Жеке тұлғаның қалыптасуындағы мұғалім мен оқушының арасындағы педагогикалық қарым қатынас ерекшеліктері
КӨКШЕТАУ УНИВЕРСИТЕТІ
Тарих – педагогикалық институты
ПСИХОЛОГИЯ кафедрасы
Қорғауға жіберілген күні: ----- ----------- 2007 ж.
Кафедра меңгерушісі : -------------- Р.Р.Бирюшев.
УСИНОВА АРАЙЛЫМ НЫҒМЕТОЛЛАЕВНА
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Жеке тұлғаның қалыптасуындағы мұғалім мен оқушы арасындағы
педагогикалық
қарым – қатынас
Ғылыми жетекші:
Аға оқытушысы: Болатбекова.Н.Ж. ----
---
Көкшетау 2007ж.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I.Жеке тұлғаның қалыптасуының сипаты
1. 1. Жеке тұлғаның қалыптасуы туралы түсінік. Адамның тұлғалық
ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...8
1. 2. Жеке тұлғаның қалыптасып дамуындағы өзін -өзі тану
... ... ... ... .. 18
1. 3. Жеке тұлғаның дамуындағы өзін - өзі бағалаудың рөлі
... ... ... ... ... 27
ІІ.Жеке тұлғаны қалыптастырудағы негізгі тұлғаның бірі – мұғалім.
2.1. Мұғалім мамандығының тарихи аспектісі және педагогикалық әрекеттің
субъектісі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 34
2.2. Мұғалімнің өзін-өзі тәрбиелеуі мен кәсіби
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 48
2.3.Педагогтың оқу үрдісіндегі педагогқа лайықты
сапалар ... ... ... ... ... ... ...5 5
Тәжірибелік жұмыс. Жеке тұлғаның қалыптасуындағы мұғалім мен оқушының
арасындағы педагогикалық қарым қатынас ерекшеліктері ... ... . 58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..77
Қолданған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... 79
Кіріспе
Қазақстан Республикасы қоғамының тарихи дамуында өркениеттілікке бағыт
алу кезеңінде тұр. Елімізде болып жатқан әлеуметтік экономикалық, рухани,
мәдени өзгерістер тәрбие, білім беру саласындағы мемлекеттік саясатпен
тығыз байланысты.
Мұнда тәрбие, білім беру негізіне әлемдік және отандық тәрбие, білім
беру тәжірибесі, сонымен қатар ұлттық және жалпыадамзаттық өркениеттік
қазыналарды алу көзделініп отыр.
Осыған орай бүгінгі таңда жас ұрпақты жеке тұлға етіп дамытуда жаңаша
көзқараспен қарау, оған әлемдік ғылым мен прогресс деңгейіне сәйкес білім
мен тәрбие беру басты нысанаға айналуда.
Нарық экономикасының талабына сай, өркениетті қоғамның ерікті, өз бас
бостандығын бағалайтын, білімді, рухани байлығы мен мәдениеттілігі жоғары,
адамгершілік, жаңаша ойлау қабілеті бар, дені сау, өз елінің болашағына
жауапты ғасыр тұлғасын тәрбиелеу – тәуелсіздікке ие болған Қазақстан
Республикасының дәуірлік міндеті. Қазіргі кезеңде жаңа қоғам адамын
тәрбиелеудегі басты нысана – адамның адами тұлғалық қасиетін сақтап қалу.
Бұл педагогика ғылымының адамгершілік идеясы болуы керек деп есептейміз.
Демек, жаңа тұлғаны тәрбиелеуде, ең алдымен, әрбір жеке адамның дамуы
үшін оның өзіндік табиғи табиғатын танып білу, сонымен қатар барлық
интеллектуалдық мүмкіндіктерін дамыту негізгі қағида болуы тиіс.
Қазіргі жағдайда адамға қажетті білім көлемі күрт артып отыр Сондықтан
оқушыны өзінің белсенді оқу әрекеті арқылы өз білімін үздіксіз толықтырып
отыруға үйрету аса маңызды Толыққанды өзіндік оқу әрекетін қалыптастыру
үшін мектепте оқушының өзіндік білім алуды қажетсінуін ояту және таным
әдістерімен таныстыру керек
Оқушыларды өзіндік бақылауға бейімдеу мәселесі Білім заңында
көрсетілгендей,Қазақстан Республикасының егемендігі жағдайындағы білім беру
үрдісінің жаңартылуы тұрғысынан көкейкестіленіп отырЗаңда осы заманғы
білім беру жүйесінің басымдық міндеттері тұлғаның рухани және физикалық
мүмкіндіктерінашу,адамгершіліктің берік негіздерімен салауатты өмір салтын
қалыптастыру,жеке даму үшін жағдай туғызу арқылы интеллектіні байыту жатады
деп көрсетілген
Ежелден адамзат мәдениетінің тарихи дамуында адамды адамдық деңгейге
көтеру(Әбунасыр әл Фараби, Жүсіп Баласағұни, Махмұд Қашқари, Қадырғали
Жалайыри, Қожа Ахмет Яссауи, Мұхамед Хайдар Дулати т. б.) қазақ
ғұламаларының тәлім – тәрбиелік идеяларынан басты орын алған.
Мәселен, Әбунасыр әл Фараби өзінің Әлеуметтік- этикалық трактаттары,
Философиялық трактаттары, Бақытқа баратын жолды көрсету атты т.б.
трактаттарында. Адам баласы жаратылыстың бүкіл жан иесі атауының биік
шоқтығы, сондықтан да оны құрметтеу, қастерлеу керек деп адамды оқып
үйренуге, тынымсыз ізденуге, өзін - өзі жетілдіруге шақырады - деген.
Сондай – ақ ой алабы Абай өзінің барлық еңбектерінде адамның адамдық
қасиеті, толымды адам, адам бол концепциясын ұсынған. Адам бойында
қалыптасатын ең құнды адамдық қасиеттерді талаптылық, еңбексүйгіштік,
терең ойлылық, адамға деген сүйіспеншілік, мейірімділік, адалдық,
ұлттылық, әділділік , имандылық, табандылық, сенімділік , ұлтжандылық,
әдептілік т. б. дәріптеген. Бұл қасиеттер- ғасырлар бойы дәріптеліп келе
жатқан адамның тұтастық тұлғасының негізі. Осыған орай еліміздің жаңа
мыңжылдық табалдырығында тұрған кезеңінде адамзаттың асыл адамдық
мұраларын жас ұрпақ бойына дарыту басты міндет болып саналады.
Адамның тұлғалық қалыптасуы әлеуметтік жағдайларға тәуелділігі ертеден
– ақ дәлелденген. Бұл туралы психолог, педагог ғалым Л. С. Выготский өзінің
зерттеулерінде ерекше мән берген. Ол адам- әлеуметтік ортаның негізгі бір
құрамды бөлігі деп есептейді. Өз тарапынан орта мүлде өзгермейтін, қатып
қалған, еш нәрсе әсер етпейтін дүние емес, ол үнемі адамдық ойлы қарым –
қатынаста болатындығын айта келіп, орта адам үшін әлеуметтік орта болып
есептеледі де, адамға әлеуметтік тәжірибесімен табиғи ықпал жасайды деген
пікірді ұсынады. Л. С. Выготский әлеуметтік ортаны шартты түрде адамдар
қарым – қатынасының жиынтығы деп есептей келе, әлеуметтік ортаның ерекше
өзгерлігі жаңа мазмұны, түрлері тәрбиенің өте икемді, қажетті құралы бола
алатындығын дәлелдейді.
Сонымен Л С. Выготский әлеуметтік орта көптеген әр түрлі қырларымен,
құрамды бөліктерімен үнемі үздіксіз диалектикалық тұрғыда дамып отыратын
динамикалық прогресс деп тұжырымдайды. Бұл пайымдаудан адамның ортамен
қарым – қатынасы жай ғана қарым – қатынас емес, белсенді іс - әрекетті
сипатта болатындығын. Сонымен қатар әлеуметтік орта үнемі адамның дамуына
үйлесімді бола бермей, қарама қайшылықтарда да өмір сүретіндігін аңғаруға
болады.
Әлеуметтік - мәдени ортаның болашақ ұрпақтың тәрбиесіндегі маңызы
туралы әлемдік деңгейдегі көптеген ғалым- педагогтар, соның ішінде 20 – 30
жылдардағы қазақтың ұлы зиялылары Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М.
Жұмабаев, Ш. Құдайбердиев, М. Дулатов, кеңестік дәуірдегі көрнекті ғалымдар
Н. К. Крупская, С. Т. Шацкий , А. С. Макаренко т. б. сөз етіп, жеке
тұлғаның қалыптасында ортаның ықпалына зор мән берген. С. Т. Шацкий педагог
пен ортаның өзара байланысы туралы былай дейді: Педагогикалық еңбек
қоршаған ортамен байланысты болады. Сондықтан бала мектепте оқығанда екі
ортада, екі бағытта тәрбие алады. Бір жағынан, орта да оған ықпал жасайды.
Ал екі ортаның мүддесі, бағыты бала тәрбиесінде көп жағдай сай келмейді.
Мектеп бір бағытта үйретіп жатса, ал орта оған қарама – қайшы бағытта ықпал
етеді. Сондықтан сол ортада не болып жатқанын біліп, араласып отыру керек.
Жас ұрпақ бойында жалпыадамзаттық, адамгершілік құндылықтарды
қалыптастыруда отбасы, мектеп, ауыл- аймақ, кітапхана, жоғары оқу орны,
театр, кино, ғылыми көпшілік ұйымдар, теле, радио хабарлары, туристік –
спорттық мекемелер, көше, достары, құрбы- құрдастары әсер етеді және әрбір
жеке адам үшін оны қоршаған басқа адамдар әлеуметтік орта болып есептеледі.
Бұлардың бәрі қосылып, жас ұрпаққа ықпал жасайтын әлеуметтік – мәдени орта
әрбір жасөспірімнің балалық кезеңінен бастап тұтас тұлғалық бейнесінің
болуына, өмірлік көзқарасына, дүниетанымына, адамгершілік қасиеттерінің
қалыптасуына ықпал етеді.
Адамның бойында жақсы адамгершілік қасиеттердің болуы, өнер –білімді
игруі, үлгі-өнеге берер ұстазға байланысты. Халқымыз Ұстазы жақсы-ұстамы
жақсы, Тәрбиесін тапса адам болар, оқуын тапса тәрбиеге байланысты
қасиеттерi үздiксiз және бiртұтас бiрлiкте жүзеге асырылады, іске қосылады
дамып, жетiлiп отырады.
Өнер-білім халқының сауаттылығы қай елдің болсын баға жетпес байлығы.
Халықтың рухани мәдени дәрежесін көтеру, жас ұрпақты жан-жақты білімді
етіп тәрбиелеу мақсатында еңбек ету әрбір педагогтың міндеті. Қоғамдық
қатынастар мен саяси экономикалық саладағы өзгерістер тәуелсіз елдің
білімді ұрпағын қайта тәрбиелеу қажеттілігін туындатады.
Тақырыбы: Жеке тұлғаның қалыптасуындағы мұғалім мен оқушы арасындағы
педагогикалық қарым – қатынас
Зерттеу мақсаты: Оқыту, тәрбиелеу әрекеттестік жағдайындағы мұғалім мен
оқушының педагогикалық қарым қатынас ерекшелігін тереңірек зерделеу.
Зерттеу міндеттері: 1. Жеке тұлғаның қалыптасуындағы мұғалім мен оқушы
арасындағы педагогикалық қарым қатынас ерекшеліктері туралы ғылыми
теориялық әдебиеттермен танысу, саралау.
2. Балалардың ұжымдағы және отбасындағы оқушының
өзіндік орны.
3. Жеке тұлғаның қоғамдағы орны
қызығушылықтары.
4. Мұғалім мен оқушы арасындағы педагогикалық қарым
қатынасты зерделеу үшін тестерді, сауалнамалар
қолдану.
Зерттеу обьектісі: Тұлғаның қалыптасуындағы мұғалімнің педагогикалық қарым
қатынас ерекшелігі
Зерттеу пәні: Тұлғаның қалыптасуындағы мұғалім мен оқушының қарым қатынас
жолдары, әсер ететін жағдайлар.
Ғылыми болжам: Егер жеке тұлғаны қалыптастыру барысында мұғалім мен оқушы
арасында туындайтын педагогикалық қарым қатынас ерекшелігін біліктілікпен
сараптай білсе, онда қалыптасатын тұлғаға педагогикалық – психологиялық
тұрғыда толық оқыту мен тәрбие үрдісін жүргізуге болады.
Зерттеу әдістері: Ғылыми әдебиеттерге шолу жасау, сауалнамалар.
I. Жеке тұлғаның қалыптасуының сипаты.
1. 1. Жеке тұлғаның қалыптасуы туралы түсінік. Адамның тұлғалық
ерекшеліктері.
Адам баласы материалдық және рухани өмірдің ортасында тіршілік
етеді де, өзі өмір сүріп отырған қоғамның, ұжымның, ұлттық, рудың мүшесі
ретінде өзіндік ақыл парасатымен, жеке бастың өзіне тән ақыл –ой, ерік –
жігер, мінез – құлықтық қасиеттің болуы мүмкін емес. Әр адам өзінше жеке
тұлға. Адамдар тұлға болып, өзіндік жеке бас ерекшелімен бірден дүниеге
келмейді. Әрбір жеке тұлғаны қалыптастыру, тәрбиелеп жетілдіру қажет.
Жеке тұлғаның ерекшелігі дегеніміз- ол оның өзіне тән мінез –
құлқындағы, іс- әрекеттегі, көзқарасындағы ерекшелігімен даралануы.
Қоғамдық тұлғаларға ортақ этикалық бірыңғай талаптардың болуына
қарамастан, қоршаған орта жөнінде әр адамның қалыптасқан өзіндік ой –
пікірінің, көзқарасының болуы, олардың өзі көріп білген құбылысқа деген
көзқарасын, ой- пікірін білдіруі заңды құбылыс. Мәселен, біреулер
айналасындағы құбылысқа таңдана, тамашалай қараса, енді біреулер сын
көзімен қарап, ой қорытуы, сын- пікірлер айтуы мүмкін.
Адамдардың қоршаған ортадағы құбылыстарды түсініп қабылдауы да әр
түрлі. Ол әр адамның жеке басына тән физиологиялық, психологиялық,
биологиялық ерекшеліктеріне байланысты. Мәселен, біреудің бір нәрсені
жасауға іскерлік қабілеті болса, екінші адамда оның болмауы, біреудің
ұйымдастырушылық қабілеті күшті болса, екінші бір адамның ұйымдастыру ісіне
қабілетсіз болуы, біреуі білімді тез қабылдаса, екінші адамның білімді
сылбыр, баяу қабылдауы, біреудің дене күші дамыған болып келсе, екінші
адамның абстракциялық ойлау қабілетінің баяу дамуы, біреулердің сурет
салуға немесе ән салуға бейімділігі болуы мүмкін. Жеке бастың бұл
ерекшеліктері адамдардың басқалармен ұжымдық қарым қатынасында байқалады.
Сонымен бірге, адамның өмірде үздіксіз тәрбие құшағында болатынын,
бұрынғы игерген білім, білік дағдылары біртіндеп көмескіленіп, оның орнына
жаңа білім, білік дағдыларын меңгерумен шұғылданатынын ескеруғе де тура
келеді. Жеке тұлғаның ой – санасының, білім – көлемінің толысуына
байланысты оның өмірге көзқарасы, белгілі құбылыстарға баға беруінде де
өзгерістердің болуы, толысып жаңарып отыруы заңды құбылыс. Бұған қоса,
әлеументтік ортаның отбасы мүшелерінің, жолдас – жораларының, таныстары мен
достарының да белгілі мөлшерде әсер ететінін ескерсек, жеке тұлғаның
ерекшелігінің басым болуына оның да ықпалының зор болатынын байқаймыз. Осы
жағдайлардың бәрін ескере келіп, К. Маркс жеке тұлғаның ерекшелігі жөнінде
Адамның жеке тұлға ретінде қалыптасуын оның өзінің мінез- құлқы жағынан
белсенді әрекетіне және әр түрлі әсерленуіне қарамастан, саяси –
экономикалық, діни т. б. қоғамдық қатынастардың бірлігінде қарастыру керек
- деген қорытындыға келді. Оның себебі, ол қатынастардың өзара байланысы,
бір – біріне ықпалы қоғамдық ортада біркелкі болмайды да, ал адамдарға әр
түрлі дәрежеде әсер етеді, сондай – ақ адамдардың басқалардың көзқарас, ой
– пікірлерін қабылдау дәрежесі де түрліше болады.
Өмірде бір анадан туған егіз балалардың түр жағынан бір – біріне
ұқсас болуы мүмкін. Ал олардың мінез – құлқы, іс - әрекеті, өмірге деген
икемдік, қабілеті бірдей болмайды. Сондықтан әр адамды өзінше дараланған
жеке тұлға деп қараймыз. Бір қоғамда өмір сүрушілерге ортақ әлеуметтік,
моральдық – этикалық заңдардың ортақтығына қарамастан , жеке тұлғалардың
әлеуметтік қарым – қатынаста айна қатесіз бірдей болуы да мүмкін емес. Олай
болса Жеке тұлға деген түсінікке не кіреді? Адамның саналық, мінездемелік
қасиеттерінің қандай түрлері жеке тұлғаны анықтай алады дегенге, ол сана
мен өзін- өзі саналдыру қасиеттері деуге тура келеді. Сана ақыл – ойдан
туындайды. Адамның ақыл – ойы біркелкі дамымайды. Адамдар бірін – бірін
бағалауда қателіктер жіберуі де мүмкін. Олар көбінесе өзінің жеке басын
басқалардан артық бағалауға тырысады. Абайдың өмірде Көре алмас іші тар,
несі артық менен деушілердің көп болатынын дөп басып айтуы да осы ойға
саяды. Сонымен бірге, жеке тұлға өзін - өзі бағалауға да, өзінің іс -
әрекетін, оның нәтижелерін басқалардың бойындағы қаситтермен салыстырып
көре, тани білуге, соған теңеле сондай болсам екен деп ұмтылыс, іс - әрекет
жасауға да қабілетті.
Жеке тұлғаға тән қасиет- ақыл, ес яғни өмірді өзінің сана- сезім
өлшемімен қарап бағалауға бейім тұруы. Сондықтан өмірді танып білу
дегеніміз – миллиондаған жеке тұлғалардың сезім, түсінігінен тұрады.
Жеке тұлғаның есте сақтауы өзге адамдардың тәжірибесін жинақтауға да
негізделеді. Әрбір тұлға олардың оқып, көріп, оқығанын, естігенін, көргенін
өз ойына тоқып, содан сабақ алу арқылы да өзінің іс - әрекетін, мінез –
құлқын, сана – сезімін байытады, толықтырады. Адам өмірде өзі жіберген
қателіктерден де, басқалардың қателіктерінен де сабақ алады. Оны
қайталамауға тырысады. Мұны педагогикада адамның өзін- өзі тәрбиелеуі деп
атайды. Басқалардың өнегелі іс- әрекетінен үйрену, оны өз бойының жақсы
қасиетене айналдыру өмір заңы. Осы қасиетті көре білген ұлы ақын Абай
Болмасаң да ұқсап бақ, бір ғалымды көрсеңіз, ондай болмақ қайда деп, айтпа
ғылым сүйсеңіз - текке айтпаса керек. Адамның санасы, есі оның ішкі ой –
сезімімен тығыз байланысты. Тұлға дегеніміз адамның келешек өмірдегі
жобасының келбеті. Яғни адам өз бейнесін өзі жасаушы. Тұлға жеке адамның
өзін өмірде көрсетудегі мақсатының орындалу ғана емес, оның ерік –
жігерінің іске асуы. Яғни өзі жөніндегі ойын еркін іске асырудың дайындығы
және оны іске асыруының нәтижесі, көрінісі, ерік – жігер механизмі
дегеніміз адамның өзіне тән жеке бастық қасиеттерін іске асыру. Адам ойына
келген іс - әрекетті іске асыруда ерікке жол береді. Бірақ , адам бір
нәрсені істерде алдымен еркін ақыл – парасат таразысына салып; осы істі
іске асыру жөн бе, қисық па, басқалар оған қалай қарар екен- деген ойға
қалады. Олай болса ерік- жігердің іске асырылуы ақыл мен санаға бағынышты.
Ерік- әлді немесе әлсіз, сылбыр немесе қайратты, сақ немесе бұзып жарушы
болып бөлінеді. Өмірде кейбір адамдар бір іс - әрекетті іске асыруда өте
байыппен қарап, осының нәтижесі қалай болар екен деп, мың ойланып, жүз
толғанып барып іске асырып, кейін кейбіреулер бірден ойына алғанын апыр –
топыр іске асырып, опық жеп те жатады. Осының бәрі адамның ерік, жігер
күшінің типіне байланысты. Сонымен бірге, тұлға дегеніміз сезімнің, жердің,
ішкі күйініш – сүйініштің бойға жинақталған көрінісі. Мысалы: стадиондағы
футбол жарысына қатысушылардың қызбалығынан осыны байқаймыз. Театрда
спектакльді көріп отырып біреулердің солқылдап жылауы немесе шегі қатып
күлуі әр жеке тұлғаның ішкі сезімінің сыртқа шығуы.
Алайда әр тұлғаның эмоционалдық сезім дүниесі әр түрлі. Біреу
жауыздықты көріп отырып айғайлап бақырып, ішкі сезімнің сыртқа шығуына
еркіндік берсе, екінші біреу іштей булығып көгеріп – сазарып тас – түйін
болып қатып қалады. Бұл әр тұлғаның эмоционалдық сезімін ұстай білу еркіне
байланысты құбылыс.
Сонымен, жеке тұлғаның ерекшеліктеріне тән қасиеттер оның санасына,
өзіне - өзінің сын көзімен қарауына, адам баласының есіне әсер ететін ішкі
және сыртқы түсінік, түйсіктердің әсеріне және оның ерік – жігер күші мен
әсерленушілік сезім дүниесіне байланысты құбылыс демекпіз.
Әрине, бұл қасиеттер жеке дара адамның тұлғалық бейнесін айқындай
алмайды. Жеке тұлғаны анықтауда оларды тұтас бірлікте кешенді түрде алып
қарастыруға тура келеді. Бұл қасиеттер бір – бірімен жоқ деп қарағанда ғана
әр тұлғаға тән өзіндік менін айқындай аламыз. Әр адамның тұлға ретінде
қалыптасуы адам өмірінде сыртқы күштердің – табиғаттың және әлеуметтік
жағдайлардың әсерінен, ішкі күштердің бірлігінде ғана іске асырылады.
Біз әр адамның өзіндік өмір жолы бар деп қарасақ, оған туған –
туысқандары мен жора – жолдастарының да, ауыл- аймақтың да әсерінің
болатынын естен шығаруға тиісті емеспіз. Яғни жеке тұлғаны тәрбиелеп
қалыптастыру ісінің қоғамдық ортадан тысқары болуы мүмкін емес.
Ж. Аймауытов өзінің Абай журналында жарияланған Тәрбие атты
мақаласында. Тәрбиеге әсер беретін нәрсе өскен орта, ата- ананың тәрбиесі.
Соңғысы күшті болмаса, бара- бара адамды замандас, жолдастың азғырып не
түрлі жаман мінезді жұқтыратыны белгілі. Тәрбиеге туған жұрттың тілі,
мінезі, тұрмысында әсер қалмақ. Қысымшылық көрген, жасқаншақ болған,
жалыншақ , жабыңқы елдің баласы да сондай болмақ. Ашық көңілді, сауықшыл ел
– жұрттың баласы да сондай болмақ. Діндар елдің баласы діндар келеді.
Тәрбиеге үлкен әсер беретін шарттың бір медресе. Баланың ақылын арттырып,
білім беретін, ілтипатты, табанды, талантты, өмірлік азық беретін жақсы
медресе болу керек - дейді.
Ұлы ойшыл Абайдың Әркімді заман өсіреді деуі де адам тәрбиесінің
қоғамдық ортамен тығыз байланыстығы саяды.
Адам мінезіне тән қасиеттер- әсерленушілік сезімімен бірге оның
түпсіз құмарлығы да болып саналады. Оның ауқымы өте кең:
Ол мейірімділік пен опасыздықтан басталып, аспандағы және жер
бетіндегілердің бәріне, мәңгілік діни ырымдарға құштарлықты қамтиды.
Адамзаттың құмарлығын ашуға арналған мыңдаған көркем шығармалар,
философиялық және діни трактаталар , публицистикалық
эсселер бар. Адам жанына көсемдік, үстемдік пен жауыздық, көре алмаушылық
пен қызғаншақтық, билік құмарлық пен сараңдық ,тағы басқа сияқтылардың бәрі
тән. Тіршілік атаулы бүкіл әлемдік құмарлыққа негізделген. Онсыз адам
баласының күйініш- сүйініші болмақ емес.
Құмарлық күшті ,ауқымды, күйреткіш немесе әлсіз, қалғыған болып
келеді.Көбінесе ол адамдарды күйретуге қабілетті, оның бүкіл өмір жолын
өзгетуге әкеп соқтырады. Біздің құмарлығымыз басқаларға ееркше әсер етіп,
өлгенін тірілтіп, өшкенін жаңдыруы мүмкін. Құмарлық жақсы болсын, жаман
болсын өмір сүреді. Сүйіспеншілік пен қызғаншақтық, жақсылық пен жамандық
өмірде егіз жүреді. Мысалы:
Дездемонаны құлай сүйген Отеллоның оны өлтіріп тынуы осы асқан
құмарлықтын, ғашықтықтың әсері. Немесе Қыз Жібек жырындағы Бекежанның
Төлегенді өлтіруі, оның Жібекке деген сүйіспеншілігінен туған құмарлықтын
нәтижесі. Әсіре құмарлық жақсылыққа да, жауыздыққа да апарып соқтыруы
мүмкін.
Адам жаратылысынан білмегенді білуге құмар. Білімге құмарлық та
қызуғушылық туғызып, адамға білмегенді біліп, тынғанша жәй таптырмайды.
Әсіресе, әйелдердін құпияны білуге деген құмарлығы ерекше. Л.Толстойдың
сырыңды жасырам десең жарыңа айтып көр, жарты әлем білетініне мен кепіл
деуі осыны мегзейді.
Балада да білмегенді білуге деген құмарлық күшті болады. Ес білмейтін
баланың қолына ұстағанның бәрін аузына салып тістеп, сорып немесе ойыншықты
қиратып ішін ашып көруге құмартуы, бала бойындағы іштен туа құпияны білуге
деген инстинкттік құмарлықтың әсері.
Әдетте бала жаны құпияны білуге құмартып тұрады. Егер балаға
бірдемені істеме, бүлдірме десең ол әдейі бүлдіруге, істемегенді істеуге
тырысып бағады. Жалпы, адам баласына тән құмарлық, білмегенді білуге,
табиги жасырын сырдың құпиясын ашуға деген ынталылық адам физиологиясының
ішкі сырына тән қасиет.
Сондықтан, адамның құмарлығы дегеніміз – адамның бойындағы қарама-
қайшылық сырларды ашуға кілт болып табылады. Ол білмегенді білуге талпыныс
жасауға, іс-әрекетке итермелейтін ішкі фактор. Әр адамға өзіндік жасырын
сырға толы жұмбақ тұлға деп қарасақ, сонымен бірге басқалардың мінез-
құлқындағы, іс-әрекетіндегі жұмбақты, ішкі сырын білуге деген құмарлық та,
әр тұлға да әр түрлі болады. Мысалы, біреу өз жолдасынан бір жақсылықтың
шетін естіп сезсе –ақ, соны тәптіштеп сұрап білуге құмартады. Ал екінші
біреу өзі айтпаса, оған өліп- тіріліп ерекше назар аудармайды.
Енді адамның өмір сүруінің құндылығы неде дегенге келсек, ол өмірде
өзінің құмарлығын қандыруды місе тұтпайтын , өзі өмір сүруге қажетті
шекараны аттап өтіп, өзінің мүмкіндерінен арғы нәрселерді де білуге
тырасатын жан иесі.
Мысалы, 4-5 жасар баланың аспандағы айды, күнді, жұлдызды көріп: ол
қалай тұр, бірде көрініп, бірде жоқ болып кетеді. Үнемі неге көрініп
тұрмайды?,- деген сияқты сансыз көп сұрақты қойып, құпия сырды білгісі
келуі осыған айғақ. Біз бұдан жеке тұлғаның касиеттерін білу шекарасының
аса кендігін байқаймыз.
Адам өзінің өмір сүру шекарасынан, одан арғы жаратылыс құпиясын
білуге үш түрлі жолмен талпыныс жасайды. Біріншіден- ол өзінің өмірде бар
екенін, осы өмірдегі тіршілік иесі екенін басқаларға білдіруді мақсат
етеді. Адамның өмірде өзін-өзі нығайтуының, өз мүмкіндігін іске асыруының
жолдары алуан түрлі: ол сурет салу, кесте немесе өрме тоқудан таңертеңгілік
жаттығудан басталып, спорт пен көркемөнердің, саясат пен ғылымның алуан
түрлерімен айналысу, түрлі қызмет атқару арқылы іске асырылады. Сөйтіп адам
өмірде өзінің бойындағы қабілетін іске асыруда басқаларға ұқсамайтын
өзіндік қолтаңбасымен ерекшенуге тырысып бағады. Мысалы, шебер ұсталар
соққан пышақты немесе қанжарды, тоқмашылар тоқыған алаша, кілемдерге қарап
отырып оның кімдікі екенін бірден айыруға болады.
Адам өмірде де бір-біріне ұқсамайтын өзіндік мінез-құлық ерекшелігімен
дараланса өнерде де өз қолтаңбасымен даралануға тырысып бағады.
Мұны адамдардың өмірде өз бойындағы қабілеті мен таланттын танытуы,
ерекшеленуі дейміз.
Екіншіден- адамадар өзінің бұл өмірде бар екнін айқындауды қоғамдық
ортада басқалармен қарым- қатынас жаасау арқылы іске асырады. Қарым-
қатынастың алғашқы түрі мен және сен деп бөлінуден басталады да, әр
адам өзінің менін басқалармен қарым-қатынаста танытуға тырысады. Ал басқа
адам да сол сияқты қарым-қатынаста өзінің бойындағы қасиеті мен іскерлігін
танытуға тырысып бағады. Сөйтіп әр адамның өмірдегі қабілетәі мен іскерлігі
адамдар арасындағы қарым-қатынаста ашылып, белгілі бола бастайды.
Үшіншіден-адам баласының өзі өмір сүріп отырған ортадан ары шығуға
талпынуы, өзінің іс-әрекетін өзінен жоғарғы , үлкен өмірге қатыстыру арқылы
іске асыруы.
Адам өз бойындағы мүмкіндігі мен қабілетін басқалармен қарым-қатынас
арқылы іске асыратын болса, ол бұл жерде адам өзіне идеал тұтатын, үлгі-
өнеге алатын озық ойлы қайраткерлерді пір тұтып, бас иеді. Ол тілдік
шеберлікке табыну, ақынға, шешендерге немесе асыл ойдың иесі – кемеңгер
ғалымдарға табыну, ұйымдастыру қабілетімен, ерекше іскерлігімен көзге
түскен, халыққа танылған көсемдерге (лидерге) табыну, халыққа асқан
өнерімен танымал болған артистерге табыну, соларды идеал тұту сияқты болып
келеді. Жастардың мектепте оқып жүргенде атақты батырлардың немесе
актерлердің, суретші, футболшылардың өнерін көгілдір экранынан көріп, олар
жайында кітаптарды оқып, сондай болуды армандауы осы идеал тұтудың,
табынудың нәтижесі. Яғни, өзінен жоғары тұрған ұлыларға табыну, соларға
ұқсап бағу, солардың жолын қууды армандау да адам баласына тән табиғи
қасиет. Бұны ғылым тілінде адамның өмірге деген ынта, ықыласының саналы
түрде іске асуы деп қарайды. Әр адам өзінің менін өмірге саналы түрде
ендіру арқылы оны (өмірді) өз үйіме айналдырдым деп есептейді. Неміс
философы М.Хайдеггер (1889-1976) адамның қоғамдағы өмір сүруін тұрмыстық
үйі деп қараған.
Көптеген жылдар тәрбиеге Тұлғаның дамуын басқару деген анықтама
беріліп келеді. Педагогика деген сөздің мәні, мазмұндық ауқымы біртіндеп
кеңейіп, Баланы өмірге үйретудің шеберлігі деген мағынаға ие болады, яғни
ол баланы оқытып, тәрбиелеу, оның рухани және физиологиялық жағынан өсіп-
жетілуін басқарып, бағыттау деген сөз. Сонымен, бүгінгі педагогика ғылымына
ең қысқа және дәл анықтама, адам тәрбиелеу жөніндегі ғылым. Бұл жерде
тәрбие сөзі деп кең мағынада балаға әрі білім беру, әрі тәрбие беру, әрі
дамыту мағынасында қолданылып отыр.
Тұлғаның құрылымдық компонеттері үш бөліктен тұрады. Біріншіден, оның
ақыл – ойын дамыту арқылы санасын жетілдіру, екіншіден, адамзаттың
өркениетті тұлғаның бойына біртіндеп сіңіру, үшіншіден, жеке тұлғаны іс-
әрекетке ендіру арқылы өзін - өзі тәрбиелеуге белсене қатыстыру. Тұлғаны
тәрбиелеп жетілдіруде осы үш компонент тығыз бірлікте қызмет етеді.
Әлеуметтік көзқарас тұрғысынан қарағанда , тәрбиеге қоғамдық бақылау және
түзету енгізетін, жастарды мемлекеттік және қоғамдық құрылымдар арқылы
басқарып бағыттайтын, қоғамның қазіргі және болашақ өміріне мақсаттылықпен
даярлау ісі деп қараймыз. Тәрбие ісі адамның қабілетін қоршаған ортада және
оның санасында қалыптастыруды мақсат болғандықтан, ол – психологиялық
процесс.
Тәрбие адамдарға тән әлеуметтік категорияға жатады және тұлғаны
дамытуда шешуші рөл атқарады. Тұлғаны қалыптастырудың тиімді жолдары баланы
белсенді түрде демеп отырған жағдайда ғана сәтті болады. Баланың жеке
басындағы әлеуметтік- психологиялық өзгерістер оның өзінің белсенділігін
арттыру жолымен іске асырылады. Кез келген тәрбиелік міндет белсенділікті
арттыру арқылы шешіледі. Мәселен, дененің дамуы дене шынықтыру жаттығулары
арқылы, ал адамгершілік тәрбиесі адамгершілік тәрбиеге тұрақты түрде
бағыттау арқылы іске асырылады.
Мектепте оқу – тәрбие процесін дұрыс басқару үшін мұғалімге
психологиялық білім қажет. Оқыту және тәрбие процестерін жеке адам
ұйымдастырады, оның үстіне осы процестердің өзі де жеке адамға бағытталған.
Демек, басты назарымызды Жеке адам және Іс - әрекет деген ұғымдарға
бағыттауымыз қажет. Жеке адам мәселесін әлеуметтік және психологиялық
сыйымдылық, адамдармен өзара қарым- қатынас жасау тұрғысынан қарастыруға
болады.
Жеке адамды психологиялық тұрғыдан бірнеше бөлікке бөліп қарастыруға
болады. Оның құрылымындағы ең басты бөлік- оның бағыты. Бағыт арқылы жеке
адамның өмірлік позициясы, дүниеге көзқарасы, сенімі, талғамы, қажеттілігі,
қызығуы анықталады.
Екінші бөлік – жеке адамның танымдық психологиялық процестері. Оған
жататындар: зейін, түйсік, қабылдау, ес, ойлау, қиял.
Үшінші бөлік – жеке адамның сезімі. Бұл адамның айналадағы дүниеге
өзіне деген қатынасын, көңілін білдіретін құбылыс.
Төртінші бөлік – жеке адамның ерігі. Бұл адамның саналы және мақсатты
түрде өз іс - әрекетін реттеуі.
Бесінші бөлік- жеке адамның темпераменті. Бұған адамның нерв
процестерінің өту жылдамдығы, күші, тепе – теңдігі, мінез – құлқының табиғи
ерекшеліктері жатады.
Алтыншы бөлік – жеке адамның мінезі. Ол адамдардың мінез – құлқын,
қылығын анықтайтын тұрақты психикалық сипат.
Жетінші бөлік - жеке адамның қабілеті. Ол адамның бір іс- әрекетіпен
айналысуына мүмкіндігін анықтайды.
Мұғалім оқушыны дамыту үшін огың барлық бөліктерін білу қажет. Тек
сонда ғана ол оқушының дамуын педагогикалық тұрғыдан дұрыс басқара алады.
Оқу – тәрбие процесінде оқушылардың қажеттілігін, қызығуын,
бейімділігін ескергені жөн.
1.2. Жеке тұлғаның қалыптасып дамуындағы өзін-өзі тану
Адам баласы өз жан сарайына үңіліп, өз бүкіл болмасын жақсы бағытта
өзгертуі, дамытуы керек. Ол үшін әр адам өзін - өзі тани білу және өзін-
өзі тәрбиелеуі керек.
Жас өспірімдердің алдында өмірде атқарар ұлы істер, қиындығы мен
қызығы қатар тұрар өмір жолы тұр. Бірақ олардың өмірлік тәжірибесі аз. Осы
өмірдегі қиындықтарды жеңер күші бар ма, қандай мамандықты игереді, қолынан
не келеді, ол жағы айқын емес.
Бұл жерде оларға жол көрсету, жөн сілтеу- ересектердің, ата –
ана мен ұстаздарға педагогика мен психологиялық сенімді тірек болмақ.
Психология – адамның құбылыстарының пайда болу мен даму
заңдылықтарын зерттейтін ғылым.
Психикалық қасиеттердің бірі- темперамент. Темпераментті танып
білу арқылы адамның өзін - өзі тәрбиелеуге болады. Психикалық қасиеттерді
танып білу бізге не береді? Біріншіден, адамдардың, оқушылардың мінез –
құлқын, темпераментін, қабілетін ажырата білуге мүмкіндік береді. Бұл -
класс жетекшіге, әр түрлі коллектив жетекшілеріне аса қажет. Екіншіден, жас
адамға өзінің ерекшеліктерін ажырата білуге, жақсы жақтарын дамытып, нашар
қасиеттерін жойып, ақыл – ой және дене еңбегін сапалы, тиімді ұйымдастыруға
жол көрсетеді. Адамның психикалық қасиеттерінің бірі – темперамент.
Темперамент туралы алғашқы ой - пікірлерді ежелгі Греция ғалымы, дәрігер
Гипократ (б,э. д. 460 – 750 жылдарда) айтқан болатын. Оның айтуы бойынша,
адам организміндегі сұйықтардың аз – көптігіне байланысты, темперамент те
әр түрлі болады. Мысалы: организмде денені жылытатын қан пропорциясы көп
болса, ол сангвиникалық темперамент , ал егер денені салқындататын сұйық
көп болса, флегматикалық темперамент, денені құрғататын сұйық сары от көп
болса, онда холерикалық темперамент болады деп пайымдаған.
Темпераменттің физиологиялық негіздерін ғылыми тұрғыдан ашып
түсіндірген И. П. Павлов болды. Оқушылардың өзін - өзі тануы үшін
темпераментік анықтаумен шектелмей, төмендегі сұрақтар көлемінде жазбаша
сұбхат жүргізу оқушылардың ойын бүкпесіз жеткізуге жол ашады. Мен өзі
қандай адаммын, Менің өмірімдегі қалауым,Менің бойымдағы кемшіліктер.
Оқушылар өздеріне - өздері сырт көзбен қарап, бірі өзінің ұяңдығын, бірі
дөрекілігін, енді бірі ешкіммен тіл табыса алмайтынын айтып, содан құтылу
жолдарын іздейді. Холерикалық темпераментті тез қозғыш балаға жекіру,
бұйрық беру қатты әсер етеді, баланың қарсылық әрекетін туғызады. Ондай
балаларға, көбінесе, ұзақ уақыт бойы істейтін жұмыстар тапсырып қатты
қадағалау керек. Ал меланхолик темпераментті бала өзімен өзі болып кетпеу
үшін үнемі коллекивтік жұмыстарға тарту керек. Спортпен шұғылдану баланы
ширатады. Өзін - өзі тәрбиелеу үшін әр адамға екі жағдай керек: бірі –
ынта, екіншісі – күшті ерік – жігер. Өзін - өзі тәрбиелеу – адамның өзінің
теріс қылықтарын жойып, жағымды қасиеттерін жетілдіру жөніндегі саналы,
мақсатты іс- әрекет. Өзін - өзі тәрбиелеу элементтері мектеп жасына дейінгі
балаларда кездеседі. Бұл кезде бала өзінің жеке тұлғалық қасиеттерін
түсінбейді. Бірақ өзінің мінез – құлқының үлкендерге ұнайтынын ұғынады.
Өзінді - өзі тану, өзін - өзі бағалау және өз қылықтарын талдау жеткіншек
алты жаста байқала бастайды. Жеткілікті әлеуметтік тәжірибенің және
психикалық дайындықтың жоқтығынан жасөспірімдер өз қылықтарының мотивтерін
түсіне бермейді. Сондықтан үлкендердің көмегінсіз өзін - өзі тәрбиелей
алмайды. Оларға міндетті түрде педагогикалық жетекшілік қажет. Жеке адамдық
қасиеттер едәуір дәрежеде қалыптасқан жасөспірімдік жаста. Өзін - өзі
тәрбиелеу жеткіншек алты жасқа қарағанда мақсатты және түрде болады. Өзін -
өзі тәрбиелеу – адамның моральдық қасиетінің бір түрі. Адам өзінің іс -
әрекетін, ақыл – санасын іштей бақылап, бағыттап отыруы, өзін - өзі бақылау
арқылы жаман әдеттерден тыйылып, жақсы әдеттерін, жағымды мінез – құлқын
дамытып жетілдіреді. Өзін - өзі бақылау, тәрбиелеп жетілдіру үшін еркін
берік ұстауы, ұстамдылығы, саналы әрекеті қажет.
Тұлғаның өзін-өзі танытуының негізгі құрамдас беліктерін
эксперименттік түрде анықтау мақсатымен біз оның төрт негізгі аумағын және
олардың параметрлерін бөліп қарастырдық: 1) тұлғаның мотивациялық аумағы:
мінез-құлықтың және іс-әрекеттің мотивтері, әлеуметтік қажеттіліктер; 2)
белсенділік аумағы: интерналдылық, инициативтілік, өзіне-өзі сенімділік,
өзін-өзі таныту; 3) тұлғаның құндылықтың-мағыналық аумағы: құндылықтық
бағдарлар, өмірдің мағынасы мен мақсаттары; 4) тұлғаның этникалық өзіндік
санасынын аумағы - этникалық жаңсақ нанымдардың негізінде қалыптасатын
этномәдени сәйкестілік.
Субъект ретіндегі тұлға белсенділігінің негізгі көзі бұл мотивтер. Ал
тұлғаның ең жоғарғы мотиві - өзін-өзі таныту. Мұның өзі дамыған,
шығармашылық құндылыққа бағытталған белсенділікті бейнелейді. Сондықтан,
тұлға құрылымының маңызды аумағы ретінде бізбен мотивациялық аумақ арнайы
қарастырылады. Өзін-өзі таныту психологиялық феномені өзінің мазмұндық және
динамикалық табиғатында мотивациялық құрылым болып табылады. Бұл жәйтті
А. Маслоу және т.б. гуманистік психологтар орынды атап кеткен. Олар өзін-
өзі танытуды тұлғаның туа біткен өзін-өзі дамытуға деген ұмтылысы ретінде
қарастырады. Сондықтан тұлға белсеңділігін талдауда оның негізінде жататын
қажеттіліктер, мотивтер
мен қызығушылықтарды ескеру ет маңы зды. Ал осы мотивациялық жүйенің
өзі белгілі-бір қауымдастықтың қоғамдық-тарихи дамуының өнімі болып
табылады. Сондықтан бұл әр түрлі ұлт өкілдеріндегі осы мотивациялық аумақ
бойынша өзіндік ерекшеліктерді түсіндіруге негіз бола алады.
Өзін-өзі танытатын тұлғаның негізгі қасиеттерінің бірі - белсенділік.
Оны біз К.А. Абульханованың көзқарасы бойынша қарастырамыз. Оның пікірі
бойынша, "белсенділік - бұл тұлғаның қажеттіліктерді, қабілеттерді, өмірге
қатынастарды және қоғамның тұлғаға қоятын талаптарын интефациялау негізінде
тұлғаға ғана тән, өмірді ұйымдастыру, реттеу және өзіндік реттелу тәсілі"
3,45 б..
Жалпы, белсенділік және оның құрамдас бөліктері тұлғаның өзіне-өзі
сенімділік сияқты мінездемесімен тығыз байланысты. Сондықтан біз өзін-өзі
танытатын тұлғаның маңызды қасиеті ретінде өзіне сенімділікті қарастырамыз.
Өзіне сенімділік проблемасы кеңес психологтарымен аз зерттелінген. Шетелдік
психолоғтар тұлғаның бұл сипаттамасын теориялық және эксперименттік түрде
зерттеуге тырысты. Бірақ, алғашында ол пакокоррекция мәселелерімен
байланысты зерттелінді. Өзіне сенімділіктің аз немесе тіпті болмауы көп
жағдайда пессимизм мен қысылуда көрініс табатын тұлғаның невротикалық
симптоматикасына әкеледі. ХХ ғ. 40-жылдары АҚШ-тағы невроз клиникасының бас
дәрігері Андре Сальтер өзіне сенімсіздікті коррекциялау, емдеу және
әлсірету проблемасымен ең алғашкы болып айналысты 4, 208 б.. Ол
И.П. Павловтын теориясына сүйеніп, езіне сенімсіздіктің себебін тежелу
процестерінің қозу процестерінен басым болуынан "тежелгіш тұлғаның" пайда
болатынымен түсіндіреді. "Мұндай тұлға өз сезімдерін, қажеттіліктерін ашық
түрде шығара алмайтын, өзін-өзі жүзеге асыруда шектелетін, соның
нәтижесінде адамдармен қатынасқа түсе алмайтын болады" - деді. Сальтер
өзіне-өзі сенімді тұлғаның алты мінездемесін бөліп көрсетті: сөйлеудің
эмоционалдылығы; экспрессивтілік және конгруэнттылық" қарсы тұра алу және
шабуылға шыға алу, тікбеткейлік; "тығылмау", өз "Менің" ашық білдіре алу
қабілеті, ұялмаушылық; өзін-өзі кемсітуді және әз күші мен қасиеттерін
жеткілікті бағаламауды қабылдамау; импровизацияға қабілеттілік. 1970-ші
жылдың басында сенімділік туралы көзқарас қалыптасты. Ол өз құрамына
эмоционалдық (үрей, мазасыздану), мінез-құлықтык (әлеуметгік мінез-құлық
дағдысының жетіспеуі), когнитивтік (өзін-өзі түйеіну мен өзін-өзі
бағалаудын төмендігі) компоненттері бар адамның комплекстік мінездемесін
кіргізді. Сонымен, өзіне-өзі сенімділік - индивидтің өз дағдылары мен
қабілеттерін езінің мәнді мақсаттарына жетуде және өз қажеттіліктерін
қанағаттандыруға жеткілікті ретінде позитивті өзіндік бағалауынан тұратын,
тұлғалық қасиет болып табылады.
Адамның негізгі мотивтерін зерттеуге тырысу тұлғаның құңдылықтарын
талдау қажеттілігіне әкеледі. Өзін-өзі танытатын тұлғаның келесі зерттеу
аумағы ретінде бізбен құндылықтық-мағыналық аумақ бөлініп
шығарылды. Құндылықтық бағдарлар - бекітілген нұсқаулардың жүйесі. Ол
тұлғаны осы мәдениеттің құндылықтарына бағдарлайды және тұлғаның өмірлік
және мінез-құлықтық шешімдерін елеулі анықтайды. Құңдылықтар
- адамдардың тарихи тәжірибені және этнос мәдениетінің мағынасын
шоғарландырып көрсететін, мінез-құлықтың мақсаттар мен нормалардың
жалпыланған түсініктері. Құндылықтардың психологиялық табиғаты күрделі. Бұл
олардың бір жағынан, әлеуметтік, ал екінші жағынан, жекедаралық болып
табылуымен түсіндіріледі. Себебі оларды белгілі-бір адамның қайталанбас
өмірлік тәжірибесі, сонымен қатар, қызығушылықтары мен қажеттіліктерінің,
әдістерінің ерекшеліктері жинақталған. Осыған байланысты, біз әрбір тұлға
өзін-өзі танытуда этноәлеуметтік те, жекедаралық та құндылықтарды
басшылыққа алады деп айта аламыз.
Осыған байланысты С.М. Жакыпов этникалық жаңсақ нанымдарды тұлғаның
этникалық стереотиптері мен құндылықтық бағдарлары арасына
орналастырады. Автордың түсінігінше , этникалық жаңсақ нанымдар өзіне
этникалық стереотиптердің динамикалық мазмұнын және құндылықтық
бағдарлардың этникалық мазмұнын кіргізеді 2, Б.37,38.
Психологиядағы құндылықтық тұрғының бір ерекшелігі - ол тұлғадағы
қандай тенденциялар өсу және даму тенденциялары, ал қандайлары деградация
тенденциялары екендігін түсінуге көмектеседі.
Соңғы он жылдықта Ресей психологтары аса белсенділікпен өмірдің
мағынасы мәселенің түрлі аспектілерін зерттеумен айналысуда Б.С. Братусь,
В.Т. Ганжин, В.Э. Чудновский, А.А. Бодалев адам өмірінің мағынасы мен
оның акмесінің өзара қатынасын зерттеді 5. А.А.Бодалевтің анықтамасы
бойынша: "Өмірдің мағынасы - ол адамның санасындағы субъективті ең маңызды
құндылық және оның мінез-құлқының басты реттеушісіне айналған құндылық". Ал
"адам дамуының шыңы немесе акмесі, - деп ол, - осы процесте өз
денсаулығының белгісі бойынша адам организмінің, құратын қатынастардын
адамгершілік нормаларға сәйкестілік белгісі бойынша тұлғасының еңбектегі
және қарым-қатынастағы, сондай-ақ қоршаған дүние мен өзін-өзі танудағы
сәттіліктер белгісі бойынша іс-әрекет субъектісі ретіндегі қабілеттерінің
жететін ең жоғары нүктесін" -есептейді. А.А. Бодалев бойынша, адамның
өмірдің мағынасына ие болуы мен шынына шығуы оның өз өмір жолындағы барлық
жастық кезендерінде әсерленетін әлеуметтенуінің және тәрбиесінің
сипаттамаларымен байланысты. А.А. Бодалев тұлғаның өзегі ретіндегі өмірдін
мағынасына ие болу күнделікті тұрмыстық "Меннен" (бос, мағынасыз күн
керуден) жоғарғы "Менге" (жалпы адамзаттық құндылықтармен итермеленетін
мағынаға толы өмірге) өтуді жүзеге асыратын механизм ретінде қарастырады
5. Біздің ойымызша, бұл механизмді тұлғаның өзін-өзі танытуының маңызды
механизмі ретінде бөліп керсетуге болады. Юнг бойынша, өмірдің мағынасы
рухани және мәдени мақсаттардың қойылуымен байланысты. Ол өмірлік мағынаға
ұмтылу жан саулығының негізгі шарты болып табылатындығын айтады. Осылайша,
Юнг өмір мағанасын табуды арнайы міндет пен қажеттілік ретінде санап, оны
табуға адамның іргелі бағыттылығының болуын көрсетті. С.М. Жақыпов
жеке мағыналық құрылымдарды емес, ал тұлғаның танымдық іс-әрекетінде
көрінегін ішкі психикалық құрылымдардың тұтас жүйесін қарастырды. Ғалым
мотивацияның іс-әрекетке байланыстылығын іс-әрекеттегі мотивтердің, мағына
және мақсаттың пайда болуымен түсіндіреді. Автор адамдардың бірлесіп әрекет
етуіндегі ортақ мотив түрін бөлді. Ортақ мотив іс-әрекеттің ортақ
объектісінен және іс-әрекетке қатысты тұлғалардың мағыналық жүйесінің өзара
сәйкестігінен байқалады, сондай-ақ, ол іс-әрекет тиімділігіне едәуір әсер
етеді. Тұлғаның мағыналық деңгейлерінің иерархиялық түзу моделін біз
Б.С. Братусьта кездестіреміз. Ол тұлғаның мағыналық аумағында бірқатар
өзіндік ерекшеліктері бар деңгейлерді бөліп қарастырды. Төменгі, нөлдік
деңгей - прагматикалық жәйттық мағыналар. Бірінші деңгей - өз қамын,
пайдасын, беделділігін ойлаумен анықталатын, эгоцентрлік деңгей. Екінші
деңгей - топқа бағытталған деңгей, онда ақиқатқа мағаналық қатынас
референтті кіші топпен, адамның жакын ортасымен анықталады. Үшінші деңгей -
проәлеуметтік деңгей, ол қоғамдық және жалпы адамзаттық, яғни
адамгершіліктік бағдарлардан тұрады 6,1016..
Жоғарына мағына мәселесі бойынша жасалған теориялық талдаудан мағына
көпқырлы, мазмұнды тұлғалық құрылым екендігі және тұлға психологиясының
ядросы болып табылатындығы жөнінде қорытынды жасауға болады. Мағыналар адам
өмірінің іс-әрекеттік жағымен тығыз әрі терең байланыста болады. Бұл жерде,
өзін-өзі таныту тұлға құрылымының жүйеқұраушы факторы болып табылады.
А. Маслоу бойынша, әрбір психикасы сау жетілген тұлғада өзін-өзі таныту
оның жетекші мотиві, өмірлік мағынасы болып табылады.
Егер кептеген отандық және шетелдік психологтар тұлғаның өзін-өзі
танытуы әлеуметтік сәйкестіліктерден (әсіресе этникалық) тәуелсіз, оның
жекедаралық белсенділігі деп тапса, біздің тұжырымымызша, тұлғаның
этномәдени сәйкестілігі тұлғаның тұтас құрылымдық табиғатының ажырамас
белігі екендігі аныкталды. Мұның өзі этномәдени сәйкестіліктін қалыптасуы,
тұлғаның өзін-өзі танытуына, көптеген тұлғалық қасиеттердің дамуына әсер
ететін маңызды әлеуметтік-психологиялық механизм болып табылатынын
көрсетеді.
Біз Б.С. Братусьтың үш деңгейлі құндылықтар құрылымын дұрыс деп санап,
оны өз тұжырымдамамызда негізге аламыз. Осының негізінде біз тұлғамен өзін-
өзі танытудың төменгі денгейінде -прагматикалық (оны біз бейімделу
құндылықтары деп атадық) құндылықтар, ортаңғы денгейінде -әлеуметгік
құндылықтар, ал үшінші, ең жоғарғы денгейінде – проәлеуметтік немесе
әлеуметтіктен жоғары құндылықтар, әлеуметтік құндылықтармен бірігіп,
әлеуметтіктен жоғары құндылықтарды құрады. Яғни бұл деңгейде адам өзінің
жеке басынан, өзін қоршаған жақын ортасынан, жалпы адамзаттық игіліктер мен
мүдделерді ойлау денгейіне шығады. Бұл интеграциялық денгейге адам өзінің
онтогенездік дамуы барысында біртіндеп, әуелі бейімделуден, содан кейін
әлеуметтену барысында жеке дараланудан өтіп барып жетеді. Біз бұл жерде
А.В. Пегровскийдің дамудағы тұлға теориясында 7 сипатталған тұлғаның
әлеуметтік ортада дамып қалыптасуының үш фазалы даму идеясына сүйенеміз.
Сондай-ақ тұлғаның этномәдени ортада өзін-өзі таныту сәттілігінің негізгі
индикаторы ретінде С.М. Жақыповтың идеясы негізінде этникалық жаңсақ
нанымдарды қарастырамыз.
Осыңдай зерттеудің нәтижесінде бізбен тұлғаның өзін-өзі танығуының
құрылымдық-динамикалық моделі жасалынды 1-суретке қараңыз.
Қорыта айтқанда, тұлғаның өзін-өзі танытуы жекедаралық та, әлеуметгік
те факторлармен детерминацияланады. Бір жағынан, олар тұлғаның әлеуметтенуі
барысында жекедаралык қасиеттерімен байланысты болады. Осыдан, әрбір адам
өзінің қайталанбас ерекшелігінде, жекедара тәсілінде өзін-өзі жүзеге
асырып, өзін-өзі танытады. Екінші жағынан, тұлға өзінің микро және
макроортасына тәуелді өзін-өзі танытады. Отандық психологтар, өзін-өзі
жүзеге асыруды индивидтің өзімен саналы және арнайы түрде ұйымдастырылатын,
адамгершіліктік түрде реттелетін өзінің әлеуметтік-психологиялық қасиеттері
мен күйлерін түрлендіруі (жетілдіруі, дамытуы) ретінде аныктайды.
1.3. Жеке тұлғаның қалыптасып дамуындағы өзін - өзі бағалаудың рөлі
Қоғамдық өмірдің барлық салаларында әлеуметтік – экономикалық тұлға
ретінде даму керектігін есте ұстау керек. Сондықтан жалпы білім беретін
пәндерді оқытумен қатар, оқушылардың ой - өрісі, тұлғалық дамуына өзін -өзі
бағалаудың әсері барлығына көңіл аудару қажет.
Өзін - өзі бағалау – адамның өзіне сындарлы көзқараспен қарап, өз
мүмкіндігін өмір талабына сәйкес бағдарлай білуі, өз мақсатын нақтылау,
ойын түйіндеу қабілеттілігі. Өзін - өзі бағалау адамның өзіне деген сенімін
арттырып, рухани үйлестілігін дамытады. Өзін - өзі бағалау адамның
айналасындағылармен қарым – қатынасын, өзіне сын көзбен қарауын және талап
қоя білуін, жетістікке және сәтсіздікке қалай қарайтынын көрсетеді. Сонымен
қатар, өзін - өзі бағалау адамның іс - әрекетіннің тиімділігіне және оның
тұлға ретінде дамуына әсер етеді. Өзін - өзі бағалау ең алдымен, адамға
басқалардың беретін бағасына қарай қалыптасады. Адам өзін айналасындағылар
қалай бағалайтынына қарай өзін -өзі бағалауға бейім келеді.
Өзін - өзі бағалау кіші жастағы оқушының өзінің табыстары мен
сәттіліктерін, оқу мақсатына қарай жылжудың сипатын бағалауға мүмкіндік
береді. Б: Ананьев өзін -өзі бағалауды оқыту үрдісінде жүзеге асатын
тұлғалық білім алу, белсенді қалыптасу ретінде қарастырады, оның оқушының
оқу – танымдық әрекетіне маңызды ықпалы бар екендігін айтады. Оның
пікірінше, оқу үрдісінде өзін - өзі бағалаудың
Қалыптасуы, педагогтердік, сыныптағы же отбасы тұрмыстың ортаның
ықпалымен жүзеге асады. Ол оқушыда оның білімдері, жемістіктері мен
үлгермеушілігі жайлы түсінік тоқсанның алғандағы бекітілген үлгерім бойынша
ғана емес, сондай- ақ, оқу үрдісінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тарих – педагогикалық институты
ПСИХОЛОГИЯ кафедрасы
Қорғауға жіберілген күні: ----- ----------- 2007 ж.
Кафедра меңгерушісі : -------------- Р.Р.Бирюшев.
УСИНОВА АРАЙЛЫМ НЫҒМЕТОЛЛАЕВНА
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Жеке тұлғаның қалыптасуындағы мұғалім мен оқушы арасындағы
педагогикалық
қарым – қатынас
Ғылыми жетекші:
Аға оқытушысы: Болатбекова.Н.Ж. ----
---
Көкшетау 2007ж.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I.Жеке тұлғаның қалыптасуының сипаты
1. 1. Жеке тұлғаның қалыптасуы туралы түсінік. Адамның тұлғалық
ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...8
1. 2. Жеке тұлғаның қалыптасып дамуындағы өзін -өзі тану
... ... ... ... .. 18
1. 3. Жеке тұлғаның дамуындағы өзін - өзі бағалаудың рөлі
... ... ... ... ... 27
ІІ.Жеке тұлғаны қалыптастырудағы негізгі тұлғаның бірі – мұғалім.
2.1. Мұғалім мамандығының тарихи аспектісі және педагогикалық әрекеттің
субъектісі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 34
2.2. Мұғалімнің өзін-өзі тәрбиелеуі мен кәсіби
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 48
2.3.Педагогтың оқу үрдісіндегі педагогқа лайықты
сапалар ... ... ... ... ... ... ...5 5
Тәжірибелік жұмыс. Жеке тұлғаның қалыптасуындағы мұғалім мен оқушының
арасындағы педагогикалық қарым қатынас ерекшеліктері ... ... . 58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..77
Қолданған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... 79
Кіріспе
Қазақстан Республикасы қоғамының тарихи дамуында өркениеттілікке бағыт
алу кезеңінде тұр. Елімізде болып жатқан әлеуметтік экономикалық, рухани,
мәдени өзгерістер тәрбие, білім беру саласындағы мемлекеттік саясатпен
тығыз байланысты.
Мұнда тәрбие, білім беру негізіне әлемдік және отандық тәрбие, білім
беру тәжірибесі, сонымен қатар ұлттық және жалпыадамзаттық өркениеттік
қазыналарды алу көзделініп отыр.
Осыған орай бүгінгі таңда жас ұрпақты жеке тұлға етіп дамытуда жаңаша
көзқараспен қарау, оған әлемдік ғылым мен прогресс деңгейіне сәйкес білім
мен тәрбие беру басты нысанаға айналуда.
Нарық экономикасының талабына сай, өркениетті қоғамның ерікті, өз бас
бостандығын бағалайтын, білімді, рухани байлығы мен мәдениеттілігі жоғары,
адамгершілік, жаңаша ойлау қабілеті бар, дені сау, өз елінің болашағына
жауапты ғасыр тұлғасын тәрбиелеу – тәуелсіздікке ие болған Қазақстан
Республикасының дәуірлік міндеті. Қазіргі кезеңде жаңа қоғам адамын
тәрбиелеудегі басты нысана – адамның адами тұлғалық қасиетін сақтап қалу.
Бұл педагогика ғылымының адамгершілік идеясы болуы керек деп есептейміз.
Демек, жаңа тұлғаны тәрбиелеуде, ең алдымен, әрбір жеке адамның дамуы
үшін оның өзіндік табиғи табиғатын танып білу, сонымен қатар барлық
интеллектуалдық мүмкіндіктерін дамыту негізгі қағида болуы тиіс.
Қазіргі жағдайда адамға қажетті білім көлемі күрт артып отыр Сондықтан
оқушыны өзінің белсенді оқу әрекеті арқылы өз білімін үздіксіз толықтырып
отыруға үйрету аса маңызды Толыққанды өзіндік оқу әрекетін қалыптастыру
үшін мектепте оқушының өзіндік білім алуды қажетсінуін ояту және таным
әдістерімен таныстыру керек
Оқушыларды өзіндік бақылауға бейімдеу мәселесі Білім заңында
көрсетілгендей,Қазақстан Республикасының егемендігі жағдайындағы білім беру
үрдісінің жаңартылуы тұрғысынан көкейкестіленіп отырЗаңда осы заманғы
білім беру жүйесінің басымдық міндеттері тұлғаның рухани және физикалық
мүмкіндіктерінашу,адамгершіліктің берік негіздерімен салауатты өмір салтын
қалыптастыру,жеке даму үшін жағдай туғызу арқылы интеллектіні байыту жатады
деп көрсетілген
Ежелден адамзат мәдениетінің тарихи дамуында адамды адамдық деңгейге
көтеру(Әбунасыр әл Фараби, Жүсіп Баласағұни, Махмұд Қашқари, Қадырғали
Жалайыри, Қожа Ахмет Яссауи, Мұхамед Хайдар Дулати т. б.) қазақ
ғұламаларының тәлім – тәрбиелік идеяларынан басты орын алған.
Мәселен, Әбунасыр әл Фараби өзінің Әлеуметтік- этикалық трактаттары,
Философиялық трактаттары, Бақытқа баратын жолды көрсету атты т.б.
трактаттарында. Адам баласы жаратылыстың бүкіл жан иесі атауының биік
шоқтығы, сондықтан да оны құрметтеу, қастерлеу керек деп адамды оқып
үйренуге, тынымсыз ізденуге, өзін - өзі жетілдіруге шақырады - деген.
Сондай – ақ ой алабы Абай өзінің барлық еңбектерінде адамның адамдық
қасиеті, толымды адам, адам бол концепциясын ұсынған. Адам бойында
қалыптасатын ең құнды адамдық қасиеттерді талаптылық, еңбексүйгіштік,
терең ойлылық, адамға деген сүйіспеншілік, мейірімділік, адалдық,
ұлттылық, әділділік , имандылық, табандылық, сенімділік , ұлтжандылық,
әдептілік т. б. дәріптеген. Бұл қасиеттер- ғасырлар бойы дәріптеліп келе
жатқан адамның тұтастық тұлғасының негізі. Осыған орай еліміздің жаңа
мыңжылдық табалдырығында тұрған кезеңінде адамзаттың асыл адамдық
мұраларын жас ұрпақ бойына дарыту басты міндет болып саналады.
Адамның тұлғалық қалыптасуы әлеуметтік жағдайларға тәуелділігі ертеден
– ақ дәлелденген. Бұл туралы психолог, педагог ғалым Л. С. Выготский өзінің
зерттеулерінде ерекше мән берген. Ол адам- әлеуметтік ортаның негізгі бір
құрамды бөлігі деп есептейді. Өз тарапынан орта мүлде өзгермейтін, қатып
қалған, еш нәрсе әсер етпейтін дүние емес, ол үнемі адамдық ойлы қарым –
қатынаста болатындығын айта келіп, орта адам үшін әлеуметтік орта болып
есептеледі де, адамға әлеуметтік тәжірибесімен табиғи ықпал жасайды деген
пікірді ұсынады. Л. С. Выготский әлеуметтік ортаны шартты түрде адамдар
қарым – қатынасының жиынтығы деп есептей келе, әлеуметтік ортаның ерекше
өзгерлігі жаңа мазмұны, түрлері тәрбиенің өте икемді, қажетті құралы бола
алатындығын дәлелдейді.
Сонымен Л С. Выготский әлеуметтік орта көптеген әр түрлі қырларымен,
құрамды бөліктерімен үнемі үздіксіз диалектикалық тұрғыда дамып отыратын
динамикалық прогресс деп тұжырымдайды. Бұл пайымдаудан адамның ортамен
қарым – қатынасы жай ғана қарым – қатынас емес, белсенді іс - әрекетті
сипатта болатындығын. Сонымен қатар әлеуметтік орта үнемі адамның дамуына
үйлесімді бола бермей, қарама қайшылықтарда да өмір сүретіндігін аңғаруға
болады.
Әлеуметтік - мәдени ортаның болашақ ұрпақтың тәрбиесіндегі маңызы
туралы әлемдік деңгейдегі көптеген ғалым- педагогтар, соның ішінде 20 – 30
жылдардағы қазақтың ұлы зиялылары Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М.
Жұмабаев, Ш. Құдайбердиев, М. Дулатов, кеңестік дәуірдегі көрнекті ғалымдар
Н. К. Крупская, С. Т. Шацкий , А. С. Макаренко т. б. сөз етіп, жеке
тұлғаның қалыптасында ортаның ықпалына зор мән берген. С. Т. Шацкий педагог
пен ортаның өзара байланысы туралы былай дейді: Педагогикалық еңбек
қоршаған ортамен байланысты болады. Сондықтан бала мектепте оқығанда екі
ортада, екі бағытта тәрбие алады. Бір жағынан, орта да оған ықпал жасайды.
Ал екі ортаның мүддесі, бағыты бала тәрбиесінде көп жағдай сай келмейді.
Мектеп бір бағытта үйретіп жатса, ал орта оған қарама – қайшы бағытта ықпал
етеді. Сондықтан сол ортада не болып жатқанын біліп, араласып отыру керек.
Жас ұрпақ бойында жалпыадамзаттық, адамгершілік құндылықтарды
қалыптастыруда отбасы, мектеп, ауыл- аймақ, кітапхана, жоғары оқу орны,
театр, кино, ғылыми көпшілік ұйымдар, теле, радио хабарлары, туристік –
спорттық мекемелер, көше, достары, құрбы- құрдастары әсер етеді және әрбір
жеке адам үшін оны қоршаған басқа адамдар әлеуметтік орта болып есептеледі.
Бұлардың бәрі қосылып, жас ұрпаққа ықпал жасайтын әлеуметтік – мәдени орта
әрбір жасөспірімнің балалық кезеңінен бастап тұтас тұлғалық бейнесінің
болуына, өмірлік көзқарасына, дүниетанымына, адамгершілік қасиеттерінің
қалыптасуына ықпал етеді.
Адамның бойында жақсы адамгершілік қасиеттердің болуы, өнер –білімді
игруі, үлгі-өнеге берер ұстазға байланысты. Халқымыз Ұстазы жақсы-ұстамы
жақсы, Тәрбиесін тапса адам болар, оқуын тапса тәрбиеге байланысты
қасиеттерi үздiксiз және бiртұтас бiрлiкте жүзеге асырылады, іске қосылады
дамып, жетiлiп отырады.
Өнер-білім халқының сауаттылығы қай елдің болсын баға жетпес байлығы.
Халықтың рухани мәдени дәрежесін көтеру, жас ұрпақты жан-жақты білімді
етіп тәрбиелеу мақсатында еңбек ету әрбір педагогтың міндеті. Қоғамдық
қатынастар мен саяси экономикалық саладағы өзгерістер тәуелсіз елдің
білімді ұрпағын қайта тәрбиелеу қажеттілігін туындатады.
Тақырыбы: Жеке тұлғаның қалыптасуындағы мұғалім мен оқушы арасындағы
педагогикалық қарым – қатынас
Зерттеу мақсаты: Оқыту, тәрбиелеу әрекеттестік жағдайындағы мұғалім мен
оқушының педагогикалық қарым қатынас ерекшелігін тереңірек зерделеу.
Зерттеу міндеттері: 1. Жеке тұлғаның қалыптасуындағы мұғалім мен оқушы
арасындағы педагогикалық қарым қатынас ерекшеліктері туралы ғылыми
теориялық әдебиеттермен танысу, саралау.
2. Балалардың ұжымдағы және отбасындағы оқушының
өзіндік орны.
3. Жеке тұлғаның қоғамдағы орны
қызығушылықтары.
4. Мұғалім мен оқушы арасындағы педагогикалық қарым
қатынасты зерделеу үшін тестерді, сауалнамалар
қолдану.
Зерттеу обьектісі: Тұлғаның қалыптасуындағы мұғалімнің педагогикалық қарым
қатынас ерекшелігі
Зерттеу пәні: Тұлғаның қалыптасуындағы мұғалім мен оқушының қарым қатынас
жолдары, әсер ететін жағдайлар.
Ғылыми болжам: Егер жеке тұлғаны қалыптастыру барысында мұғалім мен оқушы
арасында туындайтын педагогикалық қарым қатынас ерекшелігін біліктілікпен
сараптай білсе, онда қалыптасатын тұлғаға педагогикалық – психологиялық
тұрғыда толық оқыту мен тәрбие үрдісін жүргізуге болады.
Зерттеу әдістері: Ғылыми әдебиеттерге шолу жасау, сауалнамалар.
I. Жеке тұлғаның қалыптасуының сипаты.
1. 1. Жеке тұлғаның қалыптасуы туралы түсінік. Адамның тұлғалық
ерекшеліктері.
Адам баласы материалдық және рухани өмірдің ортасында тіршілік
етеді де, өзі өмір сүріп отырған қоғамның, ұжымның, ұлттық, рудың мүшесі
ретінде өзіндік ақыл парасатымен, жеке бастың өзіне тән ақыл –ой, ерік –
жігер, мінез – құлықтық қасиеттің болуы мүмкін емес. Әр адам өзінше жеке
тұлға. Адамдар тұлға болып, өзіндік жеке бас ерекшелімен бірден дүниеге
келмейді. Әрбір жеке тұлғаны қалыптастыру, тәрбиелеп жетілдіру қажет.
Жеке тұлғаның ерекшелігі дегеніміз- ол оның өзіне тән мінез –
құлқындағы, іс- әрекеттегі, көзқарасындағы ерекшелігімен даралануы.
Қоғамдық тұлғаларға ортақ этикалық бірыңғай талаптардың болуына
қарамастан, қоршаған орта жөнінде әр адамның қалыптасқан өзіндік ой –
пікірінің, көзқарасының болуы, олардың өзі көріп білген құбылысқа деген
көзқарасын, ой- пікірін білдіруі заңды құбылыс. Мәселен, біреулер
айналасындағы құбылысқа таңдана, тамашалай қараса, енді біреулер сын
көзімен қарап, ой қорытуы, сын- пікірлер айтуы мүмкін.
Адамдардың қоршаған ортадағы құбылыстарды түсініп қабылдауы да әр
түрлі. Ол әр адамның жеке басына тән физиологиялық, психологиялық,
биологиялық ерекшеліктеріне байланысты. Мәселен, біреудің бір нәрсені
жасауға іскерлік қабілеті болса, екінші адамда оның болмауы, біреудің
ұйымдастырушылық қабілеті күшті болса, екінші бір адамның ұйымдастыру ісіне
қабілетсіз болуы, біреуі білімді тез қабылдаса, екінші адамның білімді
сылбыр, баяу қабылдауы, біреудің дене күші дамыған болып келсе, екінші
адамның абстракциялық ойлау қабілетінің баяу дамуы, біреулердің сурет
салуға немесе ән салуға бейімділігі болуы мүмкін. Жеке бастың бұл
ерекшеліктері адамдардың басқалармен ұжымдық қарым қатынасында байқалады.
Сонымен бірге, адамның өмірде үздіксіз тәрбие құшағында болатынын,
бұрынғы игерген білім, білік дағдылары біртіндеп көмескіленіп, оның орнына
жаңа білім, білік дағдыларын меңгерумен шұғылданатынын ескеруғе де тура
келеді. Жеке тұлғаның ой – санасының, білім – көлемінің толысуына
байланысты оның өмірге көзқарасы, белгілі құбылыстарға баға беруінде де
өзгерістердің болуы, толысып жаңарып отыруы заңды құбылыс. Бұған қоса,
әлеументтік ортаның отбасы мүшелерінің, жолдас – жораларының, таныстары мен
достарының да белгілі мөлшерде әсер ететінін ескерсек, жеке тұлғаның
ерекшелігінің басым болуына оның да ықпалының зор болатынын байқаймыз. Осы
жағдайлардың бәрін ескере келіп, К. Маркс жеке тұлғаның ерекшелігі жөнінде
Адамның жеке тұлға ретінде қалыптасуын оның өзінің мінез- құлқы жағынан
белсенді әрекетіне және әр түрлі әсерленуіне қарамастан, саяси –
экономикалық, діни т. б. қоғамдық қатынастардың бірлігінде қарастыру керек
- деген қорытындыға келді. Оның себебі, ол қатынастардың өзара байланысы,
бір – біріне ықпалы қоғамдық ортада біркелкі болмайды да, ал адамдарға әр
түрлі дәрежеде әсер етеді, сондай – ақ адамдардың басқалардың көзқарас, ой
– пікірлерін қабылдау дәрежесі де түрліше болады.
Өмірде бір анадан туған егіз балалардың түр жағынан бір – біріне
ұқсас болуы мүмкін. Ал олардың мінез – құлқы, іс - әрекеті, өмірге деген
икемдік, қабілеті бірдей болмайды. Сондықтан әр адамды өзінше дараланған
жеке тұлға деп қараймыз. Бір қоғамда өмір сүрушілерге ортақ әлеуметтік,
моральдық – этикалық заңдардың ортақтығына қарамастан , жеке тұлғалардың
әлеуметтік қарым – қатынаста айна қатесіз бірдей болуы да мүмкін емес. Олай
болса Жеке тұлға деген түсінікке не кіреді? Адамның саналық, мінездемелік
қасиеттерінің қандай түрлері жеке тұлғаны анықтай алады дегенге, ол сана
мен өзін- өзі саналдыру қасиеттері деуге тура келеді. Сана ақыл – ойдан
туындайды. Адамның ақыл – ойы біркелкі дамымайды. Адамдар бірін – бірін
бағалауда қателіктер жіберуі де мүмкін. Олар көбінесе өзінің жеке басын
басқалардан артық бағалауға тырысады. Абайдың өмірде Көре алмас іші тар,
несі артық менен деушілердің көп болатынын дөп басып айтуы да осы ойға
саяды. Сонымен бірге, жеке тұлға өзін - өзі бағалауға да, өзінің іс -
әрекетін, оның нәтижелерін басқалардың бойындағы қаситтермен салыстырып
көре, тани білуге, соған теңеле сондай болсам екен деп ұмтылыс, іс - әрекет
жасауға да қабілетті.
Жеке тұлғаға тән қасиет- ақыл, ес яғни өмірді өзінің сана- сезім
өлшемімен қарап бағалауға бейім тұруы. Сондықтан өмірді танып білу
дегеніміз – миллиондаған жеке тұлғалардың сезім, түсінігінен тұрады.
Жеке тұлғаның есте сақтауы өзге адамдардың тәжірибесін жинақтауға да
негізделеді. Әрбір тұлға олардың оқып, көріп, оқығанын, естігенін, көргенін
өз ойына тоқып, содан сабақ алу арқылы да өзінің іс - әрекетін, мінез –
құлқын, сана – сезімін байытады, толықтырады. Адам өмірде өзі жіберген
қателіктерден де, басқалардың қателіктерінен де сабақ алады. Оны
қайталамауға тырысады. Мұны педагогикада адамның өзін- өзі тәрбиелеуі деп
атайды. Басқалардың өнегелі іс- әрекетінен үйрену, оны өз бойының жақсы
қасиетене айналдыру өмір заңы. Осы қасиетті көре білген ұлы ақын Абай
Болмасаң да ұқсап бақ, бір ғалымды көрсеңіз, ондай болмақ қайда деп, айтпа
ғылым сүйсеңіз - текке айтпаса керек. Адамның санасы, есі оның ішкі ой –
сезімімен тығыз байланысты. Тұлға дегеніміз адамның келешек өмірдегі
жобасының келбеті. Яғни адам өз бейнесін өзі жасаушы. Тұлға жеке адамның
өзін өмірде көрсетудегі мақсатының орындалу ғана емес, оның ерік –
жігерінің іске асуы. Яғни өзі жөніндегі ойын еркін іске асырудың дайындығы
және оны іске асыруының нәтижесі, көрінісі, ерік – жігер механизмі
дегеніміз адамның өзіне тән жеке бастық қасиеттерін іске асыру. Адам ойына
келген іс - әрекетті іске асыруда ерікке жол береді. Бірақ , адам бір
нәрсені істерде алдымен еркін ақыл – парасат таразысына салып; осы істі
іске асыру жөн бе, қисық па, басқалар оған қалай қарар екен- деген ойға
қалады. Олай болса ерік- жігердің іске асырылуы ақыл мен санаға бағынышты.
Ерік- әлді немесе әлсіз, сылбыр немесе қайратты, сақ немесе бұзып жарушы
болып бөлінеді. Өмірде кейбір адамдар бір іс - әрекетті іске асыруда өте
байыппен қарап, осының нәтижесі қалай болар екен деп, мың ойланып, жүз
толғанып барып іске асырып, кейін кейбіреулер бірден ойына алғанын апыр –
топыр іске асырып, опық жеп те жатады. Осының бәрі адамның ерік, жігер
күшінің типіне байланысты. Сонымен бірге, тұлға дегеніміз сезімнің, жердің,
ішкі күйініш – сүйініштің бойға жинақталған көрінісі. Мысалы: стадиондағы
футбол жарысына қатысушылардың қызбалығынан осыны байқаймыз. Театрда
спектакльді көріп отырып біреулердің солқылдап жылауы немесе шегі қатып
күлуі әр жеке тұлғаның ішкі сезімінің сыртқа шығуы.
Алайда әр тұлғаның эмоционалдық сезім дүниесі әр түрлі. Біреу
жауыздықты көріп отырып айғайлап бақырып, ішкі сезімнің сыртқа шығуына
еркіндік берсе, екінші біреу іштей булығып көгеріп – сазарып тас – түйін
болып қатып қалады. Бұл әр тұлғаның эмоционалдық сезімін ұстай білу еркіне
байланысты құбылыс.
Сонымен, жеке тұлғаның ерекшеліктеріне тән қасиеттер оның санасына,
өзіне - өзінің сын көзімен қарауына, адам баласының есіне әсер ететін ішкі
және сыртқы түсінік, түйсіктердің әсеріне және оның ерік – жігер күші мен
әсерленушілік сезім дүниесіне байланысты құбылыс демекпіз.
Әрине, бұл қасиеттер жеке дара адамның тұлғалық бейнесін айқындай
алмайды. Жеке тұлғаны анықтауда оларды тұтас бірлікте кешенді түрде алып
қарастыруға тура келеді. Бұл қасиеттер бір – бірімен жоқ деп қарағанда ғана
әр тұлғаға тән өзіндік менін айқындай аламыз. Әр адамның тұлға ретінде
қалыптасуы адам өмірінде сыртқы күштердің – табиғаттың және әлеуметтік
жағдайлардың әсерінен, ішкі күштердің бірлігінде ғана іске асырылады.
Біз әр адамның өзіндік өмір жолы бар деп қарасақ, оған туған –
туысқандары мен жора – жолдастарының да, ауыл- аймақтың да әсерінің
болатынын естен шығаруға тиісті емеспіз. Яғни жеке тұлғаны тәрбиелеп
қалыптастыру ісінің қоғамдық ортадан тысқары болуы мүмкін емес.
Ж. Аймауытов өзінің Абай журналында жарияланған Тәрбие атты
мақаласында. Тәрбиеге әсер беретін нәрсе өскен орта, ата- ананың тәрбиесі.
Соңғысы күшті болмаса, бара- бара адамды замандас, жолдастың азғырып не
түрлі жаман мінезді жұқтыратыны белгілі. Тәрбиеге туған жұрттың тілі,
мінезі, тұрмысында әсер қалмақ. Қысымшылық көрген, жасқаншақ болған,
жалыншақ , жабыңқы елдің баласы да сондай болмақ. Ашық көңілді, сауықшыл ел
– жұрттың баласы да сондай болмақ. Діндар елдің баласы діндар келеді.
Тәрбиеге үлкен әсер беретін шарттың бір медресе. Баланың ақылын арттырып,
білім беретін, ілтипатты, табанды, талантты, өмірлік азық беретін жақсы
медресе болу керек - дейді.
Ұлы ойшыл Абайдың Әркімді заман өсіреді деуі де адам тәрбиесінің
қоғамдық ортамен тығыз байланыстығы саяды.
Адам мінезіне тән қасиеттер- әсерленушілік сезімімен бірге оның
түпсіз құмарлығы да болып саналады. Оның ауқымы өте кең:
Ол мейірімділік пен опасыздықтан басталып, аспандағы және жер
бетіндегілердің бәріне, мәңгілік діни ырымдарға құштарлықты қамтиды.
Адамзаттың құмарлығын ашуға арналған мыңдаған көркем шығармалар,
философиялық және діни трактаталар , публицистикалық
эсселер бар. Адам жанына көсемдік, үстемдік пен жауыздық, көре алмаушылық
пен қызғаншақтық, билік құмарлық пен сараңдық ,тағы басқа сияқтылардың бәрі
тән. Тіршілік атаулы бүкіл әлемдік құмарлыққа негізделген. Онсыз адам
баласының күйініш- сүйініші болмақ емес.
Құмарлық күшті ,ауқымды, күйреткіш немесе әлсіз, қалғыған болып
келеді.Көбінесе ол адамдарды күйретуге қабілетті, оның бүкіл өмір жолын
өзгетуге әкеп соқтырады. Біздің құмарлығымыз басқаларға ееркше әсер етіп,
өлгенін тірілтіп, өшкенін жаңдыруы мүмкін. Құмарлық жақсы болсын, жаман
болсын өмір сүреді. Сүйіспеншілік пен қызғаншақтық, жақсылық пен жамандық
өмірде егіз жүреді. Мысалы:
Дездемонаны құлай сүйген Отеллоның оны өлтіріп тынуы осы асқан
құмарлықтын, ғашықтықтың әсері. Немесе Қыз Жібек жырындағы Бекежанның
Төлегенді өлтіруі, оның Жібекке деген сүйіспеншілігінен туған құмарлықтын
нәтижесі. Әсіре құмарлық жақсылыққа да, жауыздыққа да апарып соқтыруы
мүмкін.
Адам жаратылысынан білмегенді білуге құмар. Білімге құмарлық та
қызуғушылық туғызып, адамға білмегенді біліп, тынғанша жәй таптырмайды.
Әсіресе, әйелдердін құпияны білуге деген құмарлығы ерекше. Л.Толстойдың
сырыңды жасырам десең жарыңа айтып көр, жарты әлем білетініне мен кепіл
деуі осыны мегзейді.
Балада да білмегенді білуге деген құмарлық күшті болады. Ес білмейтін
баланың қолына ұстағанның бәрін аузына салып тістеп, сорып немесе ойыншықты
қиратып ішін ашып көруге құмартуы, бала бойындағы іштен туа құпияны білуге
деген инстинкттік құмарлықтың әсері.
Әдетте бала жаны құпияны білуге құмартып тұрады. Егер балаға
бірдемені істеме, бүлдірме десең ол әдейі бүлдіруге, істемегенді істеуге
тырысып бағады. Жалпы, адам баласына тән құмарлық, білмегенді білуге,
табиги жасырын сырдың құпиясын ашуға деген ынталылық адам физиологиясының
ішкі сырына тән қасиет.
Сондықтан, адамның құмарлығы дегеніміз – адамның бойындағы қарама-
қайшылық сырларды ашуға кілт болып табылады. Ол білмегенді білуге талпыныс
жасауға, іс-әрекетке итермелейтін ішкі фактор. Әр адамға өзіндік жасырын
сырға толы жұмбақ тұлға деп қарасақ, сонымен бірге басқалардың мінез-
құлқындағы, іс-әрекетіндегі жұмбақты, ішкі сырын білуге деген құмарлық та,
әр тұлға да әр түрлі болады. Мысалы, біреу өз жолдасынан бір жақсылықтың
шетін естіп сезсе –ақ, соны тәптіштеп сұрап білуге құмартады. Ал екінші
біреу өзі айтпаса, оған өліп- тіріліп ерекше назар аудармайды.
Енді адамның өмір сүруінің құндылығы неде дегенге келсек, ол өмірде
өзінің құмарлығын қандыруды місе тұтпайтын , өзі өмір сүруге қажетті
шекараны аттап өтіп, өзінің мүмкіндерінен арғы нәрселерді де білуге
тырасатын жан иесі.
Мысалы, 4-5 жасар баланың аспандағы айды, күнді, жұлдызды көріп: ол
қалай тұр, бірде көрініп, бірде жоқ болып кетеді. Үнемі неге көрініп
тұрмайды?,- деген сияқты сансыз көп сұрақты қойып, құпия сырды білгісі
келуі осыған айғақ. Біз бұдан жеке тұлғаның касиеттерін білу шекарасының
аса кендігін байқаймыз.
Адам өзінің өмір сүру шекарасынан, одан арғы жаратылыс құпиясын
білуге үш түрлі жолмен талпыныс жасайды. Біріншіден- ол өзінің өмірде бар
екенін, осы өмірдегі тіршілік иесі екенін басқаларға білдіруді мақсат
етеді. Адамның өмірде өзін-өзі нығайтуының, өз мүмкіндігін іске асыруының
жолдары алуан түрлі: ол сурет салу, кесте немесе өрме тоқудан таңертеңгілік
жаттығудан басталып, спорт пен көркемөнердің, саясат пен ғылымның алуан
түрлерімен айналысу, түрлі қызмет атқару арқылы іске асырылады. Сөйтіп адам
өмірде өзінің бойындағы қабілетін іске асыруда басқаларға ұқсамайтын
өзіндік қолтаңбасымен ерекшенуге тырысып бағады. Мысалы, шебер ұсталар
соққан пышақты немесе қанжарды, тоқмашылар тоқыған алаша, кілемдерге қарап
отырып оның кімдікі екенін бірден айыруға болады.
Адам өмірде де бір-біріне ұқсамайтын өзіндік мінез-құлық ерекшелігімен
дараланса өнерде де өз қолтаңбасымен даралануға тырысып бағады.
Мұны адамдардың өмірде өз бойындағы қабілеті мен таланттын танытуы,
ерекшеленуі дейміз.
Екіншіден- адамадар өзінің бұл өмірде бар екнін айқындауды қоғамдық
ортада басқалармен қарым- қатынас жаасау арқылы іске асырады. Қарым-
қатынастың алғашқы түрі мен және сен деп бөлінуден басталады да, әр
адам өзінің менін басқалармен қарым-қатынаста танытуға тырысады. Ал басқа
адам да сол сияқты қарым-қатынаста өзінің бойындағы қасиеті мен іскерлігін
танытуға тырысып бағады. Сөйтіп әр адамның өмірдегі қабілетәі мен іскерлігі
адамдар арасындағы қарым-қатынаста ашылып, белгілі бола бастайды.
Үшіншіден-адам баласының өзі өмір сүріп отырған ортадан ары шығуға
талпынуы, өзінің іс-әрекетін өзінен жоғарғы , үлкен өмірге қатыстыру арқылы
іске асыруы.
Адам өз бойындағы мүмкіндігі мен қабілетін басқалармен қарым-қатынас
арқылы іске асыратын болса, ол бұл жерде адам өзіне идеал тұтатын, үлгі-
өнеге алатын озық ойлы қайраткерлерді пір тұтып, бас иеді. Ол тілдік
шеберлікке табыну, ақынға, шешендерге немесе асыл ойдың иесі – кемеңгер
ғалымдарға табыну, ұйымдастыру қабілетімен, ерекше іскерлігімен көзге
түскен, халыққа танылған көсемдерге (лидерге) табыну, халыққа асқан
өнерімен танымал болған артистерге табыну, соларды идеал тұту сияқты болып
келеді. Жастардың мектепте оқып жүргенде атақты батырлардың немесе
актерлердің, суретші, футболшылардың өнерін көгілдір экранынан көріп, олар
жайында кітаптарды оқып, сондай болуды армандауы осы идеал тұтудың,
табынудың нәтижесі. Яғни, өзінен жоғары тұрған ұлыларға табыну, соларға
ұқсап бағу, солардың жолын қууды армандау да адам баласына тән табиғи
қасиет. Бұны ғылым тілінде адамның өмірге деген ынта, ықыласының саналы
түрде іске асуы деп қарайды. Әр адам өзінің менін өмірге саналы түрде
ендіру арқылы оны (өмірді) өз үйіме айналдырдым деп есептейді. Неміс
философы М.Хайдеггер (1889-1976) адамның қоғамдағы өмір сүруін тұрмыстық
үйі деп қараған.
Көптеген жылдар тәрбиеге Тұлғаның дамуын басқару деген анықтама
беріліп келеді. Педагогика деген сөздің мәні, мазмұндық ауқымы біртіндеп
кеңейіп, Баланы өмірге үйретудің шеберлігі деген мағынаға ие болады, яғни
ол баланы оқытып, тәрбиелеу, оның рухани және физиологиялық жағынан өсіп-
жетілуін басқарып, бағыттау деген сөз. Сонымен, бүгінгі педагогика ғылымына
ең қысқа және дәл анықтама, адам тәрбиелеу жөніндегі ғылым. Бұл жерде
тәрбие сөзі деп кең мағынада балаға әрі білім беру, әрі тәрбие беру, әрі
дамыту мағынасында қолданылып отыр.
Тұлғаның құрылымдық компонеттері үш бөліктен тұрады. Біріншіден, оның
ақыл – ойын дамыту арқылы санасын жетілдіру, екіншіден, адамзаттың
өркениетті тұлғаның бойына біртіндеп сіңіру, үшіншіден, жеке тұлғаны іс-
әрекетке ендіру арқылы өзін - өзі тәрбиелеуге белсене қатыстыру. Тұлғаны
тәрбиелеп жетілдіруде осы үш компонент тығыз бірлікте қызмет етеді.
Әлеуметтік көзқарас тұрғысынан қарағанда , тәрбиеге қоғамдық бақылау және
түзету енгізетін, жастарды мемлекеттік және қоғамдық құрылымдар арқылы
басқарып бағыттайтын, қоғамның қазіргі және болашақ өміріне мақсаттылықпен
даярлау ісі деп қараймыз. Тәрбие ісі адамның қабілетін қоршаған ортада және
оның санасында қалыптастыруды мақсат болғандықтан, ол – психологиялық
процесс.
Тәрбие адамдарға тән әлеуметтік категорияға жатады және тұлғаны
дамытуда шешуші рөл атқарады. Тұлғаны қалыптастырудың тиімді жолдары баланы
белсенді түрде демеп отырған жағдайда ғана сәтті болады. Баланың жеке
басындағы әлеуметтік- психологиялық өзгерістер оның өзінің белсенділігін
арттыру жолымен іске асырылады. Кез келген тәрбиелік міндет белсенділікті
арттыру арқылы шешіледі. Мәселен, дененің дамуы дене шынықтыру жаттығулары
арқылы, ал адамгершілік тәрбиесі адамгершілік тәрбиеге тұрақты түрде
бағыттау арқылы іске асырылады.
Мектепте оқу – тәрбие процесін дұрыс басқару үшін мұғалімге
психологиялық білім қажет. Оқыту және тәрбие процестерін жеке адам
ұйымдастырады, оның үстіне осы процестердің өзі де жеке адамға бағытталған.
Демек, басты назарымызды Жеке адам және Іс - әрекет деген ұғымдарға
бағыттауымыз қажет. Жеке адам мәселесін әлеуметтік және психологиялық
сыйымдылық, адамдармен өзара қарым- қатынас жасау тұрғысынан қарастыруға
болады.
Жеке адамды психологиялық тұрғыдан бірнеше бөлікке бөліп қарастыруға
болады. Оның құрылымындағы ең басты бөлік- оның бағыты. Бағыт арқылы жеке
адамның өмірлік позициясы, дүниеге көзқарасы, сенімі, талғамы, қажеттілігі,
қызығуы анықталады.
Екінші бөлік – жеке адамның танымдық психологиялық процестері. Оған
жататындар: зейін, түйсік, қабылдау, ес, ойлау, қиял.
Үшінші бөлік – жеке адамның сезімі. Бұл адамның айналадағы дүниеге
өзіне деген қатынасын, көңілін білдіретін құбылыс.
Төртінші бөлік – жеке адамның ерігі. Бұл адамның саналы және мақсатты
түрде өз іс - әрекетін реттеуі.
Бесінші бөлік- жеке адамның темпераменті. Бұған адамның нерв
процестерінің өту жылдамдығы, күші, тепе – теңдігі, мінез – құлқының табиғи
ерекшеліктері жатады.
Алтыншы бөлік – жеке адамның мінезі. Ол адамдардың мінез – құлқын,
қылығын анықтайтын тұрақты психикалық сипат.
Жетінші бөлік - жеке адамның қабілеті. Ол адамның бір іс- әрекетіпен
айналысуына мүмкіндігін анықтайды.
Мұғалім оқушыны дамыту үшін огың барлық бөліктерін білу қажет. Тек
сонда ғана ол оқушының дамуын педагогикалық тұрғыдан дұрыс басқара алады.
Оқу – тәрбие процесінде оқушылардың қажеттілігін, қызығуын,
бейімділігін ескергені жөн.
1.2. Жеке тұлғаның қалыптасып дамуындағы өзін-өзі тану
Адам баласы өз жан сарайына үңіліп, өз бүкіл болмасын жақсы бағытта
өзгертуі, дамытуы керек. Ол үшін әр адам өзін - өзі тани білу және өзін-
өзі тәрбиелеуі керек.
Жас өспірімдердің алдында өмірде атқарар ұлы істер, қиындығы мен
қызығы қатар тұрар өмір жолы тұр. Бірақ олардың өмірлік тәжірибесі аз. Осы
өмірдегі қиындықтарды жеңер күші бар ма, қандай мамандықты игереді, қолынан
не келеді, ол жағы айқын емес.
Бұл жерде оларға жол көрсету, жөн сілтеу- ересектердің, ата –
ана мен ұстаздарға педагогика мен психологиялық сенімді тірек болмақ.
Психология – адамның құбылыстарының пайда болу мен даму
заңдылықтарын зерттейтін ғылым.
Психикалық қасиеттердің бірі- темперамент. Темпераментті танып
білу арқылы адамның өзін - өзі тәрбиелеуге болады. Психикалық қасиеттерді
танып білу бізге не береді? Біріншіден, адамдардың, оқушылардың мінез –
құлқын, темпераментін, қабілетін ажырата білуге мүмкіндік береді. Бұл -
класс жетекшіге, әр түрлі коллектив жетекшілеріне аса қажет. Екіншіден, жас
адамға өзінің ерекшеліктерін ажырата білуге, жақсы жақтарын дамытып, нашар
қасиеттерін жойып, ақыл – ой және дене еңбегін сапалы, тиімді ұйымдастыруға
жол көрсетеді. Адамның психикалық қасиеттерінің бірі – темперамент.
Темперамент туралы алғашқы ой - пікірлерді ежелгі Греция ғалымы, дәрігер
Гипократ (б,э. д. 460 – 750 жылдарда) айтқан болатын. Оның айтуы бойынша,
адам организміндегі сұйықтардың аз – көптігіне байланысты, темперамент те
әр түрлі болады. Мысалы: организмде денені жылытатын қан пропорциясы көп
болса, ол сангвиникалық темперамент , ал егер денені салқындататын сұйық
көп болса, флегматикалық темперамент, денені құрғататын сұйық сары от көп
болса, онда холерикалық темперамент болады деп пайымдаған.
Темпераменттің физиологиялық негіздерін ғылыми тұрғыдан ашып
түсіндірген И. П. Павлов болды. Оқушылардың өзін - өзі тануы үшін
темпераментік анықтаумен шектелмей, төмендегі сұрақтар көлемінде жазбаша
сұбхат жүргізу оқушылардың ойын бүкпесіз жеткізуге жол ашады. Мен өзі
қандай адаммын, Менің өмірімдегі қалауым,Менің бойымдағы кемшіліктер.
Оқушылар өздеріне - өздері сырт көзбен қарап, бірі өзінің ұяңдығын, бірі
дөрекілігін, енді бірі ешкіммен тіл табыса алмайтынын айтып, содан құтылу
жолдарын іздейді. Холерикалық темпераментті тез қозғыш балаға жекіру,
бұйрық беру қатты әсер етеді, баланың қарсылық әрекетін туғызады. Ондай
балаларға, көбінесе, ұзақ уақыт бойы істейтін жұмыстар тапсырып қатты
қадағалау керек. Ал меланхолик темпераментті бала өзімен өзі болып кетпеу
үшін үнемі коллекивтік жұмыстарға тарту керек. Спортпен шұғылдану баланы
ширатады. Өзін - өзі тәрбиелеу үшін әр адамға екі жағдай керек: бірі –
ынта, екіншісі – күшті ерік – жігер. Өзін - өзі тәрбиелеу – адамның өзінің
теріс қылықтарын жойып, жағымды қасиеттерін жетілдіру жөніндегі саналы,
мақсатты іс- әрекет. Өзін - өзі тәрбиелеу элементтері мектеп жасына дейінгі
балаларда кездеседі. Бұл кезде бала өзінің жеке тұлғалық қасиеттерін
түсінбейді. Бірақ өзінің мінез – құлқының үлкендерге ұнайтынын ұғынады.
Өзінді - өзі тану, өзін - өзі бағалау және өз қылықтарын талдау жеткіншек
алты жаста байқала бастайды. Жеткілікті әлеуметтік тәжірибенің және
психикалық дайындықтың жоқтығынан жасөспірімдер өз қылықтарының мотивтерін
түсіне бермейді. Сондықтан үлкендердің көмегінсіз өзін - өзі тәрбиелей
алмайды. Оларға міндетті түрде педагогикалық жетекшілік қажет. Жеке адамдық
қасиеттер едәуір дәрежеде қалыптасқан жасөспірімдік жаста. Өзін - өзі
тәрбиелеу жеткіншек алты жасқа қарағанда мақсатты және түрде болады. Өзін -
өзі тәрбиелеу – адамның моральдық қасиетінің бір түрі. Адам өзінің іс -
әрекетін, ақыл – санасын іштей бақылап, бағыттап отыруы, өзін - өзі бақылау
арқылы жаман әдеттерден тыйылып, жақсы әдеттерін, жағымды мінез – құлқын
дамытып жетілдіреді. Өзін - өзі бақылау, тәрбиелеп жетілдіру үшін еркін
берік ұстауы, ұстамдылығы, саналы әрекеті қажет.
Тұлғаның өзін-өзі танытуының негізгі құрамдас беліктерін
эксперименттік түрде анықтау мақсатымен біз оның төрт негізгі аумағын және
олардың параметрлерін бөліп қарастырдық: 1) тұлғаның мотивациялық аумағы:
мінез-құлықтың және іс-әрекеттің мотивтері, әлеуметтік қажеттіліктер; 2)
белсенділік аумағы: интерналдылық, инициативтілік, өзіне-өзі сенімділік,
өзін-өзі таныту; 3) тұлғаның құндылықтың-мағыналық аумағы: құндылықтық
бағдарлар, өмірдің мағынасы мен мақсаттары; 4) тұлғаның этникалық өзіндік
санасынын аумағы - этникалық жаңсақ нанымдардың негізінде қалыптасатын
этномәдени сәйкестілік.
Субъект ретіндегі тұлға белсенділігінің негізгі көзі бұл мотивтер. Ал
тұлғаның ең жоғарғы мотиві - өзін-өзі таныту. Мұның өзі дамыған,
шығармашылық құндылыққа бағытталған белсенділікті бейнелейді. Сондықтан,
тұлға құрылымының маңызды аумағы ретінде бізбен мотивациялық аумақ арнайы
қарастырылады. Өзін-өзі таныту психологиялық феномені өзінің мазмұндық және
динамикалық табиғатында мотивациялық құрылым болып табылады. Бұл жәйтті
А. Маслоу және т.б. гуманистік психологтар орынды атап кеткен. Олар өзін-
өзі танытуды тұлғаның туа біткен өзін-өзі дамытуға деген ұмтылысы ретінде
қарастырады. Сондықтан тұлға белсеңділігін талдауда оның негізінде жататын
қажеттіліктер, мотивтер
мен қызығушылықтарды ескеру ет маңы зды. Ал осы мотивациялық жүйенің
өзі белгілі-бір қауымдастықтың қоғамдық-тарихи дамуының өнімі болып
табылады. Сондықтан бұл әр түрлі ұлт өкілдеріндегі осы мотивациялық аумақ
бойынша өзіндік ерекшеліктерді түсіндіруге негіз бола алады.
Өзін-өзі танытатын тұлғаның негізгі қасиеттерінің бірі - белсенділік.
Оны біз К.А. Абульханованың көзқарасы бойынша қарастырамыз. Оның пікірі
бойынша, "белсенділік - бұл тұлғаның қажеттіліктерді, қабілеттерді, өмірге
қатынастарды және қоғамның тұлғаға қоятын талаптарын интефациялау негізінде
тұлғаға ғана тән, өмірді ұйымдастыру, реттеу және өзіндік реттелу тәсілі"
3,45 б..
Жалпы, белсенділік және оның құрамдас бөліктері тұлғаның өзіне-өзі
сенімділік сияқты мінездемесімен тығыз байланысты. Сондықтан біз өзін-өзі
танытатын тұлғаның маңызды қасиеті ретінде өзіне сенімділікті қарастырамыз.
Өзіне сенімділік проблемасы кеңес психологтарымен аз зерттелінген. Шетелдік
психолоғтар тұлғаның бұл сипаттамасын теориялық және эксперименттік түрде
зерттеуге тырысты. Бірақ, алғашында ол пакокоррекция мәселелерімен
байланысты зерттелінді. Өзіне сенімділіктің аз немесе тіпті болмауы көп
жағдайда пессимизм мен қысылуда көрініс табатын тұлғаның невротикалық
симптоматикасына әкеледі. ХХ ғ. 40-жылдары АҚШ-тағы невроз клиникасының бас
дәрігері Андре Сальтер өзіне сенімсіздікті коррекциялау, емдеу және
әлсірету проблемасымен ең алғашкы болып айналысты 4, 208 б.. Ол
И.П. Павловтын теориясына сүйеніп, езіне сенімсіздіктің себебін тежелу
процестерінің қозу процестерінен басым болуынан "тежелгіш тұлғаның" пайда
болатынымен түсіндіреді. "Мұндай тұлға өз сезімдерін, қажеттіліктерін ашық
түрде шығара алмайтын, өзін-өзі жүзеге асыруда шектелетін, соның
нәтижесінде адамдармен қатынасқа түсе алмайтын болады" - деді. Сальтер
өзіне-өзі сенімді тұлғаның алты мінездемесін бөліп көрсетті: сөйлеудің
эмоционалдылығы; экспрессивтілік және конгруэнттылық" қарсы тұра алу және
шабуылға шыға алу, тікбеткейлік; "тығылмау", өз "Менің" ашық білдіре алу
қабілеті, ұялмаушылық; өзін-өзі кемсітуді және әз күші мен қасиеттерін
жеткілікті бағаламауды қабылдамау; импровизацияға қабілеттілік. 1970-ші
жылдың басында сенімділік туралы көзқарас қалыптасты. Ол өз құрамына
эмоционалдық (үрей, мазасыздану), мінез-құлықтык (әлеуметгік мінез-құлық
дағдысының жетіспеуі), когнитивтік (өзін-өзі түйеіну мен өзін-өзі
бағалаудын төмендігі) компоненттері бар адамның комплекстік мінездемесін
кіргізді. Сонымен, өзіне-өзі сенімділік - индивидтің өз дағдылары мен
қабілеттерін езінің мәнді мақсаттарына жетуде және өз қажеттіліктерін
қанағаттандыруға жеткілікті ретінде позитивті өзіндік бағалауынан тұратын,
тұлғалық қасиет болып табылады.
Адамның негізгі мотивтерін зерттеуге тырысу тұлғаның құңдылықтарын
талдау қажеттілігіне әкеледі. Өзін-өзі танытатын тұлғаның келесі зерттеу
аумағы ретінде бізбен құндылықтық-мағыналық аумақ бөлініп
шығарылды. Құндылықтық бағдарлар - бекітілген нұсқаулардың жүйесі. Ол
тұлғаны осы мәдениеттің құндылықтарына бағдарлайды және тұлғаның өмірлік
және мінез-құлықтық шешімдерін елеулі анықтайды. Құңдылықтар
- адамдардың тарихи тәжірибені және этнос мәдениетінің мағынасын
шоғарландырып көрсететін, мінез-құлықтың мақсаттар мен нормалардың
жалпыланған түсініктері. Құндылықтардың психологиялық табиғаты күрделі. Бұл
олардың бір жағынан, әлеуметтік, ал екінші жағынан, жекедаралық болып
табылуымен түсіндіріледі. Себебі оларды белгілі-бір адамның қайталанбас
өмірлік тәжірибесі, сонымен қатар, қызығушылықтары мен қажеттіліктерінің,
әдістерінің ерекшеліктері жинақталған. Осыған байланысты, біз әрбір тұлға
өзін-өзі танытуда этноәлеуметтік те, жекедаралық та құндылықтарды
басшылыққа алады деп айта аламыз.
Осыған байланысты С.М. Жакыпов этникалық жаңсақ нанымдарды тұлғаның
этникалық стереотиптері мен құндылықтық бағдарлары арасына
орналастырады. Автордың түсінігінше , этникалық жаңсақ нанымдар өзіне
этникалық стереотиптердің динамикалық мазмұнын және құндылықтық
бағдарлардың этникалық мазмұнын кіргізеді 2, Б.37,38.
Психологиядағы құндылықтық тұрғының бір ерекшелігі - ол тұлғадағы
қандай тенденциялар өсу және даму тенденциялары, ал қандайлары деградация
тенденциялары екендігін түсінуге көмектеседі.
Соңғы он жылдықта Ресей психологтары аса белсенділікпен өмірдің
мағынасы мәселенің түрлі аспектілерін зерттеумен айналысуда Б.С. Братусь,
В.Т. Ганжин, В.Э. Чудновский, А.А. Бодалев адам өмірінің мағынасы мен
оның акмесінің өзара қатынасын зерттеді 5. А.А.Бодалевтің анықтамасы
бойынша: "Өмірдің мағынасы - ол адамның санасындағы субъективті ең маңызды
құндылық және оның мінез-құлқының басты реттеушісіне айналған құндылық". Ал
"адам дамуының шыңы немесе акмесі, - деп ол, - осы процесте өз
денсаулығының белгісі бойынша адам организмінің, құратын қатынастардын
адамгершілік нормаларға сәйкестілік белгісі бойынша тұлғасының еңбектегі
және қарым-қатынастағы, сондай-ақ қоршаған дүние мен өзін-өзі танудағы
сәттіліктер белгісі бойынша іс-әрекет субъектісі ретіндегі қабілеттерінің
жететін ең жоғары нүктесін" -есептейді. А.А. Бодалев бойынша, адамның
өмірдің мағынасына ие болуы мен шынына шығуы оның өз өмір жолындағы барлық
жастық кезендерінде әсерленетін әлеуметтенуінің және тәрбиесінің
сипаттамаларымен байланысты. А.А. Бодалев тұлғаның өзегі ретіндегі өмірдін
мағынасына ие болу күнделікті тұрмыстық "Меннен" (бос, мағынасыз күн
керуден) жоғарғы "Менге" (жалпы адамзаттық құндылықтармен итермеленетін
мағынаға толы өмірге) өтуді жүзеге асыратын механизм ретінде қарастырады
5. Біздің ойымызша, бұл механизмді тұлғаның өзін-өзі танытуының маңызды
механизмі ретінде бөліп керсетуге болады. Юнг бойынша, өмірдің мағынасы
рухани және мәдени мақсаттардың қойылуымен байланысты. Ол өмірлік мағынаға
ұмтылу жан саулығының негізгі шарты болып табылатындығын айтады. Осылайша,
Юнг өмір мағанасын табуды арнайы міндет пен қажеттілік ретінде санап, оны
табуға адамның іргелі бағыттылығының болуын көрсетті. С.М. Жақыпов
жеке мағыналық құрылымдарды емес, ал тұлғаның танымдық іс-әрекетінде
көрінегін ішкі психикалық құрылымдардың тұтас жүйесін қарастырды. Ғалым
мотивацияның іс-әрекетке байланыстылығын іс-әрекеттегі мотивтердің, мағына
және мақсаттың пайда болуымен түсіндіреді. Автор адамдардың бірлесіп әрекет
етуіндегі ортақ мотив түрін бөлді. Ортақ мотив іс-әрекеттің ортақ
объектісінен және іс-әрекетке қатысты тұлғалардың мағыналық жүйесінің өзара
сәйкестігінен байқалады, сондай-ақ, ол іс-әрекет тиімділігіне едәуір әсер
етеді. Тұлғаның мағыналық деңгейлерінің иерархиялық түзу моделін біз
Б.С. Братусьта кездестіреміз. Ол тұлғаның мағыналық аумағында бірқатар
өзіндік ерекшеліктері бар деңгейлерді бөліп қарастырды. Төменгі, нөлдік
деңгей - прагматикалық жәйттық мағыналар. Бірінші деңгей - өз қамын,
пайдасын, беделділігін ойлаумен анықталатын, эгоцентрлік деңгей. Екінші
деңгей - топқа бағытталған деңгей, онда ақиқатқа мағаналық қатынас
референтті кіші топпен, адамның жакын ортасымен анықталады. Үшінші деңгей -
проәлеуметтік деңгей, ол қоғамдық және жалпы адамзаттық, яғни
адамгершіліктік бағдарлардан тұрады 6,1016..
Жоғарына мағына мәселесі бойынша жасалған теориялық талдаудан мағына
көпқырлы, мазмұнды тұлғалық құрылым екендігі және тұлға психологиясының
ядросы болып табылатындығы жөнінде қорытынды жасауға болады. Мағыналар адам
өмірінің іс-әрекеттік жағымен тығыз әрі терең байланыста болады. Бұл жерде,
өзін-өзі таныту тұлға құрылымының жүйеқұраушы факторы болып табылады.
А. Маслоу бойынша, әрбір психикасы сау жетілген тұлғада өзін-өзі таныту
оның жетекші мотиві, өмірлік мағынасы болып табылады.
Егер кептеген отандық және шетелдік психологтар тұлғаның өзін-өзі
танытуы әлеуметтік сәйкестіліктерден (әсіресе этникалық) тәуелсіз, оның
жекедаралық белсенділігі деп тапса, біздің тұжырымымызша, тұлғаның
этномәдени сәйкестілігі тұлғаның тұтас құрылымдық табиғатының ажырамас
белігі екендігі аныкталды. Мұның өзі этномәдени сәйкестіліктін қалыптасуы,
тұлғаның өзін-өзі танытуына, көптеген тұлғалық қасиеттердің дамуына әсер
ететін маңызды әлеуметтік-психологиялық механизм болып табылатынын
көрсетеді.
Біз Б.С. Братусьтың үш деңгейлі құндылықтар құрылымын дұрыс деп санап,
оны өз тұжырымдамамызда негізге аламыз. Осының негізінде біз тұлғамен өзін-
өзі танытудың төменгі денгейінде -прагматикалық (оны біз бейімделу
құндылықтары деп атадық) құндылықтар, ортаңғы денгейінде -әлеуметгік
құндылықтар, ал үшінші, ең жоғарғы денгейінде – проәлеуметтік немесе
әлеуметтіктен жоғары құндылықтар, әлеуметтік құндылықтармен бірігіп,
әлеуметтіктен жоғары құндылықтарды құрады. Яғни бұл деңгейде адам өзінің
жеке басынан, өзін қоршаған жақын ортасынан, жалпы адамзаттық игіліктер мен
мүдделерді ойлау денгейіне шығады. Бұл интеграциялық денгейге адам өзінің
онтогенездік дамуы барысында біртіндеп, әуелі бейімделуден, содан кейін
әлеуметтену барысында жеке дараланудан өтіп барып жетеді. Біз бұл жерде
А.В. Пегровскийдің дамудағы тұлға теориясында 7 сипатталған тұлғаның
әлеуметтік ортада дамып қалыптасуының үш фазалы даму идеясына сүйенеміз.
Сондай-ақ тұлғаның этномәдени ортада өзін-өзі таныту сәттілігінің негізгі
индикаторы ретінде С.М. Жақыповтың идеясы негізінде этникалық жаңсақ
нанымдарды қарастырамыз.
Осыңдай зерттеудің нәтижесінде бізбен тұлғаның өзін-өзі танығуының
құрылымдық-динамикалық моделі жасалынды 1-суретке қараңыз.
Қорыта айтқанда, тұлғаның өзін-өзі танытуы жекедаралық та, әлеуметгік
те факторлармен детерминацияланады. Бір жағынан, олар тұлғаның әлеуметтенуі
барысында жекедаралык қасиеттерімен байланысты болады. Осыдан, әрбір адам
өзінің қайталанбас ерекшелігінде, жекедара тәсілінде өзін-өзі жүзеге
асырып, өзін-өзі танытады. Екінші жағынан, тұлға өзінің микро және
макроортасына тәуелді өзін-өзі танытады. Отандық психологтар, өзін-өзі
жүзеге асыруды индивидтің өзімен саналы және арнайы түрде ұйымдастырылатын,
адамгершіліктік түрде реттелетін өзінің әлеуметтік-психологиялық қасиеттері
мен күйлерін түрлендіруі (жетілдіруі, дамытуы) ретінде аныктайды.
1.3. Жеке тұлғаның қалыптасып дамуындағы өзін - өзі бағалаудың рөлі
Қоғамдық өмірдің барлық салаларында әлеуметтік – экономикалық тұлға
ретінде даму керектігін есте ұстау керек. Сондықтан жалпы білім беретін
пәндерді оқытумен қатар, оқушылардың ой - өрісі, тұлғалық дамуына өзін -өзі
бағалаудың әсері барлығына көңіл аудару қажет.
Өзін - өзі бағалау – адамның өзіне сындарлы көзқараспен қарап, өз
мүмкіндігін өмір талабына сәйкес бағдарлай білуі, өз мақсатын нақтылау,
ойын түйіндеу қабілеттілігі. Өзін - өзі бағалау адамның өзіне деген сенімін
арттырып, рухани үйлестілігін дамытады. Өзін - өзі бағалау адамның
айналасындағылармен қарым – қатынасын, өзіне сын көзбен қарауын және талап
қоя білуін, жетістікке және сәтсіздікке қалай қарайтынын көрсетеді. Сонымен
қатар, өзін - өзі бағалау адамның іс - әрекетіннің тиімділігіне және оның
тұлға ретінде дамуына әсер етеді. Өзін - өзі бағалау ең алдымен, адамға
басқалардың беретін бағасына қарай қалыптасады. Адам өзін айналасындағылар
қалай бағалайтынына қарай өзін -өзі бағалауға бейім келеді.
Өзін - өзі бағалау кіші жастағы оқушының өзінің табыстары мен
сәттіліктерін, оқу мақсатына қарай жылжудың сипатын бағалауға мүмкіндік
береді. Б: Ананьев өзін -өзі бағалауды оқыту үрдісінде жүзеге асатын
тұлғалық білім алу, белсенді қалыптасу ретінде қарастырады, оның оқушының
оқу – танымдық әрекетіне маңызды ықпалы бар екендігін айтады. Оның
пікірінше, оқу үрдісінде өзін - өзі бағалаудың
Қалыптасуы, педагогтердік, сыныптағы же отбасы тұрмыстың ортаның
ықпалымен жүзеге асады. Ол оқушыда оның білімдері, жемістіктері мен
үлгермеушілігі жайлы түсінік тоқсанның алғандағы бекітілген үлгерім бойынша
ғана емес, сондай- ақ, оқу үрдісінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz