып адам өзінде бар көрнекі
бейнелерді пайдаланса, нақтылы бейнелік ойлау көрініс береді. Керек жерге
қай жолмен тезірек жетуге болатынын ойластырған адам барар жолдың
барлығын көрнекі бейнемен елестетіп шығады. Ол олардың әрқайсысының
ұзақтығын, жол сипатын, жүріп өтуге кететін уақытын салыстырып, талдайды,
мәселені ойша шешеді. Ойлаудың мұндай түрі нақтылы-бейнелік деп аталады
да ол заттармен құбылыстар бейнесін дәл қайталауға мүмкіндік береді [27].
Теориялық ойлау – ойлау процесінің ең күрделі түрі. Адам алдында
тұрған проблемалар егер мәселен, теориялық түрде қойылса, оны шешу үшін
абстракциялық ұғымдарды, теориялық білімдерді пайдаланып шешу талап
етіледі. Мұндай әрекеттер өте күрделі ойлау арқылы жүзеге асырылады.
Мысалы, бастауыш сынып оқушысына оқыған шығармасының әдеби
каһармандарының қайсысының пікірі дұрыс екенін анықтау тапсырылса, ол
кітап қаһармандарының барлық нақтылы қылықтарын талдаудан өткізуі керек.
Мұндай әрекет теориялық ой арқылы жүргізіледі, сондықтан әрекеттің түріде
теориялық талдау деп аталады. Теориялық ойлардың жоғары формалары –
заңдарды ашу, ғылыми болжамдар жасау, күрделі өндірістік процесті
жоспарлау міндетті түрде практикадан шығады да құрамына азды-көпті
жалпыланған елестерді енгізеді [28].
Әр адам соның ішінде бастауыш сынып оқушысы да бірқатар
ерекшеліктерге, темперамент, мінез-құлық және жас ерекшеліктерге ие. Жеке
адамдық ерекшеліктер адамның барлық танымдық әрекетінен, соның ішінде
оның ойлауынан айқын көрінеді. Ойлаудың субъективтік факторы - адамның
зейіні қандай екеніне байланысты. Мәселенің өзіне аударатындығына,
олардың әрқайсысын ол қалай шешетіндігінен, мәселені шешкенде қандай
сезімге болатындығынан, шешімді қалай және қай бағытта іздейтіндігінен,
сәттілік пен сәтсіздікке деген реакциясының қандай екендігінен көрініс
береді.
Субъективті фактордың рөльі ойлауды адамның айрықша қызмет ретінде
қарастырғанда айқынырақ көрінеді. Қызмет адам орындайтын және белгілі бір
ақылға қонымды мақсатқа жетуге бағытталған әрекеттер жүйесі. Қызмет
белгілі түрткісінен туады. Еңбекпен бірге оқушының практикалық қызметіне
ене отырып, оған саналы, күрделі, бағыт-бағдарлы және жасампаз сипат
беретін ойлау да пайда болды.
Ақыл-ой қызметінің айрықша эмоциялық-еріктік жақтарының
қосылатындығы болып табылады.
Адамның сезімдері оның ойлау процесіне үш түрлі формада орналасады.
Біріншіден, ол адамдарды қиындығы мол ақыл-ой жұмысына жұмылдыратын
түрткі, мотивтер.
Ақыл-ой және арнаулы ой қызметінің мотиві кейбір әжептеуір қиын
мәселе шешуге мәжбүрлік болуы мүмкін. Көп жағдайда адамды ақыл-ой
қызметіне жарыс, өзімшілдік, жоғары баға алу, мансапқа мотивтер де
итермелейді. Мотив сипаты бүкіл ой процесінің өтуіне әсерін тигізеді.
Ойлаудың бұл ерекшелігі ақыл-ой қызметінің бүкіл процесіне ақылға қонымды
және дәлелді сипат береді [29].
Біз қорытынды ретінде оқушының ақыл-ойының әлі күнге дейін еске
алынбаған мүмкіншілігіне көңіл бөлейік. Осы уақытқа дейін бастауыш
мектептегілер тым жас болғандықтан, таным процестерінің, әсіресе ой
әрекетінің әлі қалыптаспаған, жетілмеген шақтары бар. Осылай деу
зерттеулерге сүйеніп отыр. Бірақ біз адамның менталитеттік немесе ақыл
жасының ортасы үш жас дедік. Ал мәселенің шын мәні осылай жетіспеген
кемшілік бар деудің себебі неліктен? Осы мәселені тексеріп қарағанда бұл
жастағылардың ой-өрісінің әлі күнге дейін еске алынбаған және тауысып
бітпеген мүмкіншілігі бар екені анықталады. Бұл жәйіт мына сияқты
деректерге негізделеді:
- Біріншіден, әлеумет қоғамның алға өріс алдына қарай 7-11 жастағы
бастауыш сынып оқушылары тиісті байланыс құралдары (телевизор, радио
т.б.) арқылы түрлі жаңалықтарды естіп, өзінің сол мағлұматтарға орай
байлығын көбейтіп, осының нәтижесінде үлкендерге күтпеген сұрақтар қойып
отырады.
- Екіншіден, қазіргі бастауыш сынып оқушыларының мүмкіншілігін өткен
дәуірлердегі осы жастағылармен бірден-бір теңестіруге болмайды. Оған
бүгінгі кезде 3-сыныптан бастап баланы шет тіліне, не алгебра, геометрия
сабақтарына оқыту тәжірибелері дәлел бола алады. Осы жәйіттерге сүйеніп,
кіші оқушының әлі толық аңғарылмаған, бүгінгі күнге дейін тексеріліп
бітпеген оқуға деген қабілеті бар дейді. Осыны бастауыш сыныпта еске
алған жөн [30].
Жоғарыда айта кетілген қағидаларға сүйене отырып оқушылардың ойлау
қабілетін дамыту теориясына сай мүмкіндіктерін толық қамтуға байланысты
жүргізілген жұмыстар да аз емес. Осы проблеманы зерттеушілер
Б.Тұрғынбаева басқарған топ көптеген жылдар бойы Алматы мектептерінде
жүргізген оқушылардың ойлау қабілетін дамытуға байланысты
эксперименттеріне сүйене отырып, оқушылардың таным процестерін дамытуға
үлкен үлес қосатын оқулықтар және дидактикалық материалдар жасалған.
Бастауыш сыныптар осы бағдарлама бойынша төрт жыл жұмыс жасады. Оның
нәтижесі әр мектепте әр түрлі жүріп жатыр. Жұмыс сапасы мұғалімнің жаңа
бағдарламаны меңгеруі, оны қолдану әдістемесін толық түсінуі, балаларды
дамыту тәсілдерді тиімді пайдалануға даярлығы үлкен үлесін қосады [31].
2004-2005 оқу жылынан бастап мектепалды сыныбына бес жасқа келген
балалар қабылданады. Олардың таным процестерін дамыту және мектеп
бағдарламасын меңгеруге даярлау әдістемелері әлі қалыптасқан жоқ.
Сондықтан мектеп психологі алдында тағы бір күрделі проблема туғанын атап
өту керек.
Бастауыш сыныптарда оқыту барысында оқушылардың таным процестерін
дамытуға, олардың тіл байлығын және өз ойын сөйлеу арқылы басқарларға
жеткізу тәсілдерін қолдаудың ойлау процесін дамытуға қосатын үлесі өте
үлкен. Қ. Жарықбаев, С. Қалиев осы тәсілдер ретінде халық педагогикасы
элементтерін қолдануды ұсынады. Қазақ халқының бай тәжірибесінде көптеген
оқу процесінде қолданылатын ойындар, өлеңдер, мақал-мәтелдер,
жаңылтпаштар т.б. ауыз әдебиет туындылары бар. Олардың терең мазмұны
бастауыш сынып оқушыларының тіл байлығы мен ой-өрісін дамытып, сонымен
қатар барлық қабілетін дамытуға үлкен үлесін қосады. Осы материалдарды
іріктеп алып, оны тақырыпқа байланысты қолдану-оқыту барысында
оқушылардың ойлау процесін дамыту проблемасын шешудің тиімді жолы болады.
Сыртқы дүниені толық тануға түйсік, қабылдау, елестер жеткіліксіз
болады. Біз тікелей біле алмайтын заттар мен құбылыстарды тек ойлау
арқылы ғана білеміз.
Ойлау дегеніміз сыртқы дүние заттары мен кұбылыстарының байланыс-
қатынастарының миымызда жалпылай және жанама түрде сөз арқылы бейнеленуі.
Ойлау қабылдау елестермен тығыз байланысты. Түйсік пен қабылдау
танымның бірінші баспалдағы болғандықтан, олардан тыс ешбір ойлау
болмайды. Ойлау сезім мүшелері арқылы алынған мәліметтерді өңдейді. Ойлау
сезімдік мағлұматтардың негізінде ғана мүмкін болатын нәрсе. Елестерде
жалпылағыш элементтер мол болғанымен, оның таным мүмкіндігі ойлаудан
әлдеқайда төмен. Ойлаудың қамтитын шеңбері өте кең.
Адамның ойы әрқашанда сөз арқылы білдіріледі. Біреу екінші біреуге
пікірін білдіргенде өзін естісін деп дауыстап сөйлейді. Ой толық сөз
күйінде білдірілгенде ғана айқындалып, дәйектелініп, дәлелдене түседі.
Ойлау мен сөйлеу бірдей нәрсе деп, бұлардың арасына теңдік белгісін қою
дұрыс емес.
Ой сыртқы дүниені бейнелеудің ең жоғары формасы, ал сөз ойды басқа
адамдарға жеткізетін құрал. Бала тілі шықпай тұрған кезде де ойлай алады.
Нәресте айналасындағы дүниені бірінші сигнал жүйесінің қызметі арқылы
танып біледі. Ойлаудың бір түрі оның танымын онша кеңіте алмайды. Баланың
тілі шығып, сөз арқылы үлкендермен қарым-қатынасқа түскенде ғана оның
ойлау шеңбері кеңейетін болады [32].
Сөйлеумен тығыз байланысты жүріп отыратын ойлау процесі тек адам
баласының психикасына ғана тән процесс болып табылады. Кейбір
психологтардың (Л.Леви-Брюль т.б.) айтатынындай, мәдени дамудан артта
қалған халықтардың ойлауы төмен, логикасы шорқақ дейтін теориялар ғылыми
жағынан дәйексіз болып есептелінеді. Адам ойлауының эволюциялық даму жолы
өте ұзақ. Ойлаудың ішкі мазмұны қоғам дамуымен бірге өзгеріп отырады.
Қоғам ілгері дамып, оның ғылымы мен техникасы өскен сайын жаңа ұғымдар
пайда болып қалыптасады, бұрынғылары ескіріп қатардан шығады. Мысалы:
атом бөлінбейді деген ұғым болса, қазіргі ғылым атом ядроларын сансыз
бөліктерге бөліп отыр [33].
Адам сыртқы дүние құбылыстарының сырын көбірек білген сайын оның
ойлауы да жетіле түседі, қазір ойлаудың практикалық әрекетпен байланысқан
сан-салалы түрлері пайда болды. Адам өз ойлауының ақиқаттығын, яғни
шындығы мен құдіреттілігін, өмірге жарасымдылығын практика жүзінде
дәлелдеуге тиіс. Ойлау заңдылықтары мен ережелері сансыз қайталаудың және
тәжірибеде тексерілудің нәтижесінде адам санасында бекіп, зор шындыққа
айналды. Ойлау адамның сыртқы дүниемен карым-қатынас жасау процесінде
туындап отырады. Адам ойлауының мазмұнын билейтін - объективтік шындық.
Адамға алдына мақсат койып, оны шешуге ұмтылдыратын оның қажеттіліктері.
Ойлау - өзіндік қарама қарсы қайшылықтарға толы процесс. Бұл оның
дамуының және іске асуының қозғаушы күштері болып табылады. Ойлаудың
пайда болуында жаңа, белгісіз нәрселерге зер салып, қызығудың да маңызы
зор. Әлде де белгісіз, түсініксіз нәрсені білуге деген ынтызарлық, түрлі
сұрақтарға жауап іздеп, ой-әрекетімен шұғылдануға адамды итермелейді.
Ойлау - сұраққа жауап қайтарудан, мәселені шешуден, оның мән-мағынасына
түсіне білуден жақсы байқалады. Затты не құбылысты тұспалдап айтатын
жұмбақтардан, айтыс өнерінен ой процесінің небір көріністерін байқауға
болады [34].
Бастауыш сынып оқушылары әркез өзінің алдына мақсат, міндет қоя
білуі қажет. Бұларды басқа адам да қоюы мүмкін, өмір тәжірибесі мен
білімі жеткілікті кісі алда тұрған міндетті тез аңғарады да, мәселе коя
біледі, ой процесінің бағытын айқындайды. Бұдан соң мәселені шешу, яғни
ойдың негізгі кезеңі басталады. Бұл адам психологиясына ерекше әсер
ететін өзекті, аса мәнді кезең болып есептеледі. Ойдың кейде шындықтан
ауытқитын кездері де болады. Бұл адамды шындықтағы құбылыстар жөнінде
қате көзқарасқа, теріс пікірлерге де алып келеді. Қоғамдық тәжірибенің
адам танымының тарихи дамуының барысында ғана бұлар біртіндеп, түзетіліп
отырады. Түйсік пен кабылдауға қарағанда ойлауда қателесуге мүмкіндік
бар, әйтсе де, ойлау құбылыстарының мәнін екі жақтан (теория меп
тәжірибе) бірдей қарастырылып, тереңірек біліп отыратындыктан, қабылдау
мен елестерге карағанда әлдеқайда жоғары түрады. Сөйтіп, ойлау сырткы
дүниені мида бейнелеудің ең жоғары формасы [35].
Ойлау аса күрделі психикалық процесс. Оны зерттеумен бірнеше ғылым
саласы айналысады. Бұлардың ішінде логика мен психологияның орны ерекше.
Осы екі ғылымның ойды зерттеудегі әдіс-тәсілдерінде де өзіндік
шығармашылықтар бар. Мысалы, психология түрлі жас мөлшеріндегі адам
ойының пайда болу, даму, қалыптасу жолын, яғни жеке адамның ойлау
ерекшеліктерін, заңдылықтарын қарастырса, логика - бүкіл адамзатқа ортақ
ой әрекетінің заңдары мен формаларын айқындайды, адам ойының нақты
нәтижесі болып табылатын ұғым, пікір, дәлел, ой формаларының табиғатын
зерттейді. Кей жағдайда бұл екеуі бірін-бірі толықтырып, ой мәдениетінің
арта түсуіне көп пайдасын тигізеді. Ойлаудың физиологиялық негіздері
И.П.Павловтың бірінші және екінші сигнал жүйесіндегі іліміне байланысты
түсіндіріледі. Ойлау ми қабығының күрделі формадағы анализдік-синтездік
қызметінің нәтижесі, екінші сигнал жүйесінің уақытша жүйке байланыстары
жетекші рөль атқарады [36].
Ой тәсілдері, ойлау әрқашан анализ және синтез процестерінен
басталады. Ойлау - түйсік пен қабылдаудағы анализ бен синтездің жаңа
мазмұнға ие болған түрі. Анализ дегеніміз ой арқылы түрлі заттар мен
құбылыстардың мәнді жақтарын жеке бөліктерге бөлу. Синтезде ой арқылы
заттың құбылыстың барлық элементтері біріктіріледі. Анализ бен синтез —
бірімен-бірі тығыз байланысты, бірінсіз-бірі болмайтын құбылыс. Бұл екеуі-
бірінен-бірі ажырамайтын ой процесінің негізгі компоненттерінің бірі.
Кез келген сұраққа жауап табу, қандай болмасын бір мәселені шеше алу,
анализ бен синтездің түрлі қиысуларын кажет етеді. Мысалы, мылтықты жеке
бөліктерге ажыратсақ, бұл - анализ (талдау) болады да, кейіннен осы
бөліктерді белгілі тәртіппен құрастырсақ синтез (топтастыру) болады.
Оқушыларда оқу, жазу, есептеу, т.б. дағдыларын қалыптасу жолы да осы
анализ және синтез операцияларының принциптеріне негізделген. Адам
ойлауына анализ бен синтездің дәрежесі түрлі жағдайларға байланысты (жас
ерекшелігі, білімі, тәжірибесіне және т.б.) әр қилы көрініп отырады.
Мысалы, бөбектің қағазды екіге бөлуі де, Эйнштейннің салыстырмалы
теориясы да анализге жатады. Бірақ бірінен екіншісінің айырмашылығы жер
мен көктей. Бөбектің кағазды екіге бөлуінде анализ практикалық амал
ретінде көрінсе. Эйнштейннің салыстырмалы теориясында анализ теориялық ой
тәсілі ретінде көрінеді [37].
Анализ бен синтездің негізінде салыстыру деп аталатын ой операциясы
пайда болады. Салыстыруда заттардың ұқсастық, айырмашылық қасиеттері
анықталады. Бұл операция салыстыратын заттардың бір түрлі белгілерін
көрсетумен қатар, басқа белгілеріндегі айырмашылықтарын да айырып
көрсетеді. Мысалы, заттарды оның түсіне, түріне, кұрылысына, атқаратын
қызметіне қарай салыстыруға болады.
Ойлау операциясының күрделі түрі - абстракциямен жалпылау.
Шындықтағы заттар мен құбылыстарды жалпылау арқылы оның елеулі
қасиеттерін басқа қасиеттерінен ойша бөліп алуды абстракция дейді.
Мысалы, квадрат трапеция, паралеллограмм деген сөздерді төртбұрыш деген
сөзбен белгілісек, соңғысы абстракция болады [38].
Абстракцияға қарама-қарсы процесті нақтылау деп атайды. Нақтылау -
абстракциялық ұғымды соған сәйкес келетін жеке ұғымдармен түсіндіру, яғни
жеке заттар мен нәрселер туралы ой. Мысалы, жылқы деген жалпы ұғымды
құлын, тай, құнан, дөнен, айғыр, бие деп білетін болсак, мұндағы жылқының
жеке түрлері нақтылауга мысал бола алады. Нақтылау абстракцияға
қарағанда, ұғымды көрнекі етіп түсіндіруге мүмкіндік береді.
Жалпылау - дегеніміз бір текті заттардың, құбылыстардың ортақ
қасиеттерін оймен біріктіру. Жалпылау үшін заттардың ерекше маңызды
белгілерін таба білуі керек. Мысалы, алма, алмұрт, шабдалы, өрік т.б.
ұқсас белгілері жиналып келіп, жеміс деген жалпы ұғымды береді.
Жалпылау тәсілі бізге сыртқы дүние заттарының мәнді белгілерін ажырата
алуға жәрдем береді, өйткені ең қарапайым корытынды жасалуы, ұғымдардың
(пікірлердің, қорытындылардың) бастапкы және ен карапайым пайда болуы
-дүниенің барған сайын неғұрлым терең объективтік байланысын адамның
тануы деген сөз [39].
Ойлау формалары. Ойлау ой операцияларымен қоса ой формаларынан да
тұрады. Ойдың бастапқы формасы болып ұғым есептеледі. ұғым дегеніміз
заттар мен құбылыстар туралы ой. ұғымда заттардың жалпы және негізгі
касиеттері бейнеленеді. (Мысалы, мұғалім, оқушы, мектеп т.б. әр текті
ұғымдар). Ұғымдар арқылы адам танымының ұзақ процесінің нәтижесі
қорытылады. Адамның ұғымдары қозғалмайды емес, кайта мәңгі козғалып
тұрады, бірі екіншісіне құйылып отырады, мұнсыз олар нағыз өмірді
көрсетпейтін болады.
Ұғымдар дара және жалпы болып бөлінеді. Мысалы, Шымкент қаласы,
Ғ.Мұратбаев дара ұғым болса, кітап, адам, жұлдыз т.б. жалпы ұғым
болады. Бала мектепке келген соң ғылыми ұғымдарды меңгере бастайды, оның
білім, дағдыларының түсуі ғылыми ұғымдардың негізін меңгере білуге
қолайлы жағдай туғызады. Әрбір ұғымда белгілі мазмұн болғандықтан, ол
ұғымды бірден меңгеру оңай емес. Бұл үшін ойлау тәсілін меңгере білу
кажет. Оқушылардың ойлау қабілетін дамыту, ұғымдарын өсіру науқандық
жұмыс емес. Ол әрбір сабақ үстінде мектептегі барлық тәлім-тәрбие
процесінің барысында ұдайы жүргізілетін жұмыс. Мында оқушылардың жас
ерекшелігі де қатты ескеріледі. Мысалы, математика сабағында бөлінгіш,
бөлгіш сияқты ұғымдарды бірінен-бірі олардың өзіндік белгілеріне карай
ажыраткызса, оқушылар ұғымының қалыптасуы ойдағыдай жүріп отырады. Кез
келген ұғым- жалпылай алудың нәтижесі. Бастауыш сынып оқушылары
құбылыстардың сырттай ұқсастықтарына көбірек мән беретіндіктен, жалпылау
көбінесе олардың сыртқы белгілеріне вербальі. Мысалы, оқушыларға күн,
өсімдік, жануар ұғымдарын түсіндіргенде, күн жарқырайды немесе
жылтылдайды, өсімдік өседі, шөпті мал жейді, сиыр үй жануары, ол
сүт береді, кұс ұшады, ұшпайды т.б. деп келеді де аталған нәрселердің
тек сыртқы белгілерін келтіріп, оның ішкі мәніне бармайды. Бастауыш санып
оқушылары өзі көрмеген нәрселерді жалпылауға келгенде қиналады. Мысалы,
бастауыш сынып оқушылары китті көбінесе балық деп санайды. өйткені киттің
суда жүзетіндігі, суда өмір сүретіндігі, сыртқы түрі балыққа ұқсас
екендігі рас. Мұғалім киттің ауамен дем алатынын, балаларын сүтпен
қоректендіретінін айтып түсіндіргенде де бала оны балықтың бір түріне
жатады деп ойлайды [40].
Төртінші сыныптағы оқушылардың жалпылауларымен заттың ішкі мәнін,
оның негізгі ерекшелігін, байланыстарын бейнелей алушылықты байқауға
болады. Мысалы, олар су, ауа, металл т.б. денелердің қысым ұлғаюшылық
секілді жалпы белгілеріне қарап, бұларды өлі табиғат ұғымына, ал
өсімдіктерді өсіп тұрғандығына байланысты тірі табиғат ұғымына
жатқызады.
Ұғымда заттардың өзіндік касиеттері ғана көрінбейді, олардың бір-
бірімен байланыстары мен қарым-қатынастары (себеп-салдарлық, кеңістік пен
уақыт, функционалдық) бейнеленіп отырады. Мысалы, жоғары-төмен, жақын-
алыс, көп-аз секілді жеке, нақтылы заттардың өзара байланысын оқушылар
қиналмай ұғады. Бірінші, екінші сынып оқушыларына заттың кеңістікке
қалайша орналасатындығы жайлы ұғымдарды меңгеру қиынырақ соғады. Өйткені
бұл оқушылар кеңістіктің негізгі өлшемі - ұзындық екенін бірден
ажыратпайды. Мысалы, метр ұғымын көбінесе бұл сызғыш деп заттың
түрімен шатастырады. Оқушыларға түрлі өлшемдер туралы ұғымдарды метр,
километр) меңгертуді тәжірибемен (оқушылардың өздеріне өлшетіп үйрету)
ұштастырып отырған абзал. Мысалы, оқушы ұзынды-қысқалы заттардың түрлі
бөліктерін көзімен көріп, қолымен ұстап, бұлардың белгілі бір
айырмашылықтарының бар екенін аңғарады. Үшінші, төртінші сынып
оқушыларының кеңістік жөніндегі ұғымдары жоспар, масштаб, шартты белгілер
сияқты ұғымдармен толыға түседі [41].
Шындықтағы заттардың қарапайым байланысы пікірлерден көрінеді. Пікір
- бұл бір зат туралы мақұлдау не оны бекерге шығаруда көрінетін ойлаудың
формасы. Мысалы, Астана - Қазақстан Республикасының бас қаласы десек,
бұл шындыққа сай ақиқат пікір болады да, ал атом -заттың бөлінбейтін
және өзгермейтін бөлшегі десек, бұл жалған пікір болып табылады. Пікір
де ұғым сияқты тек тілдік материал негізінде, тілдік терминдер мен
сөйлемдердің негізінде ғана туып, өмір сүре алады. пікірлердің түрлері
көп. Оны логика ғылымы жан-жакты қарастырады.
Бастауыш сынып оқушыларын дұрыс пікір айта білуге тәрбиелеу зор
педагогикалық мәні бар іс. Сөйлеудің грамматикалық формаларын меңгеру
балалардың пікір қабілетін өсіре түседі. Бірінші сыныптағы оқушыларлың
пікірлері кесімді болып келеді. Өйткені ол құбылысты жан-жағынан
қарастырмайды. Мысалы, Асан бүгін неге сабақка келмей қалды? деп
кезекшіден сұрайтын болса, ауырып қалды деп бірден жауап береді. Ал
екінші сынып оқушылары жорамалды пікірлер айтуға талаптанады. Мысалы,
сабақка келмеген Асан жөнінде олар: мүмкін ол ауырып қалған шығар,
сабағына дайын болмады ма екен, кім білсін деп түрлі жорамалдар
жасайды. Бірақ олар өз пікірлерін дәлелдеп жатуды мақсат етпейді. Өйткені
мұнадай қабілет тек үшінші, төртінші сынып оқушыларында ғана қалыптаса
бастайды. Бұған оқушыларда білім көлемінің өсуі жәие онын жүйелене түсуі
үлкен себеп болады. Осы жастағы балалар өз пікірлерін жап-жақсы дәлелдей
алады, түрлі мәселенің себебін тауып қана коймай, оған тиісті жауапты
өзінше бере алатын болады. Математика сабағында мәселе есептерді шығару,
грамматикада сөйлемдердің күрделі түрлерін меңгеру - олардың пікірлерін
дамытады [42].
Ойлаудың күрделі формаларының бірі - ой қорытындылары. Ой
қорытындылары дегеніміз бірнеше пікірлерден жаңа бір пікір шығару тәсілі.
Қорытынды шығару үшін оны белгілі тәртіпке бір-бірімен байланыстыруымыз
қажет. Қатар тұрған кездейсоқ пікірлерден қорытынды шықпайды. Мысалы,
Барлық дельфиндер- жануар, Барлық металдар электр өткізеді деген екі
пікірдің арасында ешбір логикалық байланыс жоқ. Сондықтан бұл екеуінен
үшінші жаңа бір пікірдің тууы мүмкін емес. Ой қорытындыларының үш түрі
болады. Біріншісі дедукциялық, екінші индукциялық, ал үшіншісі
аналогиялық ой қорытындысы деп аталады.
Дедукция - дегеніміз жалпыдан жекеге қарай жүретін ой корытындысы.
Мысалы, біз тірі орғанизмдер оттегі жоқ жерде тіршілік ете алмайды, ал
тірі орғанизмнің бірі десек, олай болса, балық оттегі жоқ жерде тіршілік
ете алмайды деген қорытындыға келеміз.
Индукция - жекеден жалпыға қарай жасалатын ой корытындысы.
индукцияда жеке жағдайлардан жалпы ереже, фактілерден қорытындылар
жасалады.
Аналогия дегеніміз - ұқсастық бойынша ой корытындыларын жасау.
Оқушыларда ұғымдар мен пікірлердің біртіндеп қалыптасып, соған сәйкес ой
қорытындыларының дамуына мүмкіндік туғызады. Өйткені оқушылардың
формалары бір-бірімен байланыса дамып отырады [43].
Түсіну - ойлаудың негізгі белгісі. Адамның ойлау әрекетінде
шындықтағы заттар мен құбылыстардың негізгі қасиеттеріне, ерекше
белгілеріне, мәніне түсіне білудің маңызы зор. Түсіну арқылы ғана біз
айналамыздағы заттардың себеп-салдарлы байланыстарын, бір-біріне
тәуелділігінің шығу тегі мен даму жолын ажыратамыз. Түсінудің басы -
шындықтағы заттар мен кұбылыстарға танысудан, көріп білуден басталады.
Өйткені қандай нәрсені болмасын ұғыну үшін, ұғынуды, зерттеуді
эмпирикалық жолмен бастау кажет.
Түсіну сөз арқылы берілетіндіктен түрліше формаларда тұжырымдалады.
(түсіну қысқаша, жалпы, кең, детальды және т.б. болып келуі мүмкін).
Түсінудің бұлай түрліше болып келуі адамның алдына қойған мақсатына, жеке
психологиялық ерекшеліктеріне, ана тілінің ішкі заңдылықтарын білуіне,
сол адамның сөзі мен ісіне байланысты болады. Бір нәрсеге дұрыс
түсінгендіктің көрінісі - сол материалды өз сөзімен түрлендіріп айтып, іс
жүзінде орындап көрсету болып табылады. Түсіну екіге бөлінеді: оның
бірінші түрі - тікелей түсіну. Тікелей түсіну жанама түрде ой
операцияларын керек етпейтін, қабылдау ұқсас ;процесс. Мысалы, бізге
жақсы таныс сөздер, сөйлемдер, белгілі құбылыстар адамдардың қылықтары
т.б. Түсінудің екінші түрі - жанама түсіну. Жанама түсіну бірнеше аралық
басқыштардан тұратын, ой операцияларын керек ететін, көмескі нәрсені
айқын етіп бейнелеуде бірнеше ой түйіндерін талап ететін процесс. Жанама
түсіну де сұрақ қоюдан басталатындығын, сұрақ пен жауап табудың арасында
аралық түйіндер бар екендігін, осы аралық түйіндерді табу жаңа мәселені
шешудің кілті екендігін атап өтуіміз қажет. Тіпті қарапайым есептің
өзінде де осы жолды көруге болады. Мысалы, Ахметте үш алмұрт, Хасенде екі
алмұрт бар. Екі балада барлығы қанша алмұрт бар? деген мәселе есепті
шешуде де белгілі шығару амалынсыз (яғни бұл екі санды бір-біріне
қоспайынша) оның жауабы шықпайды. Бұл жерде қосу аралық амалдың қызметін
атқарып отыр [44].
Ойлау дегеніміздің өзі мәселені шешу, оның мәнісін түсіне білу деген
сөз. Мысалы, Сырдария Арал теңізіне кұяды деген сөйлемде ой тууға негіз
боларлықтай себеп жоқ. Өйткені бұл бұрыннан бізге белгілі нәрсені
білдіретін хабарлы сөйлем ғана. Ойлау қашан да белгілі қажетке байланысты
цамға казірше белгісіз жайтты іздестіруден туындайды. Проблемалық
ситуация (жағдай) адам ойлауының түрткі қазығы. Бізге әзірше белгісіз,
ойланып-толғануды қажет ететін құбылыстың бірі проблемалық жағдайға
салды.
Адам сұрақ қою арқылы алдындағы кедергіні сезеді, оны біртіндеп
кояды, сөйтіп өзінің әртүрлі заттарды тану қызығуларына жауап алады.
Сұрақ қою, оны дәл тұжырымдау, мәселені ойда ұстай білу сұрақты талдай
білу және жинақтау, шығару тәсілі мен амалдың орталық түйінін табу,
жорамалдар жасай білу т.б. Ойлау процесіне мәселелерді шешу үшін аса
кажетті жағдайлар болып табылады [44].
Бастауыш сынып оқушыларында тануға негізделген тікелей түсінулер
байқалады. Бұл тікелей түсінулер заттарды тікелей қабылдаудан туған
түсінулер. Егер зат баланың өткен тәжірибесінде болмаған болса, оны
бірден түсіну қиынға соғады. Түсіну үшін оны алдымен жан-жағынан жақсылап
қабылдап алу қажет. Жанама түсіну - жаңа затты, құбылысты белгілі ұғымға
жанастыра барып түсіну деген сөз. Баланың сыртқы дүниенің сан килы
сырларын түсіне алуы жанама түсінулер арқылы ғана жузеге асады. Бір
нәрсенің мәніне түсіну үшін жай тану жеткіліксіз, оған қоса, оның
себебін, яғни неліктен осылай болып тұрғанын білу керек. Мектеп
жағдайында кейбір оқушылардың оқыған әңгімесін, математикалық ережелерді
дұрыс түсіне алмайтын фактілері жиі кездеседі. Мұғалімдер, көбінесе,
оқушының әр жаңа материалды не себептен түсінбей қалатынын, кезінде
талдау жасап отырмайды. Бастауыш сынып оқушыларының ойлауы үнемі
кедергісіз жүріп отыратын процесс емес, ол кейде құбылыстарды толық
бейнелей алмайды, тіпті қателіктер де жібереді, бірде білмегенін екіншіде
біледі. Міне, осы жайларды мұғалім асқан байсалдылықпен ескеріп отыруы
тиіс. Сондықтан жаңа сабақты бірден түсіне алмай қалған оқушыларды ұғымы
төмен деп кінәлаудың өзі педагогикалық тұрғыдан дұрыс болмайды [45].
Бастауыш сынып оқушыларының ойлауы негізінде нақтылы келетіндіктен,
олар көп нәрселерді өз калпында түсінуге бой ұрады. Мысалы, бір
зерттеуден үшінші сыныптағы оқушылардың аллегориялық ұғымдардың мәнін
жете түсінбейтіндігі анықталған. Олар: білімді деген ұғымды тек оқитын
адам; дүние ұғымын байлық, ақша; жақсылық ұғымын жақсы нәрсе;
ер ұғымын аттың ері деп олардың заттық, бейнелік жақтарына көбірек
көңіл аударады да, осы ұғымларлын мәнін салыстыру арқылы түсіндіріп бере
алмайды.
Бастауыш сынып оқушыларының құбылыстарды түсіне алуында олардың сөз
байлығының, сөздік қорының өсіп отыруын қадағалау зор маңызға ие болады.
Мұғалімнің жаңа сабақты түсіндірудегі әдістемелік шеберлігінің (әр ұғымды
өз мәнінде толық түсіндіру, сөйлемдердің қысқа, ықшам болып келуі, екі
ұшты сөйлемеу т.б) жоғары болуы оқушы түсінігінің жақсы дамуына қатысы
бар басты факторлардың бірі.
Ойлау саласындағы дара айырмашылықтар. Адам ойлауына тән жалпы
заңдылықтар болғанмен, жеке адамның Ойлау әрекеті даралық ерекшеліктерге
толы. Әрбір адам бірінен-бірі ойының кеңдігі немесе тарлығы, орамдылығы,
ұшқырлығы, дербестілігі, оны жүйеліп, сынға алу т.б. сапаларымен
ажыратылады.
Ойының кеңдігі бар адам еркін ойлайды, мәселені ескі әдетпен,
үйреншікті жолмен шешпейді. Ой-парасаты кең адам мәселені түрліше
әдістермен шешеді, бұрын сыналып қате деп табылған әдіске жоламайды. Ой-
өрісінің кеңдігіне қарама-қарсы қасиет ойдың тарлығы. Мұндай адам
мәселені шешуге шорқақ, ойға шабан, ол баста ойына келген бір әдісті шырқ
шалдырады да жүреді. Тіпті оның жарамсыз әдіс екенін байқаса да, басқаша
пікірмен келуге батылы жетпейді. Мұндай адам ой әрекетін өз қажетіне
жарата білмейтін, енжар адам. Халық ерте замандардың кезінде ақыл-ойдың
кеңдігін ерекше қастерлеген. Мысалы, Ой ойласаң тең ойла, тең ойласаң
кең ойла деген мақалда қандай мәселені болмасын тұтас, барлық жағынан
қамти ойлау керектігі, ойлаудың кең, тиянақты болуы оның белгілі
логикалық талаптарға сәйкес құралуына қарай болатындығы айтылған [46].
Ойлаудың ұшқырлығы, кейбір адамдар мәселенің барлық жақтарын көре
біледі, оны тез шеше алады, ойы аса сергек және белсенді келеді. Мұндай
адамдар орынсыз асып-саспайды, жағдаймен санасады, осындай қасиетті ойдың
ұшқырлығы дейді. Бұған қарама-қарсы қасиет-ойдың асығыстық түрі. Мұндай
адам ой жұмысымен онша басын ауыртпай ауырдың үстімен, жеңілдің астымен
жүреді. Бұл адамдар енжар ойлылыққа әдеттенген, дайын тұжырымға
жармасқыш, жеңіл ойлауға, мәселені үстіртін шешуге бейім келеді.
Басқалардан көмек күтпей, мәселені өз бетімен шешу - адамның жақсы
қасиеттерінің бірі. Мұндай адам алдындағы мәселені шешуде басқа біреудің
әдісін қайталамайды, оны қалай да өзі шешуге тырысады. Бұл нағыз
шығармашылық ойдың иесі. Кейбіреулер бұған қарама-карсы өз бетімен ештеңе
айта алмай, көбінесе басқа кісіге сүйеніп, ойсыз өмір кешеді. Абай атамыз
осындай адамның психологиясын тамаша көрсеткен:
Басында ми жоқ, Көп айтса
көнді,
Өзінде ой жоқ
Жұрт айтса болды
Күлкілшілкерден наданның. Әдеті надан адамның.
Жеке адамның білім көлемі, өмір тәжірибесі, оның айналасындағылар,
жүйке жүйесінің типтік ерекшеліктері, денсаулық жағдайы, жас
ерекшеліктері т.б. осы секілді ақыл-ойдың дара ерекшеліктерінің
қалыптасуына себеп болатын факторлардың бір тобы. Ойлау мәдениеті. Жаңа
туған балада ешқандай ойлау болмайды. Ойлау баланың сыртқы ортамен
белсенді қарым-қатынас жасауының нәтижесінде, оның өмір тәжірибесімен
қосақталып дамып отырады. Мысалы, бір жасар бала апасының саусағындағы
жараға жағылған иод ерітіндісіне көз салады [47].
Тілдің шығуы бала ойлауының дамуында елеулі кезең болып табылады.
Мектепке түскенге дейінгі бала ойлауы дамудың ұзақ жолынан жүреді. Ойлау
бұл кезеңде нақтылы-бейнелі болып, әрекетпен әлде де тығыз байланысып
жатады. Балалардың ойлауын дамытуда мектептегі оқу-тәрбие процесі шешуші
рөл атқарады. Бастауыш мектеп жағдайында бала ойлауы қалайша дамып
отырады?. Бала ойлауын дамыту үшін мұғалім тиісті жұмыстар жүргізіп
отыруы тиіс. Осындай ойлау тәрбиесіне қатысты шараларлын кейбірі мыналар:
1. Оқушыларды белгілі ережелер (грамматикалық, математикалық)
жөнінде өз беттерінше қорытынды жасай алуға үйрету үшін мұғалім сабақта
мүмкіндігінше эвристикалық әдісті пайдаланып отыруы қажет. Оқу
материалдарын оқушылардың ойлау қабілеті жетерліктей жас өзгешеліктерін
ескере отырып ұйымдастырса ғана, оның ойлау қабілетінің дамуына
мумкіндіктер туады.
2. Балалардың сөйлеу қабілетін дамытып отыру олардың ойлауын
дамытуға үлкен әсерін тигізеді.
3. Ойлау қабылдаулар мен елестердің негізінде жасалады. Сондықтан
оқушының сабақты мүмкіндігінше жақсы кабылдай алуына, елестердің тиянақты
қалыптасуына мұғалім айрықша қамқорлық жасамаса болмайды.
4. Мұғалім оқушыларды үнемі ойланып оқуға бағыттауы тиіс. Бұған оқу
процесін жүйелі ұйымдастыру, сабақта оқушы ойлау қабілетін дамытып алатын
мүмкіндіктерді мол пайдалану арқылы жетуге болады.
5. Оқушылардың өз беттерінше жасаған ой операциясының дұрыс-
бұрыстығын тексерткізу, олардың бір мәселенің өзін түрлі жолдармен шешуге
үнемі бағыттап отыру (тапқыштық пен зеректік) ойлауды кажет ететін
мысалдар құрастырту, есептер шығару, шығармалар жаздыру бала ойлауын
тәрбиелеудің тиімді жолдары.
6. Ойлауды тәрбиелеу оқушылардың психологиясын жап-жақты дамуымен
тығыз ұштасып жатады. Бұл оның білуге құмарлығын, тану кызығуларын
көзқарасымен сенімін тәрбиелеумен қоса жүргізілуі тиіс. Мысалы, қораш
сөз, солғын сезім ойдың айқын болуына бөгет жасайды, ал ақылға конымды
жақсы сөз жанға жылы тиіп, адамды небір тамаша сезімдерге жетелейді.
Қысқасы ой тәрбиесі адамның психологиясын жан-жақты етіп тәрбиелеумен
ұштасып жатады деген пікірді жақсы дәлелдейді [48].
Оқушының ойлауына бағыт бағдар беруді ең алғаш білім мазмұнына
еңгізген Мағжан Жұмабаев болатын. М.Жұмабаев өзінің Педагогикадеген
еңбегінде ойлаудың жан тұрмысы үшін керектігі және оның өркендеуінің
тиістілігін атап өтеді: Ойлау адам өмірінде аса кымбат орын алады. Ойлау
болмаса, адам басқа жануар сияқты, заттарды, көріністерді құр жадына,
есіне ғана алып, жат бір көрініс ұшыраса, оны шеше алмайтын, оған түсіне
алмайтын бір жан иесі ғана болар еді. Келешекте не болатынын. Тұрмысы
қалай өзгеретінін білмейтін бір саңылаусыз соқыр болар еді. Адам ойлау
арқасында ғана заңдардың, көріністердің араларындағы байланысты белгілеп,
олардың себептерін табады. Келешекте оларға не болатынын ойлап шығарады.
Келешекті болжап та алады екен [49].
Ойлау түрлерінің ерекшеліктері адам есеп шығарғанда ерекше
байқалады.
В.А.Крутецкий оқушының математикалық қабілетін зертттегенде олардың
көпшілігі белгілі бір есептер класының құрылу принципін ұзақ уақыт бойы
дербес жағдайларда түрлендіру арқылы түсінетіндігін айткан болатын.
Олардың ойлауы сыртқы ұқсастығы мен бірдейлігін іздеуде бірінен кейін
бірін қарастыратын эмпирикалық дәрежеде өтеді. Егер мұндай оқушыларға
сырттай айырмашылығы бap, бірақ шығару жолы бірдей есеп берілсе, онда ол
есепті жаңа жолмен шығарады. Математикаға қабілетті оқушылар бір класты
мың есептің тек біреуін шығарып, оның шығару шартын анықтайды да,
басқаларын шығармай-ақ жалпы түрге келтіреді. Бұл, әрине, математикага
ғана емес, басқа пәнге де қатысты. Дербес есептер шығарудан бұрын олардың
ортак идеясын тауып, берілген есепті шығарудың жолын табу керек [50].
Бастауыш сынып оқушылары үшін басты мәселе - олардың интеллектісін
дамыту. Белгілі психолог Л.С.Выготский жеті жасар оқушыда есте сактау мен
түйсіктің орасан зор мумкіндіктері бола тұра ергежейлі интеллект
болатындығын айтқан. Интеллект әуел бастан-ақ ойлау қабілетінің қуатты да
басым моменті бола алмайды, өткен жастағы функцияларымен салыстырғанда
өте нашар болады. Интеллектің ең шарықтап дамуы бастауыш сынып
балаларыпың жасында болады. Барлық танылатын процестер ойлаумен тығыз
байланыста дамиды. Мұғалімнің басшылығымен жасалатын жұмыс, өз мінез-
құлқын белгілі бір талаптарға сай бағындыру қажеттігі оқушыдағы
еркіндіктің психикалық процестердің ерекше сапасы қасиеті ретінде дамуына
саяды. Назарлары да еркін бола түседі. Егер бұрын балалар назары тек
өздеріне қызық, айқын, нәрселерге аударса, енді мектеп жағдайының алғашқы
күндерінен-ақ, дәл сол сәтте, өзін қызыктырмайтын пәндерге зейін қоюы
және айтылған әңгімелерді зердесінде ұстап калуы талап етіледі.
Бастауыш сыныпқа келген балалар жеткілікті түрде жетілген қабылдау
процестерімен келеді, бірақ олардың сабақтағы кабылдауы тек түрлер мен
формаларды біліп, аттарын атаумен ғана шектеледі. Бірінші сынып
оқушыларында көптеген заттардың қасиеттері мен сапасын жүйелі талдау
болмайды. Әсіресе, мектептегі оқу процесінде интенсивті қалыптасатын
баладағы көргенін талдау мүмкіндігі ондағы күрделі бақылау қызметінің
қалыптасуымен байланысты. Бақылаудың дамуы нәтижесінде түйсіну мақсатты
болады [51].
Балаларда материалды еркін қабылдауы пайда болады. Мектепке дейінгі
жастағы балалар негізінен еріксіз есте сақтап қалады. Бірақ мектеп
табалдырығын аттаған сәттен бастап бала үшін арнайы есте сақтауды талап
ететін тапсырмалар пайда болады. Оқушыларға есте сақтау үшін саналы турде
жігер күші мен арнайы әдістерді пайдалану кажеттігі туады. Осы ойлаудың
дамуымен байланысты бастауыш сынып жасындағыларда мынадай маңызды жаңа
ойлау қабілеті іштегі іс-жоспары (ойдағы амал) және рефлексия (өзінің
іс қимылдарын бағалай, карай білу) қалыптасады. Бастауыш сынып
оқушыларының үлгерімінін табысты болуы іштегі іс-жоспарын қаншалықты ойша
табысты есептей алатындығына, жоспарлауына байланысты. Оқыту процесінде
іштегі іс-жоспарының дамуын қадағалаумен бір қатар оған әсер ету, басқара
білу маңызды.
Сондықтан математикаға оқыту барысында ауызша есептерді жиі
пайдалану керек. Бұл - жеңіл есептер шығару барысында олардың шешуге
қажетті берілісі мен талабын үнемі көбейту немесе берілу шарты, талабы
бойынша есеп құрастыру.
Психолог А.З.Зак берілген әріптер бойынша сөз құрауды, ойша
берілген сөзді түрлендіру (мысалы, сөздің екі әріпін алып тастағанда
кандай сөз шығады?), сөзді әріптері бойынша кері оқудың есептеу үшін өте
пайдалы екендігін айтады.
Бастауыш сыныпта осыған ұқсас мұғалімнің басшылығымен көптеген
тапсырмалар ойластыруға болады. Мұндай оқыту білім қорын молайтып қана
қоймай, ойлаудың дамуын қамтамасыз етеді. Оқушының өз іс-әрекетіне назар
аударуында рефлексия байқалады. Рефлексия теориялық есеп шығарудың
спецификалық ерекшелігі болып табылады. Баланың берілген есепті қалай
шығарғанын түсінуі оны есепті теориялық әдіспен шығарғандығының дәлелі
болады. Керісінше, оқушының берілген есепті шығарылу принципін білмеуі
оның берілген есепті қалай шығаруды түсінбегендігін көрсетеді. Бұл есепті
эмпирикалық әдіспен шығару [52].
Сондықтан, оқушы есеп шығарғанда одан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz