Несие беру теорисы мен тәжірибесінде банктің қарыз алушылардың өзарақатынасы
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Коммерциялық банктердің операцияларының теориялық негіздері
1.1 Коммерциялық банктердің операцияларының мәні мен мағынасы 5
1.2 Коммерциялық банктердің актив операциялары және оларды басқару
басқару
1.3 Коммерциялық банктің пассив операцияларын басқару әдістері
17
22
2 Коммерциялық банктің активтері мен пассивтерін басқаруды талдау
(БТА Банк АҚ мысалында)
2.1 БТА Банк АҚ-ның қаржылық жағдайы мен операцияларын талдау 30
2.2 Банктің актив операциялар қоржынын қаржылық басқаруын талдау 38
3 Коммерциялық банктердің активтері мен пассивтерін басқаруды
жетілдіру жолдары
3.1 Банктік операцияларды тиімді басқаруда шет елдік тәжірибелерді 47
қолдану
3.2 Банк операцияларын тиімді басқару бағдарламасының жүзеге асырылуы 54
3.3 Банк операцияларының өтімділігі және оған ықпал етуші факторларды
наықтау 57
Қорытынды 64
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 67
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектілігі. Екінші деңгейлі банктердің
актив және пассив операцияларын дамыту тақырыбын зерттеудің маңыздылығы
банктердің экономикадағы жүйедегі орнымен анықталады.
Кез-келген елдің қуатты экономикасы, оны өрге сүйрейтін өз заманының
талап –тілегіне сай, қауқарлы қаражат жүйесі болуы шарт.Қазіргі нарықтық,
бәсекелестік заманында қайсы елдің банктерінің деңгейі биік болса, сол ел
ғана өз тәуелсіздігін сақтап, өз жұртының келешегін баянды ете алуы мүмкін.
Коммерциялық банктердің халыққа көрсететін қызметтері, шағын және орта
бизнеске берілетін несиелер, лизингтік операциялар, ипотекалық несиелендіру
операциялары экономиканы тұрақтандыруда және халықтың өмір сүру деңгейін
жоғарылатуда маңызды роль атқарады. Қазіргі уақытта коммерциялық банктер
қаржыларын жұмылдырып, еліміздің экономикасын дамыту мақсатында үлкен
жобаларға инвестициялар жасалынуда. Қазақстанның коммерциялық банктері
өздерінің клиенттеріне көптеген операциялар мен қызмет түрлерін көрсетіп,
өздерінің табыс базасын кеңейтіп, рентабельдік пен бәсекелестікті көтеруге
тырысуда.
Банктік қызметтің жаңадай дамып жатқан информациялық технологияларға
көңіл аудармаса банкроттыққа ұшырауы мүмкін. Осы себебтен банктер өздерінің
қызметтеріне және қызмет түрлеріне үлкен көңіл аударлады.Сондықтан екінші
деңгейлі банктердің экономикадағы ролі банк жүйесінің тиімді жұмыс істеп,
ары қарай дамуын талап етеді.
Қазақстан Республикасының елу дамыған елдердің қатарына қосылу үшін
банк жүйесінің алдына жаңа міндеттер қойылады.Бұл дамыған елдердің банктер
арасындағы бәсекеге шыдауға қажетті іс-әрекеттер жасауды талап етеді. Осы
аталған міндеттер мен мақсаттар екінші деңгейдегі банктердің қаржылық
қызметтер нарығының мәселелерін теориялық және тәжірибелік тұрғыда
талдаудың маңыздылығын көрсетеді.
Тақырыпты зерттеудің дәрежесі. Коммерциялық банктердің қаржылық
жағдайын зерттеу жалпы отандық банк жүйесінің қазіргі жағдайы, жеткен
жетістіктері, қаржылық қызметтер нарығының проблемалары отандық және
шетелдік экономистердің еңбектерінде жан-жақты қарастырылған. Коммерциялық
банктердің қаржылық жағдайын зерттеуге Ғ.С.Сейітқасымов Ғ.С., Мақыш С.Б.,
Мельников В.Д., Ильясов К.К., Шарипов К.А., Зейнельгабдин А.Б., Худяков
А.И., Юрченко Т.В., Лаврушина О.И., Рафалович Л.А., Долан Э.Дж., Ефимова
Л.Г. сияқты экономистер үлкен үлес қосқан.
Қазіргі көптеген ішкі және жаһандық факторлардың әсерінен банктік
жүйе тез өзгеріп отырады. Біріншіден, екінші деңгейдегі банктер, дәстүрлі
банктік операциялардан басқа, жаңа көптеген қызметтер мен операциялар
жүргізеді. Олардың қызметтері қаржы нарығының барлық сегменттерін қамтиды.
Екіншіден, қазір екінші деңгейдегі банктердің жаһандық және ұлттық
экономикадағы ролі мен маңызы өте зор. Жалпы ұлттық экономиканың дамуы осы
банктік жүйенің жағдайына байланысты. Сондықтан оның қазіргі даму
бағыттарын зерттеу және болашағын болжау өзекті мәселелердің біріне
жатады.
Қазақстан Республикасындағы банктердің қаржылық қызметтерінің даму
бағыттарын зерттеудің маңыздылығы дипломдық жұмыстың мақсаты мен
міндеттерін анықтады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - коммерциялық банктердің актив және
пассив операцияларын талдау арқылы қазіргі кездегі даму қарқыны мен
проблемаларын қарастыру.
Осы мақсатқа қол жеткізу үшін дипломдық жұмыста мынандай міндеттер
жүзеге асырылады;
- банктің операцияларын теориялық негіздерін зерттеу;
- банк өтімділігін қамтамасыз ететін факторларды айқындау;
- коммерциялық банктердің қаржылық жағдайын және банктік операцияларын
басқару әдістерін талдау;
- банктің қызметтер нарығының негізгі даму бет алысын анықтау;
- банктің қаржылық операцияларының пайда болған қиыншылықтарды анықтау
және оны шешу жолдарын қарастыру.
Дипломдық жұмыстың объектісі – БТА Банкі АҚ.
Дипломдық жұмыстың пәні – коммерциялық банктердің актив және пассив
операциялары.
Дипломдық жұмыстың жаңашылығы. 2008-2010 жылдар аралығындағы банктің
активтерін басқаруды талдау және оны болашақта көтеру жолдарын жақсарту
үшін пайдалануға болады.
Дипломдық жұмыстың теориялық және методологиялық негізі ретінде
Қазақстан Республикасының Үкіметінің заңдары және номативтік актілері,
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің банктік іс -әрекеттерді қадағалау
заңдылықтары , Қазақстан Республикасының Агенстволық статистикалық
материалдары, банк ісіне арналған оқулықтар мен әдістемелік материалдар,
баспасөз бетінде жарияланған мақалалар қолданылды.
Дипломдық зерттеу жұмысының әдістері – дипломдықжұмысты зерттеу
барысында келесі әдістер: салыстырмалы, аналитикалық, диалектикалық,
тарихи, логикалық әдістер қолданылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы - дипломдық жұмыс кіріспе, үш тарау,
қорытынды, қолданылған әдебиеттер тізімі және қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, мақсаты мен міндеттері, объектісі мен
пәні, зерттеу әдістері қарастырылған.
Дипломдық жұмыстың бірінші тарауында коммерциялық банктердің
операцияларының теориялық негіздері сипаттаған.
Жұмыстың екінші тарауында БТА Банк АҚ мысалында коммерциялық
банктің активтері мен пассивтерін басқаруды талдау талдау жасалған.
Жұмыстың үшінші тарауында коммерциялық банктердің активтері мен
пассивтерін басқаруды жетілдіру жолдары қарастырған.
Дипломдық жұмыстағы зерттеудің нәтижелері қорытындыда жинақталған.
1 Коммерциялық банктердің операцияларының теориялық негіздері
1.1 Коммерциялық банктердің операцияларының мәні мен мағынасы
Екінші деңгейлі банктердің қызметі – бұл табыс табу және нарықта
өндіру мақсатынан маркетингтік ізденістер негізінде құрылған
мамандандырылған интеллектуалдық өнім. Банктік қызметтер – жеке
персонификациялы күрделі формалары бар қызмет. Жалпы банктік қызметтердің
келесі ерекшеліктері бар: қателеспеушілік, сақтықсыздық, жинау
қабілетсіздігі және қызметтердің тұрақты сапасының кепілдігі [8,35 бет].
Сондықтан, банктік қызметтер сферасы қызмет көрсетудің жоғары
тәуекелді сферасы болып табылады. Банктік қызметтердің ерекшелігі және
тәуекелділікті куәландыратын фактор болып, олардың халықаралық маштабта
тарихи құрылған патенттік қорғаныссыздық саналады.
Банк қызметін – банктің клиент мүддесі үшін белгілі бір іс-әрекеттерді
орындауын сипаттауға болады. Кез-келген банк өнімнің негізінде қандай да
бір қажеттіліктерді қанағаттандыру қажеттілігі жатады.
Банктік қызметтік тағы да бір ерекшелігі-есептеу обьектілерінің
көпшіге емес, сонымен қатар, есептеу мәселелерін қиындата түсіретінін,
оларды өлшеудің бірліктердің көптігінде.
Екінші денгейлі банктердің желісі ақша нарығының қалыптасуына ықпал
етеді, ал заңды және жеке тұлғалардың мемлекетте уақытша бос ақша
қаражаттарының болуы және оны экономика мен халықтың қысқа мерзімдік
қажеттіліктерін қанағаттандыруға пайдалану ақша нарығының экономикалық
негізі болып табылады.
Банктің клиентпен орнататын қатынастарынан анықтау үшін банктік
өнім, банктік қызмет көрсету, банктік операция деген түсініктерге
анықтама беру керек. Банктік қызмет көрсету-клиент қажеттілігін қамтамасыз
ету түрі, банктің клиентке қызмет көрсету нәтижесі.
Банктік өнім - құжаттар түрінде банктің клиенттерге қызмет көрсету.
Банктік операция-мақсаты, уақыты және орны бойынша банк қызметшілерінің
жиынтық іс-әрекеттері. Осы түсініктердің айналысын төмендегі сызба арқылы
сипаттауға болады.
Қазіргі кезде негізгі дәстүрлі қызметтерге бұрынғыша салымдар тарту
мен қарыздар беру жатады. Банктер өз пайдаларының көп бөлігін осы
операциялар бойынша пайыздық айырадан алады. Бірақ, осы екі қызмет
төңірегінде банктік өнімдердің көптеген нысандары жасалынып шығуы мүмкін.
Екінші деңгейлі банктер негізінен өз клиенттерінің шаруашылық қызметтеріне
қызмет көрсетумен байланысты несиелік есеп айырысу және қаржылық
операциялардың барлық түрлерімен айналысады.
Сурет 1 Екінші деңгейлі банктіңқызметтері мен операциялары [2]
Қазіргі кезде әмбебап банктер банк қызметтерінің және қаржылық
қызметтердің барлық аспектілерін түгелдей қамтитын өнімдердің кең қатарын
ұсынады. Осы кезде басқа банктер бәсекелестік артықшылықты жаулап алу және
оны мықты түрде сақтандырып қалу мақсатымен қатаң түрде белгілі бір
қызметтер түрлерін көрсетуге мамандануға тырысады. Қазақстан
Республикасындағы банктер және банктік қызметтер туралы Заңға сәйкес
банктер мынадай операцияларды орындай алады:
← ақылы негізде депозиттерді тарату;
← клиенттер мен банк-корреспонденттердің шоттарын жүргізу және оларға
кассалық қызмет көрсету;
← қайтарымдылық, мерзімдік және төлемділік шарттарымен заңды және жеке
тұлғаларға қысқа мерзімдік несиелер береді инвестицияланатын қаражаттар
иелерінің немесе иемденушілердің тапсырмалары бойынша капиталдық
жұмсалымдарды қаржыландыру;
← заңда көрсетілген тәртіппен өз бағалы қағаздарын шығару (чектерді,
вексельдерді, аккредитивтерді, депозиттік сертификаттарды, акцияларды
және басқа да қаржылық міндеттемелерді);
← төлем құжаттарын сатып алу, сату және сақтандыру, олармен басқа да
операцияларды жүргізу;
← ақшалай нысанда орындауды қарастыратын үшінші тұлғалар үшін кепілдеме
және өзгеде міндеттемелерді беру;
← тауар тасымалын талап ету құқын, сатып алу және қызмет көрсету, осындай
талаптардың орындалуын және бұл талаптардың
← инкассациялық (факторинг) тәуекелін өз мойнына алу;
← банктік операциялар бойынша брокерлік қызметтерді көрсету,
← клиенттердің тәуекелі бойынша олардың агенттері ретінде әрекет ету;
← клиенттер үшін құжаттар мен бағалылықтарды сақтандыру бойынша қызметтер
(сейфтік бизнес);екінші денгейлі мәмілелерді қаржыландыру, сондай – ақ
сату құқынсыз (форфейтинг);
← клиенттердің тапсырмалары бойынша сенімдік операцияларды (қаражаттарды
қарау және орналастыру, бағалы қағаздарды басқару);
банктік қызметпен байланысты кеңес беру қызметін көрсету [9,145 бет].
Ұлттық Банкінің арнайы лицензиялары бар болса, бантер басқа да банктік
қызметтерді жүзеге асырады. Соның ішінде шетел валюталарымен операцияларды
жүргізу; халықтың ақшалай салымдарын қарау; ақшаларды аударуға байланысты
қызметтер көрсету ( инкасация ).
Осы операцияларды топтай отырып, олармен атқарылатын негізгі
қызметтерді былай құруға болады:
1) уақытша бос ақша қаражаттарды жинақтау (депозиттік операциялар);
2) экономиканы және халықты несиелендіру (активтік операциялар);
3) қолма-қолсыp есеп айырысуларды ұйымдастыру және жүргізу;
4) инвестициялық қызмет;
5) клиенттерге басқа да қаржылық қызметтер көрсету.
Уақытша бос ақша қаражаттарды жинақтау-екінші деңгейлі банктердің
алғашқы дәстүрлі – базалыққызметі. Бұл банктің пассиві меншікті капиталы
мен тартылған қаражаттардан тұрады. Меншік капитал банктің несиелік
ресурстарының маңызды және ажырамас бөлігі, бірақ ол оның барлық
ресурстарының тек 10%-ын құрайды. Басқа кәсіпорындармен салыстырғанда
қаржылық ресурстар құрамында меншікті капиталдың төменгі деңгейі болуы
мынандай жағдайлармен түсіндіріледі-біріншіден, банктер қаржылық нарықтарда
қаржы делдалы ретінде басқа кәсіпорындардың, мекемелердің және халықтың
уақытша бос ақша қаражаттарын депозит түрінде жинақтайды. Осы жағдайда
оларды тиімді басқарады, олардың қауіпсіздігін қамтамасыз етеді және
пайдалық негізде қарзды қарыз алушыға үсынады. Екіншіден, депозиттерді
мемлекеттік сақтандыру жүйесі болады, бұл салымдарды жаппай кері алу
қауіптігін төмендетеді. Үшіншіден, банктерге тартылатын депозиттер басқа
кәсіпорындардың материалдық обьектілерінде орналастырған активтеріне
қарағанда қондырғы ғимараты ыңғайлы, өтімді және нарықта оңай өткізіледі.
Осылайша екінші деңгейлі банктердің дәстүрлі-базалық
қызметтерінің бірі-жеке және заңды тұлғалардың уақытша бос ақша
қаражаттарын жинақтау және депозиттік емес операцияларды орындау жолымен
басқа пассивтерді жұмылдыру болып табылады. Депозиттік және депозиттік емес
пассивтер салымшыларға пайыз төлеумен, оларға есеп айырысу төлемдік
қызметтер көрсетумен, оларды банктердің шоттарында сақтандыруды ынталандыру
жолымен жинақталады.
Екінші денгейлі банктердің екінші дәстүрлі-базалық қызметі
экономиканы және халықты несиелендіру. Бұл қызмет банктік қызмет көрсету
аясындағы маңыздыларға және банкінің актив операцияларына жатады. Соның
арқасында банктер несиелік институттарға қатысты болады. Несиелік
операциялар-несие беруші мен қарыз алушының арасындағы біріншінің
екіншісіне төлемділік, мерзімділік және қайтарымдылық шарттарында белгілі
ақша қаражаттары сомасын ұсынуы бойынша қатынастар. Банктің несиелік
операциялар активті және пассивті болады. Активті несиелік операциялар
банктер мен қарыз алушыға қарыз ұсынғанда, ал пассивтер керісінше, банк
қарыз алушы ретінде болғанда пайда болады. Сәйкесінше, несиелік
операциялардың екі нысаны болады: қарыздық және депозиттер.
Екінші денгейлі банктің несиелік операцияларын әртүрлі белгілері
бойынша жіктеуге болады: мерзімдері бойынша-қысқа мерзімді (1 жылға дейін)
және ұзақ мерзімді (5 жылдан жоғары);
Қамтамасыз ету түрлері бойынша – қамтамасыз етілмеген (қарыз алушыға
сенімге негізделген және қамтамасыз етілуі жоқ бланкілер) және қамтамасыз
етілмеген; банктің роліне байланысты (несие беруші және қарыз алушы)
активтік және пассивтік қарыздық операциялар (активтік клиентті және басқа
банкті несиелеу; пассивті-Орталық банктен және басқаЕкінші денгейлі
банктерден банкаралық несие алу) [10,95 бет].
Несиелендіру мақсатына байланысты-негізгі капиталды арттыруға, айналым
капиталын қаржыландыруға, тұтынушыылқ мақсаттарға арналған қарыздар.
Несиелік операциялар басқа да белгілері бойынша жіктеле алады:
қарыз алушының түрлері бойынша, пайдалану сипаты бойынша, ашу шарттары
бойынша және басқалар. Мысалы, қарыз алушының түрлері бойынша қарыздар
былай жіктеледі: сауда өнеркәсібіне, жылжымайтын мүлік кепілдігіне, жеке
тұлғаларға, бағалы қағаздарға, ауыл шаруашылық, қаржы органдарына және тағы
басқаларға.
Несиенің пайдалану сипаты бойынша оны өндірістік және
тұтынушылық, қолма-қол және қолма-қолсыз деп бөлуге болады. Мұндай жіктелу
негізінде формалды белгілер жатқанын атап кету керек.
Екінші денгейлі банктердің келесі қзметі-қолма-қолсыз есеп
айырысуды ұйымдастыру және жүргізу. Ол банктердің клиенттерге көрсеткен
қызметтеріне немесе банктің комиссиондық операцияларына байланысты.
Қома-қолсыз есеп айырысу-есеп айырысу формасы мен әдістерінің,
оларды жүргізу принциптерінің, оларға қойылған талаптардың жиынтығы. Есеп
айрысудың принципі анағұрлым тұрақты, өзгермейтін болып келеді.
Қазақстан Республикасында есеп айырысу жүйесінің негізгі
ұйымдастырушысы Ұлттық Банк болып табылады.
Ол мынандай қызметтерді орындайды:
1) қолма-қолсыз және қолма-қол ақша айналым ауқымдарына, қолма-қолсыз
және қолма-қол ақша эмиссияның мөлшеріне бақылау жүргізеді;
2) барлық екінші деңгейлі банктер үшін біртұтас әдістемелік
негіздебіріңғай мемлекеттік есеп айырысу орталығы болу;
3) есеп айырысудың, есеп берудің, есепке алу мен жүргізудің ережелерін
жасау және унификациялау.
Қолма-қолсыз жолмен есеп айырысу жүйесінің ұйымдастырылуы біртұтас
негізгі қағидалар және келесідей операциялар арқылы жасалған: қаражаттарды
бір шоттан екінші шотқа дебеттік аударымдар (чектер), бір шоттан екінші
шотқа несиелік аударымдар (жироесеп айырысулар). Чектер бір реттік
мәмілелерде қолданылады, жироесеп айырысу-тұрақты және мерзім сайын
қайталанып тұратын мәмілелерде қолданылады. Банкаралық есеп айырысу жүйесін
ұйымдастырудың негізгі приципі-бұл дербес екі кіші жүйені қалыптастыру
болып табылады:а) Екінші деңгейлі банктер арасында тікелей есеп айырысуды,
б) Ұлттық Банктің ЕКО-да ашылған корреспонденттік шоттар жүйесі арқылы
банкаралық есеп айырысуы.
Екінші деңгейлі банк өздерінің ведомствалық мекемелер арасындағы есеп
айырысу формасын өздері анықтауға құқылы, қолма-қолсыз есеп айырысу жүйесі
банктер мен клиенттеріне белгілі бір есеп айырысу операциясын жүзеге
асыруды таңдауға мүмкіндік береді.
Қазіргі кезде елімізде есеп айырысу жүйесі қайта ұйымдастыру негізгі
екі бағыт бойынша жүргізіледі: біріншіден, жеке және заңды тұлғалардың есеп
айырысу формаларының пайдаланып жүргендерін жетілдіру және жаңа формаларын
енгізу. екіншіден, банкаралық есеп айырысу жүйесін қайта ұйымдастыру.
Халықаралық тәжірибеде қолданылатын есеп айырысу формаларының
(операциялардың) негізгі үш тобын айтуға болады: чек және вексель арқылы
инкассалық операция, аккредитивтер арқылы есеп айырысу және аударым
операциялары.
Екінші деңгейлі банктердің төртінші дәстүрлі-базалық қызметі-
инвестициялық қызмет. Жалпы инвестиция дегеніміз-халық шаруашылығына
мемлекет ішінде және шет елде, оны қайта құру және кеңейту, сол сияқты
пайда алу мақсатында ұзақ мерзімді қаражат бөлу. Қазақстанда, заңға сәйкес,
инвестиция деп, кәсіпкерлік іс-әрекет және басқа да пайда әкелетін іс-
әрекет объектілеріне салынатын ақша қаражаттары мен бағалы қағаздарды
айтады. Инвестициялық қызметтің қатысушылары-жеке және заңды тұлғалар,
мемелекет, сол сияқты шетелдік инвесторлар бола алады. Бұл екінші деңгейлі
банктердің инвестициялық қызметіне қатысты. Тар мағынада банктердің
инвестициялық қызметі деп банктердің салыстырмал ұзақ мерзім ішінде қызмет
ететін бағалы қағаздарға ақша қаражаттарын салу. Инвестицияның қарыздан
бірқатар айырмашылығ бар.
Қарыздар салыстырмалы қысқа мерзімде қайтарымдылық шартымен
қолданылады, ал инвестиция салынған ақша иесіне қайтпас бұрын, салыстырмалы
ұзақ мерзімде ақша қаражаттарының ағыны қамтамасыз ету мақсатында жасалады.
Несиелеу кезінде бастамашылық қарыз алушыдан болған, ал инвестиция кезінде-
несие берушіден, яғни банктен болады. Тағы бір айырмашылығы-несиелік мәміле
нақты несие беруші мен қарыз алушының арасында жасалады, ал инвестициялау
нарықта міндетті қызметті қарастырады.
Екінші деңгейлі банктердің инвестициялық қызметінің мақсаты-
қаражаттардың сақталуын қамтамасыз ету, диверсификацияны, табысты және
өтімділікті қамтамасыз ету. Бағалы қағаздар-арнайы түрде рәсімделген
қаржылы құжаттар, оларда көрсетілген құқықты жүзеге асыру үшін сол бағалы
қағаздарды ұсыну қажет. Олар қорлық (акциялар, облигациялар) және екінші
деңгейлі болады (вексельдер, чектер).
Банктердің экономикадағы рөлін олардың атқаратын операциялары
анықтайды. Екінші денгейлі банктердің операциялары негізінен мына топтарға
бөлінеді: пассив (қаражат тарту), актив (қаражаттарды орналастыру),
комиссиялық-делдалдық (клиенттердің тапсырысы бойынша комиссиялық ақылы)
және сенімді операциялар.
Екінші деңгейлі банктердің пассив операциялары - өз қарауына әр түрлі
салымдарды тартып, басқа банктерден несие алып, өзінің бағалы қағаздарын
шығарып және өзге де қаражат тарту операцияларын жүргізіп, банк қорын құру
және оны ұлғайту операциялары. Олар банк балансының пассивінде көрсетіледі.
Пассив операциялары тарихи дәстүр бойынша актив операцияларға қарағанда
алдымен жүргізіледі, себебі актив операцияларын жүргізу үшін белгілі бір
қор мөлшері қажет.
Пассив операцияларына мыналар жатады:
← салым қабылдау (депозиттер);
← клиенттерге шоттар (оның ішінде корреспонден-банктерге) ашу және
оларды жүргізу;
← өзінің бағалы қағаздарын шығару (облигация, вексель, депозиттік
және жинақ сертификаттар);
← банкаралық несие алу, оның ішінде орталықтанған несие
ресурстарынан;
← репо операциялар;
еуровалюталық несие алу [11,84 бет].
Банктік капиталы өз қаражаты, тартылған қаражат және эмиссияланған
қаражаттардан құрылады. Банктің өз қаражатына акционерлік және резерв
капиталы, сонымен бірге бөлінбеген пайда жатады. Акционерлік капитал немесе
жарғылық қор бағалы қағаздар нарығында акцияларды орналастыру арқылы
жинақталады. Жарғылық қордың мөлшері, оны қалыптастыру және өзгерту банктің
жарғысында көрсетіледі.
Жарғылық капиталдың сомасы заңмен шектелмейді, дегенмен банктің
тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін орталық банк төменгі аз мөлшерін бекітеді.
Батыс елдерінің екінші денгейлі банктерінің жарғылық капиталы 10-15 млн.
ЭКЮ болады. Жарғылық қорды ұлғайту акционерлер қаражаты есебінен, сондай-ақ
өз қаражаты (резерв қорынан), акционерлердің дивиденттері және пайда
есебінен жүзеге асырылуы мүмкін.
Банктің резерв капиталы ағымдағы пайдадан бөлінген сомадан құрылады.
Ол ойда болмаған шығындарды және бағалы қағаздар курсының төмендеуінен
болатын шығындарды жабуға арналады. Онң мөлшері жарғ қорына байланысты
процентпен белгіленеді.
Бөлінбеген пайда шоты деген-ол арадағы транзит шоты. Онда акционерлер
арасында дивиденд түрінде бөлінбеген және резервке түспеген пайда
жинақталады. Пайданы резервке бөлу төлейтін салықты төмендету әдісіне
жатады, себебі резервтердің көп түрі салықтан босатылады. Қазіргі Екінші
денгейлі банктердің ресурс қорында өз қаражатының үлесі 10% шамасында.
Екінші денгейлі банк кәсіпорындардың, ұйымдардың, мекемелердің,
халықтың және басқа банктердің қаражаттарын тартуы мүмкін. Тартылған
ресурстар белгіленген мерзіміне қарай басқарылатын ресурстар және ағымдағы
пассивтер болып бөлінеді. Басқарылатын ресурстар банкке тартлған мерзімдік
депозиттерді және банкаралық несиелерді біріктіреді.
Ағымдағы пассивтер есептесу, ағымдағы және корреспонденттік
шоттардағы қалдықтардан құрылады.
Салым (депозит) - ол белгілі бір шартпен иесінің банкке сақтауға
салған ақша қаражаты. Ол қолма-қол ақша немесе ақшаның қолма-қол емес
формасында, ұлттық немесе шетел валютасында салынуы мүмкін.
Ақша қаражаттарын салымға тарту депозиттік операциялар деп аталады.
Банктер үшін депозит олардың пассив операцияларының басты түрі, сондықтан
ол активтік несие операцияларын жүргізудің негізгі ресурсы.
Салымдар әр түрлі белгілерге байланысты жіктеледі. Салушысына қарай
депозиттер жеке және заңды тұлғалардың депозиттері болып бөлінеді. Банктен
алу мерзіміне қарай мерзімді және талап бойынша алынатын депозиттер болып
та бөлінеді. Талаппен алынатын депозиттерге қаражат толық немесе бөлік-
бөлікпен салынып және иесінің талабы бойынша дәл сол сияқты жолмен алынады.
Бұл депозиттер клиент ашқан әр түрлі шоттарда орналастырылып, қолма-қол
ақша және қолма-қол ақшасыз есеп айырысуға алынуы мүмкін.
Талаппен алынатын салымдарда есептесу, ағымдағы және бюджеттік
шоттарда басқа банктермен есептесуге арналған, сондай-ақ есеп айырысу
айналымына арналған қаражат сақталады. Салымның бұл түрі негізінен
тұрақсыз, себебі клиенттер өз шоттарындағы қаражатын үнемі
пайдаланатындықтан, ондағы қалдық мөлшері әркез өзгеріп отырады. Сондықтан
банктер бұл шоттар бойынша проценттік өсім төлемейді. Салымдарды өзіне
тарту үшін бәскелестік жағдайында Екінші денгейлі банктер клиенттерді тарту
және талаппен алынатын салымдарды ұлғайтуды ынталандыру мақсатында шот
иелеріне қосымша қызмет көрсетіп, сондай-ақ олардың сапасын арттыруға
ұмтылуда. Ағымдағы шот иелері өз қаражатын чек кітапшаларымен немесе несие
карточкаларымен алады (атаулы ақша құжаты).
Мерзімді салымдар-ол салыну мерзімі және проценттік өсім төлеу мөлшері
анық көрсетілген депозиттік шотқа салынған ақша қаражаты. Төлем мөлшері
салымның көлемі мен мерзіміне байлалысты анықталады. Егер мерзімді салым
иесі салымның келісілген мерзімнен бұрын пайдаланғысы келсе, онда салым
бойынша төленетін процент мөлшері кемиді. Мерзімді салымдар ұзақ мерзімге
салынатындықтан, олар тұрақты ақша қаражаты. Сондықтан банктер
салымшылардың қаражатын ұзақ уақыт пайдалануға мүмкіндік алады.
Мерзімдік салымның бір түрі-депозиттік сертификат. Бірінші рет ондай
куәлікті айналымға 1961 ж. АҚШ банктерінің бірі енгізді. Шот иесіне өтеу
мерзімі және төленетін проценттік мөлшер көрсетілген ерекше атаулы куәлік
(сертификат) беріледі. Депозиттік сертификат – ол белгілі бір ірі соманы
банкке салғандығы туралы берілетін жазбаша куәлік. Онда банктің міндетті
түрде сертификатты кері сатып алу мерзімі және төлейтін өсім ақысы
көрсетіледі. Мысалы, АҚШ банктерінің іс-тәжірибесінде депоөиттік сертификат
кемі 100 мың долларға, ал Ұлыбританияда 50 мыңнан 250 мың фунт стерлигке
дейін шығарылады. Депозиттік сертификат тек заңды тұлғаларға беріледі. Ол
атаулы және атаусыз (яғни иесі ұсынушы) болуы мүмкін. Депозиттік сертификат
бойынша салымды алу құқы басқа жаққа беру жазуы көрсетіліп берілуі
мүмкін. Бұл куәлікті шартта көрсетілгендей мерзімге немесе талап бойынша
берілетін етіп банктер шығарады [12,97 бет].
Жеке тұлғаларға банктегі салымдарын алу үшін жинақ сертификатын
(кітапша) береді. Кітапша белгілі бір мерзімге және талаппен алуға да
беріледі. Банктің ресурсында халықтың жинақ салымдары маңызды роль
атқарады. Жинаққа толық сома немесе бөлек-бөлек сома салынады, кейін
жинақтың толық сомасы, ия біртіндеп бөлек-бөлек сомасы алынуы мүмкін.
Салушыға жинақты куәландыратын жинақ кітапшасы беріледі. Бұл салым түрі
өнеркәсібі дамыған елдерде кең тараған. Әдетте жинақ шотынан қолма-қол
ақшасыз төлемдер жүргізіледі. Клиенттердің тапсырысы бойынша банк оның
жинақ шотынан электроэнергияны, телефонды және газды пайдаланғаны, газетке
жазылғаны үшін, оқушылардың мектептегі тамақтануына және тағы басқа
қызметтерге төлем аударады. Сондай-ақ бұл салымдар белгілі бір мақсатты
уақытта алу үшін, мысалы, демалысқа, туған күнге, жаңа жылдық мерекеге
арнап салынады.
Сонымен депозиттер-Екінші денгейлі банктер ресурстарының маңызды көзі.
Банктегі оның құрылымы ақша нарығындағы конъюнктураға қарай әрдайым өзгеріп
тұрады. Дегенмен банк ресурстарын құрудың бұл көзіне біраз кемшіліктер де
тән. Банк клиенттерден қаражат тартқанда бірсыпыра материалдық және ақша
нарығында тап болады. Одан басқа салымға қаражат тарту көп жағдайда банкке
емес клиентке байланысты. Қазіргі кезде екінші деңгейлі банктер қосымша
ақша қаражатын тарту үшін басқа несие мекемелері жинақтаған ақша қаражаты
сатылатын банкаралық несие ресурстары нарығындағы мүмкіндігін
пайдаланады.Банкаралық несие корреспонденттік қатынастар шеңберінде
беріледі, яғни бір банк басқа банкте бір-бірінің тапсырысы бойынша төлем
және есептесу операцияларын жүргізу үшін корреспонденттік шот ашады.
Банкаралық несие тарту тікелей сөйлесу арқылы, ия болмаса қаржы делдалдары
арқлы жүзеге асырылады. Егер банктер өзара банкаралық несие туралы келіссе,
онда ол келісім арнаулы шартпен рәсімделеді. Бұл келісімдердің көбісі
белгілі бір мерзімге жасалады.
Екінші деңгейлі банктердің пассив операцияларына олардың орталықтанған
несие ресурстарынан несие алуы жатады. Орталық банк екінші деңгейлі
банктерге несиені жарыс (конкурс) негізінде қайта қаржыландыру
(рефинансирование) ретінде, сондай-ақ ломбардтық несие формасында береді.
Екінші денгейлі банктердің қаражат тартуының келесі бір әдісі-кері
сатып алу келісімі немесе репо операциясы. Бұл келісім банк пен фирма
арасында немесе мемлекеттік бағалы қағаздар сатушыларымен (дилерлермен)
жасалады. Егер фирма қолма-қол ақшаның ірі сомасын өте қысқа мерзімге
банкке салғысы келсе, онда ол банктен бағалы қағаздарды сатып алады да,
кейін оларды кері сатып алуы туралы келіседі. Фирма қаражатты келесі күні
қайтаруы мүмкін, онда алатын процент мөлшері депозиттік сертификаттан
әлдеқайда төмен болады. Бұндай келісім уақытша бос қаражатты тартудың бір
жолы.
Соңғы жылдары Екінші денгейлі банктердің пассив операцияларының бірі
еуровалюталық несие кең өрістеуде. Еуровалюталық несие-ол шетел банктерінен
еуровалютамен алынатын несие. Әлемдік қарыз капиталы нарығында басты валюта
болып доллар есептеледі. Ал енді, екінші денгейлі банктердің актив
операциялары.
Банктің жинақтаған ресурстарын табыс табу және өтімділігін қамтамасыз
ету мақсатымен орналастыруын актив операциялары деп атайды.
Актив операциялары негізінен төрт топқа бөлінеді:
1) несие-есептеу операциясы, оның нәтижесінде банктің несиелік портфелі
қалыптасады;
2) инвестициялық операциясы, ол инвестициялық портфельдің негізін
құрайды;
3) кассалық және есептесу операциялары- банктің клиенттерге көрсететін
қызметтерінің бірі;
басқа операциялар[13,47 бет].
Несие-есептеу операциялары-ол банктің несие ресурстарын орналастыру
қзметіндегі несие беру операциясы. Банк табысының көп бөлігі осы
операцияларды жүргізуден түседі.
Екінші денгейлі банктердің клиенттеріне беретін қарызын біраз
белгілерге байланысты топтастыруға болады:
1) борышқордың типіне байланысты-кәсіпорынға, үкіметке және жергілікті
үкімет органдарына, халыққа, басқа банктерге берілетін қарыз;
2) пайдаланатын мерзіміне байланысты- қысқа мерзімді (1 жылға дейін),
ұзақ мерзімді (5 жылдан жоғары);
3) қызмет ету ортасына байланысты - өндіріс аясына берілген қарыз және
айналыс аясына берілген қарыз;
4) борышқордың қай салаға тиістілігне қарай - өнеркәсіпке, саудаға, ауыл
шаруашылығына, транспортқа берілетін қарыз;
5) қамтамасыз етілуі бойынша- кепілді, қорғаулы, қауіпсіз және қамтамасыз
етілмеген (бланктік);
6) өтеу тәсіліне қарай-бір уақытта және бөлік-бөлікпен өтелетін қарыз.
Несиені банктер несиелеудің мына негізгі принциптері (қағидалары)
сақталғанда ғана береді: қамтамасыздық, қайтарымдылық, мерзімділік,
төлемділік және мақсаттылық.
Көптеген мемлекеттерде қарыз белгілі бір несиелік шектеумен (лимит)
несие линиясын ашумен беріледі. Мысалы, АҚШ-та, Германияда, Голландияда,
Бельгияда борыш қорға ашылатын контокорренттік шот бойынша лимит бекіту
формасы кең тараған. Контокорренттік шот деген несиелік шот пен ағымдағы
(есептесу) шотттың біріктірілуі. Бұл шот бойынша дебеттік сальдо (қалдық)
клиентке несие беруді көрсетсе, ал кредиттік сальдо шотта өзінің қаражаты
бар екенін көрсетеді. Несиенің бұл түрі қысқа мерзімді ағымдағы
қажеттілікке беріледі.
Ал кейбір мемлекеттердің (Ұлибритания, Канада) банктері несиені
шектеуді овердрафт бойынша жүргізеді. Овердрафт – клиентке чек бойынша
банктің қысқа мерзімді несие беру немесе оның банкке берген шоттарын
ағымдағы шотындағы қалдықтан артық болса да, бекітілген лимит шегінде
банктің төлеуі. Нәтижесінде ағымдағы шотта дебеттік қалдық қалады.
Овердрафтың жоғары сомасы ағымдағы шот ашылғанда шартпен анықталады.
Несиелеудің бұл формасы – контокерентті шотпен берілетін несиенің түрі. Ол
– клиенттің ағымдағы есеп айырысуына қаражат жетіспестігін қанағттандыруға
берілетін несие. Несие үшін ақы жұмсалған нақты қарыз бойынша алынады.
Қазақстандық екінші деңгейлі банктер де қазіргі таңда мүлікті кепілге
ала отырып несие бері кезінде несие алушыға несие желісін ашуды ұсынады.
Берілетін несиенің көлемі көптеген мемлекеттерде несие линиясының
мөлшерін (лимит) бекіту арқылы реттеледі. Бұл жағдайда банк пен клиент
арасында келісім бектіледі, ол бойынша банк борышқорға келісілген мерзім
аралығында белгілі бір сомаға несие беруге міндетті. Несие линиясы бір
жылға ашылады. Келісілген мерзім аралығында борышқор қайтадан келіспей-ақ
және қосымша рәсімдемей-ақ қажет кезде несие алуға мүмкіндік алады.
Әйтпесе, егер клиенттің қаржылық жағдайы нашарлап кетсе, онда келісімнің
аяқталуы мерзіміне дейін оны жою құқы банкте болады. Несие линиясы банк
жоғары сенім көрсеткен бірінші класты борышқорға қолданылады. Келісім
бектілгенде клиенттің несие линиясы лимитінің 20-30% көлемінде орнын
толтыратын (компенсационный) аз қалдық сақтау жағдайы көрсетілген құжат
қоса тіркеледі.
Банктік несиелеуді ұйымдастырудың келесі бір түрі-несиелік шот арқылы
несие беру. Бұл жағдайда берілетін несие сомасы несиелік шоттың дебетінен
клиенттің ағымдағы (есептесу) шотының кредитіне аударылады. Есеп-төлем
құжаттары борышқордың несиелік шотынан тікелей төленуі мүмкін. Ағылшын
және Швейцария банктерінің тәжірибесінде банк топтарының (синдикат) көлемді
сома беретін синдикаттық несие формасы қолданылады. Бұл жағдайда қатысушы-
банктің біреуі басқарушы мен төлеушінің өкілі қызметін атқарады. Германия
мен Жапонияда консорциумдық несие де кең дамуда. Ол синдикаттық несиеден
екі және одан да көп несие беруді ұйымдастырушы және басқарушысы болуымен
ерекшеленеді. Консорциумдық несие әдетте өте ірі сомаға (30 млн. АҚШ дол.
жоғары) беріледі. Мұндай қарз несие көлемін ұлғайтып банктің несиелік
қаупін төмендетеді. Келісімде несие өкілінің, басқарушының және басқа несие
беруші мен борышқордың құқы мен міндеттері көрсетіледі.
Банктердің несие беру операциялары тобына факторинг және лизинг
операциялары да кіреді. Факторинг деген өнімдерді сату процесінда
контрагенттердің арасында туындайтын төленбеген қысқа мерзіміде қарыз
тапсырысын банкке сату. Бұл жағдайда банк өнімді сатып алушыдан төлеуді
талап ететін құқыққа ие болады. Сонымен қатар, банк клиентін капиталын
несиелеп, оның несиелік тәуекелін өіне алады.
Қарыз беру мәселесін шешуде банк жеткізушінің несие қабілеттілігін
талдап, оған қарыздардың жағдайы туралы хабарлармен танысады. Төлей алмау
қаупін банк (фактор) өзіне алатындақтан ол жеткізушіге шоттың жалпы
сомасының 80-90%-ын бірден өзі төлеп, ал қалғанын дебитор қарыздың барлық
сомасын өтегеннен кейін ғана қайтарады. Екінші денгейлі банктер несиенің
осы түрін дамытып, өз операцияларын кеңітуге қосымша мүмкіндік алып,
табысын ұлғайтуға және клиенттермен байланысын ұлғайтуға қол жеткізеді.
Лизинг операциясы деген жалдаушы кәсіпорындарың ұзақ мерзімге
машиналарды, жабдықтарды, қозғалмайтын мүліктердің және негізгі капиталдң
басқа элементтерін жалға бергенде жүргізілетін операциялар. Банктер лизинг
компанияларына несие беру арқылы лизинг операциясына қатысады. Сонымен
қатар, банктер жалға беретін машиналар мен құралдарды шығарушы
кәсіпорындарды да несиелеуі мүмкін. Шарт мерзімінің соңында жалдаушы лизинг
объектісін қалған құн бойынша сатып алуына болады. Банк лизинг операциясын
жүргізу арқылы клиенттің төлем қабілетсіздігенен туындайтн шғн қаупін
төмендетеді. Оған қоса, банк жалға берілетін мүлікке амортизациялық төлемді
қосуға құқ бар. Ондай жағдайда сол мүліктен салық төленбей, ол сома жабдқ
алуға жұмсалуы мүмкін.
Лизингтің бірнеше түрлері қарастырылады:
← оперативті немесе жедел лизинг анағұрлым қысқа мерзімге беріледі
және оның обьектісі болып төзу қарқыны өте жоғары машиналар мен
құрал-жабдықтар табылады;
← қаржылық лизинг анағұрлым ұзақ мерзімге беріледі. Ол құрал-
жабдықтардың және машиналардың амортизациялық тозу мерзіиіиен
сәйкес келеді;
← қалдық құн бойынша лизинг пайдалануда болған құрал-жабдықтарды
жалға беру. Бұл жағдайда лизинг обьектісі бастапқы емес қалдық құны
бойынша бағаланады [15,35 бет].
Екінші деңгейлі банктердің келесі маңызды операциясы бағалы
қағаздармен жүргізіледі: банк өз портфелі үшін бағалы қағаздарды сатып алу
(инвестиция), жаңадан шығарылған бағалы қағаздарды (үлесті қағаздарды-
негізінен акцияларды) ұстаушылар арасында алғашқы орналастыру, клиенттің
тапсыруы бойынша бағалы қағаздарды сатып алу және сату (бағалы қағаздардың
екінші айналымына қызмет ету), бағалы қағаздар шығаруға қарыз беру. Ондай
бағалы қағаздар жай және артқшылықты акциялар, облигациялар, мемлекеттік
қарыз міндеттемелері, вексельдер және тағы сол сияқты қағаздар болуы
мүмкін. Мысалы, банктің векельдермен жүргізілетін актив операциялары:
есептеу (дисконттық) және қайта есептеу операциялары, несие беру, акцепт
бойынша операциялар, инкассациялау, вексельдік кепілдік беру және тағы сол
сияқты операциялар. Банктердің бағалы қағаздарды инвестициялауының басты
мақсаты дивидент және процент түрінде қосымша пайда табу. Бағалы
қағаздардың табыстылығы оларды өтеу мерзіміне тікелей байланысты. Бағалы
қағаздарды өтеу мерзімі қысқа болса, онық нарықтық бағасы тұрақты болады.
Ал мерзімі ұзақ болған сайын, бағалы қағаздардың курсы өзгереді. Сондықтан
Екінші денгейлі банктер үшін қсқа мерзімді бағалы қағаздарға ақша жұмсау
ұзақ мерзімді қағаздарға ақша салудан гөрі тиімділеу.
Факторингтік операциялар – клиентпен төленбеген қарыздық талаптар
бойынша төлемді талап ету құқығын басқаға беру. Оның мәні – банктер өз
клиенттерінен төлем құжаттарды пайыздық ақы үшін сатып алу. Бұл келісім-
шартпен жүзеге асады. Онда сатып алынған қарыздың сомасы және пайыз
көрсетіледі. Бұл пайыз көрсетілген қызмет үшін қарыздың қандай мөлшері
алынатынын көрсетеді.
Трастылық операциялар – Екінші денгейлі банктер өздеріне сенімді
тұлғаның қызметтерін қабылдап, өздерінің жеке және корпоративті клиенттері
үшін әр түрлі қызметтер орындайды. Екінші денгейлі банктер трастылық
операциялармен қосымша табыс алу үшін айналысады.
← Кеңес беру қызметі -Екінші денгейлі банктер өздерінің
клиенттеріне банктік мекеменің ерекшеліктеріне байланысты,
экономика және қаржы, инвестициялау, несиелеу, есеп айырысу, есеп
жүргізу және есеп беруге байланысты кеңес беру қызметін жүргізеді.
Ақпараттық қызмет көрсету – қазіргі кездегі телекомуникациялар,
компьютерлік байланыстарды игере отырып, банктер жеткілікті түрде Екінші
денгейлі және Екінші денгейлі емес ақпараттарды да иеленеді. Осының
негізінде банктер өздерінің мәліметтер базасын жасап, клиенттер оған қол
жеткізу үшін ақы төлейді [16,54 бет].
Сонымен, екінші деңгейлі банктердің активінің бұрыннан қалыптасып,
және кәзірге кезде өрістеп келе жатқан негізіг бағыты несие беру (несие-
есептеу) операциясы және бағалы қағаздармен оперция (қор биржасындағы). Бұл
операциялар банк балансының 80%-ын құрайды. Бұдан басқа банктер кассалық,
акцептік шетел валютасымен, қозғалмайтын мүліктермен, сондай-ақ дердалдық
операциялар жүргізеді. Олар бір-бірімен тығыз байланысты, әсіресе, актив
және пассив операциялары бірбіріне тәуелді, себебі екінші деңгейлі банктер
негізінен өзгенің капиталымен (тартылған) қызмет жасайды, сондықтан банк
қаражатын несиеге беру және инвестициялау масштабы көбіне банктің уақытша
бос капитал мен жинақтарды тарту қабілетіне байланысты.
Екінші деңгейлі бактердің актив және пассив операцияларының арасындағы
байланыс өте күрделі болып табылады. Егерде ресурстар құны өссе, онда
банктік маржа қысқарып, табыс азаяды нәтижесінде банк өзінің жұмысын
жақсарту үшін капиталдық салым салудың тиімді салаларын іздестіреді. Аса
маманданған емес банктер жоғары пайызбен максималды тәуекелді несиелерді
ұсынуды қолайлы көріп тұрады, бірақта осындай шешімнің қабылдануы банктің
төлемқабілеттілігіне кедергі әкеледі. Сондықтан банктік қызметтердің
координациясы қажет. Сонымен бірге келесі негізгі қағидаларды ескеру керек:
1. барлық ресурстардың бір түріне ғана бағыттамау;
2. орта және ұзақ мерзімді несиелерді шектеу;
күнделік төлемдер үшін банкті белгілі бір ақша қаражаттарының мөлшері
қалып отыратындықтан салымдар үшін қысқа мерзімді салымдардың көп бөлігін
пайдалану [17,395 бет].
Пассивтің нәтижесі банк ресурстарының нәтижесі, ал актив нәтижесі осы
ресурстарды пайдалану бағыттарының нәтижесі: қандай мақсатқа, қаншалықты
көлемде, қандай мерзімге және ол кімге беріледі?
Сонымен, екінші деңгейлі банктер өз өнімдерін толықтай нарыққа өткізу
үшін, клиенттерді өзіне қарату үшін белгілі бір қызмет көрсету түрлерін
ұсынады. Сол қызмет көрсетулердің арқасында екінші деңгейлі банктер белгілі
бір көлемде пайда табады және түррындардың қажеттілігін қанағаттандырады.
1.2 Коммерциялық банктердің актив операциялары және оларды басқару
басқару
Коммерциялық банктердің орындайтын операцияларын екіге бөледі. Олар
банктік ресурстарды шоғырландыра отырып, заңды және жеке тұлғалармен кең
көлемде банктік операциялар мен қаржылық қызметтерді жүзеге асырады.
Коммерциялық банктердің біріншіқаржылық операцияларына оның активтік
операцияларын жатқызуға болады.
Активтік операциялар—бұл банктердің табыс алу және өзінің өтімділігін
қамтамасыз ету мақсатында, иелігінде бар ресурстарды орналастыру жүзеге
асыратын операцияларды білдіреді [18, 23 бет].
Активтік банктік операцияларды басқаруөзінің формасына және
тағайындалуына қарай әр түрлі болып келеді. Банктердің активтік
операцияларының ең көп тараған түріне мыналар жатады;
- несиелік операциялар;
- инвестициялық операциялар;
- депозиттік операциялар;
- қаржылық операциялар
- басқа да операциялар.
Банк активтік операцияларының маңызды бөлігін банктік несиелік
операциялары негізгі орын алады. Банктік несиелік операциялары негізінде
ссудалық портфель құрылады. Банктік ссудалар біршама табысты және жоғары
тәуекелді болып табылады. Бұл активтер топтары банктің басты пайда көзі
ретінде қызмет етеді.
Несие операциялары коммерциялық банктердің активті қызметінің негізін
құрайды, өйткені оны табысты түрде жүзеге асыру кіріс әкеледі, банктердің
сенімділігімен тұрақтылығын арттыруға әсерін тигізеді, ал олардың кедейенуі
мен банкроттықа ұшырауы несие берудегі сәтсіздіктерге әкеліп соғады,
Екіншіден, банктер елдің экономикасын дамытуға бағытталған
инвестицияларға несие беру үшін меншікті және тартылған ресурстарды
шоғырландыруға бағытталған,
Үшіншіден, бұл қызметті табысты жузеге асырған кезде оның барлық
қатысушыларына – несие ұйымдарына қарыз алушыларға және тұтастай түрде
қоғамға пайда әкеледі.
Несие операциялары – бұл несие берушінің қарыз алушыға ақылы,
жеделдік, қайтарушылық, қамтамасыз етушілік жағдайларында ақша
қаражаттарының белгілі бір сомасынберу бойынша қатынасы [25,365 бет].
Қайтарушылық түрінде қарыз алушының несие берушіге келісімде
көрсетілген негізгі қарыз сомасын міндетті түрде төлеуі керек. Бұл
ерекшелік ақша қатынастарының басқа экономикалық категорияларынан өзгешелеп
тұрады. Қайтарушылық – несиенің ең негізгі белгісі болып саналады.
Бұл банк несиесінің ақылы болуы несие беру кезінде банктің көрсететін
қызметінің өтелетін сипатына негізделінеді. Банк ссуда бергені үшін,
негізінен, сый ақы түрінде белгілі бір ақы алады. Оның мөлшерін несие шарты
бойынша тараптар белгілейді.
Ол яғни банк несие берушіден жедел несие беру жағдайында алынған
қаржыларды қайтарудың алдын ала көрсетілген мерзімдері түсіндіріледі. Яғни
жеделдік – оны бұзу белгілі бір санкциялар қолдануға әкелетін несиені
қайтарудың уақытша айқындығы. Несие беру мерзімі ссудалық қаржылардың қарыз
алушының иелігіне болуының шекті мерзімі болып саналанады.
Банк несиесін берудің жоғарыда атап өткен қағидаларына (жағдайларына)
тағы несиенің қайтарушылығын қамтамасыз етеді.
Қамтамасыз ету – бұл кепілге беру, банк кепілдері , сақтандыру және
заңдылықтармен, сондай-ақ әріптестер арасындағы шартпенен қаралған өзге де
тәсілдердің көмегімен жүзеге асырылуы мүмкін банк несиесін қайтарудың
тәсілі.Банк несиелері келесі белгілер бойынша жіктеледі:
Мақсатты белгіленуі бойынша (тұтыну, сауда, ауыл-шаруашылық,
инвестициялық және т.б.);
- қайтару мерзімдері бойынша (қысқа мерзімді, орта мерзімді, және ұзақ
мерзімді);
-қамтамасыз етушілік дәрежесі бойынша (қамтамасыз етілген және
қамтамасыз етілмеген);
-пайыздық ставкалар түрлері бойынша (пайыздық ставкасы белгіленген
және пайыздық ставкасы өзгеріп отыратын несиелер);
Банктің несие берудегі делдалдық қызметі толық көрінген кезде нақты
экономикалық өмірдегі банктің рөлін көрсетеді. Нарықтық экономика кезінде
коммерциялық банк несиелік қатынасын көптеген клиенттермен байланыста құра
отырып, күрделі мәселелерді шешеді. Осылардың бәрі несие берудің аса
ауқымды процесі арқылы жүзеге асады.Несие беру – сауда, кәсіпкерлік
қызметпен пайда табуды қамтамасыз ететін банктердің маңызды операциялары
болып саналанады.
Несие беру теорисы мен тәжірибесінде банктің қарыз алушылардың
өзарақатынасы; несие ресурстарының жеткіліктігі; қарыз алушылардың
ссудаларды пайдлануы; қарыздардың болуы сияқты көптеген проблемаларды
қамтиды.
Банк қарыз алушылармен несие қатынастарын орнату үшін клиенттің
несиеге деген нақты қажеттілігінің пайда болуына сенімді болуы тиіс.
Клиенттің несиеге обьективті қажеттілігін білу және несиені қарызға, тек
субьективтік қажеттіліктерді қанағаттандыру жағдайы үшін беру несиелік
өзарақатынастардың беріктігін және ссударалды қайтару мүмкіндігін
көрсетеді.
Коммерциялық банктер қарыз алушыларға несиелер бере отырып, тәуекелге
барады, сондықтан несие беру процесінің маңызды ссудаларды берудің
техникалық ережесін жиынтық түрде орындау және бақылау мен мерзімінде
қайтарудан ғана тұрмайды, сонымен бірге несие беруші мен қарыз алушының
міндеттемелері бойынша әрбір нақты жағдайда шешімдер қабылдауды да
білдіреді.
Нарықтық ортада несие беру бизнесі тұрғысынан отандық бактер үшін
ендігі жерде талдау техникасы мен несие беру процедурасы емес, ең негізгі
болып кең ауқымды пайымдау мен ұтымды шешімдер қабылдай білу қатысады.
Сонымен бір мезгілде несие беру жағдайы өзіне несие беру үшін қарыз алушы
орындауы тиіс талаптарды еңгізеді.
Банк клиенттің қаржылық орнықтылығы мен экономикалық тұрақтылығын
зерттеп, несиеге деген қажеттілікті қарай отырып, оның экономикалық
негізіділігін, берілген деректердің сенімділігін ескеркді. Қарыз алушының
қарызды несие шартында көрсетіген жағдайларға сәйкес қайтаруға қабілетті
және дайын екендігіне сенімді болу үшін, ссудаға қатынасы бойынша клиенттің
өз ісіне жауаптылығын, қарыз алушының беделін, рентабельділін; ссуданы
қамтамасыз етуін экономикалық коньюктураны ескереді.
Банк қарыз алуға несие беру процесі басталмай тұрып тәекелді жою
немесе оны төмендету мақсатымен әлеуетті қарыз алушыға талдау
жасайды.Банктің бұл мақсаттағы міндеті клиенттің несие төлеу қабілетін
анықтауға бағытталған.
Әлеуетті қарыз алушының несие төлеу қабілеті туралы дұрыс қорытынды
жасаған жағдайда, банк несие шартының жағдайлрын әзірлеуге кіріседі. Бұл
кезең ссуданы құрылымдау деп аталады, банк аталмыш процес кезең ссуданы
құрылымдау деп аталады, банк аталмыш процес кезінде: несие мақсатын,
сомасын, қайтару тәртібін, ссудалардың мерзімін, қамтамасыз етуді, несие
бағасын, өзге де жағдайларды анықтайды.
Нарықтық экономика жағдайында ссуда беруші мен қарыз алушы екі жақ та
бірдей мүдделік танытқанда ғана банктің несие қатынастары дамитын болады.
Бірінші тарап, яғни несие беруші (банк) өзінің несие беру бизнесін дамыта
отырып, ссуданың пайыздармен қоса мезгілінде қайтарылуын қалайды. Ал қарыз
алушы ссуданы ала отырып, оны қызмет процесіндегі қажеттіліктерді
қанағаттандыруға бағыттайды.
Дамушы елдердің банк жүйесіндегі несие беру бизнесі несиені басқарудың
келесідей негізгі ережелерін қамти отырып, көптеген жылдар ішінде өзін
берік бекітті деуге болады. Ол ережелер бойынша:
- банктің несие қабілеті (несие беру қабілеті) капиталдың жеткілігі
мен өтімділігіне негізделген;
- банк ақша іздейді, орта ставкалары қайта қаржыландыру ставкаларымен
(рефинансирование), банкаралық несиелер бойынша ставкалармен салыстыра
отырып, депозиттердің тартымдылығын талдайды. Несие беруді қымбат ресурстар
есебінен дамыту банкке пайдалы емес;
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
1 Коммерциялық банктердің операцияларының теориялық негіздері
1.1 Коммерциялық банктердің операцияларының мәні мен мағынасы 5
1.2 Коммерциялық банктердің актив операциялары және оларды басқару
басқару
1.3 Коммерциялық банктің пассив операцияларын басқару әдістері
17
22
2 Коммерциялық банктің активтері мен пассивтерін басқаруды талдау
(БТА Банк АҚ мысалында)
2.1 БТА Банк АҚ-ның қаржылық жағдайы мен операцияларын талдау 30
2.2 Банктің актив операциялар қоржынын қаржылық басқаруын талдау 38
3 Коммерциялық банктердің активтері мен пассивтерін басқаруды
жетілдіру жолдары
3.1 Банктік операцияларды тиімді басқаруда шет елдік тәжірибелерді 47
қолдану
3.2 Банк операцияларын тиімді басқару бағдарламасының жүзеге асырылуы 54
3.3 Банк операцияларының өтімділігі және оған ықпал етуші факторларды
наықтау 57
Қорытынды 64
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 67
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектілігі. Екінші деңгейлі банктердің
актив және пассив операцияларын дамыту тақырыбын зерттеудің маңыздылығы
банктердің экономикадағы жүйедегі орнымен анықталады.
Кез-келген елдің қуатты экономикасы, оны өрге сүйрейтін өз заманының
талап –тілегіне сай, қауқарлы қаражат жүйесі болуы шарт.Қазіргі нарықтық,
бәсекелестік заманында қайсы елдің банктерінің деңгейі биік болса, сол ел
ғана өз тәуелсіздігін сақтап, өз жұртының келешегін баянды ете алуы мүмкін.
Коммерциялық банктердің халыққа көрсететін қызметтері, шағын және орта
бизнеске берілетін несиелер, лизингтік операциялар, ипотекалық несиелендіру
операциялары экономиканы тұрақтандыруда және халықтың өмір сүру деңгейін
жоғарылатуда маңызды роль атқарады. Қазіргі уақытта коммерциялық банктер
қаржыларын жұмылдырып, еліміздің экономикасын дамыту мақсатында үлкен
жобаларға инвестициялар жасалынуда. Қазақстанның коммерциялық банктері
өздерінің клиенттеріне көптеген операциялар мен қызмет түрлерін көрсетіп,
өздерінің табыс базасын кеңейтіп, рентабельдік пен бәсекелестікті көтеруге
тырысуда.
Банктік қызметтің жаңадай дамып жатқан информациялық технологияларға
көңіл аудармаса банкроттыққа ұшырауы мүмкін. Осы себебтен банктер өздерінің
қызметтеріне және қызмет түрлеріне үлкен көңіл аударлады.Сондықтан екінші
деңгейлі банктердің экономикадағы ролі банк жүйесінің тиімді жұмыс істеп,
ары қарай дамуын талап етеді.
Қазақстан Республикасының елу дамыған елдердің қатарына қосылу үшін
банк жүйесінің алдына жаңа міндеттер қойылады.Бұл дамыған елдердің банктер
арасындағы бәсекеге шыдауға қажетті іс-әрекеттер жасауды талап етеді. Осы
аталған міндеттер мен мақсаттар екінші деңгейдегі банктердің қаржылық
қызметтер нарығының мәселелерін теориялық және тәжірибелік тұрғыда
талдаудың маңыздылығын көрсетеді.
Тақырыпты зерттеудің дәрежесі. Коммерциялық банктердің қаржылық
жағдайын зерттеу жалпы отандық банк жүйесінің қазіргі жағдайы, жеткен
жетістіктері, қаржылық қызметтер нарығының проблемалары отандық және
шетелдік экономистердің еңбектерінде жан-жақты қарастырылған. Коммерциялық
банктердің қаржылық жағдайын зерттеуге Ғ.С.Сейітқасымов Ғ.С., Мақыш С.Б.,
Мельников В.Д., Ильясов К.К., Шарипов К.А., Зейнельгабдин А.Б., Худяков
А.И., Юрченко Т.В., Лаврушина О.И., Рафалович Л.А., Долан Э.Дж., Ефимова
Л.Г. сияқты экономистер үлкен үлес қосқан.
Қазіргі көптеген ішкі және жаһандық факторлардың әсерінен банктік
жүйе тез өзгеріп отырады. Біріншіден, екінші деңгейдегі банктер, дәстүрлі
банктік операциялардан басқа, жаңа көптеген қызметтер мен операциялар
жүргізеді. Олардың қызметтері қаржы нарығының барлық сегменттерін қамтиды.
Екіншіден, қазір екінші деңгейдегі банктердің жаһандық және ұлттық
экономикадағы ролі мен маңызы өте зор. Жалпы ұлттық экономиканың дамуы осы
банктік жүйенің жағдайына байланысты. Сондықтан оның қазіргі даму
бағыттарын зерттеу және болашағын болжау өзекті мәселелердің біріне
жатады.
Қазақстан Республикасындағы банктердің қаржылық қызметтерінің даму
бағыттарын зерттеудің маңыздылығы дипломдық жұмыстың мақсаты мен
міндеттерін анықтады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - коммерциялық банктердің актив және
пассив операцияларын талдау арқылы қазіргі кездегі даму қарқыны мен
проблемаларын қарастыру.
Осы мақсатқа қол жеткізу үшін дипломдық жұмыста мынандай міндеттер
жүзеге асырылады;
- банктің операцияларын теориялық негіздерін зерттеу;
- банк өтімділігін қамтамасыз ететін факторларды айқындау;
- коммерциялық банктердің қаржылық жағдайын және банктік операцияларын
басқару әдістерін талдау;
- банктің қызметтер нарығының негізгі даму бет алысын анықтау;
- банктің қаржылық операцияларының пайда болған қиыншылықтарды анықтау
және оны шешу жолдарын қарастыру.
Дипломдық жұмыстың объектісі – БТА Банкі АҚ.
Дипломдық жұмыстың пәні – коммерциялық банктердің актив және пассив
операциялары.
Дипломдық жұмыстың жаңашылығы. 2008-2010 жылдар аралығындағы банктің
активтерін басқаруды талдау және оны болашақта көтеру жолдарын жақсарту
үшін пайдалануға болады.
Дипломдық жұмыстың теориялық және методологиялық негізі ретінде
Қазақстан Республикасының Үкіметінің заңдары және номативтік актілері,
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің банктік іс -әрекеттерді қадағалау
заңдылықтары , Қазақстан Республикасының Агенстволық статистикалық
материалдары, банк ісіне арналған оқулықтар мен әдістемелік материалдар,
баспасөз бетінде жарияланған мақалалар қолданылды.
Дипломдық зерттеу жұмысының әдістері – дипломдықжұмысты зерттеу
барысында келесі әдістер: салыстырмалы, аналитикалық, диалектикалық,
тарихи, логикалық әдістер қолданылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы - дипломдық жұмыс кіріспе, үш тарау,
қорытынды, қолданылған әдебиеттер тізімі және қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, мақсаты мен міндеттері, объектісі мен
пәні, зерттеу әдістері қарастырылған.
Дипломдық жұмыстың бірінші тарауында коммерциялық банктердің
операцияларының теориялық негіздері сипаттаған.
Жұмыстың екінші тарауында БТА Банк АҚ мысалында коммерциялық
банктің активтері мен пассивтерін басқаруды талдау талдау жасалған.
Жұмыстың үшінші тарауында коммерциялық банктердің активтері мен
пассивтерін басқаруды жетілдіру жолдары қарастырған.
Дипломдық жұмыстағы зерттеудің нәтижелері қорытындыда жинақталған.
1 Коммерциялық банктердің операцияларының теориялық негіздері
1.1 Коммерциялық банктердің операцияларының мәні мен мағынасы
Екінші деңгейлі банктердің қызметі – бұл табыс табу және нарықта
өндіру мақсатынан маркетингтік ізденістер негізінде құрылған
мамандандырылған интеллектуалдық өнім. Банктік қызметтер – жеке
персонификациялы күрделі формалары бар қызмет. Жалпы банктік қызметтердің
келесі ерекшеліктері бар: қателеспеушілік, сақтықсыздық, жинау
қабілетсіздігі және қызметтердің тұрақты сапасының кепілдігі [8,35 бет].
Сондықтан, банктік қызметтер сферасы қызмет көрсетудің жоғары
тәуекелді сферасы болып табылады. Банктік қызметтердің ерекшелігі және
тәуекелділікті куәландыратын фактор болып, олардың халықаралық маштабта
тарихи құрылған патенттік қорғаныссыздық саналады.
Банк қызметін – банктің клиент мүддесі үшін белгілі бір іс-әрекеттерді
орындауын сипаттауға болады. Кез-келген банк өнімнің негізінде қандай да
бір қажеттіліктерді қанағаттандыру қажеттілігі жатады.
Банктік қызметтік тағы да бір ерекшелігі-есептеу обьектілерінің
көпшіге емес, сонымен қатар, есептеу мәселелерін қиындата түсіретінін,
оларды өлшеудің бірліктердің көптігінде.
Екінші денгейлі банктердің желісі ақша нарығының қалыптасуына ықпал
етеді, ал заңды және жеке тұлғалардың мемлекетте уақытша бос ақша
қаражаттарының болуы және оны экономика мен халықтың қысқа мерзімдік
қажеттіліктерін қанағаттандыруға пайдалану ақша нарығының экономикалық
негізі болып табылады.
Банктің клиентпен орнататын қатынастарынан анықтау үшін банктік
өнім, банктік қызмет көрсету, банктік операция деген түсініктерге
анықтама беру керек. Банктік қызмет көрсету-клиент қажеттілігін қамтамасыз
ету түрі, банктің клиентке қызмет көрсету нәтижесі.
Банктік өнім - құжаттар түрінде банктің клиенттерге қызмет көрсету.
Банктік операция-мақсаты, уақыты және орны бойынша банк қызметшілерінің
жиынтық іс-әрекеттері. Осы түсініктердің айналысын төмендегі сызба арқылы
сипаттауға болады.
Қазіргі кезде негізгі дәстүрлі қызметтерге бұрынғыша салымдар тарту
мен қарыздар беру жатады. Банктер өз пайдаларының көп бөлігін осы
операциялар бойынша пайыздық айырадан алады. Бірақ, осы екі қызмет
төңірегінде банктік өнімдердің көптеген нысандары жасалынып шығуы мүмкін.
Екінші деңгейлі банктер негізінен өз клиенттерінің шаруашылық қызметтеріне
қызмет көрсетумен байланысты несиелік есеп айырысу және қаржылық
операциялардың барлық түрлерімен айналысады.
Сурет 1 Екінші деңгейлі банктіңқызметтері мен операциялары [2]
Қазіргі кезде әмбебап банктер банк қызметтерінің және қаржылық
қызметтердің барлық аспектілерін түгелдей қамтитын өнімдердің кең қатарын
ұсынады. Осы кезде басқа банктер бәсекелестік артықшылықты жаулап алу және
оны мықты түрде сақтандырып қалу мақсатымен қатаң түрде белгілі бір
қызметтер түрлерін көрсетуге мамандануға тырысады. Қазақстан
Республикасындағы банктер және банктік қызметтер туралы Заңға сәйкес
банктер мынадай операцияларды орындай алады:
← ақылы негізде депозиттерді тарату;
← клиенттер мен банк-корреспонденттердің шоттарын жүргізу және оларға
кассалық қызмет көрсету;
← қайтарымдылық, мерзімдік және төлемділік шарттарымен заңды және жеке
тұлғаларға қысқа мерзімдік несиелер береді инвестицияланатын қаражаттар
иелерінің немесе иемденушілердің тапсырмалары бойынша капиталдық
жұмсалымдарды қаржыландыру;
← заңда көрсетілген тәртіппен өз бағалы қағаздарын шығару (чектерді,
вексельдерді, аккредитивтерді, депозиттік сертификаттарды, акцияларды
және басқа да қаржылық міндеттемелерді);
← төлем құжаттарын сатып алу, сату және сақтандыру, олармен басқа да
операцияларды жүргізу;
← ақшалай нысанда орындауды қарастыратын үшінші тұлғалар үшін кепілдеме
және өзгеде міндеттемелерді беру;
← тауар тасымалын талап ету құқын, сатып алу және қызмет көрсету, осындай
талаптардың орындалуын және бұл талаптардың
← инкассациялық (факторинг) тәуекелін өз мойнына алу;
← банктік операциялар бойынша брокерлік қызметтерді көрсету,
← клиенттердің тәуекелі бойынша олардың агенттері ретінде әрекет ету;
← клиенттер үшін құжаттар мен бағалылықтарды сақтандыру бойынша қызметтер
(сейфтік бизнес);екінші денгейлі мәмілелерді қаржыландыру, сондай – ақ
сату құқынсыз (форфейтинг);
← клиенттердің тапсырмалары бойынша сенімдік операцияларды (қаражаттарды
қарау және орналастыру, бағалы қағаздарды басқару);
банктік қызметпен байланысты кеңес беру қызметін көрсету [9,145 бет].
Ұлттық Банкінің арнайы лицензиялары бар болса, бантер басқа да банктік
қызметтерді жүзеге асырады. Соның ішінде шетел валюталарымен операцияларды
жүргізу; халықтың ақшалай салымдарын қарау; ақшаларды аударуға байланысты
қызметтер көрсету ( инкасация ).
Осы операцияларды топтай отырып, олармен атқарылатын негізгі
қызметтерді былай құруға болады:
1) уақытша бос ақша қаражаттарды жинақтау (депозиттік операциялар);
2) экономиканы және халықты несиелендіру (активтік операциялар);
3) қолма-қолсыp есеп айырысуларды ұйымдастыру және жүргізу;
4) инвестициялық қызмет;
5) клиенттерге басқа да қаржылық қызметтер көрсету.
Уақытша бос ақша қаражаттарды жинақтау-екінші деңгейлі банктердің
алғашқы дәстүрлі – базалыққызметі. Бұл банктің пассиві меншікті капиталы
мен тартылған қаражаттардан тұрады. Меншік капитал банктің несиелік
ресурстарының маңызды және ажырамас бөлігі, бірақ ол оның барлық
ресурстарының тек 10%-ын құрайды. Басқа кәсіпорындармен салыстырғанда
қаржылық ресурстар құрамында меншікті капиталдың төменгі деңгейі болуы
мынандай жағдайлармен түсіндіріледі-біріншіден, банктер қаржылық нарықтарда
қаржы делдалы ретінде басқа кәсіпорындардың, мекемелердің және халықтың
уақытша бос ақша қаражаттарын депозит түрінде жинақтайды. Осы жағдайда
оларды тиімді басқарады, олардың қауіпсіздігін қамтамасыз етеді және
пайдалық негізде қарзды қарыз алушыға үсынады. Екіншіден, депозиттерді
мемлекеттік сақтандыру жүйесі болады, бұл салымдарды жаппай кері алу
қауіптігін төмендетеді. Үшіншіден, банктерге тартылатын депозиттер басқа
кәсіпорындардың материалдық обьектілерінде орналастырған активтеріне
қарағанда қондырғы ғимараты ыңғайлы, өтімді және нарықта оңай өткізіледі.
Осылайша екінші деңгейлі банктердің дәстүрлі-базалық
қызметтерінің бірі-жеке және заңды тұлғалардың уақытша бос ақша
қаражаттарын жинақтау және депозиттік емес операцияларды орындау жолымен
басқа пассивтерді жұмылдыру болып табылады. Депозиттік және депозиттік емес
пассивтер салымшыларға пайыз төлеумен, оларға есеп айырысу төлемдік
қызметтер көрсетумен, оларды банктердің шоттарында сақтандыруды ынталандыру
жолымен жинақталады.
Екінші денгейлі банктердің екінші дәстүрлі-базалық қызметі
экономиканы және халықты несиелендіру. Бұл қызмет банктік қызмет көрсету
аясындағы маңыздыларға және банкінің актив операцияларына жатады. Соның
арқасында банктер несиелік институттарға қатысты болады. Несиелік
операциялар-несие беруші мен қарыз алушының арасындағы біріншінің
екіншісіне төлемділік, мерзімділік және қайтарымдылық шарттарында белгілі
ақша қаражаттары сомасын ұсынуы бойынша қатынастар. Банктің несиелік
операциялар активті және пассивті болады. Активті несиелік операциялар
банктер мен қарыз алушыға қарыз ұсынғанда, ал пассивтер керісінше, банк
қарыз алушы ретінде болғанда пайда болады. Сәйкесінше, несиелік
операциялардың екі нысаны болады: қарыздық және депозиттер.
Екінші денгейлі банктің несиелік операцияларын әртүрлі белгілері
бойынша жіктеуге болады: мерзімдері бойынша-қысқа мерзімді (1 жылға дейін)
және ұзақ мерзімді (5 жылдан жоғары);
Қамтамасыз ету түрлері бойынша – қамтамасыз етілмеген (қарыз алушыға
сенімге негізделген және қамтамасыз етілуі жоқ бланкілер) және қамтамасыз
етілмеген; банктің роліне байланысты (несие беруші және қарыз алушы)
активтік және пассивтік қарыздық операциялар (активтік клиентті және басқа
банкті несиелеу; пассивті-Орталық банктен және басқаЕкінші денгейлі
банктерден банкаралық несие алу) [10,95 бет].
Несиелендіру мақсатына байланысты-негізгі капиталды арттыруға, айналым
капиталын қаржыландыруға, тұтынушыылқ мақсаттарға арналған қарыздар.
Несиелік операциялар басқа да белгілері бойынша жіктеле алады:
қарыз алушының түрлері бойынша, пайдалану сипаты бойынша, ашу шарттары
бойынша және басқалар. Мысалы, қарыз алушының түрлері бойынша қарыздар
былай жіктеледі: сауда өнеркәсібіне, жылжымайтын мүлік кепілдігіне, жеке
тұлғаларға, бағалы қағаздарға, ауыл шаруашылық, қаржы органдарына және тағы
басқаларға.
Несиенің пайдалану сипаты бойынша оны өндірістік және
тұтынушылық, қолма-қол және қолма-қолсыз деп бөлуге болады. Мұндай жіктелу
негізінде формалды белгілер жатқанын атап кету керек.
Екінші денгейлі банктердің келесі қзметі-қолма-қолсыз есеп
айырысуды ұйымдастыру және жүргізу. Ол банктердің клиенттерге көрсеткен
қызметтеріне немесе банктің комиссиондық операцияларына байланысты.
Қома-қолсыз есеп айырысу-есеп айырысу формасы мен әдістерінің,
оларды жүргізу принциптерінің, оларға қойылған талаптардың жиынтығы. Есеп
айрысудың принципі анағұрлым тұрақты, өзгермейтін болып келеді.
Қазақстан Республикасында есеп айырысу жүйесінің негізгі
ұйымдастырушысы Ұлттық Банк болып табылады.
Ол мынандай қызметтерді орындайды:
1) қолма-қолсыз және қолма-қол ақша айналым ауқымдарына, қолма-қолсыз
және қолма-қол ақша эмиссияның мөлшеріне бақылау жүргізеді;
2) барлық екінші деңгейлі банктер үшін біртұтас әдістемелік
негіздебіріңғай мемлекеттік есеп айырысу орталығы болу;
3) есеп айырысудың, есеп берудің, есепке алу мен жүргізудің ережелерін
жасау және унификациялау.
Қолма-қолсыз жолмен есеп айырысу жүйесінің ұйымдастырылуы біртұтас
негізгі қағидалар және келесідей операциялар арқылы жасалған: қаражаттарды
бір шоттан екінші шотқа дебеттік аударымдар (чектер), бір шоттан екінші
шотқа несиелік аударымдар (жироесеп айырысулар). Чектер бір реттік
мәмілелерде қолданылады, жироесеп айырысу-тұрақты және мерзім сайын
қайталанып тұратын мәмілелерде қолданылады. Банкаралық есеп айырысу жүйесін
ұйымдастырудың негізгі приципі-бұл дербес екі кіші жүйені қалыптастыру
болып табылады:а) Екінші деңгейлі банктер арасында тікелей есеп айырысуды,
б) Ұлттық Банктің ЕКО-да ашылған корреспонденттік шоттар жүйесі арқылы
банкаралық есеп айырысуы.
Екінші деңгейлі банк өздерінің ведомствалық мекемелер арасындағы есеп
айырысу формасын өздері анықтауға құқылы, қолма-қолсыз есеп айырысу жүйесі
банктер мен клиенттеріне белгілі бір есеп айырысу операциясын жүзеге
асыруды таңдауға мүмкіндік береді.
Қазіргі кезде елімізде есеп айырысу жүйесі қайта ұйымдастыру негізгі
екі бағыт бойынша жүргізіледі: біріншіден, жеке және заңды тұлғалардың есеп
айырысу формаларының пайдаланып жүргендерін жетілдіру және жаңа формаларын
енгізу. екіншіден, банкаралық есеп айырысу жүйесін қайта ұйымдастыру.
Халықаралық тәжірибеде қолданылатын есеп айырысу формаларының
(операциялардың) негізгі үш тобын айтуға болады: чек және вексель арқылы
инкассалық операция, аккредитивтер арқылы есеп айырысу және аударым
операциялары.
Екінші деңгейлі банктердің төртінші дәстүрлі-базалық қызметі-
инвестициялық қызмет. Жалпы инвестиция дегеніміз-халық шаруашылығына
мемлекет ішінде және шет елде, оны қайта құру және кеңейту, сол сияқты
пайда алу мақсатында ұзақ мерзімді қаражат бөлу. Қазақстанда, заңға сәйкес,
инвестиция деп, кәсіпкерлік іс-әрекет және басқа да пайда әкелетін іс-
әрекет объектілеріне салынатын ақша қаражаттары мен бағалы қағаздарды
айтады. Инвестициялық қызметтің қатысушылары-жеке және заңды тұлғалар,
мемелекет, сол сияқты шетелдік инвесторлар бола алады. Бұл екінші деңгейлі
банктердің инвестициялық қызметіне қатысты. Тар мағынада банктердің
инвестициялық қызметі деп банктердің салыстырмал ұзақ мерзім ішінде қызмет
ететін бағалы қағаздарға ақша қаражаттарын салу. Инвестицияның қарыздан
бірқатар айырмашылығ бар.
Қарыздар салыстырмалы қысқа мерзімде қайтарымдылық шартымен
қолданылады, ал инвестиция салынған ақша иесіне қайтпас бұрын, салыстырмалы
ұзақ мерзімде ақша қаражаттарының ағыны қамтамасыз ету мақсатында жасалады.
Несиелеу кезінде бастамашылық қарыз алушыдан болған, ал инвестиция кезінде-
несие берушіден, яғни банктен болады. Тағы бір айырмашылығы-несиелік мәміле
нақты несие беруші мен қарыз алушының арасында жасалады, ал инвестициялау
нарықта міндетті қызметті қарастырады.
Екінші деңгейлі банктердің инвестициялық қызметінің мақсаты-
қаражаттардың сақталуын қамтамасыз ету, диверсификацияны, табысты және
өтімділікті қамтамасыз ету. Бағалы қағаздар-арнайы түрде рәсімделген
қаржылы құжаттар, оларда көрсетілген құқықты жүзеге асыру үшін сол бағалы
қағаздарды ұсыну қажет. Олар қорлық (акциялар, облигациялар) және екінші
деңгейлі болады (вексельдер, чектер).
Банктердің экономикадағы рөлін олардың атқаратын операциялары
анықтайды. Екінші денгейлі банктердің операциялары негізінен мына топтарға
бөлінеді: пассив (қаражат тарту), актив (қаражаттарды орналастыру),
комиссиялық-делдалдық (клиенттердің тапсырысы бойынша комиссиялық ақылы)
және сенімді операциялар.
Екінші деңгейлі банктердің пассив операциялары - өз қарауына әр түрлі
салымдарды тартып, басқа банктерден несие алып, өзінің бағалы қағаздарын
шығарып және өзге де қаражат тарту операцияларын жүргізіп, банк қорын құру
және оны ұлғайту операциялары. Олар банк балансының пассивінде көрсетіледі.
Пассив операциялары тарихи дәстүр бойынша актив операцияларға қарағанда
алдымен жүргізіледі, себебі актив операцияларын жүргізу үшін белгілі бір
қор мөлшері қажет.
Пассив операцияларына мыналар жатады:
← салым қабылдау (депозиттер);
← клиенттерге шоттар (оның ішінде корреспонден-банктерге) ашу және
оларды жүргізу;
← өзінің бағалы қағаздарын шығару (облигация, вексель, депозиттік
және жинақ сертификаттар);
← банкаралық несие алу, оның ішінде орталықтанған несие
ресурстарынан;
← репо операциялар;
еуровалюталық несие алу [11,84 бет].
Банктік капиталы өз қаражаты, тартылған қаражат және эмиссияланған
қаражаттардан құрылады. Банктің өз қаражатына акционерлік және резерв
капиталы, сонымен бірге бөлінбеген пайда жатады. Акционерлік капитал немесе
жарғылық қор бағалы қағаздар нарығында акцияларды орналастыру арқылы
жинақталады. Жарғылық қордың мөлшері, оны қалыптастыру және өзгерту банктің
жарғысында көрсетіледі.
Жарғылық капиталдың сомасы заңмен шектелмейді, дегенмен банктің
тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін орталық банк төменгі аз мөлшерін бекітеді.
Батыс елдерінің екінші денгейлі банктерінің жарғылық капиталы 10-15 млн.
ЭКЮ болады. Жарғылық қорды ұлғайту акционерлер қаражаты есебінен, сондай-ақ
өз қаражаты (резерв қорынан), акционерлердің дивиденттері және пайда
есебінен жүзеге асырылуы мүмкін.
Банктің резерв капиталы ағымдағы пайдадан бөлінген сомадан құрылады.
Ол ойда болмаған шығындарды және бағалы қағаздар курсының төмендеуінен
болатын шығындарды жабуға арналады. Онң мөлшері жарғ қорына байланысты
процентпен белгіленеді.
Бөлінбеген пайда шоты деген-ол арадағы транзит шоты. Онда акционерлер
арасында дивиденд түрінде бөлінбеген және резервке түспеген пайда
жинақталады. Пайданы резервке бөлу төлейтін салықты төмендету әдісіне
жатады, себебі резервтердің көп түрі салықтан босатылады. Қазіргі Екінші
денгейлі банктердің ресурс қорында өз қаражатының үлесі 10% шамасында.
Екінші денгейлі банк кәсіпорындардың, ұйымдардың, мекемелердің,
халықтың және басқа банктердің қаражаттарын тартуы мүмкін. Тартылған
ресурстар белгіленген мерзіміне қарай басқарылатын ресурстар және ағымдағы
пассивтер болып бөлінеді. Басқарылатын ресурстар банкке тартлған мерзімдік
депозиттерді және банкаралық несиелерді біріктіреді.
Ағымдағы пассивтер есептесу, ағымдағы және корреспонденттік
шоттардағы қалдықтардан құрылады.
Салым (депозит) - ол белгілі бір шартпен иесінің банкке сақтауға
салған ақша қаражаты. Ол қолма-қол ақша немесе ақшаның қолма-қол емес
формасында, ұлттық немесе шетел валютасында салынуы мүмкін.
Ақша қаражаттарын салымға тарту депозиттік операциялар деп аталады.
Банктер үшін депозит олардың пассив операцияларының басты түрі, сондықтан
ол активтік несие операцияларын жүргізудің негізгі ресурсы.
Салымдар әр түрлі белгілерге байланысты жіктеледі. Салушысына қарай
депозиттер жеке және заңды тұлғалардың депозиттері болып бөлінеді. Банктен
алу мерзіміне қарай мерзімді және талап бойынша алынатын депозиттер болып
та бөлінеді. Талаппен алынатын депозиттерге қаражат толық немесе бөлік-
бөлікпен салынып және иесінің талабы бойынша дәл сол сияқты жолмен алынады.
Бұл депозиттер клиент ашқан әр түрлі шоттарда орналастырылып, қолма-қол
ақша және қолма-қол ақшасыз есеп айырысуға алынуы мүмкін.
Талаппен алынатын салымдарда есептесу, ағымдағы және бюджеттік
шоттарда басқа банктермен есептесуге арналған, сондай-ақ есеп айырысу
айналымына арналған қаражат сақталады. Салымның бұл түрі негізінен
тұрақсыз, себебі клиенттер өз шоттарындағы қаражатын үнемі
пайдаланатындықтан, ондағы қалдық мөлшері әркез өзгеріп отырады. Сондықтан
банктер бұл шоттар бойынша проценттік өсім төлемейді. Салымдарды өзіне
тарту үшін бәскелестік жағдайында Екінші денгейлі банктер клиенттерді тарту
және талаппен алынатын салымдарды ұлғайтуды ынталандыру мақсатында шот
иелеріне қосымша қызмет көрсетіп, сондай-ақ олардың сапасын арттыруға
ұмтылуда. Ағымдағы шот иелері өз қаражатын чек кітапшаларымен немесе несие
карточкаларымен алады (атаулы ақша құжаты).
Мерзімді салымдар-ол салыну мерзімі және проценттік өсім төлеу мөлшері
анық көрсетілген депозиттік шотқа салынған ақша қаражаты. Төлем мөлшері
салымның көлемі мен мерзіміне байлалысты анықталады. Егер мерзімді салым
иесі салымның келісілген мерзімнен бұрын пайдаланғысы келсе, онда салым
бойынша төленетін процент мөлшері кемиді. Мерзімді салымдар ұзақ мерзімге
салынатындықтан, олар тұрақты ақша қаражаты. Сондықтан банктер
салымшылардың қаражатын ұзақ уақыт пайдалануға мүмкіндік алады.
Мерзімдік салымның бір түрі-депозиттік сертификат. Бірінші рет ондай
куәлікті айналымға 1961 ж. АҚШ банктерінің бірі енгізді. Шот иесіне өтеу
мерзімі және төленетін проценттік мөлшер көрсетілген ерекше атаулы куәлік
(сертификат) беріледі. Депозиттік сертификат – ол белгілі бір ірі соманы
банкке салғандығы туралы берілетін жазбаша куәлік. Онда банктің міндетті
түрде сертификатты кері сатып алу мерзімі және төлейтін өсім ақысы
көрсетіледі. Мысалы, АҚШ банктерінің іс-тәжірибесінде депоөиттік сертификат
кемі 100 мың долларға, ал Ұлыбританияда 50 мыңнан 250 мың фунт стерлигке
дейін шығарылады. Депозиттік сертификат тек заңды тұлғаларға беріледі. Ол
атаулы және атаусыз (яғни иесі ұсынушы) болуы мүмкін. Депозиттік сертификат
бойынша салымды алу құқы басқа жаққа беру жазуы көрсетіліп берілуі
мүмкін. Бұл куәлікті шартта көрсетілгендей мерзімге немесе талап бойынша
берілетін етіп банктер шығарады [12,97 бет].
Жеке тұлғаларға банктегі салымдарын алу үшін жинақ сертификатын
(кітапша) береді. Кітапша белгілі бір мерзімге және талаппен алуға да
беріледі. Банктің ресурсында халықтың жинақ салымдары маңызды роль
атқарады. Жинаққа толық сома немесе бөлек-бөлек сома салынады, кейін
жинақтың толық сомасы, ия біртіндеп бөлек-бөлек сомасы алынуы мүмкін.
Салушыға жинақты куәландыратын жинақ кітапшасы беріледі. Бұл салым түрі
өнеркәсібі дамыған елдерде кең тараған. Әдетте жинақ шотынан қолма-қол
ақшасыз төлемдер жүргізіледі. Клиенттердің тапсырысы бойынша банк оның
жинақ шотынан электроэнергияны, телефонды және газды пайдаланғаны, газетке
жазылғаны үшін, оқушылардың мектептегі тамақтануына және тағы басқа
қызметтерге төлем аударады. Сондай-ақ бұл салымдар белгілі бір мақсатты
уақытта алу үшін, мысалы, демалысқа, туған күнге, жаңа жылдық мерекеге
арнап салынады.
Сонымен депозиттер-Екінші денгейлі банктер ресурстарының маңызды көзі.
Банктегі оның құрылымы ақша нарығындағы конъюнктураға қарай әрдайым өзгеріп
тұрады. Дегенмен банк ресурстарын құрудың бұл көзіне біраз кемшіліктер де
тән. Банк клиенттерден қаражат тартқанда бірсыпыра материалдық және ақша
нарығында тап болады. Одан басқа салымға қаражат тарту көп жағдайда банкке
емес клиентке байланысты. Қазіргі кезде екінші деңгейлі банктер қосымша
ақша қаражатын тарту үшін басқа несие мекемелері жинақтаған ақша қаражаты
сатылатын банкаралық несие ресурстары нарығындағы мүмкіндігін
пайдаланады.Банкаралық несие корреспонденттік қатынастар шеңберінде
беріледі, яғни бір банк басқа банкте бір-бірінің тапсырысы бойынша төлем
және есептесу операцияларын жүргізу үшін корреспонденттік шот ашады.
Банкаралық несие тарту тікелей сөйлесу арқылы, ия болмаса қаржы делдалдары
арқлы жүзеге асырылады. Егер банктер өзара банкаралық несие туралы келіссе,
онда ол келісім арнаулы шартпен рәсімделеді. Бұл келісімдердің көбісі
белгілі бір мерзімге жасалады.
Екінші деңгейлі банктердің пассив операцияларына олардың орталықтанған
несие ресурстарынан несие алуы жатады. Орталық банк екінші деңгейлі
банктерге несиені жарыс (конкурс) негізінде қайта қаржыландыру
(рефинансирование) ретінде, сондай-ақ ломбардтық несие формасында береді.
Екінші денгейлі банктердің қаражат тартуының келесі бір әдісі-кері
сатып алу келісімі немесе репо операциясы. Бұл келісім банк пен фирма
арасында немесе мемлекеттік бағалы қағаздар сатушыларымен (дилерлермен)
жасалады. Егер фирма қолма-қол ақшаның ірі сомасын өте қысқа мерзімге
банкке салғысы келсе, онда ол банктен бағалы қағаздарды сатып алады да,
кейін оларды кері сатып алуы туралы келіседі. Фирма қаражатты келесі күні
қайтаруы мүмкін, онда алатын процент мөлшері депозиттік сертификаттан
әлдеқайда төмен болады. Бұндай келісім уақытша бос қаражатты тартудың бір
жолы.
Соңғы жылдары Екінші денгейлі банктердің пассив операцияларының бірі
еуровалюталық несие кең өрістеуде. Еуровалюталық несие-ол шетел банктерінен
еуровалютамен алынатын несие. Әлемдік қарыз капиталы нарығында басты валюта
болып доллар есептеледі. Ал енді, екінші денгейлі банктердің актив
операциялары.
Банктің жинақтаған ресурстарын табыс табу және өтімділігін қамтамасыз
ету мақсатымен орналастыруын актив операциялары деп атайды.
Актив операциялары негізінен төрт топқа бөлінеді:
1) несие-есептеу операциясы, оның нәтижесінде банктің несиелік портфелі
қалыптасады;
2) инвестициялық операциясы, ол инвестициялық портфельдің негізін
құрайды;
3) кассалық және есептесу операциялары- банктің клиенттерге көрсететін
қызметтерінің бірі;
басқа операциялар[13,47 бет].
Несие-есептеу операциялары-ол банктің несие ресурстарын орналастыру
қзметіндегі несие беру операциясы. Банк табысының көп бөлігі осы
операцияларды жүргізуден түседі.
Екінші денгейлі банктердің клиенттеріне беретін қарызын біраз
белгілерге байланысты топтастыруға болады:
1) борышқордың типіне байланысты-кәсіпорынға, үкіметке және жергілікті
үкімет органдарына, халыққа, басқа банктерге берілетін қарыз;
2) пайдаланатын мерзіміне байланысты- қысқа мерзімді (1 жылға дейін),
ұзақ мерзімді (5 жылдан жоғары);
3) қызмет ету ортасына байланысты - өндіріс аясына берілген қарыз және
айналыс аясына берілген қарыз;
4) борышқордың қай салаға тиістілігне қарай - өнеркәсіпке, саудаға, ауыл
шаруашылығына, транспортқа берілетін қарыз;
5) қамтамасыз етілуі бойынша- кепілді, қорғаулы, қауіпсіз және қамтамасыз
етілмеген (бланктік);
6) өтеу тәсіліне қарай-бір уақытта және бөлік-бөлікпен өтелетін қарыз.
Несиені банктер несиелеудің мына негізгі принциптері (қағидалары)
сақталғанда ғана береді: қамтамасыздық, қайтарымдылық, мерзімділік,
төлемділік және мақсаттылық.
Көптеген мемлекеттерде қарыз белгілі бір несиелік шектеумен (лимит)
несие линиясын ашумен беріледі. Мысалы, АҚШ-та, Германияда, Голландияда,
Бельгияда борыш қорға ашылатын контокорренттік шот бойынша лимит бекіту
формасы кең тараған. Контокорренттік шот деген несиелік шот пен ағымдағы
(есептесу) шотттың біріктірілуі. Бұл шот бойынша дебеттік сальдо (қалдық)
клиентке несие беруді көрсетсе, ал кредиттік сальдо шотта өзінің қаражаты
бар екенін көрсетеді. Несиенің бұл түрі қысқа мерзімді ағымдағы
қажеттілікке беріледі.
Ал кейбір мемлекеттердің (Ұлибритания, Канада) банктері несиені
шектеуді овердрафт бойынша жүргізеді. Овердрафт – клиентке чек бойынша
банктің қысқа мерзімді несие беру немесе оның банкке берген шоттарын
ағымдағы шотындағы қалдықтан артық болса да, бекітілген лимит шегінде
банктің төлеуі. Нәтижесінде ағымдағы шотта дебеттік қалдық қалады.
Овердрафтың жоғары сомасы ағымдағы шот ашылғанда шартпен анықталады.
Несиелеудің бұл формасы – контокерентті шотпен берілетін несиенің түрі. Ол
– клиенттің ағымдағы есеп айырысуына қаражат жетіспестігін қанағттандыруға
берілетін несие. Несие үшін ақы жұмсалған нақты қарыз бойынша алынады.
Қазақстандық екінші деңгейлі банктер де қазіргі таңда мүлікті кепілге
ала отырып несие бері кезінде несие алушыға несие желісін ашуды ұсынады.
Берілетін несиенің көлемі көптеген мемлекеттерде несие линиясының
мөлшерін (лимит) бекіту арқылы реттеледі. Бұл жағдайда банк пен клиент
арасында келісім бектіледі, ол бойынша банк борышқорға келісілген мерзім
аралығында белгілі бір сомаға несие беруге міндетті. Несие линиясы бір
жылға ашылады. Келісілген мерзім аралығында борышқор қайтадан келіспей-ақ
және қосымша рәсімдемей-ақ қажет кезде несие алуға мүмкіндік алады.
Әйтпесе, егер клиенттің қаржылық жағдайы нашарлап кетсе, онда келісімнің
аяқталуы мерзіміне дейін оны жою құқы банкте болады. Несие линиясы банк
жоғары сенім көрсеткен бірінші класты борышқорға қолданылады. Келісім
бектілгенде клиенттің несие линиясы лимитінің 20-30% көлемінде орнын
толтыратын (компенсационный) аз қалдық сақтау жағдайы көрсетілген құжат
қоса тіркеледі.
Банктік несиелеуді ұйымдастырудың келесі бір түрі-несиелік шот арқылы
несие беру. Бұл жағдайда берілетін несие сомасы несиелік шоттың дебетінен
клиенттің ағымдағы (есептесу) шотының кредитіне аударылады. Есеп-төлем
құжаттары борышқордың несиелік шотынан тікелей төленуі мүмкін. Ағылшын
және Швейцария банктерінің тәжірибесінде банк топтарының (синдикат) көлемді
сома беретін синдикаттық несие формасы қолданылады. Бұл жағдайда қатысушы-
банктің біреуі басқарушы мен төлеушінің өкілі қызметін атқарады. Германия
мен Жапонияда консорциумдық несие де кең дамуда. Ол синдикаттық несиеден
екі және одан да көп несие беруді ұйымдастырушы және басқарушысы болуымен
ерекшеленеді. Консорциумдық несие әдетте өте ірі сомаға (30 млн. АҚШ дол.
жоғары) беріледі. Мұндай қарз несие көлемін ұлғайтып банктің несиелік
қаупін төмендетеді. Келісімде несие өкілінің, басқарушының және басқа несие
беруші мен борышқордың құқы мен міндеттері көрсетіледі.
Банктердің несие беру операциялары тобына факторинг және лизинг
операциялары да кіреді. Факторинг деген өнімдерді сату процесінда
контрагенттердің арасында туындайтын төленбеген қысқа мерзіміде қарыз
тапсырысын банкке сату. Бұл жағдайда банк өнімді сатып алушыдан төлеуді
талап ететін құқыққа ие болады. Сонымен қатар, банк клиентін капиталын
несиелеп, оның несиелік тәуекелін өіне алады.
Қарыз беру мәселесін шешуде банк жеткізушінің несие қабілеттілігін
талдап, оған қарыздардың жағдайы туралы хабарлармен танысады. Төлей алмау
қаупін банк (фактор) өзіне алатындақтан ол жеткізушіге шоттың жалпы
сомасының 80-90%-ын бірден өзі төлеп, ал қалғанын дебитор қарыздың барлық
сомасын өтегеннен кейін ғана қайтарады. Екінші денгейлі банктер несиенің
осы түрін дамытып, өз операцияларын кеңітуге қосымша мүмкіндік алып,
табысын ұлғайтуға және клиенттермен байланысын ұлғайтуға қол жеткізеді.
Лизинг операциясы деген жалдаушы кәсіпорындарың ұзақ мерзімге
машиналарды, жабдықтарды, қозғалмайтын мүліктердің және негізгі капиталдң
басқа элементтерін жалға бергенде жүргізілетін операциялар. Банктер лизинг
компанияларына несие беру арқылы лизинг операциясына қатысады. Сонымен
қатар, банктер жалға беретін машиналар мен құралдарды шығарушы
кәсіпорындарды да несиелеуі мүмкін. Шарт мерзімінің соңында жалдаушы лизинг
объектісін қалған құн бойынша сатып алуына болады. Банк лизинг операциясын
жүргізу арқылы клиенттің төлем қабілетсіздігенен туындайтн шғн қаупін
төмендетеді. Оған қоса, банк жалға берілетін мүлікке амортизациялық төлемді
қосуға құқ бар. Ондай жағдайда сол мүліктен салық төленбей, ол сома жабдқ
алуға жұмсалуы мүмкін.
Лизингтің бірнеше түрлері қарастырылады:
← оперативті немесе жедел лизинг анағұрлым қысқа мерзімге беріледі
және оның обьектісі болып төзу қарқыны өте жоғары машиналар мен
құрал-жабдықтар табылады;
← қаржылық лизинг анағұрлым ұзақ мерзімге беріледі. Ол құрал-
жабдықтардың және машиналардың амортизациялық тозу мерзіиіиен
сәйкес келеді;
← қалдық құн бойынша лизинг пайдалануда болған құрал-жабдықтарды
жалға беру. Бұл жағдайда лизинг обьектісі бастапқы емес қалдық құны
бойынша бағаланады [15,35 бет].
Екінші деңгейлі банктердің келесі маңызды операциясы бағалы
қағаздармен жүргізіледі: банк өз портфелі үшін бағалы қағаздарды сатып алу
(инвестиция), жаңадан шығарылған бағалы қағаздарды (үлесті қағаздарды-
негізінен акцияларды) ұстаушылар арасында алғашқы орналастыру, клиенттің
тапсыруы бойынша бағалы қағаздарды сатып алу және сату (бағалы қағаздардың
екінші айналымына қызмет ету), бағалы қағаздар шығаруға қарыз беру. Ондай
бағалы қағаздар жай және артқшылықты акциялар, облигациялар, мемлекеттік
қарыз міндеттемелері, вексельдер және тағы сол сияқты қағаздар болуы
мүмкін. Мысалы, банктің векельдермен жүргізілетін актив операциялары:
есептеу (дисконттық) және қайта есептеу операциялары, несие беру, акцепт
бойынша операциялар, инкассациялау, вексельдік кепілдік беру және тағы сол
сияқты операциялар. Банктердің бағалы қағаздарды инвестициялауының басты
мақсаты дивидент және процент түрінде қосымша пайда табу. Бағалы
қағаздардың табыстылығы оларды өтеу мерзіміне тікелей байланысты. Бағалы
қағаздарды өтеу мерзімі қысқа болса, онық нарықтық бағасы тұрақты болады.
Ал мерзімі ұзақ болған сайын, бағалы қағаздардың курсы өзгереді. Сондықтан
Екінші денгейлі банктер үшін қсқа мерзімді бағалы қағаздарға ақша жұмсау
ұзақ мерзімді қағаздарға ақша салудан гөрі тиімділеу.
Факторингтік операциялар – клиентпен төленбеген қарыздық талаптар
бойынша төлемді талап ету құқығын басқаға беру. Оның мәні – банктер өз
клиенттерінен төлем құжаттарды пайыздық ақы үшін сатып алу. Бұл келісім-
шартпен жүзеге асады. Онда сатып алынған қарыздың сомасы және пайыз
көрсетіледі. Бұл пайыз көрсетілген қызмет үшін қарыздың қандай мөлшері
алынатынын көрсетеді.
Трастылық операциялар – Екінші денгейлі банктер өздеріне сенімді
тұлғаның қызметтерін қабылдап, өздерінің жеке және корпоративті клиенттері
үшін әр түрлі қызметтер орындайды. Екінші денгейлі банктер трастылық
операциялармен қосымша табыс алу үшін айналысады.
← Кеңес беру қызметі -Екінші денгейлі банктер өздерінің
клиенттеріне банктік мекеменің ерекшеліктеріне байланысты,
экономика және қаржы, инвестициялау, несиелеу, есеп айырысу, есеп
жүргізу және есеп беруге байланысты кеңес беру қызметін жүргізеді.
Ақпараттық қызмет көрсету – қазіргі кездегі телекомуникациялар,
компьютерлік байланыстарды игере отырып, банктер жеткілікті түрде Екінші
денгейлі және Екінші денгейлі емес ақпараттарды да иеленеді. Осының
негізінде банктер өздерінің мәліметтер базасын жасап, клиенттер оған қол
жеткізу үшін ақы төлейді [16,54 бет].
Сонымен, екінші деңгейлі банктердің активінің бұрыннан қалыптасып,
және кәзірге кезде өрістеп келе жатқан негізіг бағыты несие беру (несие-
есептеу) операциясы және бағалы қағаздармен оперция (қор биржасындағы). Бұл
операциялар банк балансының 80%-ын құрайды. Бұдан басқа банктер кассалық,
акцептік шетел валютасымен, қозғалмайтын мүліктермен, сондай-ақ дердалдық
операциялар жүргізеді. Олар бір-бірімен тығыз байланысты, әсіресе, актив
және пассив операциялары бірбіріне тәуелді, себебі екінші деңгейлі банктер
негізінен өзгенің капиталымен (тартылған) қызмет жасайды, сондықтан банк
қаражатын несиеге беру және инвестициялау масштабы көбіне банктің уақытша
бос капитал мен жинақтарды тарту қабілетіне байланысты.
Екінші деңгейлі бактердің актив және пассив операцияларының арасындағы
байланыс өте күрделі болып табылады. Егерде ресурстар құны өссе, онда
банктік маржа қысқарып, табыс азаяды нәтижесінде банк өзінің жұмысын
жақсарту үшін капиталдық салым салудың тиімді салаларын іздестіреді. Аса
маманданған емес банктер жоғары пайызбен максималды тәуекелді несиелерді
ұсынуды қолайлы көріп тұрады, бірақта осындай шешімнің қабылдануы банктің
төлемқабілеттілігіне кедергі әкеледі. Сондықтан банктік қызметтердің
координациясы қажет. Сонымен бірге келесі негізгі қағидаларды ескеру керек:
1. барлық ресурстардың бір түріне ғана бағыттамау;
2. орта және ұзақ мерзімді несиелерді шектеу;
күнделік төлемдер үшін банкті белгілі бір ақша қаражаттарының мөлшері
қалып отыратындықтан салымдар үшін қысқа мерзімді салымдардың көп бөлігін
пайдалану [17,395 бет].
Пассивтің нәтижесі банк ресурстарының нәтижесі, ал актив нәтижесі осы
ресурстарды пайдалану бағыттарының нәтижесі: қандай мақсатқа, қаншалықты
көлемде, қандай мерзімге және ол кімге беріледі?
Сонымен, екінші деңгейлі банктер өз өнімдерін толықтай нарыққа өткізу
үшін, клиенттерді өзіне қарату үшін белгілі бір қызмет көрсету түрлерін
ұсынады. Сол қызмет көрсетулердің арқасында екінші деңгейлі банктер белгілі
бір көлемде пайда табады және түррындардың қажеттілігін қанағаттандырады.
1.2 Коммерциялық банктердің актив операциялары және оларды басқару
басқару
Коммерциялық банктердің орындайтын операцияларын екіге бөледі. Олар
банктік ресурстарды шоғырландыра отырып, заңды және жеке тұлғалармен кең
көлемде банктік операциялар мен қаржылық қызметтерді жүзеге асырады.
Коммерциялық банктердің біріншіқаржылық операцияларына оның активтік
операцияларын жатқызуға болады.
Активтік операциялар—бұл банктердің табыс алу және өзінің өтімділігін
қамтамасыз ету мақсатында, иелігінде бар ресурстарды орналастыру жүзеге
асыратын операцияларды білдіреді [18, 23 бет].
Активтік банктік операцияларды басқаруөзінің формасына және
тағайындалуына қарай әр түрлі болып келеді. Банктердің активтік
операцияларының ең көп тараған түріне мыналар жатады;
- несиелік операциялар;
- инвестициялық операциялар;
- депозиттік операциялар;
- қаржылық операциялар
- басқа да операциялар.
Банк активтік операцияларының маңызды бөлігін банктік несиелік
операциялары негізгі орын алады. Банктік несиелік операциялары негізінде
ссудалық портфель құрылады. Банктік ссудалар біршама табысты және жоғары
тәуекелді болып табылады. Бұл активтер топтары банктің басты пайда көзі
ретінде қызмет етеді.
Несие операциялары коммерциялық банктердің активті қызметінің негізін
құрайды, өйткені оны табысты түрде жүзеге асыру кіріс әкеледі, банктердің
сенімділігімен тұрақтылығын арттыруға әсерін тигізеді, ал олардың кедейенуі
мен банкроттықа ұшырауы несие берудегі сәтсіздіктерге әкеліп соғады,
Екіншіден, банктер елдің экономикасын дамытуға бағытталған
инвестицияларға несие беру үшін меншікті және тартылған ресурстарды
шоғырландыруға бағытталған,
Үшіншіден, бұл қызметті табысты жузеге асырған кезде оның барлық
қатысушыларына – несие ұйымдарына қарыз алушыларға және тұтастай түрде
қоғамға пайда әкеледі.
Несие операциялары – бұл несие берушінің қарыз алушыға ақылы,
жеделдік, қайтарушылық, қамтамасыз етушілік жағдайларында ақша
қаражаттарының белгілі бір сомасынберу бойынша қатынасы [25,365 бет].
Қайтарушылық түрінде қарыз алушының несие берушіге келісімде
көрсетілген негізгі қарыз сомасын міндетті түрде төлеуі керек. Бұл
ерекшелік ақша қатынастарының басқа экономикалық категорияларынан өзгешелеп
тұрады. Қайтарушылық – несиенің ең негізгі белгісі болып саналады.
Бұл банк несиесінің ақылы болуы несие беру кезінде банктің көрсететін
қызметінің өтелетін сипатына негізделінеді. Банк ссуда бергені үшін,
негізінен, сый ақы түрінде белгілі бір ақы алады. Оның мөлшерін несие шарты
бойынша тараптар белгілейді.
Ол яғни банк несие берушіден жедел несие беру жағдайында алынған
қаржыларды қайтарудың алдын ала көрсетілген мерзімдері түсіндіріледі. Яғни
жеделдік – оны бұзу белгілі бір санкциялар қолдануға әкелетін несиені
қайтарудың уақытша айқындығы. Несие беру мерзімі ссудалық қаржылардың қарыз
алушының иелігіне болуының шекті мерзімі болып саналанады.
Банк несиесін берудің жоғарыда атап өткен қағидаларына (жағдайларына)
тағы несиенің қайтарушылығын қамтамасыз етеді.
Қамтамасыз ету – бұл кепілге беру, банк кепілдері , сақтандыру және
заңдылықтармен, сондай-ақ әріптестер арасындағы шартпенен қаралған өзге де
тәсілдердің көмегімен жүзеге асырылуы мүмкін банк несиесін қайтарудың
тәсілі.Банк несиелері келесі белгілер бойынша жіктеледі:
Мақсатты белгіленуі бойынша (тұтыну, сауда, ауыл-шаруашылық,
инвестициялық және т.б.);
- қайтару мерзімдері бойынша (қысқа мерзімді, орта мерзімді, және ұзақ
мерзімді);
-қамтамасыз етушілік дәрежесі бойынша (қамтамасыз етілген және
қамтамасыз етілмеген);
-пайыздық ставкалар түрлері бойынша (пайыздық ставкасы белгіленген
және пайыздық ставкасы өзгеріп отыратын несиелер);
Банктің несие берудегі делдалдық қызметі толық көрінген кезде нақты
экономикалық өмірдегі банктің рөлін көрсетеді. Нарықтық экономика кезінде
коммерциялық банк несиелік қатынасын көптеген клиенттермен байланыста құра
отырып, күрделі мәселелерді шешеді. Осылардың бәрі несие берудің аса
ауқымды процесі арқылы жүзеге асады.Несие беру – сауда, кәсіпкерлік
қызметпен пайда табуды қамтамасыз ететін банктердің маңызды операциялары
болып саналанады.
Несие беру теорисы мен тәжірибесінде банктің қарыз алушылардың
өзарақатынасы; несие ресурстарының жеткіліктігі; қарыз алушылардың
ссудаларды пайдлануы; қарыздардың болуы сияқты көптеген проблемаларды
қамтиды.
Банк қарыз алушылармен несие қатынастарын орнату үшін клиенттің
несиеге деген нақты қажеттілігінің пайда болуына сенімді болуы тиіс.
Клиенттің несиеге обьективті қажеттілігін білу және несиені қарызға, тек
субьективтік қажеттіліктерді қанағаттандыру жағдайы үшін беру несиелік
өзарақатынастардың беріктігін және ссударалды қайтару мүмкіндігін
көрсетеді.
Коммерциялық банктер қарыз алушыларға несиелер бере отырып, тәуекелге
барады, сондықтан несие беру процесінің маңызды ссудаларды берудің
техникалық ережесін жиынтық түрде орындау және бақылау мен мерзімінде
қайтарудан ғана тұрмайды, сонымен бірге несие беруші мен қарыз алушының
міндеттемелері бойынша әрбір нақты жағдайда шешімдер қабылдауды да
білдіреді.
Нарықтық ортада несие беру бизнесі тұрғысынан отандық бактер үшін
ендігі жерде талдау техникасы мен несие беру процедурасы емес, ең негізгі
болып кең ауқымды пайымдау мен ұтымды шешімдер қабылдай білу қатысады.
Сонымен бір мезгілде несие беру жағдайы өзіне несие беру үшін қарыз алушы
орындауы тиіс талаптарды еңгізеді.
Банк клиенттің қаржылық орнықтылығы мен экономикалық тұрақтылығын
зерттеп, несиеге деген қажеттілікті қарай отырып, оның экономикалық
негізіділігін, берілген деректердің сенімділігін ескеркді. Қарыз алушының
қарызды несие шартында көрсетіген жағдайларға сәйкес қайтаруға қабілетті
және дайын екендігіне сенімді болу үшін, ссудаға қатынасы бойынша клиенттің
өз ісіне жауаптылығын, қарыз алушының беделін, рентабельділін; ссуданы
қамтамасыз етуін экономикалық коньюктураны ескереді.
Банк қарыз алуға несие беру процесі басталмай тұрып тәекелді жою
немесе оны төмендету мақсатымен әлеуетті қарыз алушыға талдау
жасайды.Банктің бұл мақсаттағы міндеті клиенттің несие төлеу қабілетін
анықтауға бағытталған.
Әлеуетті қарыз алушының несие төлеу қабілеті туралы дұрыс қорытынды
жасаған жағдайда, банк несие шартының жағдайлрын әзірлеуге кіріседі. Бұл
кезең ссуданы құрылымдау деп аталады, банк аталмыш процес кезең ссуданы
құрылымдау деп аталады, банк аталмыш процес кезінде: несие мақсатын,
сомасын, қайтару тәртібін, ссудалардың мерзімін, қамтамасыз етуді, несие
бағасын, өзге де жағдайларды анықтайды.
Нарықтық экономика жағдайында ссуда беруші мен қарыз алушы екі жақ та
бірдей мүдделік танытқанда ғана банктің несие қатынастары дамитын болады.
Бірінші тарап, яғни несие беруші (банк) өзінің несие беру бизнесін дамыта
отырып, ссуданың пайыздармен қоса мезгілінде қайтарылуын қалайды. Ал қарыз
алушы ссуданы ала отырып, оны қызмет процесіндегі қажеттіліктерді
қанағаттандыруға бағыттайды.
Дамушы елдердің банк жүйесіндегі несие беру бизнесі несиені басқарудың
келесідей негізгі ережелерін қамти отырып, көптеген жылдар ішінде өзін
берік бекітті деуге болады. Ол ережелер бойынша:
- банктің несие қабілеті (несие беру қабілеті) капиталдың жеткілігі
мен өтімділігіне негізделген;
- банк ақша іздейді, орта ставкалары қайта қаржыландыру ставкаларымен
(рефинансирование), банкаралық несиелер бойынша ставкалармен салыстыра
отырып, депозиттердің тартымдылығын талдайды. Несие беруді қымбат ресурстар
есебінен дамыту банкке пайдалы емес;
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz