Банктің пайдасын басқаруды ұйымдастыру
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
I. Банктің пайдасын басқарудың экономикалық 7
негізі ... ... ... ... ... ...
1.1 Банктің пайдасын басқарудың мәні және негізгі бағыттары 7
... ... ... ..
1.2 Банктің пайдасының негізі және оның 16
қолданылуы ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3 Коммерциялық банктердің пайдасының қолданылуын басқару стратегиясы. 27
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...
II. Қазақстан Халық Банкі АҚ тәжірибесіндегі банктің пайдасын талдау 32
2.1 Қазақстан Халық Банкі АҚ-ның басқару жүйесінің тиімділігін
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 32
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
2.2 Қазақстан Халық Банкі АҚ-ның пайдасын 39
талдау ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Банк қызметінің негізгі 49
бағыттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..
III Банктің пайдасын басқаруды жетілдіру 55
3.1 Банктің пайдасын басқаруды ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
3.2 Банктің пайдасын арттыру жолындағы тәуекелдер 64
... ... ... ... ... ... ... ... . 68
3.3 Банктің пайдасын қолдануды жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
Пайдалынған әдебиеттер 76
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 78
Кіріспе
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің
Қазақстан–2030 атты халыққа жолдауында үшінші ұзақ мерзімді басымдық
ретінде шетел инвестицияларының деңгейі жоғары, дамыған нарықтық
экономикаға негізделген экономикалық өсуді көрсетеді. Бұл басымдықты жүзеге
асыру үшін инфляцияны қолайлы деңгейге түсіре отырып, стратегиялық күшті
ілгерілуге бағытталу көрсетіледі. Бұл орайда, таяудағы жылдарда назарды
экономиканың нақты секторына, оны сауықтыруға, фискалды және монетарлық
қатаң шектеулер жағдайындағы өсу мен күшті әлеуметтік саясатқа аударылады
деп көрсетілген [1].
Жалпы коммерциялық банктің қаржылық жағдайын анықтауда банктің
негізгі көрсеткіштерін және капиталдың сәйкестілігін, активтердің сапасын,
басқаруды, табыстылығы мен өтімділігін талдау қажет.
Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктер өз қызметінде 1995
жылы 30 наурызда қабылданған Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі және
1995 жылдың 31 тамызында қабылданған Қазақстан Республикасындағы банктер
және банктік қызмет туралы Қазақстан Республикасының заңдарын басшылыққа
алады.
Коммерциялық банктің ресурстарын талдау барысында негізгі бірнеше
мәселе қарастырылады:
- банктің табысының деңгейі, оның деңгейі банк капиталын құруға және
қолдануға жеткіліктігі;
- табыстардың үрдісі, қазіргі экономикалық жағдайда оның келесі жылда
жоғарылауы немесе төмендеу мүмкіндігі;
- табыстардың тұрақтылығы, егер нарықтық пайыз мөлшерлемелерінің
жоғарлаған немесе төмендеген жағдайында ол тұрақты болып қалу мүмкіндігі.
Дипломдық жұмыстың зерттеу дәрежесі. Коммерциялық банктің қаржылық
нәтижелерін қалыптастыру, оның табыстары мен шығыстарының ерекшеліктері
және оны тиімді реттеу мәселелеріне экономикалық ғылыми әдебиеттерде,
С.Б.Мақыш, Е.Хамитов, Қ.Қ.Ильясов және экономистер өздерінің ғылыми
еңбектерінде көп көңіл бөлген.
Бүгінгі таңдағы банк ресурстары нарығының құрылуында көптеген
ерекшеліктері бар деуге болады. Коммерциялық банктердің қызметінің
тұрақтылығы үшін, ең бастысы, олардың баланстары өтімді болу керек, ал оның
қамтамасыз етілуі, банктің ресурстар мен несиелік жұмсалымдар арасындағы
көлемі және мерзімі бойынша тепе-теңдіктің сақталуын талап етеді.
Диплом жұмысы тақырыбыың өзектілігі. Шетел банктердің тәжірибесіне
қарағанда, банк қызметінің алға басуын қамтамасыз ететін стратегиялық
бағдарланумен қатар, коммерциялық банктердің пайдасын басқару
белсенділігінің дәрежелерін бөлек қарау керек. Жалпы айтқанда, табыстылық
деген ұйымдастыру мен басқарудың оңтайлы жүйесі. Осыған байланысты банктің
пайдасын басқару деген сөз, банктің және оның ұжымының қызметтерін
ұйымдастыру және басқару жүйесі деуге болады.
Қазақстан Республикасындағы банк секторының дамуы нарықтық
механизмінің ең табысты және тұрақты элементтерінің бірі болып табылады.
Біздің банк жүйеміз ТМД елдерінің ішінен алдыңғы қатарлы деп саналып,
Ресейдің банк жүйесінен кейбір көрсеткіштер бойынша озып шығады. Сондықтан
банктің пайдасын басқару проблемаларын ашып көрсету өзекті болып саналады.
Сондықтан коммерциялық банктердегі табыстылықты басқару бүкіл банктің
дамуын, оның болашақтағы табысы мен алатын орнына қатысы бар.
Дамыған елдерде банктің пайдасын басқаруды өндірістің тиімділігін
көтерудегі маңызды факторларға жатқызады. Банктің пайдасын басқару ерекше
ортасы ретінде тек дамыған нарықтық экономика жағдайында ғана пайда болады.
Банк операцияларының өркениетті елдерде қабылданған деңгейге дейін жетуі
келесі қызметтердің болуымен сипатталады: бағалы қағаздармен, несиелік
карточкалармен, валютамен жүргізілетін операциялар, басқа банктер мен
коммерциялық құрылымдардың акцияларын тарату мен үнемдеуге көмектесу,
клиенттерге олардың қаражаттарын рационалды түрде салуға, инвестициялық
жобаны бағалауға көмектесу, лизинг, факторинг басқа да қызметтер. Нарықтық
экономика несиелік мекемелер арасындағы қаржылық нарықтағы нақты бәсекеге
негізделген, кәсіпорындарды мемлекеттік қаржыландыруға көшетін, инфляцияға
әкелетін, нақты инвестициялық жобалар мен бизнес – жоспарларды нарықтық
механизммен несиелендіру, жаңа тауар массасын құруға көзделген банк
менеджментісіз болуы мүмкін емес.
1991 жылы Қазақстан халқының тарихи тағдырында өзгерістер болды. Ел
нарықтық экономикалық қайта құрулар жолында халық бірлігіне, әлеуметтік
әділеттілігін және қоғамның барлық күштерінің бірігуінің принциптеріне
негізделген тәуелсіз, егеменді мемлекет құруға бет алды. Бұл баламасы жоқ,
революциялық қадам болды: социалистік әкімшіл - әміршіл басқару негізінде
Қазақстан Республикасындағы экономикаға пара – пар жаңа шаруашылық жүйесін
құру.
Бүгінгі таңда көптеген қиыншылықтар артта қалды деп қанағатпен
айтуға болады. Реформалардың таңдалған бағыттарын тұрақты сақтаудың
нәтижесінде дағдарыс бағындырылды. Соңғы жылдарда өнеркәсіптік және
ауылшаруашылықтық өндіріс көлемінің өсуі байқалды; жекеленген кәсіпорындар
өздерінің өндірістік күш – қуатын қайтадан қалыптастыруда; шағын және орта
бизнес дамуда; басқа да өмірлік маңызы бар орталарда жұмыстар жақсартылуда.
Осыған байланысты төлем балансының оң сальдосына қолымыз жетті, инфляция
деңгейі біршама төмендеді, ұлттық валюта – теңгенің бағамы тұрақталынды,
мемлекеттің қаржылық жағдайы жақсарды. Нарықтық инфрақұрылым
жетілдірілгендіктен ақша – несие операцияларында, банктік жүйесінде банк
менеджментінің қажеттілігі артты.
Бұл жұмыстың мақсаты болып дамудың қазіргі кезеңінде банктің пайдасын
басқаруды зерттей отырып, банктің даму бағыттарын ұсыну,банктің пайдасын
қалыптастырудағы проблемаларды шешу және қаржылық нәтижелерін реттеу
бағыттары мен ғылыми-тәжірибиелік ұсыныстары қарастырылды.
Ал дипломдық жұмыстың міндеттері:
– банктің пайдасын басқару түсінігін қарастыру;
– шетел мемлекеттеріндегі банктің пайдасын басқару тәжірибесін
зерттеу;
– Қазақстан Халық Банкі АҚ мысалында банктің пайдасын басқаруды
талдау.
Дипломдық жұмыстың тақырыбын зерттеу барысында қаржылық-экономикалық,
экономика-статистикалық, жалпы диалектикалық, салыстырмалы-статистикалық,
аналитикалық, логикалық, топтастыру сияқты әдістер қолданылды.
Зерттеу жұмысының жаңалығы: коммерциялық банктердің пайдасын оқып-
үйрену, сондай-ақ олардың банк процесінде қолданылуы. Сонымен қатар олардың
одан әрі қолданылуын және пайдасын өсіру мақсатында банктік қызметті
басқаруды жетілдіру жолдары ұсынылған.
Зерттеу пәні ретінде қазіргі кезде банктердің пайдасы мен оның
қолданылуы тәжірибелері қарастырылады.
Зерттеу объектісі Қазақстан Халық банкінің пайдасы мен оның қолданылуы
болып табылады.
Зерттеу жұмысының әдістемелік және теориялық негізінде диплом жұмысын
жазу барысында Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет
туралы заңдық күші бар Қазақстан Республикасының Президентінің жарлығы,
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкісінің нормативтік-құқықтық актілері
мен статистикалық деректері, отандық және шетелдік оқу әдебиеттері,
мерзімді басылымдар да жарияланған банктің білікті мамандарының еңбектері
және Қазақстан Халық Банкі АҚ-ның мәліметтері пайдаланылды.
Жұмыстың тәжірибелік негізі. Қазақстан Республикасының Қазақстан Халық
Банк АҚ-ның кіріс және шығыс операциялары қарастырылды. Бұдан басқа
автордың банктің пайдасын тиімді басқару жөніндегі ой-пікірлері ұсынылды.
Диплом жұмысының құрылымы мен көлемі. Диплом жұмысы кіріспеден, жалпы
мәліметтерден,экономикалық,басқарма лық талдаудан қорытындыдан және
пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші бөлімде банктің табысы мен шығысының мәні мен негізгі түрлері,
олардың ерекшеліктері қарастырылған.
Екінші бөлімде Қазақстан Халық Банкі мысалында банктің қаржылық
нәтижелеріне, оның ішінде негізгі қаржылық көрсеткіштері мен нәтижелеріне
талдау жасалған.
Үшінші бөлімде банк пайдасын қалыптастырудағы проблемалар мен оларды
шешу жолдары ұсынылған. Жұмысты зерттеу нәтижелері қорытындыда
қарастырылған.
1 Банктің пайдасын басқарудың экономикалық негізі
1. Банктің пайдасын басқарудың мәні және негізгі бағыттары
Қазақстанда 1996 жылдың аяғына қарай банк жүйесінің кризисі пайда
болды. Банктің капиталының жеткіліктілігінің 20-25% төмен коэффициентте
болды және 13 банкте теріс капитал болды. Бұл мағлұматтар банктің пайда
болған жағдайда дұрыс бағыт таба алмағандығын және банктің пайдасын басқару
әдістерін білмегендігін көрсетеді. Дамыған елдерде банктің пайдасын басқару
өндірістің тиімділігін көтерудегі маңызды факторларға жатқызады.
Шетел банктердің тәжірибесіне қарағанда, банк қызметінің алға басуын
қамтамасыз ететін стратегиялық бағдарланумен қатар, олардың менеджменттік,
маркетингілік белсенділігінің дәрежелерін бөлек қарау керек. Тікелей
айтқанда, маркетинг деген ұйымдастыру мен басқарудың оңтайлы жүйесі.
Осыған байланысты банктік менеджмент деген сөз, банктің және оның ұжымының
қызметтерін ұйымдастыру және басқару жүйесі деуге болады.
Банк пайдасын басқару – тәуекел тұсында және банк балансының
өтімділігін қамтамасыз ете отырып, банк пайдасын арттыруды білдіреді. Банк
пайдасын басқару жүйесі бір-бірімен байланысты мынадай элементтерден
тұрады:
- пайданы басқаруға қатысушы банк бөлімшесін анықтау;
- банктің пайдасын табыстары мен шығыстарын жоспарлау;
- банк қызметінің пайдалылық деңгейін бағалау тәсілдерін қолдану;
- банк пайдасын ағымдағы әдістерін анықтау.
Банк пайдасын басқаруға біріншіден, әртүрлі бөлімшелер: жетекші
ұйымдар, департаменттер, басқармалар, бөлімдер қатынасады; екіншіден,
қазынашылыққа қатысады; үшіншіден, банк бухгалтериясы; төртіншіден, банктің
ішкі бақылау бөлімдері қатысады.
Банк пайдасын басқарудың маңызды элементтерінің біріне банктің
пайдасын бағалау жатады.
Оның тәсілдеріне мыналар жатады:
- банк табыстарын, шығыстарын, пайдасының көздерін құрылымдық талдау;
- банктің табыстары мен шығыстарының өсу қарқынының өзара қатынасын
және динамикасын талдау;
- қаржы коэффициенттері негізінде банк қызметінің нәтижелерін
бағалау;
- банк табыстылығы мен пайдалылығын факторлық талдау жатады.
Коммерциялық банктердің табыс көздеріне мынадай банктік бизнес
түрлерін жатқызуға болады:
- несие бизнесі;
- дисконттық бизнес;
- сақтау бизнесі;
- банктік кепіл хат беру қызметі;
- бағалы қағаздармен жасалатын бизнес;
- салымдар қабылдау және клиенттердің тапсырмасы бойынша
операцияларды жүзеге асыру бизнесі;
- басқа банктермен корреспонденттік қатынасқа негізделген бизнес;
- дәстүрлі емес қызметерді көрсету бизнесі.
Несие бизнесі екі элементтен тұрады: клиенттерге ссудалар беру және
бос ресурстарды басқа коммерциялық банктерге уақытша пайдалануға пайыздық
сыйақы беру. Несиелік бизнестің екінші бөлігі кейде банкаралық несие, кейде
басқа банктегі депозит түрінде болуы мүмкін. Несиелік бизнестен пайыз
нысанында табыс түседі [2].
Дисконттық бизнес төленбеген вексельдерді, чектерді және талаптарды
банктің белгілі бір төменгі бағамен дисконт негізінде сатып алуын
сипаттайды. Дисконт бизнесінің түріне факторинг операциясы жатады.
Факторинг операциясы айналымды және айналымсыз болуы мүмкін. Бірінші
жағдайда, банк төлеушінің төлемеген міндеттемесін қаражатты алушыдан талап
етуге құқылы. Ал екінші жағдайда, банктің ондай құқығы жоқ, бірақ ол ондай
операциядан түсетін жоғары сыйақы үшін тәуекелге барады. Факторингтік
операциядан түсетін сыйақының жоғары болуы, өнімді сатудан түсетін
жабдықтаушының табысын азайтады.
Мұндағы табыс екі элементтен тұрады:
1) сатып алғаннан төлемнің түсуі арасындағы аралықта банктің несиелік
ресурсын пайдаланғаны үшін клиенттің пайызы;
2) факторинг операциясының түріне байланысты тәуекелге сәйкес шамасы
ауытқып отыратын комиссиондық сыйақы.
Факторинг операциясындағы комиссия пайызбен белгіленетіндіктен,
факторингтік операциядан түсетін табысты банктің пайыздық табысына
жатқызады.
Сақтау бизнесі банктің трасталық және агенттік қызметтеріне
негізделеді. Бұл бизнес клиенттің мүлкін басқарғаны үшін немесе осы мүлікке
байланысты клиенттің тапсырмаларын орындағаны үшін алатын комиссия
нысанындағы табыс түрінде банкке табыс әкеледі. Траст келісімшарты
негізінде банк клиентке шоттағы қаражатын табыс тіркелетін активтерге
орналастыратындығына міндеттеме алады [3].
Бағалы қағаздармен бизнес мынадай элементтерден тұрады:
1) банктің өзінің бағалы қағаздарын шығару;
2) оларды нарыққа сату;
3) кәсіпорындарды жекешелендіруге байланысты қызмет көрсетуде басқа
эмитенттердің бағалы қағаздарымен қайталама нарықтағы операциялары.
Мұндай бизнестен түсетін табыстар төмендегідей көзден құралады:
1) өзінің және басқа эмитенттердің бағалы қағаздарын сату барысында
бағамдық айырмадан;
2) жекешелендіруге байланысты көрсеткен қызметі (жекешелендірілген
кәсіпорынның есебін талап етілетін стандартқа жеткізу, оның құнын бағалау,
акцияларын шығару және орналастыру, реестр жүргізу) үшін комиссия.
Банктің кепіл беруі клиенттерге есеп айырысу үшін және несие алу үшін
банктің әртүрлі нысанда берген кепіл хаты мен кепілдемесінен түсетін
ақшалай сыйақы түріндегі табыс әкелетін банктің қызметін сипаттайды. Егер
клиент банкі үшін оның атын шығаратын клиенттердің қатарында болса, банк
оған ақысыз кепіл хатын беруі мүмкін [4].
Салымдар қабылдау және клиенттердің тапсырмасы бойынша операцияларды
жүзеге асыру бизнесі банкке мынадай нысандарда табыс алуға мүмкіндік
береді:
1) комиссиондық сыйақылар:
- шот ашқаны үшін;
- шотты жүргізгені үшін;
2) белгілі бір мезгіл ішінде белгіленген комиссия;
3) айналымнан алынатын комиссия:
- шот бойынша операциялар туралы көшірме бергені үшін;
- шотты жабу үшін;
- қолма-қол ақша беруге немесе есеп айырысуға байланысты операцияларды
жүргізгені үшін;
4) банктің корреспонденттік қатынас бойынша басқа банктердегі
корреспонденттік шоттарындағы пайыздық қалдық үшін алынатын пайызды;
5) дәстүрлі емес табыс түрлері банктің лизингтік, ақпараттық, кеңес
беру, валюта айырбастауға байланысты, клиенттерге оқытып үйреткені үшін
алынатын табыстар.
Мұндағы лизингтік операциялардан түсетін табысқа: лизингтік төлемдер,
пайыздық төлем және комиссия жатады.
Банктің барлық табысын үш топқа бөлуге болады:
1) пайыздық табыстар;
2) банктік қызмет көрсетуден алатын комиссиялар;
3) басқа да табыстар (бағамдық айырма, яғни баланстық құны мен
нарықтық құны арасындағы айырма, алынған айыппұлдар, өсімақыла).
Пайыздық табыс пен комиссиялармен ұштасуы мүмкін.
Несиелік пайыз – пайыздық табыстың басты сөзі ретінде банктің берген
ссудалары үшін қарыз алушылардың төлейтін төлемі болып табылады.
Несиелік пайызды мынадай белгілерге байланысты жіктеуге болады:
- несие нысанына қарай: коммерциялық, банктік, тұтыну несиелерінің
пайызы;
- несиелік мекеменің түріне байланысты: Орталық банктің есепке алу
пайызы, банктік, ломбардтық;
- несие мерзіміне қарай: қысқа мерзімді ссудалар бойынша пайыз, ұзақ
мерзімді ссудалар бойынша пайыз;
- несие түріне байланысты овердрафт бойынша айналым құралдарына
берілген ссудалар, вексельдерді есепке алу, мақсатты ссудалар бойынша
пайызы;
- операциялар түрлеріне қарай: ссудалар бойынша пайыз, банкаралық
несиелер бойынша пайыз, депозиттік пайыз;
- есептеу тәсіліне қарай: жай және күрделі, қарапайым және тура.
Комиссия – банктік операция үшін сыйақы, латын тілінен аударғанда
тапсырма дегенді білдіреді. Оның мөлшеріне көрсетілетін қызметтердің
өзіндік құны мен қажетті пайда жатады.
Табыс көздері екіге бөлінеді:
- тұрақты, оған банктік қызметтен алынатын пайыздық және пайызсыз
табыстар жатады;
- тұрақсыз, оған қайталама нарықтағы бағалы қағаздармен жасалатын
операциялардан және көзге көрінбейтін операциялардан алатын табыстарды
жатқызуға болады.
Банк активтері бұл пайда табу мақсатында банктік ресурстарды, әртүрлі
активтер бойынша орналастырылған қаражаттар.
Коммерциялық банктің активтері төрт топқа бөлінеді:
1) касса және оған теңесетін ақшалай қаражаттар;
2) берілген несиелер;
3) бағалы қағаздарға жұмсалатын инвестициялар;
4) банктің ғимараты мен жабдықтары.
Актив жеке немесе заңды тұлғаның негізгі қаражат материалдық
өндірістің қосалқы қор ақшалай қаражат қаржылай жұмсалым. Активтік
операциялар бұл банктердің табыс алу және өзінің өтімділігін қамтамасыз ету
мақсатында иелігіндегі бар ресурстарды орналастыруды жүзеге асыратын
операцияларды білдіреді. Активтік банктік операциялар өзінің формалары мен
тағайындауына қарай әртүрлі болып келеді [5].
Банктердің активтік операцияларының ең көп тараған түрлеріне мыналар
жатады:
- несиелік операциялар;
- инвестициялық операциялар;
- депозиттік операциялар;
- қаржылық операциялар;
- басқадай операциялар.
Кейбір әдебиеттерде банк активтерін олардың өтімділігі мен
пайдалылығына қарай төрт топқа бөледі:
1) алғашқы резервтер – бұл алынатын салымдарды төлеуге және несиеге
деген өтінішті қанағаттандыру үшін тез арада пайдаланылатын ең өтімді
активтер;
2) екінші реттегі резервтер – бұл банкке шамалы ғана табыс әкелгенімен
де жоғары өтімді активтер қатарына жатады. Себебі, оларды ең төменгі
тәуекелмен, кішкене ғана кешіктіріп, қолма қол ақшаға айналдыруға болады;
3) банктік активтердің маңызды бөлігі – банктің несиелік портфелі.
Банктің несиелері біршама табысты және ең тәуекелді болып келеді. Бұл топ
банктің пайдасының басты көзін құрайды;
4) инвестициялық портфель – инвестициялық портфельді қалыптастыру екі
мақсатты көздейді: банкке табыс әкелу және ұзақ мерзімді бағалы қағаздардың
өтелу мерзімінің жақын қалуына байланысты, сондай ақ оларды қысқа мерзімге
айналдыруда екінші реттегі активтерге қосымша ретінде болу.
Банктің пайдасын басқарудың негізгі мақсаты басқарудың ең оңтайлы
жүйесін қолданып, пайда табу. Бірақ, бұл банктің пайдасын басқарудың жалғыз
ғана мақсаты болуға тиіс емес. Пайда табуға тырысумен қатар, менеджмент
қоғамдық тұтыну қажеттігін қанағаттандыруға тырысуы керек. Бұл банктің
халыққа керекті тауарларды өндіру және қызметтерді көбейтуге көмек көрсетуі
керек деген сөз.
Банктің пайдасын басқарудың басты бағыты – банктердің активтері мен
пассивтерін, оның меншікті қаржысын басқару және де банк қызметіндегі
қауіптерді азайту болып табылады. Соңғы айтылған сөйлемнің маңызы зор.
Өйткені, қауіп банктің қызметімен әрқашан да қатар жүреді. Жоғарғы деңгейде
пайда табу, әрқашан да, жоғарғы деңгейде тәуекелдікпен байланысты. Көп
пайда табудың мүмкіншілігі өскен сайын, қауіптілік те өседі.
Банк менеджменті осындай жағдайда қауіп пен пайданың өзара қатынасының
ең оңтайлысын табу керек. Банктің пайдасын басқарудың негізін қалаушы
жағдай – алдына қойған мақсатын анықтау және де оған жетудің керекті
құралын дұрыс сайлау.
Банктің пайдасын басқару банктік сферадағы персоналды басқару мен банк
ісін басқарудың ғылыми жүйесін білдіреді. Ол банк ісін жүргізгендегі
тәжірибелі ғылыми басқарудың әдістеріне негізделген. (Қосымша-1)
Банктің пайдасын басқару ойлаудың ерекшеліктері мен қызметкерлердің
жүріс-тұрысын анықтайтын арнайы бизнес сферасын көрсетеді, ал ол міндетті
түрде банк менеджментінде көрсетіледі.
Банктің пайдасын басқарудың құрамы перспективті және ағымдық
жоспарлаудан, талдау, реттеу және бақылаудан тұрады. Жоспарлау арқылы
банктер перспективаға мақсат, сфера, масштаб және қызметтің нәтижелерін
құрайды, оларды құралу көздермен және шығындармен өлшейді, салыстырады.
Бұлардың бәрі қызметкердің жұмыс істейтін шекарасын анықтайтын ағымды және
перспективті жоспар-болжауларды құрудың көмегімен іске асырады.[6]
Банктің барлық бөлімшелерін қамтитын және банктің дамуының жалпы және
локальды перспективасын анықтайтын жоспарлаудың нәтижесі банктің бизнес
жоспарын құру, сонымен қатар жеке бағыттар, яғни: несиелік, депозиттік,
пайыздық, кадрлық, инвестициялық және басқа саясат бойынша оперативті
жоспарлар құру болып табылады.
Белгілі ракурста өткізілген баланстың мәндерінің талдауы банктің
жиынтық аналитикалық жұмыстардың негізін құрайды. Талдаудың басты бағыттары
болып табылады:
– Банк қызметтерінің көлемді көрсеткіштерінің динамикасын
бағалау. Оған активтер, депозиттер, банктің меншікті капиталы,
несиелер, пайда жатады. Бұл бағалау басқа банктердің аналогтық
көрсеткіштерімен салыстыру арқылы өткізіледі. Ол қазақстандық
коммерциялық банктердің жүйесінде осы банктің қай орнын
алатынын көруге мүмкіндік береді. Осындай аналитикалық
жұмыстардың нәтижесі нақты банктің даму стратегиясын дайындауға
көмек береді;
– Ресурстық базаны бағалау: көлемі, құрылымы және оның құрамды
бөліктерінің дамуының негізгі тенденциялары (меншікті капитал,
депозиттер, банкаралық несие). Талдау банк ресурстарының жеке
баптарын классификациялау, құрылымдық көрсеткіштерді есептеу,
оларды динамикада және басқа банктердің көрсеткіштерімен
салыстыру негізінде жүзеге асырылады. Ресурстық базаны бағалау
банктің депозиттік саясатын жасау үшін қолданады;
– Банктің өтемпаздығын бағалау қаржылық коэффициенттерді есептеу
негізінде, оларды динамикада критериалды деңгейлермен
салыстыру, көрсеткіштердің деңгейінің өзгеруіне әсер еткен
факторларды көру үшін жасалынады. Талдаудың материалы
өтемпаздықты басқару ауданында банктің стратегиясын және
тактикасын анықтауға көмек береді;
– Банктің пайдасын бағалау баланстың мағлұматтарын бағалау және
пайда мен шығындардың есептемесі негізінде іске асырылады.
Талдау кезінде банктің пайдалылығы мен пайдасын білдіретін
сандық және сапалық көрсеткіштердің жүйесі, активті қолдану
тиімділігі, банктің табысы мен шығысының құрылымы есептелінеді.
Осы талдаудың негізінде банктің пайдалылылығын басқару
механизмі жасалынады.
Осы байланыста өзін -өзі реттеу жүйесі, яғни банк ішіндегі реттеу
бірінші кезекте мемлекеттік қадағалау органдарымен бекітілген міндеттер мен
нормативтерді орындауға бағытталады. Банк ішінде банктің пайдасын басқару
жүйесі келесі дербес бағыттардан тұрады:
– Банктің ұйымдастырушылық құрылымын жаңарту, яғни банктің болашақтағы
дамуын қамтамасыз ету үшін ескі бөлімшелерді жаңарту және жаңаларын
ашу, мысалы, жоспарлау және маркетинг ревизиондық және аналитикалық
қызмет бөлімдері;
– Банктік қызметті басқару сапасын көтеретін шешім қабылдау
процедурасын, нұсқаулық және методикалық материалдарды жасаумен
жаңарту;
– Нақты қалыптасқан жағдайды еске ала отырып, бантік саясатты жүзеге
асырудың әдістері, мақсаттары мен басымдылықтарын дұрыстау;
– Қызметтің жеке бағыттары бойынша тәуекелдің көлемін шектеу бойынша
немесе тәуекелден қорғау үшін қосымша кепілді жүйе құрау бойынша нақты
өлшемін қабылдау;
– Кадрлық саясатты, персоналды оқыту жүйесін, банкішіндегі бақылауды
ұйымдастыруды жаңарту.[7]
Банк менеджментінің құрамы басқару сферасының жұмысында нақты көрініс
табады. Банк менеджментінің сферасы 2 блоктан тұрады: қаржылық менеджмент
және персоналды басқару.
Банктің пайдасын басқару ақшалай өнімдердің қозғалысын басқарудан,
нақты банктің мақсаттары мен міндеттеріне сәйкес оны құралудан және
орналастырудан тұрады. Банктің пайдасын басқарудың негізгі бағыттары болып
табылады:
Банк қызметінің жеке сфералары бойынша нақты банктік саясатты жасау
(депозиттер, несиелер, қызмет көрсетулер, инвестициялар), банктік
маркетинг,активті басқару, пассивті басқару, өтемпаздықты басқару,
табыстылықты басқару, меншікті капиталды басқару, несиелік портфелдерді
басқару, банктік тәуекелді басқару.
Банк маркетингінің екінші сферасы – персоналды басқару банк
қызметкерлерінің тәжірибесіне және білімді оңтайлы пайдалануға
бағытталынады. Ол еңбекті мотивациялаудан, кадрларды орналастырудан,
қызметкерлердің еңбегін ұйымдастырудан, кадрларды дайындау мен қайта
дайындау жүйесінен, еңбекті төлеу механизмінен, ынталандыру мен көтермелеу
қызметі бойынша көтерілу жүйесінен, бақылау ұйымынан, ұйымда араласу
қағидаларынан тұрады. Персоналды басқарудың ғылыми негізі болып психология
және іскерлік этика табылады, олардың көмегімен әр жұмыскерге деген
тәсілдемені дифференциациялауға, жұмыс карьерасын жоспарлау мен материалды
және моральды ынталандыруды ұйымдастыруға болады.
Шетел тәжірибесінде банкті басқару сапасына үлкен көңіл бөлінеді,
себебі оған нақты банктің және жалпы банк жүйесінің сапасы тәуелді.
Көп көңіл бұрыс маркетингінің факторларын табуға бөлінеді, оған
басшылық пен қызметкерлердің жеткіліксіз құзірет әсерінен болатын басқару
процесіндегі техникалық қателер, банкте қалыптасқан қиын қаржылық
жағдайларды әрекетті көлегейлеу, есептемені бұрмалау, тікелей алдау мен
алаяқтық жатады. Уақытында табылған бұрыс менеджменттің факторларын
мемлекеттік құзірет органдары анықтап, осындай банктерге әсер ете алады,
тіпті басшылықты жұмыс орнынан босатуға, банкті таратуға дейін барады.
Банк маркетингінің құрамы сонымен бірге банктік ұйымдардың қағидаларын
ашады. Банкті ұйымдастыру қағидаларымен оның жұмысын ұйымдастырудың
бастапқы жағдайлары, олардың функциялары мен операцияларын орындау
түсіндіріледі.
Функцияналдық қағида банкті ұйымдастырудың басты қағидасы болып
табылады. Банк ірі несиелік мекеме болып табылатындықтан оның басқару
аппараттарында несиелік бөлімшелер болуы керек, өйткені банк қолма-қолсыз
есеп айырысумен айналысады, сонымен қатар оның құрамына операцияларды
басқару кіреді. Банктің масштабы, функциялары және операциялары банктің
басқару жүйесін құрауды анықтайды.
Банкті ұйымдастырудың келесі қағидасы - оның жеке бөлімшелерінің
билікті өкілеттерінің иерархиясы. Биліктің 2 эшелоны бар. Бірінші эшелонға
банктің Басқармасы мен Кеңесі, ревизиондық комиссия мен несиелік комитеті
жатады. Ревизиондық комиссия банктің жұмысын басқарудан тұрады. Мысалы,
банкте және оның бөлімшелерінде шығыстар сметасын орындау. Несиелік комитет
банктің дербес бөлімшесі болып табылмайды, оның құрамына банк бөлімшесінің
лауазымды тұлғасы, сонымен қатар банктің Кеңесімен бекітілген
кандидатуралар кіреді. Комитет басқарушылық шешімдердің сапасының жақсаруы
мен деңгейінің көтерілуіне жауап береді; несиелік операциялар сферасында
стратегияны анықтау несие саясаты үлестіреді және қағидалы сұрақтар бойынша
шешім қабылдайды. Комитет өз қызметінде несиелік операцияның дамуының
стратегиялық және тактикалық міндеттерін анықтайды, несиелік операцияларды
есептеу мен жүргізу бойынша негізгі нормативті-методикалық құжаттарды
қарастырады, банктің филиалына қаржылай көмек беру туралы, ірі несиені беру
туралы шешім қабылдайды, несиелік операциялар бойынша пайыздық
мөлшерлемелердің деңгейін бекітеді.
Президенттік сарапшы кеңесі биліктің бірінші эшелонына жатады, бірақ
ешқандай биліктік өкілеттігі жоқ. Оған білімнің әртүрлі салаларының
өкілдері кіреді. Сарапшы кеңес экономиканы дамытудың ірі сұрақтары бойынша,
банктің және мемлекеттің саясаты бойынша консультация береді,
пропорционалды даму концепциясын жасағанда іске араласады, ғылыми шара
дайындауға, персоналдық квалификациясын жоғарлатуды ұйымдастыруға көмек
көрсетеді.
Банктің бөлімшелерінің бағынышты жүйеде екінші эшелонға банктің
клиентіне қызмет көрсететін барлық басқарма мен бөлімшелер және барлық
службалар жатады (әкімшілік-шаруашылық бөлім, заңды бөлім, кадрлар бөлімі).
(Қосымша 4)
Банктің пайдасын басқаруды ұйымдастыру басқа қағидаларға да сәйкес
келу керек – қойылған мақсатқа сәйкес келу қағидасы. Банктің мақсаты
өзімізге белгілі максималды пайда табу болып табылады. Сондықтан кез-келген
банктің жұмысы, банктің табысы әрқашан шығыстан жоғары болатындай
ұйымдастырылуы қажет. Бұл жаңа клиенттерді тартумен, банктік операцияларды
орындаумен айналысатын басқару аппаратының қызметкерлердің топтарымен
жүзеге асырылуы банк үшін сыртқы орта шартын сәйкес және банктің жақсы
қызмет істеуін қамтамасыз ететің ұйымдастырушылық құрылымын құру өте
маңызды.
Басқарудың оңтайлы қағидасы банктің дамуын қамтамасыз етуін білдіреді.
Мысалы, жаңа қызмет көрсетулерді енгізу, нарықты зерттеу, шығындарды
қысқарту.
Банктің пайдасын басқаруды ұйымдастыру жүйесі бақылауды ұйымдастыру
қағидасына сәйкес келу керек. Мұнда міндетті элементі Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банктің нормаларына сәйкес операцияның заңды
орындалуын бақылауды қамтамасыз ететін ішкі және сыртқы аудит болып
табылады.
Банк бөлімшелерінде ішкі бақылауды қамтамасыз ету қағидасы
қызметкерлердің қызметтерін регламенттеу арқылы іске асырады. Ол үшін
банктер белгілі нұсқамалары болады. Мысалы, жарғы, бөлімшелер мен службалар
туралы ереже, лауазымды нұсқаулықтар. Банктің барлық жұмыстары құжаттарда
көрсетілген ережелерді орындауы және өз міндетін орындауы керек. Сонымен
қатар банк несиелік мекемені және тұрақты қамтамасыз етуде шешім қабылдау
үшін жедел және жеткілікті информациясы, оны жаңа тәсілдермен өңдеуі керек.
Дамыған мемлекеттерде менеджмент өндірістің тиімділігін көтеретін маңызды
факторлардың біріне жатады. Менеджменттің негізгі мақсаты – басқарудың ең
рационалды жүйесінің жолымен пайда алу. Банктік менеджменттің белгілі-бір
спецификасы бар. Банк қоғамның капиталын сақтайды және жұмсайды және
иеленушінің алдында клиенттің ақша қаражатының сақталуына жауап береді
және сонымен бірге өзінің жеке мүддесімен қатар қоғамның да мүддесін
көрсетеді. Бұл байланыс әрқашанда банкке тән болған.[8]
Жеке және коллективті мүдделерінің бірігуі банк маркетингінің
құрамында көрінеді және банктің пайдасын басқару мақсатының спецификасын
анықтайды. Ол келесіден тұрады:
– ақша нарығының шарттарына жауап беретін банкті шаруашылық субьект
ретінде рентабельді жұмыспен қамтамасыз ету;
– банктің балансының өтемпаздығын банктің сенімді кепілі ретінде
қамтамасыз ету, кредитор мен салымшылардың мүдделерін орындау;
– серіктестік байланыстың тұрақтылығы мен ұзақтылығын қамтамасыз ететін
банктің клиенттерге қызмет көрсету көлемінде, құрылымдарында және
сапасында туатын қажеттіліктерді максималды қанағаттандыруы;
– берілген коллективтің өнімдерін, коммерциялық және әлеуметтік
проблемаларын табысты шешу;
– мамандарды дайындау, қайта дайындау және орындау жүйесінің
тиімділігін жасау, бұл олардың потенциалды мүмкіндіктерін толық
өткізуіне көмек береді.
Көрсетілген мақсаттар банктің пайдасын басқаруда сандық, сапалық және
әлеуметтік көрсеткіштерді орындауға бағытталады.
Банктің қызметінің жалпы нәтижесін бағалау және талдау үшін сандық
көрсеткіштер қолданады. Оларға банктің клиенттерінің және олардың
шоттарының саны, банкпен көрсетілетін операциялар мен қызметтердің көлемі,
депозиттердің, несиелік салымдардың және инвестициялардың көлемі жатады.
Сапалық көрсеткіштерді бірнеше түрге бөлуге болады. Бірінші топ табыс
пен шығыс көрсеткіштері көмегімен банктің рентабельділігін басқару
жүргізіледі. Айналым құралдарының жылдамдығы, операцияны жүзеге асыруға
кететін шығындардың еңбек сиымдылығы, құжаттарды өндірудің жылдамдығы – бұл
көрсеткіштер екінші топқа жатады. Үшінші топқа клиенттердің қызмет көрсету
сапасы, құрылымы және көлемі, информацияның сақталуы, іскерлік
келіссөздердің құпияда сақталуын қамтамасыз ету бойынша сұрауларын
қанағаттандыру деңгейінің көрсеткіштері кіреді.
Банктің пайдасын басқару басқа ерекшелігі ақшалай қаражаттың
иеленушінің мүддесін қорғау мақсатында банктің қызметін мемлекет тарапынан
реттеуімен байланысты. Сондықтан ұйым бойынша басқару жеке өзі шешім
қабылдағанда шекті шекарасы болуы керек.
Банк қызметі басқарушының ерекшелігі басқару сферасының кеңдігі,
ақшалай операцияларды орындауда маңызды тәуекелдің болуы болып табылады..
Қазіргі замандағы шарттар тек қана өте жақсы экономикалық білімді ғана
емес, сонымен қатар психология, құқық, іскерлік этиканың негізін білуді
қамтамасыз етуді талап етеді.
2. Банктің пайдасының негізі және оның қолданылуы
Банктің жинақтаған ресурстарын табыс табу және өтімділігін қамтамасыз
ету мақсатымен орналастыруын актив операциялары деп атайды.
Бұған жататындар:
– Шаруашылық жүргізуші субьектілерге әр түрлі қажеттерін қанағаттандыру
үшін қысқа, орта, ұзақ мерзімді несие беру;
– Халыққа тұтынушылық несие беру (үй құрылысын жүргізу, пәтер, үй және
басқа да ұзақ мерзімде пайдаланыла алатын мүліктерді сатып алуға);
– Бағалы қағаздар сатып алуға несие беру;
– Лизингілік операцияларға несие беру;
– Факторингілік операцияларға несие беру;
– Басқа банктерге несие беру.
Банктің активтер мен пассивтер портфелі – жоғары пайда табу үшін
қолданылатын бірегей.
Активтерді басқару – меншікті және тартылған қаражаттардың орналастыру
тәртібі мен жолдары. Қаражаттарды орналастыруда үлкен көңіл ссудалық
операциялар мен инвестицияларға бөлінеді.
Активтік операциялардың көмегімен банктер өз қарамағындағы ресурстарды
пайда табу үшін және де өздерінің өтемпаздығын қолдауды қамтамасыз ету үшін
орналастырады. Актив операциялары негізінен 4 топқа бөлінеді:
1. Несие-есептеу операциясы, оның нәтижесінде банктің несиелік портфелі
қалыптасады;
2. Инвестициялық операциясы, ол инвестициялық портфельдің негізін
құрайды;
3. Кассалық және есептесу операциялары – банктің клиенттерге көрсететін
қызметтерінің бірі;
4. Басқа операциялар.
Несие-есептеу операциялары – ол банктің несие ресурстарын орналастыру
қызметіндегі несие беру операциясы. Банк табысының көп бөлігі осы
операцияларды жүргізуден түседі. Несиелеу операциялары қарызгерге
қайтарымдылық, мерзімділік және ақылық негізінде қаржы беру операциялары.
Вексельдерді сатып алу (есептеу) немесе вексельдерді кепілзатқа қабылдаумен
байланысты несиелеу операциялары да есеп операцияның қатарына кіреді.
Есеп айырысу операциялары – қаржыны клиенттің есеп шотына есептеу
немесе оны шоттан шығару, оның ішінде клиенттің контрагенттерінің алдындағы
міндеттемелерін өтеумен байланысты операциялар.
Бос қаржыны депозитке жұмылдырумен қатар несиелеу және есеп айырысу
операциялары банктің өте маңызды операциялары болып табылады.
Кассалық операциялар – қолма-қол ақша беру немесе оларды қабылдаумен
байланысты операциялар. Кеңейтіп айтқанда бұл қолма-қол ақшаның
қозғалысымен, қаржыларды қалыптастыру, орналастыру және пайдаланумен
байланысты операциялар деуге болады.
Инвестициялық, қорлық операциялар – банктің күрделі қаржысын бағалы
қағаздарға салу және басқа құрамдармен бірігіп шаруашылық жүргізу үшін
жарнаға салумен байланысты операциялар. Бұл жерде ескеретін нәрсе
Қазақстандағы банктер және банк қызметтері туралы Заңның сегізінші бабына
сәйкес, Қазақстандағы банктерге пайда табу үшін, басқа шаруашылықтардың
негізгі капиталына жарна салуына болмайды.
Кепілді операциялар – кепілдеме беру, белгіленген жағдай болғанда,
клиенттің үшінші тұлғаға берешегін өтеу операциялар. Сонымен қатар,
банкінің активтік операциялары: қауіптілік дәрежесіне қарай – қауіпті және
қауіпті – бейтарап операциялары; орналастыру түріне қарай: бірінші және
екінші; пайдалылық дәрежесіне қарай: пайда келтіруші және пайда келтірмеуші
операциялар болып та бөлінеді.
Коммерциялық банктердің активін 4 категорияға жіктеуге болады:
Сурет 1-Коммерциялық банктердің активтерінің құрылымы.
Активтердің құрылымы тек қана активтер көлемі мен сыртқы жағдайлармен
ғана емес, сонымен бірге нақты банкінің активтерінің сапасын жоғарлату
бағытындағы банктің саясатымен де анықталады. Бұнда активтерді брутто-
активтері және нетто-активтеріне бөледі.
Брутто-активтерінің құрылымы:
– Табыс әкелмейтін активтер – басқа біреудегі корреспонденттік шоттар,
ақшалай қаражаттар, негізгі қорлар, материалдық емес активтер,
дебиторлар, бюджеттік және бюджеттен тыс қорлардың қаражаттарын
қолдану, капитал салымдарын қаржыландыру, капиталдық шығындар, ағымдық
шығыстар,
– болашақ кезеңдегі шығыстар, бағалы қағаздар мен валюталар
қаражаттарды қайта бағалау, есепті жыл мен өткен жылдардың шығындары.
– Табыс әкелетін активтер – клиенттердің, банктердің, халықтың ұзақ
мерзімді, қысқа мерзімді, орта мерзімді ссудалары, ссуда мен пайыз
бойынша мерзімі өтіп кеткен қарыздар, факторинг, клиринг, қатысу,
бағалы қағаздар, берілген кепілдер.
– Брутто-активтерінің барлығы – нетто балансының құрылымында активтер,
реттеуші, жинақтаушы және транзитті шоттарының көлемінде қысқартылады.
Нетто-активтерінің құрылымы:
– Табыс әкелмейтін активтер – басқа банктердегі корреспонденттік
шоттар мен ақшалай қаражаттар, қалдық құны бойынша материалдық
емес активтер мен негізгі құралдар.
– Табыс әкелетін активтер – клиентке, банктерге және жеке
тұлғаларға берілген ссуда бойынша шығындарды жабатын резервтерді
шегеріп тастағандағы ұзақ мерзімді, орта мерзімді, қысқа
мерзімді ссудалар алдын-ала құрылған резервтің есебінен бағалы
қағаздардың құнсыздануын шегеріп тасталған факторинг пен лизинг.
Бағалы қағаздар да осылай есептелген.
– Нетто-активтерінің брутто-активтеріне қатынасы бірінші орында
активтер сапасына тәуелді рационалды активтерінің құрылымы туралы
мәлімет береді.
Коммерциялық банктердің клиенттеріне беретін қарызын біраз белгілерге
байланысты топтастыруға болады:
– Борышқордың типіне байланысты – кәсіпорынға, үкіметке және жергілікті
үкімет органдарына, халыққа, басқа банктерге берілетін қарыз;
– Пайдаланылатын мерзіміне байланысты – қысқа мерзімді (1 жылға дейін),
орта мерзімді (1 жылдан 5 жылға дейін), ұзақ мерзімді (5 жылдан
жоғары);
– Қызмет ету ортасына байланысты - өндіріс аясына берілген қарыз және
айналыс аясына берілген қарыз;
– Борышқордың қай салаға тиістілігіне қарай - өнеркәсіпке, саудаға,
ауылшаруашылығына, транспортқа берілетін қарыз;
– Қамтамасыз етілу бойынша – кепілді, қорғаулы, қауіпсіз және
қамтамасыз етілмеген;
– Өтеу тәсіліне қарай - бір уақытта және бөлшектеп өтелетін қарыз.
– Несиені банктер несиелеудің мына негізгі принциптері сақталғанда ғана
береді: қамтамасыздық, қайтарымдылық, мерзімділік, төлемділік және
мақсаттылық.
Банктердің несие беру операциялары тобына факторинг және лизинг
операциялары да кіреді. Факторинг деген өнімдерді сату процесінде
контрагенттердің арасында туындайтын төленбеген қысқа мерзімді қарыз
тапсырысын банкке сату. Бұл жағдайда банк өнімді сатып алушыдан төлеуді
талап ететін құқыққа ие болады. Коммерциялық банктердің келесі маңызды
операциясы бағалы қағаздармен жүргізіледі: банк өз портфелі үшін бағалы
қағаздарды сатып алу, жаңадан шығарылған бағалы қағаздарды ұстаушылар
арасында алғашқы орналастыру, клиенттің тапсыруы бойынша бағалы қағаздарды
сатып алу және сату, бағалы қағаздар шығаруға қарыз беру. Ондай бағалы
қағаздар жай және артықшылықты акциялар, облигациялар, мемлекеттік қарыз
міндеттемелері, вексельдер және қағаздар болуы мүмкін. Мысалы, банктің
вексельдермен жүргізген актив операциялар: есептеу және қайта есептеу
операциялары, несие беру, акцепт бойынша операциялар, инкассациялау,
вексельдік кепілдік беру және операциялар.
Банктердің бағалы қағаздарды инвестициялауының басты мақсаты –
дивидент және процент түрінде қосымша пайда табу. Бағалы қағаздардың
табыстылығы оларды өтеу мерзіміне тікелей байланысты. Бағалы қағаздарды
өтеу мерзімі қысқа болса, оның нарықтық бағасы тұрақты болады. Ал мерзімі
ұзақ болған сайын бағалы қағаздардың курсы жиі өзгереді. Сондықтан
коммерциялық банктер үшін қысқа мерзімді бағалы қағаздарға ақша жұмсау ұзақ
мерзімді қағаздарға ақша салудан гөрі тиімділеу.
Сонымен коммерциялық банктердің активінің бұрыннан қалыптасып және
қазіргі кезде өрістеп келе жатқан негізгі бағыты – несие беру операциясы
және бағалы қағаздармен операция. Бұл операциялар банк балансының 80%
құрайды. Бұдан басқа банктер кассалық, акцептік, шетел валютасымен,
қозғалмайтын мүліктермен, сондай-ақ делдалдық операциялар жүргізеді. Олар
бір-бірімен тығыз байланысты. Әсіресе актив және пассив операциялары бір-
біріне тәуелді. Себебі коммерциялық банктер негізінен өзгенің капиталымен
қызмет жасайды, сондықтан банк қаражатын несиеге беру және инвестициялау
масштабы көбіне банктің уақытша бос капитал мен жинақтарды тарту қабілетіне
байланысты.
Активтерді орналастыру проблемасыны шешу жолы - жоғары табыс әкелетін
активтерді сатып алу болып табылады.
Банкті ақылды басқарушының шарты клиенттің талаптарын қанағаттандыра
алатын қаражаттардың болуы және оны қанағаттандыра алу қабілеті болып
табылады.
Банкирлер несиеге деген сұрауларды қанағаттандыруға және алынған
салымдарды төлеуге қолданған бірінші активтерге ерекше көңіл бөледі. Бұл
банктің өтемпаздығының басты көзі. Бірінші резервтерге сейфтегі және
чектегі қолма-қол ақшалар, инкассалау кезіндегі төлем құжаттары, басқа
банктегі корреспонденттік шоттағы қаражаттар, Ұлттық банктің резервтік
шотындағы қаражаттар жатады.
Екінші резервтерге қолма-қол ақшаға айналдыруға болатын жоғары
өтемпазды табысты активтер жатады. Оларға ссудалық шоттағы қаражаттар мен
бағалы қағаздар портфелін құрайтын активтер жатады.
Бірінші және екінші резервтердің көлемін анықтағаннан кейін банк
клиенттерге ссуда бере алады. Ссудалар – бұл банк активтерінің ең басты
бөлігі, ал ссудалардан түскен табыстар – банктің пайдасының ең ірі бөлігі.
Активтерді бөлу әдісі банкке қажетті өтемпазды активтік көлемі
қорлардың тарту көздеріне тәуелді екенін бекітеді. [10]
Осы әдістің көмегімен міндетті резервтер нормасы мен олардың айналу
жылдамдығына сәйкес қаражаттардың көздері шектеледі. Мысалы, талап
етілгенге дейінгі салымдардың міндетті резервтер нормасы мен айналым
жылдамдығы мерзімді салымдарға және басқаларға қарағанда жоғары.
Бұл модель бойынша банктің ішінде банктер болады – талап етілгенге
дейінгі салымдар банкі, жинақ салымдар банкі, мерзімді салымдар банкі және
негізгі капиталдың банкі. Бұл жерде әр орталықтан қаражаттардың қозғалысы
ерекшеленеді. Талап етілгенге дейінгі салымдар өтемпазды активтер ең
жоғарғы жабылуды қажет ететіндіктен, талап етілгенге дейінгі салымдар
орталығынан қаражаттардың маңызды бөлігі бірінші резервтерге, қалған бөлігі
мемлекеттік бағалы қағаздарды инвестициялау жолымен екінші резервтерге, ал
қалған аз бөлігі қысқа мерзімді ссудаларды беруге жөнелтіледі. Бұл әдістің
оң жағы - өтемпазды активтердің үлесін азайту және қосымша қаражаттарды
ссуда мен инвестицияларға салу болып табылады, ал ол пайда нормасын
үлкейтеді.
Қаржаттардың құралу көздері Қаражаттарды
орналастыру
Сурет 2 – Табыстылықты басқару тәсілі
Екі әдіс те қолда бар қаражаттарды оларды пайда әкелетіндей етіп
орналастыруды көрсетеді.
Қаражаттардың құралу көздері Қаражаттарды
орналастыру
Сурет 3 – Банктің пайдасын бөлу әдісі.
Пассив операциялары – олар өз қарауына әр түрлі салымдарды тартып,
басқа банктерден несие алып, өзінің бағалы қағаздарын шығарып және сол
сияқты басқа да қаражат тарту операцияларын жүргізіп, банк қорын құру және
оны ұлғайту операциялары. Олар банк балансының пассивінде көрсетіледі.
Пасcив операциялары тарихи дәстүр бойынша актив операцияларына қарағанда
алдымен жүргізіледі, себебі актив операцияларын жүргізу үшін белгілі бір
қор мөлшері қажет.
Пассив операцияларына мыналар жатады:
– Салым қабылдау (депозиттер);
– Клиенттерге шоттар (оның ішінде корресподенттік банктерге) ашу және
оларды жүргізу ;
– өзінің бағалы қағаздарын шығару (облигация, вексель, депозиттік және
жинақ сертификаттары);
– банкаралық несие алу, оның ішінде орталықтанған несие ресурстарынан;
– репо операциялары;
– еуровалюталық несие алу.
Пассивті операциялардың алғашқы екеуімен қаржылық ресурстар
құрылады. Қалған екеуімен ресурстардың екінші ірі тобы – заемдық және
тартылған несиелік ресурстар құрылады.
Коммерциялық банктердің пассивті операцияларының 4 формасы бар:
Сурет 4- Коммерциялық банктердің
операцияларының құрылымы.
– жарғылық капиталдағы жарна (бірінші иеленушілерге пайлар мен
акцияларды сату);
– банктің пайдалылығынан қорларды қалымтастыру мен ұлғайтуға аударулар
жасау;
– депозиттік операциялар (клиенттен алынатын қаражаттар);
– депозиттік емес операциялар;
Банктің капиталы өз қаражаты, тартылған қаражат және эмиссияланған
қаражаттардан құрылады. Банктің өз қаражатына акционерлік және резервтік
капиталы, сонымен бірге бөлінбеген пайда жатады. Акционерлік капитал немесе
жарғылық қор бағалы қағаздар нарығында акцияларды орналастру арқылы
жинақталады. Жарғылық қордың мөлшері, оны қалыптастыру және өзгерту банктің
жарғысында көрсетілген. Жарғылық капиталдың сомасы заңмен шектелмейді,
дегенмен банктің тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін орталық банк оның төменгі
аз мөлшерін бекітеді. Батыс елдерінің коммерциялық банктерінің жарғылық
капиталы 10-15 млн. ЭКЮ болады. Жарғылық қорды ұлғайту акционерлер қаражаты
есебінен, сондай-ақ өз қаражаты, акционерлердің дивиденттері және пайда
есебінен жүзеге асырылуы мүмкін.
Коммерциялық банк кәсіпорындардың, ұйымдардың, мекемелердің, халықтың
және басқа банктердің қаражаттарын тартуы мүмкін. Тартылған ресурстар
белгіленген мерзіміне қара басқарылатын ресурстар және ағымдағы пассивтер
болып бөлінеді.
Басқарылатын ресурстар банкке тартылған мерзімдік депозиттерді және
банкаралық несиелерді біріктіреді.
Ағымдағы пассивтер есептесу, ағымдағы және корреспонденттік шоттардағы
қалдықтардан құрылады
Салым – ол белгілі бір шартпен иесінің банкке сақтауға салған ақша
қаражаты. Ол қолма-қол ақша немесе ақшаның қолма-қол емес формасында,
ұлттық немесе шетел валютасында салынуы мүмкін.
Ақша қаражаттарын салымға тарту депозиттік операциялар деп аталынады.
Банктер үшін депозит олардың пассив операцияларының басты түрі, сондықтан
ол активтік несие операцияларын жүргізудің негізгі ресурсы.
Салымдар әртүрлі белгілерге байланысты жіктеледі. Салушысына қарай
депозиттер жеке және заңды тұлғалардың депозиттері болып бөлінеді.
Пассивті несиелік бірінші кезекте депозит операциялар жатады.
Депозиттік операциялардың субьектісі ретінде қатысушылар:
– мемлекттік кәсіпорындар мен ұйымдар;
– мемлекеттік мекемелер;
– кооперативтер;
– акционерлік қоғамдар;
– шетел компаниялары қатысқан аралас кәсіпорындар;
– партиялық және отандық ұйымдар мен қорлар;
– қаржылық және сақтандыру компаниялары;
– инвестициялық және трасталық компаниялар мен қорлар;
– жеке тұлғалар және оның бірігуі;
– банктер және басқа да несиелік мекемелер.
Банктен алу мерзіміне қарай депозиттер бөлінеді:
– талап еткенге дейінгі депозиттер
– мерзімді салымдар.
Талап еткенге дейінгі депозиттерге қаражат толық немесе бөлік-бөлікпен
салынып және иесінің талабы бойынша дәл сол сияқты жолмен алынады. Бұл
депозиттер клиент ашқан әртүрлі шоттарда орналастырылып, қолма-қол ақша
және қолма-қолсыз ақша есеп айырысуға алынуы мүмкін. Талап еткенге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
I. Банктің пайдасын басқарудың экономикалық 7
негізі ... ... ... ... ... ...
1.1 Банктің пайдасын басқарудың мәні және негізгі бағыттары 7
... ... ... ..
1.2 Банктің пайдасының негізі және оның 16
қолданылуы ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3 Коммерциялық банктердің пайдасының қолданылуын басқару стратегиясы. 27
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...
II. Қазақстан Халық Банкі АҚ тәжірибесіндегі банктің пайдасын талдау 32
2.1 Қазақстан Халық Банкі АҚ-ның басқару жүйесінің тиімділігін
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 32
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
2.2 Қазақстан Халық Банкі АҚ-ның пайдасын 39
талдау ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Банк қызметінің негізгі 49
бағыттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..
III Банктің пайдасын басқаруды жетілдіру 55
3.1 Банктің пайдасын басқаруды ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
3.2 Банктің пайдасын арттыру жолындағы тәуекелдер 64
... ... ... ... ... ... ... ... . 68
3.3 Банктің пайдасын қолдануды жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
Пайдалынған әдебиеттер 76
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 78
Кіріспе
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің
Қазақстан–2030 атты халыққа жолдауында үшінші ұзақ мерзімді басымдық
ретінде шетел инвестицияларының деңгейі жоғары, дамыған нарықтық
экономикаға негізделген экономикалық өсуді көрсетеді. Бұл басымдықты жүзеге
асыру үшін инфляцияны қолайлы деңгейге түсіре отырып, стратегиялық күшті
ілгерілуге бағытталу көрсетіледі. Бұл орайда, таяудағы жылдарда назарды
экономиканың нақты секторына, оны сауықтыруға, фискалды және монетарлық
қатаң шектеулер жағдайындағы өсу мен күшті әлеуметтік саясатқа аударылады
деп көрсетілген [1].
Жалпы коммерциялық банктің қаржылық жағдайын анықтауда банктің
негізгі көрсеткіштерін және капиталдың сәйкестілігін, активтердің сапасын,
басқаруды, табыстылығы мен өтімділігін талдау қажет.
Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктер өз қызметінде 1995
жылы 30 наурызда қабылданған Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі және
1995 жылдың 31 тамызында қабылданған Қазақстан Республикасындағы банктер
және банктік қызмет туралы Қазақстан Республикасының заңдарын басшылыққа
алады.
Коммерциялық банктің ресурстарын талдау барысында негізгі бірнеше
мәселе қарастырылады:
- банктің табысының деңгейі, оның деңгейі банк капиталын құруға және
қолдануға жеткіліктігі;
- табыстардың үрдісі, қазіргі экономикалық жағдайда оның келесі жылда
жоғарылауы немесе төмендеу мүмкіндігі;
- табыстардың тұрақтылығы, егер нарықтық пайыз мөлшерлемелерінің
жоғарлаған немесе төмендеген жағдайында ол тұрақты болып қалу мүмкіндігі.
Дипломдық жұмыстың зерттеу дәрежесі. Коммерциялық банктің қаржылық
нәтижелерін қалыптастыру, оның табыстары мен шығыстарының ерекшеліктері
және оны тиімді реттеу мәселелеріне экономикалық ғылыми әдебиеттерде,
С.Б.Мақыш, Е.Хамитов, Қ.Қ.Ильясов және экономистер өздерінің ғылыми
еңбектерінде көп көңіл бөлген.
Бүгінгі таңдағы банк ресурстары нарығының құрылуында көптеген
ерекшеліктері бар деуге болады. Коммерциялық банктердің қызметінің
тұрақтылығы үшін, ең бастысы, олардың баланстары өтімді болу керек, ал оның
қамтамасыз етілуі, банктің ресурстар мен несиелік жұмсалымдар арасындағы
көлемі және мерзімі бойынша тепе-теңдіктің сақталуын талап етеді.
Диплом жұмысы тақырыбыың өзектілігі. Шетел банктердің тәжірибесіне
қарағанда, банк қызметінің алға басуын қамтамасыз ететін стратегиялық
бағдарланумен қатар, коммерциялық банктердің пайдасын басқару
белсенділігінің дәрежелерін бөлек қарау керек. Жалпы айтқанда, табыстылық
деген ұйымдастыру мен басқарудың оңтайлы жүйесі. Осыған байланысты банктің
пайдасын басқару деген сөз, банктің және оның ұжымының қызметтерін
ұйымдастыру және басқару жүйесі деуге болады.
Қазақстан Республикасындағы банк секторының дамуы нарықтық
механизмінің ең табысты және тұрақты элементтерінің бірі болып табылады.
Біздің банк жүйеміз ТМД елдерінің ішінен алдыңғы қатарлы деп саналып,
Ресейдің банк жүйесінен кейбір көрсеткіштер бойынша озып шығады. Сондықтан
банктің пайдасын басқару проблемаларын ашып көрсету өзекті болып саналады.
Сондықтан коммерциялық банктердегі табыстылықты басқару бүкіл банктің
дамуын, оның болашақтағы табысы мен алатын орнына қатысы бар.
Дамыған елдерде банктің пайдасын басқаруды өндірістің тиімділігін
көтерудегі маңызды факторларға жатқызады. Банктің пайдасын басқару ерекше
ортасы ретінде тек дамыған нарықтық экономика жағдайында ғана пайда болады.
Банк операцияларының өркениетті елдерде қабылданған деңгейге дейін жетуі
келесі қызметтердің болуымен сипатталады: бағалы қағаздармен, несиелік
карточкалармен, валютамен жүргізілетін операциялар, басқа банктер мен
коммерциялық құрылымдардың акцияларын тарату мен үнемдеуге көмектесу,
клиенттерге олардың қаражаттарын рационалды түрде салуға, инвестициялық
жобаны бағалауға көмектесу, лизинг, факторинг басқа да қызметтер. Нарықтық
экономика несиелік мекемелер арасындағы қаржылық нарықтағы нақты бәсекеге
негізделген, кәсіпорындарды мемлекеттік қаржыландыруға көшетін, инфляцияға
әкелетін, нақты инвестициялық жобалар мен бизнес – жоспарларды нарықтық
механизммен несиелендіру, жаңа тауар массасын құруға көзделген банк
менеджментісіз болуы мүмкін емес.
1991 жылы Қазақстан халқының тарихи тағдырында өзгерістер болды. Ел
нарықтық экономикалық қайта құрулар жолында халық бірлігіне, әлеуметтік
әділеттілігін және қоғамның барлық күштерінің бірігуінің принциптеріне
негізделген тәуелсіз, егеменді мемлекет құруға бет алды. Бұл баламасы жоқ,
революциялық қадам болды: социалистік әкімшіл - әміршіл басқару негізінде
Қазақстан Республикасындағы экономикаға пара – пар жаңа шаруашылық жүйесін
құру.
Бүгінгі таңда көптеген қиыншылықтар артта қалды деп қанағатпен
айтуға болады. Реформалардың таңдалған бағыттарын тұрақты сақтаудың
нәтижесінде дағдарыс бағындырылды. Соңғы жылдарда өнеркәсіптік және
ауылшаруашылықтық өндіріс көлемінің өсуі байқалды; жекеленген кәсіпорындар
өздерінің өндірістік күш – қуатын қайтадан қалыптастыруда; шағын және орта
бизнес дамуда; басқа да өмірлік маңызы бар орталарда жұмыстар жақсартылуда.
Осыған байланысты төлем балансының оң сальдосына қолымыз жетті, инфляция
деңгейі біршама төмендеді, ұлттық валюта – теңгенің бағамы тұрақталынды,
мемлекеттің қаржылық жағдайы жақсарды. Нарықтық инфрақұрылым
жетілдірілгендіктен ақша – несие операцияларында, банктік жүйесінде банк
менеджментінің қажеттілігі артты.
Бұл жұмыстың мақсаты болып дамудың қазіргі кезеңінде банктің пайдасын
басқаруды зерттей отырып, банктің даму бағыттарын ұсыну,банктің пайдасын
қалыптастырудағы проблемаларды шешу және қаржылық нәтижелерін реттеу
бағыттары мен ғылыми-тәжірибиелік ұсыныстары қарастырылды.
Ал дипломдық жұмыстың міндеттері:
– банктің пайдасын басқару түсінігін қарастыру;
– шетел мемлекеттеріндегі банктің пайдасын басқару тәжірибесін
зерттеу;
– Қазақстан Халық Банкі АҚ мысалында банктің пайдасын басқаруды
талдау.
Дипломдық жұмыстың тақырыбын зерттеу барысында қаржылық-экономикалық,
экономика-статистикалық, жалпы диалектикалық, салыстырмалы-статистикалық,
аналитикалық, логикалық, топтастыру сияқты әдістер қолданылды.
Зерттеу жұмысының жаңалығы: коммерциялық банктердің пайдасын оқып-
үйрену, сондай-ақ олардың банк процесінде қолданылуы. Сонымен қатар олардың
одан әрі қолданылуын және пайдасын өсіру мақсатында банктік қызметті
басқаруды жетілдіру жолдары ұсынылған.
Зерттеу пәні ретінде қазіргі кезде банктердің пайдасы мен оның
қолданылуы тәжірибелері қарастырылады.
Зерттеу объектісі Қазақстан Халық банкінің пайдасы мен оның қолданылуы
болып табылады.
Зерттеу жұмысының әдістемелік және теориялық негізінде диплом жұмысын
жазу барысында Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет
туралы заңдық күші бар Қазақстан Республикасының Президентінің жарлығы,
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкісінің нормативтік-құқықтық актілері
мен статистикалық деректері, отандық және шетелдік оқу әдебиеттері,
мерзімді басылымдар да жарияланған банктің білікті мамандарының еңбектері
және Қазақстан Халық Банкі АҚ-ның мәліметтері пайдаланылды.
Жұмыстың тәжірибелік негізі. Қазақстан Республикасының Қазақстан Халық
Банк АҚ-ның кіріс және шығыс операциялары қарастырылды. Бұдан басқа
автордың банктің пайдасын тиімді басқару жөніндегі ой-пікірлері ұсынылды.
Диплом жұмысының құрылымы мен көлемі. Диплом жұмысы кіріспеден, жалпы
мәліметтерден,экономикалық,басқарма лық талдаудан қорытындыдан және
пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші бөлімде банктің табысы мен шығысының мәні мен негізгі түрлері,
олардың ерекшеліктері қарастырылған.
Екінші бөлімде Қазақстан Халық Банкі мысалында банктің қаржылық
нәтижелеріне, оның ішінде негізгі қаржылық көрсеткіштері мен нәтижелеріне
талдау жасалған.
Үшінші бөлімде банк пайдасын қалыптастырудағы проблемалар мен оларды
шешу жолдары ұсынылған. Жұмысты зерттеу нәтижелері қорытындыда
қарастырылған.
1 Банктің пайдасын басқарудың экономикалық негізі
1. Банктің пайдасын басқарудың мәні және негізгі бағыттары
Қазақстанда 1996 жылдың аяғына қарай банк жүйесінің кризисі пайда
болды. Банктің капиталының жеткіліктілігінің 20-25% төмен коэффициентте
болды және 13 банкте теріс капитал болды. Бұл мағлұматтар банктің пайда
болған жағдайда дұрыс бағыт таба алмағандығын және банктің пайдасын басқару
әдістерін білмегендігін көрсетеді. Дамыған елдерде банктің пайдасын басқару
өндірістің тиімділігін көтерудегі маңызды факторларға жатқызады.
Шетел банктердің тәжірибесіне қарағанда, банк қызметінің алға басуын
қамтамасыз ететін стратегиялық бағдарланумен қатар, олардың менеджменттік,
маркетингілік белсенділігінің дәрежелерін бөлек қарау керек. Тікелей
айтқанда, маркетинг деген ұйымдастыру мен басқарудың оңтайлы жүйесі.
Осыған байланысты банктік менеджмент деген сөз, банктің және оның ұжымының
қызметтерін ұйымдастыру және басқару жүйесі деуге болады.
Банк пайдасын басқару – тәуекел тұсында және банк балансының
өтімділігін қамтамасыз ете отырып, банк пайдасын арттыруды білдіреді. Банк
пайдасын басқару жүйесі бір-бірімен байланысты мынадай элементтерден
тұрады:
- пайданы басқаруға қатысушы банк бөлімшесін анықтау;
- банктің пайдасын табыстары мен шығыстарын жоспарлау;
- банк қызметінің пайдалылық деңгейін бағалау тәсілдерін қолдану;
- банк пайдасын ағымдағы әдістерін анықтау.
Банк пайдасын басқаруға біріншіден, әртүрлі бөлімшелер: жетекші
ұйымдар, департаменттер, басқармалар, бөлімдер қатынасады; екіншіден,
қазынашылыққа қатысады; үшіншіден, банк бухгалтериясы; төртіншіден, банктің
ішкі бақылау бөлімдері қатысады.
Банк пайдасын басқарудың маңызды элементтерінің біріне банктің
пайдасын бағалау жатады.
Оның тәсілдеріне мыналар жатады:
- банк табыстарын, шығыстарын, пайдасының көздерін құрылымдық талдау;
- банктің табыстары мен шығыстарының өсу қарқынының өзара қатынасын
және динамикасын талдау;
- қаржы коэффициенттері негізінде банк қызметінің нәтижелерін
бағалау;
- банк табыстылығы мен пайдалылығын факторлық талдау жатады.
Коммерциялық банктердің табыс көздеріне мынадай банктік бизнес
түрлерін жатқызуға болады:
- несие бизнесі;
- дисконттық бизнес;
- сақтау бизнесі;
- банктік кепіл хат беру қызметі;
- бағалы қағаздармен жасалатын бизнес;
- салымдар қабылдау және клиенттердің тапсырмасы бойынша
операцияларды жүзеге асыру бизнесі;
- басқа банктермен корреспонденттік қатынасқа негізделген бизнес;
- дәстүрлі емес қызметерді көрсету бизнесі.
Несие бизнесі екі элементтен тұрады: клиенттерге ссудалар беру және
бос ресурстарды басқа коммерциялық банктерге уақытша пайдалануға пайыздық
сыйақы беру. Несиелік бизнестің екінші бөлігі кейде банкаралық несие, кейде
басқа банктегі депозит түрінде болуы мүмкін. Несиелік бизнестен пайыз
нысанында табыс түседі [2].
Дисконттық бизнес төленбеген вексельдерді, чектерді және талаптарды
банктің белгілі бір төменгі бағамен дисконт негізінде сатып алуын
сипаттайды. Дисконт бизнесінің түріне факторинг операциясы жатады.
Факторинг операциясы айналымды және айналымсыз болуы мүмкін. Бірінші
жағдайда, банк төлеушінің төлемеген міндеттемесін қаражатты алушыдан талап
етуге құқылы. Ал екінші жағдайда, банктің ондай құқығы жоқ, бірақ ол ондай
операциядан түсетін жоғары сыйақы үшін тәуекелге барады. Факторингтік
операциядан түсетін сыйақының жоғары болуы, өнімді сатудан түсетін
жабдықтаушының табысын азайтады.
Мұндағы табыс екі элементтен тұрады:
1) сатып алғаннан төлемнің түсуі арасындағы аралықта банктің несиелік
ресурсын пайдаланғаны үшін клиенттің пайызы;
2) факторинг операциясының түріне байланысты тәуекелге сәйкес шамасы
ауытқып отыратын комиссиондық сыйақы.
Факторинг операциясындағы комиссия пайызбен белгіленетіндіктен,
факторингтік операциядан түсетін табысты банктің пайыздық табысына
жатқызады.
Сақтау бизнесі банктің трасталық және агенттік қызметтеріне
негізделеді. Бұл бизнес клиенттің мүлкін басқарғаны үшін немесе осы мүлікке
байланысты клиенттің тапсырмаларын орындағаны үшін алатын комиссия
нысанындағы табыс түрінде банкке табыс әкеледі. Траст келісімшарты
негізінде банк клиентке шоттағы қаражатын табыс тіркелетін активтерге
орналастыратындығына міндеттеме алады [3].
Бағалы қағаздармен бизнес мынадай элементтерден тұрады:
1) банктің өзінің бағалы қағаздарын шығару;
2) оларды нарыққа сату;
3) кәсіпорындарды жекешелендіруге байланысты қызмет көрсетуде басқа
эмитенттердің бағалы қағаздарымен қайталама нарықтағы операциялары.
Мұндай бизнестен түсетін табыстар төмендегідей көзден құралады:
1) өзінің және басқа эмитенттердің бағалы қағаздарын сату барысында
бағамдық айырмадан;
2) жекешелендіруге байланысты көрсеткен қызметі (жекешелендірілген
кәсіпорынның есебін талап етілетін стандартқа жеткізу, оның құнын бағалау,
акцияларын шығару және орналастыру, реестр жүргізу) үшін комиссия.
Банктің кепіл беруі клиенттерге есеп айырысу үшін және несие алу үшін
банктің әртүрлі нысанда берген кепіл хаты мен кепілдемесінен түсетін
ақшалай сыйақы түріндегі табыс әкелетін банктің қызметін сипаттайды. Егер
клиент банкі үшін оның атын шығаратын клиенттердің қатарында болса, банк
оған ақысыз кепіл хатын беруі мүмкін [4].
Салымдар қабылдау және клиенттердің тапсырмасы бойынша операцияларды
жүзеге асыру бизнесі банкке мынадай нысандарда табыс алуға мүмкіндік
береді:
1) комиссиондық сыйақылар:
- шот ашқаны үшін;
- шотты жүргізгені үшін;
2) белгілі бір мезгіл ішінде белгіленген комиссия;
3) айналымнан алынатын комиссия:
- шот бойынша операциялар туралы көшірме бергені үшін;
- шотты жабу үшін;
- қолма-қол ақша беруге немесе есеп айырысуға байланысты операцияларды
жүргізгені үшін;
4) банктің корреспонденттік қатынас бойынша басқа банктердегі
корреспонденттік шоттарындағы пайыздық қалдық үшін алынатын пайызды;
5) дәстүрлі емес табыс түрлері банктің лизингтік, ақпараттық, кеңес
беру, валюта айырбастауға байланысты, клиенттерге оқытып үйреткені үшін
алынатын табыстар.
Мұндағы лизингтік операциялардан түсетін табысқа: лизингтік төлемдер,
пайыздық төлем және комиссия жатады.
Банктің барлық табысын үш топқа бөлуге болады:
1) пайыздық табыстар;
2) банктік қызмет көрсетуден алатын комиссиялар;
3) басқа да табыстар (бағамдық айырма, яғни баланстық құны мен
нарықтық құны арасындағы айырма, алынған айыппұлдар, өсімақыла).
Пайыздық табыс пен комиссиялармен ұштасуы мүмкін.
Несиелік пайыз – пайыздық табыстың басты сөзі ретінде банктің берген
ссудалары үшін қарыз алушылардың төлейтін төлемі болып табылады.
Несиелік пайызды мынадай белгілерге байланысты жіктеуге болады:
- несие нысанына қарай: коммерциялық, банктік, тұтыну несиелерінің
пайызы;
- несиелік мекеменің түріне байланысты: Орталық банктің есепке алу
пайызы, банктік, ломбардтық;
- несие мерзіміне қарай: қысқа мерзімді ссудалар бойынша пайыз, ұзақ
мерзімді ссудалар бойынша пайыз;
- несие түріне байланысты овердрафт бойынша айналым құралдарына
берілген ссудалар, вексельдерді есепке алу, мақсатты ссудалар бойынша
пайызы;
- операциялар түрлеріне қарай: ссудалар бойынша пайыз, банкаралық
несиелер бойынша пайыз, депозиттік пайыз;
- есептеу тәсіліне қарай: жай және күрделі, қарапайым және тура.
Комиссия – банктік операция үшін сыйақы, латын тілінен аударғанда
тапсырма дегенді білдіреді. Оның мөлшеріне көрсетілетін қызметтердің
өзіндік құны мен қажетті пайда жатады.
Табыс көздері екіге бөлінеді:
- тұрақты, оған банктік қызметтен алынатын пайыздық және пайызсыз
табыстар жатады;
- тұрақсыз, оған қайталама нарықтағы бағалы қағаздармен жасалатын
операциялардан және көзге көрінбейтін операциялардан алатын табыстарды
жатқызуға болады.
Банк активтері бұл пайда табу мақсатында банктік ресурстарды, әртүрлі
активтер бойынша орналастырылған қаражаттар.
Коммерциялық банктің активтері төрт топқа бөлінеді:
1) касса және оған теңесетін ақшалай қаражаттар;
2) берілген несиелер;
3) бағалы қағаздарға жұмсалатын инвестициялар;
4) банктің ғимараты мен жабдықтары.
Актив жеке немесе заңды тұлғаның негізгі қаражат материалдық
өндірістің қосалқы қор ақшалай қаражат қаржылай жұмсалым. Активтік
операциялар бұл банктердің табыс алу және өзінің өтімділігін қамтамасыз ету
мақсатында иелігіндегі бар ресурстарды орналастыруды жүзеге асыратын
операцияларды білдіреді. Активтік банктік операциялар өзінің формалары мен
тағайындауына қарай әртүрлі болып келеді [5].
Банктердің активтік операцияларының ең көп тараған түрлеріне мыналар
жатады:
- несиелік операциялар;
- инвестициялық операциялар;
- депозиттік операциялар;
- қаржылық операциялар;
- басқадай операциялар.
Кейбір әдебиеттерде банк активтерін олардың өтімділігі мен
пайдалылығына қарай төрт топқа бөледі:
1) алғашқы резервтер – бұл алынатын салымдарды төлеуге және несиеге
деген өтінішті қанағаттандыру үшін тез арада пайдаланылатын ең өтімді
активтер;
2) екінші реттегі резервтер – бұл банкке шамалы ғана табыс әкелгенімен
де жоғары өтімді активтер қатарына жатады. Себебі, оларды ең төменгі
тәуекелмен, кішкене ғана кешіктіріп, қолма қол ақшаға айналдыруға болады;
3) банктік активтердің маңызды бөлігі – банктің несиелік портфелі.
Банктің несиелері біршама табысты және ең тәуекелді болып келеді. Бұл топ
банктің пайдасының басты көзін құрайды;
4) инвестициялық портфель – инвестициялық портфельді қалыптастыру екі
мақсатты көздейді: банкке табыс әкелу және ұзақ мерзімді бағалы қағаздардың
өтелу мерзімінің жақын қалуына байланысты, сондай ақ оларды қысқа мерзімге
айналдыруда екінші реттегі активтерге қосымша ретінде болу.
Банктің пайдасын басқарудың негізгі мақсаты басқарудың ең оңтайлы
жүйесін қолданып, пайда табу. Бірақ, бұл банктің пайдасын басқарудың жалғыз
ғана мақсаты болуға тиіс емес. Пайда табуға тырысумен қатар, менеджмент
қоғамдық тұтыну қажеттігін қанағаттандыруға тырысуы керек. Бұл банктің
халыққа керекті тауарларды өндіру және қызметтерді көбейтуге көмек көрсетуі
керек деген сөз.
Банктің пайдасын басқарудың басты бағыты – банктердің активтері мен
пассивтерін, оның меншікті қаржысын басқару және де банк қызметіндегі
қауіптерді азайту болып табылады. Соңғы айтылған сөйлемнің маңызы зор.
Өйткені, қауіп банктің қызметімен әрқашан да қатар жүреді. Жоғарғы деңгейде
пайда табу, әрқашан да, жоғарғы деңгейде тәуекелдікпен байланысты. Көп
пайда табудың мүмкіншілігі өскен сайын, қауіптілік те өседі.
Банк менеджменті осындай жағдайда қауіп пен пайданың өзара қатынасының
ең оңтайлысын табу керек. Банктің пайдасын басқарудың негізін қалаушы
жағдай – алдына қойған мақсатын анықтау және де оған жетудің керекті
құралын дұрыс сайлау.
Банктің пайдасын басқару банктік сферадағы персоналды басқару мен банк
ісін басқарудың ғылыми жүйесін білдіреді. Ол банк ісін жүргізгендегі
тәжірибелі ғылыми басқарудың әдістеріне негізделген. (Қосымша-1)
Банктің пайдасын басқару ойлаудың ерекшеліктері мен қызметкерлердің
жүріс-тұрысын анықтайтын арнайы бизнес сферасын көрсетеді, ал ол міндетті
түрде банк менеджментінде көрсетіледі.
Банктің пайдасын басқарудың құрамы перспективті және ағымдық
жоспарлаудан, талдау, реттеу және бақылаудан тұрады. Жоспарлау арқылы
банктер перспективаға мақсат, сфера, масштаб және қызметтің нәтижелерін
құрайды, оларды құралу көздермен және шығындармен өлшейді, салыстырады.
Бұлардың бәрі қызметкердің жұмыс істейтін шекарасын анықтайтын ағымды және
перспективті жоспар-болжауларды құрудың көмегімен іске асырады.[6]
Банктің барлық бөлімшелерін қамтитын және банктің дамуының жалпы және
локальды перспективасын анықтайтын жоспарлаудың нәтижесі банктің бизнес
жоспарын құру, сонымен қатар жеке бағыттар, яғни: несиелік, депозиттік,
пайыздық, кадрлық, инвестициялық және басқа саясат бойынша оперативті
жоспарлар құру болып табылады.
Белгілі ракурста өткізілген баланстың мәндерінің талдауы банктің
жиынтық аналитикалық жұмыстардың негізін құрайды. Талдаудың басты бағыттары
болып табылады:
– Банк қызметтерінің көлемді көрсеткіштерінің динамикасын
бағалау. Оған активтер, депозиттер, банктің меншікті капиталы,
несиелер, пайда жатады. Бұл бағалау басқа банктердің аналогтық
көрсеткіштерімен салыстыру арқылы өткізіледі. Ол қазақстандық
коммерциялық банктердің жүйесінде осы банктің қай орнын
алатынын көруге мүмкіндік береді. Осындай аналитикалық
жұмыстардың нәтижесі нақты банктің даму стратегиясын дайындауға
көмек береді;
– Ресурстық базаны бағалау: көлемі, құрылымы және оның құрамды
бөліктерінің дамуының негізгі тенденциялары (меншікті капитал,
депозиттер, банкаралық несие). Талдау банк ресурстарының жеке
баптарын классификациялау, құрылымдық көрсеткіштерді есептеу,
оларды динамикада және басқа банктердің көрсеткіштерімен
салыстыру негізінде жүзеге асырылады. Ресурстық базаны бағалау
банктің депозиттік саясатын жасау үшін қолданады;
– Банктің өтемпаздығын бағалау қаржылық коэффициенттерді есептеу
негізінде, оларды динамикада критериалды деңгейлермен
салыстыру, көрсеткіштердің деңгейінің өзгеруіне әсер еткен
факторларды көру үшін жасалынады. Талдаудың материалы
өтемпаздықты басқару ауданында банктің стратегиясын және
тактикасын анықтауға көмек береді;
– Банктің пайдасын бағалау баланстың мағлұматтарын бағалау және
пайда мен шығындардың есептемесі негізінде іске асырылады.
Талдау кезінде банктің пайдалылығы мен пайдасын білдіретін
сандық және сапалық көрсеткіштердің жүйесі, активті қолдану
тиімділігі, банктің табысы мен шығысының құрылымы есептелінеді.
Осы талдаудың негізінде банктің пайдалылылығын басқару
механизмі жасалынады.
Осы байланыста өзін -өзі реттеу жүйесі, яғни банк ішіндегі реттеу
бірінші кезекте мемлекеттік қадағалау органдарымен бекітілген міндеттер мен
нормативтерді орындауға бағытталады. Банк ішінде банктің пайдасын басқару
жүйесі келесі дербес бағыттардан тұрады:
– Банктің ұйымдастырушылық құрылымын жаңарту, яғни банктің болашақтағы
дамуын қамтамасыз ету үшін ескі бөлімшелерді жаңарту және жаңаларын
ашу, мысалы, жоспарлау және маркетинг ревизиондық және аналитикалық
қызмет бөлімдері;
– Банктік қызметті басқару сапасын көтеретін шешім қабылдау
процедурасын, нұсқаулық және методикалық материалдарды жасаумен
жаңарту;
– Нақты қалыптасқан жағдайды еске ала отырып, бантік саясатты жүзеге
асырудың әдістері, мақсаттары мен басымдылықтарын дұрыстау;
– Қызметтің жеке бағыттары бойынша тәуекелдің көлемін шектеу бойынша
немесе тәуекелден қорғау үшін қосымша кепілді жүйе құрау бойынша нақты
өлшемін қабылдау;
– Кадрлық саясатты, персоналды оқыту жүйесін, банкішіндегі бақылауды
ұйымдастыруды жаңарту.[7]
Банк менеджментінің құрамы басқару сферасының жұмысында нақты көрініс
табады. Банк менеджментінің сферасы 2 блоктан тұрады: қаржылық менеджмент
және персоналды басқару.
Банктің пайдасын басқару ақшалай өнімдердің қозғалысын басқарудан,
нақты банктің мақсаттары мен міндеттеріне сәйкес оны құралудан және
орналастырудан тұрады. Банктің пайдасын басқарудың негізгі бағыттары болып
табылады:
Банк қызметінің жеке сфералары бойынша нақты банктік саясатты жасау
(депозиттер, несиелер, қызмет көрсетулер, инвестициялар), банктік
маркетинг,активті басқару, пассивті басқару, өтемпаздықты басқару,
табыстылықты басқару, меншікті капиталды басқару, несиелік портфелдерді
басқару, банктік тәуекелді басқару.
Банк маркетингінің екінші сферасы – персоналды басқару банк
қызметкерлерінің тәжірибесіне және білімді оңтайлы пайдалануға
бағытталынады. Ол еңбекті мотивациялаудан, кадрларды орналастырудан,
қызметкерлердің еңбегін ұйымдастырудан, кадрларды дайындау мен қайта
дайындау жүйесінен, еңбекті төлеу механизмінен, ынталандыру мен көтермелеу
қызметі бойынша көтерілу жүйесінен, бақылау ұйымынан, ұйымда араласу
қағидаларынан тұрады. Персоналды басқарудың ғылыми негізі болып психология
және іскерлік этика табылады, олардың көмегімен әр жұмыскерге деген
тәсілдемені дифференциациялауға, жұмыс карьерасын жоспарлау мен материалды
және моральды ынталандыруды ұйымдастыруға болады.
Шетел тәжірибесінде банкті басқару сапасына үлкен көңіл бөлінеді,
себебі оған нақты банктің және жалпы банк жүйесінің сапасы тәуелді.
Көп көңіл бұрыс маркетингінің факторларын табуға бөлінеді, оған
басшылық пен қызметкерлердің жеткіліксіз құзірет әсерінен болатын басқару
процесіндегі техникалық қателер, банкте қалыптасқан қиын қаржылық
жағдайларды әрекетті көлегейлеу, есептемені бұрмалау, тікелей алдау мен
алаяқтық жатады. Уақытында табылған бұрыс менеджменттің факторларын
мемлекеттік құзірет органдары анықтап, осындай банктерге әсер ете алады,
тіпті басшылықты жұмыс орнынан босатуға, банкті таратуға дейін барады.
Банк маркетингінің құрамы сонымен бірге банктік ұйымдардың қағидаларын
ашады. Банкті ұйымдастыру қағидаларымен оның жұмысын ұйымдастырудың
бастапқы жағдайлары, олардың функциялары мен операцияларын орындау
түсіндіріледі.
Функцияналдық қағида банкті ұйымдастырудың басты қағидасы болып
табылады. Банк ірі несиелік мекеме болып табылатындықтан оның басқару
аппараттарында несиелік бөлімшелер болуы керек, өйткені банк қолма-қолсыз
есеп айырысумен айналысады, сонымен қатар оның құрамына операцияларды
басқару кіреді. Банктің масштабы, функциялары және операциялары банктің
басқару жүйесін құрауды анықтайды.
Банкті ұйымдастырудың келесі қағидасы - оның жеке бөлімшелерінің
билікті өкілеттерінің иерархиясы. Биліктің 2 эшелоны бар. Бірінші эшелонға
банктің Басқармасы мен Кеңесі, ревизиондық комиссия мен несиелік комитеті
жатады. Ревизиондық комиссия банктің жұмысын басқарудан тұрады. Мысалы,
банкте және оның бөлімшелерінде шығыстар сметасын орындау. Несиелік комитет
банктің дербес бөлімшесі болып табылмайды, оның құрамына банк бөлімшесінің
лауазымды тұлғасы, сонымен қатар банктің Кеңесімен бекітілген
кандидатуралар кіреді. Комитет басқарушылық шешімдердің сапасының жақсаруы
мен деңгейінің көтерілуіне жауап береді; несиелік операциялар сферасында
стратегияны анықтау несие саясаты үлестіреді және қағидалы сұрақтар бойынша
шешім қабылдайды. Комитет өз қызметінде несиелік операцияның дамуының
стратегиялық және тактикалық міндеттерін анықтайды, несиелік операцияларды
есептеу мен жүргізу бойынша негізгі нормативті-методикалық құжаттарды
қарастырады, банктің филиалына қаржылай көмек беру туралы, ірі несиені беру
туралы шешім қабылдайды, несиелік операциялар бойынша пайыздық
мөлшерлемелердің деңгейін бекітеді.
Президенттік сарапшы кеңесі биліктің бірінші эшелонына жатады, бірақ
ешқандай биліктік өкілеттігі жоқ. Оған білімнің әртүрлі салаларының
өкілдері кіреді. Сарапшы кеңес экономиканы дамытудың ірі сұрақтары бойынша,
банктің және мемлекеттің саясаты бойынша консультация береді,
пропорционалды даму концепциясын жасағанда іске араласады, ғылыми шара
дайындауға, персоналдық квалификациясын жоғарлатуды ұйымдастыруға көмек
көрсетеді.
Банктің бөлімшелерінің бағынышты жүйеде екінші эшелонға банктің
клиентіне қызмет көрсететін барлық басқарма мен бөлімшелер және барлық
службалар жатады (әкімшілік-шаруашылық бөлім, заңды бөлім, кадрлар бөлімі).
(Қосымша 4)
Банктің пайдасын басқаруды ұйымдастыру басқа қағидаларға да сәйкес
келу керек – қойылған мақсатқа сәйкес келу қағидасы. Банктің мақсаты
өзімізге белгілі максималды пайда табу болып табылады. Сондықтан кез-келген
банктің жұмысы, банктің табысы әрқашан шығыстан жоғары болатындай
ұйымдастырылуы қажет. Бұл жаңа клиенттерді тартумен, банктік операцияларды
орындаумен айналысатын басқару аппаратының қызметкерлердің топтарымен
жүзеге асырылуы банк үшін сыртқы орта шартын сәйкес және банктің жақсы
қызмет істеуін қамтамасыз ететің ұйымдастырушылық құрылымын құру өте
маңызды.
Басқарудың оңтайлы қағидасы банктің дамуын қамтамасыз етуін білдіреді.
Мысалы, жаңа қызмет көрсетулерді енгізу, нарықты зерттеу, шығындарды
қысқарту.
Банктің пайдасын басқаруды ұйымдастыру жүйесі бақылауды ұйымдастыру
қағидасына сәйкес келу керек. Мұнда міндетті элементі Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банктің нормаларына сәйкес операцияның заңды
орындалуын бақылауды қамтамасыз ететін ішкі және сыртқы аудит болып
табылады.
Банк бөлімшелерінде ішкі бақылауды қамтамасыз ету қағидасы
қызметкерлердің қызметтерін регламенттеу арқылы іске асырады. Ол үшін
банктер белгілі нұсқамалары болады. Мысалы, жарғы, бөлімшелер мен службалар
туралы ереже, лауазымды нұсқаулықтар. Банктің барлық жұмыстары құжаттарда
көрсетілген ережелерді орындауы және өз міндетін орындауы керек. Сонымен
қатар банк несиелік мекемені және тұрақты қамтамасыз етуде шешім қабылдау
үшін жедел және жеткілікті информациясы, оны жаңа тәсілдермен өңдеуі керек.
Дамыған мемлекеттерде менеджмент өндірістің тиімділігін көтеретін маңызды
факторлардың біріне жатады. Менеджменттің негізгі мақсаты – басқарудың ең
рационалды жүйесінің жолымен пайда алу. Банктік менеджменттің белгілі-бір
спецификасы бар. Банк қоғамның капиталын сақтайды және жұмсайды және
иеленушінің алдында клиенттің ақша қаражатының сақталуына жауап береді
және сонымен бірге өзінің жеке мүддесімен қатар қоғамның да мүддесін
көрсетеді. Бұл байланыс әрқашанда банкке тән болған.[8]
Жеке және коллективті мүдделерінің бірігуі банк маркетингінің
құрамында көрінеді және банктің пайдасын басқару мақсатының спецификасын
анықтайды. Ол келесіден тұрады:
– ақша нарығының шарттарына жауап беретін банкті шаруашылық субьект
ретінде рентабельді жұмыспен қамтамасыз ету;
– банктің балансының өтемпаздығын банктің сенімді кепілі ретінде
қамтамасыз ету, кредитор мен салымшылардың мүдделерін орындау;
– серіктестік байланыстың тұрақтылығы мен ұзақтылығын қамтамасыз ететін
банктің клиенттерге қызмет көрсету көлемінде, құрылымдарында және
сапасында туатын қажеттіліктерді максималды қанағаттандыруы;
– берілген коллективтің өнімдерін, коммерциялық және әлеуметтік
проблемаларын табысты шешу;
– мамандарды дайындау, қайта дайындау және орындау жүйесінің
тиімділігін жасау, бұл олардың потенциалды мүмкіндіктерін толық
өткізуіне көмек береді.
Көрсетілген мақсаттар банктің пайдасын басқаруда сандық, сапалық және
әлеуметтік көрсеткіштерді орындауға бағытталады.
Банктің қызметінің жалпы нәтижесін бағалау және талдау үшін сандық
көрсеткіштер қолданады. Оларға банктің клиенттерінің және олардың
шоттарының саны, банкпен көрсетілетін операциялар мен қызметтердің көлемі,
депозиттердің, несиелік салымдардың және инвестициялардың көлемі жатады.
Сапалық көрсеткіштерді бірнеше түрге бөлуге болады. Бірінші топ табыс
пен шығыс көрсеткіштері көмегімен банктің рентабельділігін басқару
жүргізіледі. Айналым құралдарының жылдамдығы, операцияны жүзеге асыруға
кететін шығындардың еңбек сиымдылығы, құжаттарды өндірудің жылдамдығы – бұл
көрсеткіштер екінші топқа жатады. Үшінші топқа клиенттердің қызмет көрсету
сапасы, құрылымы және көлемі, информацияның сақталуы, іскерлік
келіссөздердің құпияда сақталуын қамтамасыз ету бойынша сұрауларын
қанағаттандыру деңгейінің көрсеткіштері кіреді.
Банктің пайдасын басқару басқа ерекшелігі ақшалай қаражаттың
иеленушінің мүддесін қорғау мақсатында банктің қызметін мемлекет тарапынан
реттеуімен байланысты. Сондықтан ұйым бойынша басқару жеке өзі шешім
қабылдағанда шекті шекарасы болуы керек.
Банк қызметі басқарушының ерекшелігі басқару сферасының кеңдігі,
ақшалай операцияларды орындауда маңызды тәуекелдің болуы болып табылады..
Қазіргі замандағы шарттар тек қана өте жақсы экономикалық білімді ғана
емес, сонымен қатар психология, құқық, іскерлік этиканың негізін білуді
қамтамасыз етуді талап етеді.
2. Банктің пайдасының негізі және оның қолданылуы
Банктің жинақтаған ресурстарын табыс табу және өтімділігін қамтамасыз
ету мақсатымен орналастыруын актив операциялары деп атайды.
Бұған жататындар:
– Шаруашылық жүргізуші субьектілерге әр түрлі қажеттерін қанағаттандыру
үшін қысқа, орта, ұзақ мерзімді несие беру;
– Халыққа тұтынушылық несие беру (үй құрылысын жүргізу, пәтер, үй және
басқа да ұзақ мерзімде пайдаланыла алатын мүліктерді сатып алуға);
– Бағалы қағаздар сатып алуға несие беру;
– Лизингілік операцияларға несие беру;
– Факторингілік операцияларға несие беру;
– Басқа банктерге несие беру.
Банктің активтер мен пассивтер портфелі – жоғары пайда табу үшін
қолданылатын бірегей.
Активтерді басқару – меншікті және тартылған қаражаттардың орналастыру
тәртібі мен жолдары. Қаражаттарды орналастыруда үлкен көңіл ссудалық
операциялар мен инвестицияларға бөлінеді.
Активтік операциялардың көмегімен банктер өз қарамағындағы ресурстарды
пайда табу үшін және де өздерінің өтемпаздығын қолдауды қамтамасыз ету үшін
орналастырады. Актив операциялары негізінен 4 топқа бөлінеді:
1. Несие-есептеу операциясы, оның нәтижесінде банктің несиелік портфелі
қалыптасады;
2. Инвестициялық операциясы, ол инвестициялық портфельдің негізін
құрайды;
3. Кассалық және есептесу операциялары – банктің клиенттерге көрсететін
қызметтерінің бірі;
4. Басқа операциялар.
Несие-есептеу операциялары – ол банктің несие ресурстарын орналастыру
қызметіндегі несие беру операциясы. Банк табысының көп бөлігі осы
операцияларды жүргізуден түседі. Несиелеу операциялары қарызгерге
қайтарымдылық, мерзімділік және ақылық негізінде қаржы беру операциялары.
Вексельдерді сатып алу (есептеу) немесе вексельдерді кепілзатқа қабылдаумен
байланысты несиелеу операциялары да есеп операцияның қатарына кіреді.
Есеп айырысу операциялары – қаржыны клиенттің есеп шотына есептеу
немесе оны шоттан шығару, оның ішінде клиенттің контрагенттерінің алдындағы
міндеттемелерін өтеумен байланысты операциялар.
Бос қаржыны депозитке жұмылдырумен қатар несиелеу және есеп айырысу
операциялары банктің өте маңызды операциялары болып табылады.
Кассалық операциялар – қолма-қол ақша беру немесе оларды қабылдаумен
байланысты операциялар. Кеңейтіп айтқанда бұл қолма-қол ақшаның
қозғалысымен, қаржыларды қалыптастыру, орналастыру және пайдаланумен
байланысты операциялар деуге болады.
Инвестициялық, қорлық операциялар – банктің күрделі қаржысын бағалы
қағаздарға салу және басқа құрамдармен бірігіп шаруашылық жүргізу үшін
жарнаға салумен байланысты операциялар. Бұл жерде ескеретін нәрсе
Қазақстандағы банктер және банк қызметтері туралы Заңның сегізінші бабына
сәйкес, Қазақстандағы банктерге пайда табу үшін, басқа шаруашылықтардың
негізгі капиталына жарна салуына болмайды.
Кепілді операциялар – кепілдеме беру, белгіленген жағдай болғанда,
клиенттің үшінші тұлғаға берешегін өтеу операциялар. Сонымен қатар,
банкінің активтік операциялары: қауіптілік дәрежесіне қарай – қауіпті және
қауіпті – бейтарап операциялары; орналастыру түріне қарай: бірінші және
екінші; пайдалылық дәрежесіне қарай: пайда келтіруші және пайда келтірмеуші
операциялар болып та бөлінеді.
Коммерциялық банктердің активін 4 категорияға жіктеуге болады:
Сурет 1-Коммерциялық банктердің активтерінің құрылымы.
Активтердің құрылымы тек қана активтер көлемі мен сыртқы жағдайлармен
ғана емес, сонымен бірге нақты банкінің активтерінің сапасын жоғарлату
бағытындағы банктің саясатымен де анықталады. Бұнда активтерді брутто-
активтері және нетто-активтеріне бөледі.
Брутто-активтерінің құрылымы:
– Табыс әкелмейтін активтер – басқа біреудегі корреспонденттік шоттар,
ақшалай қаражаттар, негізгі қорлар, материалдық емес активтер,
дебиторлар, бюджеттік және бюджеттен тыс қорлардың қаражаттарын
қолдану, капитал салымдарын қаржыландыру, капиталдық шығындар, ағымдық
шығыстар,
– болашақ кезеңдегі шығыстар, бағалы қағаздар мен валюталар
қаражаттарды қайта бағалау, есепті жыл мен өткен жылдардың шығындары.
– Табыс әкелетін активтер – клиенттердің, банктердің, халықтың ұзақ
мерзімді, қысқа мерзімді, орта мерзімді ссудалары, ссуда мен пайыз
бойынша мерзімі өтіп кеткен қарыздар, факторинг, клиринг, қатысу,
бағалы қағаздар, берілген кепілдер.
– Брутто-активтерінің барлығы – нетто балансының құрылымында активтер,
реттеуші, жинақтаушы және транзитті шоттарының көлемінде қысқартылады.
Нетто-активтерінің құрылымы:
– Табыс әкелмейтін активтер – басқа банктердегі корреспонденттік
шоттар мен ақшалай қаражаттар, қалдық құны бойынша материалдық
емес активтер мен негізгі құралдар.
– Табыс әкелетін активтер – клиентке, банктерге және жеке
тұлғаларға берілген ссуда бойынша шығындарды жабатын резервтерді
шегеріп тастағандағы ұзақ мерзімді, орта мерзімді, қысқа
мерзімді ссудалар алдын-ала құрылған резервтің есебінен бағалы
қағаздардың құнсыздануын шегеріп тасталған факторинг пен лизинг.
Бағалы қағаздар да осылай есептелген.
– Нетто-активтерінің брутто-активтеріне қатынасы бірінші орында
активтер сапасына тәуелді рационалды активтерінің құрылымы туралы
мәлімет береді.
Коммерциялық банктердің клиенттеріне беретін қарызын біраз белгілерге
байланысты топтастыруға болады:
– Борышқордың типіне байланысты – кәсіпорынға, үкіметке және жергілікті
үкімет органдарына, халыққа, басқа банктерге берілетін қарыз;
– Пайдаланылатын мерзіміне байланысты – қысқа мерзімді (1 жылға дейін),
орта мерзімді (1 жылдан 5 жылға дейін), ұзақ мерзімді (5 жылдан
жоғары);
– Қызмет ету ортасына байланысты - өндіріс аясына берілген қарыз және
айналыс аясына берілген қарыз;
– Борышқордың қай салаға тиістілігіне қарай - өнеркәсіпке, саудаға,
ауылшаруашылығына, транспортқа берілетін қарыз;
– Қамтамасыз етілу бойынша – кепілді, қорғаулы, қауіпсіз және
қамтамасыз етілмеген;
– Өтеу тәсіліне қарай - бір уақытта және бөлшектеп өтелетін қарыз.
– Несиені банктер несиелеудің мына негізгі принциптері сақталғанда ғана
береді: қамтамасыздық, қайтарымдылық, мерзімділік, төлемділік және
мақсаттылық.
Банктердің несие беру операциялары тобына факторинг және лизинг
операциялары да кіреді. Факторинг деген өнімдерді сату процесінде
контрагенттердің арасында туындайтын төленбеген қысқа мерзімді қарыз
тапсырысын банкке сату. Бұл жағдайда банк өнімді сатып алушыдан төлеуді
талап ететін құқыққа ие болады. Коммерциялық банктердің келесі маңызды
операциясы бағалы қағаздармен жүргізіледі: банк өз портфелі үшін бағалы
қағаздарды сатып алу, жаңадан шығарылған бағалы қағаздарды ұстаушылар
арасында алғашқы орналастыру, клиенттің тапсыруы бойынша бағалы қағаздарды
сатып алу және сату, бағалы қағаздар шығаруға қарыз беру. Ондай бағалы
қағаздар жай және артықшылықты акциялар, облигациялар, мемлекеттік қарыз
міндеттемелері, вексельдер және қағаздар болуы мүмкін. Мысалы, банктің
вексельдермен жүргізген актив операциялар: есептеу және қайта есептеу
операциялары, несие беру, акцепт бойынша операциялар, инкассациялау,
вексельдік кепілдік беру және операциялар.
Банктердің бағалы қағаздарды инвестициялауының басты мақсаты –
дивидент және процент түрінде қосымша пайда табу. Бағалы қағаздардың
табыстылығы оларды өтеу мерзіміне тікелей байланысты. Бағалы қағаздарды
өтеу мерзімі қысқа болса, оның нарықтық бағасы тұрақты болады. Ал мерзімі
ұзақ болған сайын бағалы қағаздардың курсы жиі өзгереді. Сондықтан
коммерциялық банктер үшін қысқа мерзімді бағалы қағаздарға ақша жұмсау ұзақ
мерзімді қағаздарға ақша салудан гөрі тиімділеу.
Сонымен коммерциялық банктердің активінің бұрыннан қалыптасып және
қазіргі кезде өрістеп келе жатқан негізгі бағыты – несие беру операциясы
және бағалы қағаздармен операция. Бұл операциялар банк балансының 80%
құрайды. Бұдан басқа банктер кассалық, акцептік, шетел валютасымен,
қозғалмайтын мүліктермен, сондай-ақ делдалдық операциялар жүргізеді. Олар
бір-бірімен тығыз байланысты. Әсіресе актив және пассив операциялары бір-
біріне тәуелді. Себебі коммерциялық банктер негізінен өзгенің капиталымен
қызмет жасайды, сондықтан банк қаражатын несиеге беру және инвестициялау
масштабы көбіне банктің уақытша бос капитал мен жинақтарды тарту қабілетіне
байланысты.
Активтерді орналастыру проблемасыны шешу жолы - жоғары табыс әкелетін
активтерді сатып алу болып табылады.
Банкті ақылды басқарушының шарты клиенттің талаптарын қанағаттандыра
алатын қаражаттардың болуы және оны қанағаттандыра алу қабілеті болып
табылады.
Банкирлер несиеге деген сұрауларды қанағаттандыруға және алынған
салымдарды төлеуге қолданған бірінші активтерге ерекше көңіл бөледі. Бұл
банктің өтемпаздығының басты көзі. Бірінші резервтерге сейфтегі және
чектегі қолма-қол ақшалар, инкассалау кезіндегі төлем құжаттары, басқа
банктегі корреспонденттік шоттағы қаражаттар, Ұлттық банктің резервтік
шотындағы қаражаттар жатады.
Екінші резервтерге қолма-қол ақшаға айналдыруға болатын жоғары
өтемпазды табысты активтер жатады. Оларға ссудалық шоттағы қаражаттар мен
бағалы қағаздар портфелін құрайтын активтер жатады.
Бірінші және екінші резервтердің көлемін анықтағаннан кейін банк
клиенттерге ссуда бере алады. Ссудалар – бұл банк активтерінің ең басты
бөлігі, ал ссудалардан түскен табыстар – банктің пайдасының ең ірі бөлігі.
Активтерді бөлу әдісі банкке қажетті өтемпазды активтік көлемі
қорлардың тарту көздеріне тәуелді екенін бекітеді. [10]
Осы әдістің көмегімен міндетті резервтер нормасы мен олардың айналу
жылдамдығына сәйкес қаражаттардың көздері шектеледі. Мысалы, талап
етілгенге дейінгі салымдардың міндетті резервтер нормасы мен айналым
жылдамдығы мерзімді салымдарға және басқаларға қарағанда жоғары.
Бұл модель бойынша банктің ішінде банктер болады – талап етілгенге
дейінгі салымдар банкі, жинақ салымдар банкі, мерзімді салымдар банкі және
негізгі капиталдың банкі. Бұл жерде әр орталықтан қаражаттардың қозғалысы
ерекшеленеді. Талап етілгенге дейінгі салымдар өтемпазды активтер ең
жоғарғы жабылуды қажет ететіндіктен, талап етілгенге дейінгі салымдар
орталығынан қаражаттардың маңызды бөлігі бірінші резервтерге, қалған бөлігі
мемлекеттік бағалы қағаздарды инвестициялау жолымен екінші резервтерге, ал
қалған аз бөлігі қысқа мерзімді ссудаларды беруге жөнелтіледі. Бұл әдістің
оң жағы - өтемпазды активтердің үлесін азайту және қосымша қаражаттарды
ссуда мен инвестицияларға салу болып табылады, ал ол пайда нормасын
үлкейтеді.
Қаржаттардың құралу көздері Қаражаттарды
орналастыру
Сурет 2 – Табыстылықты басқару тәсілі
Екі әдіс те қолда бар қаражаттарды оларды пайда әкелетіндей етіп
орналастыруды көрсетеді.
Қаражаттардың құралу көздері Қаражаттарды
орналастыру
Сурет 3 – Банктің пайдасын бөлу әдісі.
Пассив операциялары – олар өз қарауына әр түрлі салымдарды тартып,
басқа банктерден несие алып, өзінің бағалы қағаздарын шығарып және сол
сияқты басқа да қаражат тарту операцияларын жүргізіп, банк қорын құру және
оны ұлғайту операциялары. Олар банк балансының пассивінде көрсетіледі.
Пасcив операциялары тарихи дәстүр бойынша актив операцияларына қарағанда
алдымен жүргізіледі, себебі актив операцияларын жүргізу үшін белгілі бір
қор мөлшері қажет.
Пассив операцияларына мыналар жатады:
– Салым қабылдау (депозиттер);
– Клиенттерге шоттар (оның ішінде корресподенттік банктерге) ашу және
оларды жүргізу ;
– өзінің бағалы қағаздарын шығару (облигация, вексель, депозиттік және
жинақ сертификаттары);
– банкаралық несие алу, оның ішінде орталықтанған несие ресурстарынан;
– репо операциялары;
– еуровалюталық несие алу.
Пассивті операциялардың алғашқы екеуімен қаржылық ресурстар
құрылады. Қалған екеуімен ресурстардың екінші ірі тобы – заемдық және
тартылған несиелік ресурстар құрылады.
Коммерциялық банктердің пассивті операцияларының 4 формасы бар:
Сурет 4- Коммерциялық банктердің
операцияларының құрылымы.
– жарғылық капиталдағы жарна (бірінші иеленушілерге пайлар мен
акцияларды сату);
– банктің пайдалылығынан қорларды қалымтастыру мен ұлғайтуға аударулар
жасау;
– депозиттік операциялар (клиенттен алынатын қаражаттар);
– депозиттік емес операциялар;
Банктің капиталы өз қаражаты, тартылған қаражат және эмиссияланған
қаражаттардан құрылады. Банктің өз қаражатына акционерлік және резервтік
капиталы, сонымен бірге бөлінбеген пайда жатады. Акционерлік капитал немесе
жарғылық қор бағалы қағаздар нарығында акцияларды орналастру арқылы
жинақталады. Жарғылық қордың мөлшері, оны қалыптастыру және өзгерту банктің
жарғысында көрсетілген. Жарғылық капиталдың сомасы заңмен шектелмейді,
дегенмен банктің тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін орталық банк оның төменгі
аз мөлшерін бекітеді. Батыс елдерінің коммерциялық банктерінің жарғылық
капиталы 10-15 млн. ЭКЮ болады. Жарғылық қорды ұлғайту акционерлер қаражаты
есебінен, сондай-ақ өз қаражаты, акционерлердің дивиденттері және пайда
есебінен жүзеге асырылуы мүмкін.
Коммерциялық банк кәсіпорындардың, ұйымдардың, мекемелердің, халықтың
және басқа банктердің қаражаттарын тартуы мүмкін. Тартылған ресурстар
белгіленген мерзіміне қара басқарылатын ресурстар және ағымдағы пассивтер
болып бөлінеді.
Басқарылатын ресурстар банкке тартылған мерзімдік депозиттерді және
банкаралық несиелерді біріктіреді.
Ағымдағы пассивтер есептесу, ағымдағы және корреспонденттік шоттардағы
қалдықтардан құрылады
Салым – ол белгілі бір шартпен иесінің банкке сақтауға салған ақша
қаражаты. Ол қолма-қол ақша немесе ақшаның қолма-қол емес формасында,
ұлттық немесе шетел валютасында салынуы мүмкін.
Ақша қаражаттарын салымға тарту депозиттік операциялар деп аталынады.
Банктер үшін депозит олардың пассив операцияларының басты түрі, сондықтан
ол активтік несие операцияларын жүргізудің негізгі ресурсы.
Салымдар әртүрлі белгілерге байланысты жіктеледі. Салушысына қарай
депозиттер жеке және заңды тұлғалардың депозиттері болып бөлінеді.
Пассивті несиелік бірінші кезекте депозит операциялар жатады.
Депозиттік операциялардың субьектісі ретінде қатысушылар:
– мемлекттік кәсіпорындар мен ұйымдар;
– мемлекеттік мекемелер;
– кооперативтер;
– акционерлік қоғамдар;
– шетел компаниялары қатысқан аралас кәсіпорындар;
– партиялық және отандық ұйымдар мен қорлар;
– қаржылық және сақтандыру компаниялары;
– инвестициялық және трасталық компаниялар мен қорлар;
– жеке тұлғалар және оның бірігуі;
– банктер және басқа да несиелік мекемелер.
Банктен алу мерзіміне қарай депозиттер бөлінеді:
– талап еткенге дейінгі депозиттер
– мерзімді салымдар.
Талап еткенге дейінгі депозиттерге қаражат толық немесе бөлік-бөлікпен
салынып және иесінің талабы бойынша дәл сол сияқты жолмен алынады. Бұл
депозиттер клиент ашқан әртүрлі шоттарда орналастырылып, қолма-қол ақша
және қолма-қолсыз ақша есеп айырысуға алынуы мүмкін. Талап еткенге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz