Банктің несиелік саясатының қағидалары
Мазмұны
Кіріспе
3
1. Коммерциялық банктердің несиелік саясаты және оның банктің қаржылық
тұрақтылығын қамтамасыз етудегі рөлі
1.1 Коммерциялық банктердің несиелік саясаты және қалыптастыратын негізгі
факторлары
5
1.2 Несиелік саясатты құрып жүзеге асырудың шетелдік тәжірибелері 18
2. Казкоммерцбанк АҚ-ның несиелік саясаты және
оны жүзеге асырудың ерекшеліктері
2.1 Несиелік саясат және оны жүзеге асырудың нәтижелері, оларға талдау
жасау
22
2.2 Несие беру және оның қайтарылуын қамтамасыз ету тәртібі
54
3. Банкаралық бәсеке жағдайында несиелік саясатты жетілдіру жолдары
3.1 Қазақстан Республикасының коммерциялық банктердің несиелік саясаты
69
3.2 Несиелік саясаттың дамыту және банктің несиелік портфелінің сапасын
көтеру жолдары
93
Қорытынды
99
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
101
Кіріспе
Қазақстан өз егемендігін алғаннан соң, нарықтық қатынастарға көшіп,
экономикасын осы бағытпен дамытты. Бастапқы жылдары экономикамыз тұрақсыз
болып, инфляция мен жұмыссыздық деңгейі жоғары болды. Шет елден инвесторлар
тарту мен еліміздің каржы жүйесіне жаңа заң талаптарын енгізу арқылы
экономиканы қиын жағдайдан алып шықтық. Банк жүйесі сол кезде қаржы
жүйесінің тұрақсыз сегментінің бірі болды. Көптеген банктер тез арада
құрылып, әртүрлі себептерге байланысты банкрот болып жатты. Егемендіктің
бастапқы жылдары елімізде 200 ден аса банк болса, қазіргі таңда яғни
экономикамыз тұрақты, банк жүйеміз дамыған жағдайда елімізде 35 банк қызмет
жасайды. 1996 –1998 жылдарға дейін банктер қаржылық жағдайының тұрақсыз,
ұлттық банктің талаптары мен халықаралық стандарттар талабына сай келмей
қысқарса,1998 жылдан осы күнге дейінгі уақыт аралығында банктер бәсеке
жағдайынан қысқарды. Еліміздің банк жүйесі көптеген елдерге үлгі болатын
қаржы жүйесінің дамыған бөлігі болып табылады.
Кәсіпорындарға, ұйымдарға және тұрғынарға қаржылық-несиелік қызмет
көрсетуді ұйымдастыру, несиелік жүйенің қызмет етуі шаруашылық құрылымның
дамуында ерекше маңызды рөл ойнайды. Несиелік-қаржылық механизмнің тиімді
әрі үздіксіз қызмет етуіне жеке шаруашылық бірліктердің уақытылы қаражат
алуы ғана емес, елдің тұтас экономикалық даму қарқыны да тәуелді болып
келеді. Несиелік жүйенің қызмет ету механизмі оның құрылымының, несиелік
операцияларды жүзеге асыратын ұйымдастырушылық-құқықтық формаларының,
несиелеу формалары мен әдістерінің және несиелік есеп айырысу
қатынастарының өзгерісіне қарай үнемі түрленіп отырады. Сондықтан Ұлттық
Банк банктерге клиентураға несиелік есеп айырсу қызметтерін көрсету
функцияларын коммерциялық қағидалары негізінде орындауға қатысты ерекше
талаптар қояды, оларға өздерінің клиенттерінің шаруашылық іс-әрекетіне
қызмет көрсетуге байланысты барлық несиелік, есеп айырысу және қаржылық
операциялар жатады.
Нарықтық экономикаға адекватты тиімді ақша-несиелік қатынастарды құру
ғасырлар бойына қалыптасқан несиелеу, есеп айырысу және ақша айналымының
жоғалтылған объективті қағидаларын жаңғырту жолымен ғана жүзеге асуы
мүмкін. Жаңа банктік механизмді құру өркениетті әлемде қабылданған және
нарықтық құрылымдардың тәжірибесіне сүйенетін коммерциялық банктердің
қызметтерін қалпына келтіруді талап етеді. Несиелік ресурстар нарығында
заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос қаражаттарын шоғырландыра отырып,
коммерциялық банктер олардың көмегімен халық шаруашылығының қосымша айналым
құралдарына қажеттілігін қанағаттандырады, ақшаның капиталға айналуына
септігін тигізеді, тұрғындардың тұтыну несиесіне деген қажеттілігін
қамтамасыз етеді.
Жоғарыда аталғандарға сәйкес диплом жұмысының тақырыбы республика
экономикасының шаруашылық жүргізуші субъектілерін несиелеу тұрғысынан да,
коммерциялық банктерді несиелік ресурстармен қамтамасыз ету үшін де өзекті
мәніне ие болады. Несиелік саясат сенімді несие алушыны, несиенің көлемі
мен мерзімін таңдауға қатысты шешімдерді қабылдаудың жалпы бағыттарынан
тұрады.
Дипломдық жұмысымның мақсаты қазіргі кездегі коммерциялық банктің
қызметіндегі несиелік саясаттың рөлін айқындаудан және оны үнемі жетілдіру
қажеттілігінен тұрады. Банктер үнемі өзінің несиелік саясатын нарықтық
жағдайлардың өзгерісіне байланысты қарастырып отыру қажет. Осыған
байланысты диплом жұмысының мақсаттарына нақты бір банктің несиелік
саясатының әлсіз тұстарын анықтау және проблемалық несиелердің алдын алу
мен банкке несиелік қаражаттардың қайтарылмай қалуын болдырмауға қатысты
шараларды жетілдіруге көңіл аудару кірді. Осы аталған мақсатқа сай алдыма
мынадай мақсаттарды қойдым:
- қоммерциялық банктің несиелік саясатының түсінігі, мәні, мазмұны және
оны жасау қағидалары;
- Казкоммерцбанк АҚ-ның несиелік саясатының мақсаты, міндеттері және
процедуралары мен ережелері;
- Қазақстан Республикасының екінші деңгейдегі банктердің несиелік
саясатын жетілдіру жолдары.
Дипломдық жұмысымның зерттеу объектісі болып Казкоммерцбанк АҚ-ның
несиелік саясаты алынды. Ал зерттеу мәселесі ретінде несиелік саясаттың
мазмұны мен оны жетілдіру жолдары қарастырылады.
Дипломдық жұмысымның теориялық әдістемелік негізіне: Банктер және
банктік қызметтер туралы ҚР заңы, Казкоммерцбанк АҚ-ның ережелері,
статистикалық мәліметтері, отандық және шетелдік экономист ғалымдардың:
Сейтқасымов Г.С., Лаврушин О.И.,Давлетова М.Т., Панова Г.С., Рид Э., Коттер
Р., баспасөз беттерінде жарық көрген еңбектері, интернет мәліметтері
алынды.
1.Коммерциялық банктердің несиелік саясаты және оның банктіңқаржылық
тұрақтылығын қамтамасыз етудегі рөлі.
1.1. Коммерциялық банктердің несиелік саясаты және оның қалыптастыратын
негізгі факторлар
Несиелік саясат банктің несиелік қызметінің міндеттерін, оларды іске асыру
құралдары мен әдістерін, сондай-ақ несиелік процесті ұйымдастыру
принциптері мен тәртібін белгілейді. Несиелік саясат несиелік механизм
көмегімен жүзеге асырылады.
Несиелік саясат – банктің несиелік жұмысын ұйымдастыру негізін және
несиелеу процесіне қажетті құжаттар жүйесін жасау шарттары.
Кең мағынасында алғанда, несиелік саясатты несие беруші банк пен
қарыз
алушылар тұрғысынан қарастыруға болады.
Тар мағынасында, несиелік саясат – бұл несиелік процесті ұйымдастыру
барысындағы банктің стратегиясы мен тактикасын сипаттайды.
Несиелік саясат банктің несиелік жұмысын, оның жалпы стратегияларына
сай ұйымдастыру негізін және несиелеу процесін қалыптастыруға қажетті
құжаттар жүйесін (ұйымдастыру) жасау шарттарын белгілейді.
Жалпы несиелік саясат мынадай сипатта болуы тиіс:
- Нұсқаулық емес, яғни директивті нұсқауларды қамтиды;
- Несиелеудің мақсаттарын нақты және мағыналы анықтауға мүмкіндік береді;
- Нақты мақсаттарды іске асырудың бірнеше ережелерін қамтиды;
- Оны іске асыруды қамтамасыз ететін стандарттар мен нұсқаулықтарды
қамтитын құжаттардан тұрады;
Несиелік саясат банктің стратегиясын, оның тәуекелді басқару
облысындағы саясаттарын ескере отырып жасалады.
Несиелік саясат несиелік қызметтің мынадай негізгі бағыттарын анықтауға
мүмкіндік береді:
1. Несиенің берілуіне және несиелік портфельді басқаруға жауап
беретін банк қызметкерлері жетекшілікке алатын объективтік
стандарттар мен критерийлерін;
2. несиелеу облысындағы стратегиялық шешімдерді қабылдайтын
тұлғалардың басты іс-әрекеттерін;
3. сыртқы аудит қызметтерінің жұмысын және банктегі несиелік
қызметтің сапалығын;
4. ішкі бақылау қағидаларын;
Несиелік саясат банк қызметін диверсификациялаудағы іс-әрекеттердің
кешенді ұйымдастырылуын қамтамасыз ету үшін және несиелік қызметкерлердің
лауазымды міндеттерін анықтау үшін қажет. Несиелік саясатты іске асырудың
белгілі бір тәртібі болмайынша несиелеудің біртұтас ережелерін тәжірибеге
енгізу мүмкін емес. Сондықтан да жазбаша түрде жазылған несиелік саясат пен
оны іске асырудың соған сәйкес ережелері несиелік процесті жүргізудің
негізін құрайды.
Несиелік саясат, банк қызметкерлерінің бүгінгі таңда несиелеуге болатын
экономика секторын дұрыс таңдай білуіне, сондай-ақ несие беру мүмкіндігі
туралы сұрақты шешуде банк үшін бірінші реттік маңызы бар басқа факторлар
мен қарыз алушының несиелік қабілетіне қарап өз клиентін таңдаудағы
біліктілігіне негізделеді. Сондай-ақ несиелік саясат банктің бүгінгі
иелігіндегі немесе ертең енгізуді дұрыс санайтын несиелік өнімдермен
анықталады. Мысалға, кәсіпорындарға қысқа мерзімді несиелер (айналым
қаражаттарын толықтыруға) және ұзақ мерзімді инвестициялық несиелер
(өндірісті кеңейтуге, жаңғыртуға, техникалық жағынан қайта қаруландыруға,
ғылыми-техникалық инновацияларды енгізуге) берген қолайлы.
Несиелік саясаттың маңызды элементі банктегі бақылауды ұйымдастыру
болып табылады (потенциалды қарыз алушыны несиелеу мүмкіндігі туралы
сұрақты шешу барысында несиелік стандартты дұрыс қолдануға бақылау жасау;
жекелеген несиелік қызметкерлердің құзыретін сақтауға бақылау жасау;
банктің несиелік портфелінің жағдайына және оның ішінде проблемалық
несиелерге қойылатын жалпы бақылау).
Ішкі несие саясатын жасау банк жетекшілерінің несиелеу мақсатын
қалыптастыруды және бұл мақсаттардың банктің жалпы міндеттері мен
стратегиялық мақсаттарымен қаншалықты сай келетінін анықтауды талап етеді.
Несиелеу мақсаттары анықталған соң соның негізінде банк қызметкерлерінің
қажетті несиелік операцияларды атқаруына мүмкіндік беретін банктің несиелік
саясатын және оған қоса несиелеу стандарты мен несиелік нұсқаулықтары
жасалады.
Несиелік нұсқаулықтар мен стандарттарды жасаудың бастапқы кезеңі
аяқталуына байланысты, бұл құжаттардың бірінші редакциясы тәжірибелі
қызметкерлерге сараптауға берілуі тиіс. Сараптаушылардың талдауы және
ұсыныстары енгізілгеннен кейін несиелік саясат бойынша комитет (немесе
директорлар кеңесі, несиелік комитет) саясатты және соған сәйкес
нұсқаулықтарды бекітеді.
Несиелік саясат несиелеу лимиттерін, тәртібін, кейде несиелеу бойынша
жекелеген ережелерді де қамтиды. Мысалы, несиелік саясатта бір қарыз
алушыға келетін тәуекел лимиті анықталады. Сонымен қатар, несиелік саясатта
барлық несиелердің несиелік құжаттарда көзделген мақсаттарға сай берілуі де
қарастырылуы мүмкін.
Несиелік саясатта несиелік комитет туралы ережеде қамтылады. Несиелік
комитет несие беру барысында қорытынды жасап, несиені беруге байланысты
мәселелерді қамтиды.
Отандық банктер тәжірибесіндегі несиелік комитеттің шешетін мәселелері
мынадай:
- несие алуға берген клиенттің өтінішін және несиелік қызметкердің несие
беру туралы қорытындысын қарайды;
- несие беру немесе одан бас тарту туралы шешім шығарады;
- несиелік тәуекелдерге байланысты несиелеу формаларын анықтайды;
- несие сомасы мен мерзімін анықтап, пайыз молшерлемесін бекітеді;
- несиені қайтаруды қамтамасыз ету тәсілдеріне талаптар белгілейді;
- несиелеу шартын бекітеді (несиелік лимит, несиелік желі);
- берілген несиелерге мониторинг жүргізу тәртібін бекітеді;
- банктің несиелік стратегиясын жасайды;
- несиелеу бойынша бөлімшелердің жұмысын талдайды;
- несиелік комитеттің мәжілісінің хаттамаларына қол қояды және хаттамаларды
тіркеу кітабын жүргізеді;
Несиелік саясатта қарыз алушылардың негізгі қызметіне байланысты
тәуеклдігі жоғары операцияларды немесе жобаларды қаржыландыру үшін
тағайындалатын несиелер туралы да айтылуы тиіс.
Банк қызметкерлерін несиелік саясатпен таныстыру, оларды соған сай
келетін ережелер мен нұсқаулықтарға үйрету, банкте несиелік саясатты
енгізудің негізгі элементі болып табылады.
Несиелік саясат несиелік қызметтің басты бағыттарын анықтайды.
Оларды, өз кезегінде, несиелік саясаттың қабылдаған бағыттарын іске асыру
жүйесі ретінде тұжырымдауға болады.
Несиелік саясатта мынадай элементтер көрсетілуге тиіс:
- несиелік қызметті ұйымдастыру;
- несиелік портфельді басқару;
- несиелеуге бақылау жасау;
- құзыретті бөлу принциптері;
- несиелеуді таңдаудың жалпы критерийлері;
- несиелеудің жекелеген бағыттары бойынша шектеулер;
- несиелермен жасалатын ағымдық жұмыстардың принциптері;
- несиелер бойынша зиян шегу жағдайларына резерв жасау;
Іс жүзінде несиелік саясатты іске асыру тәсілдері мен әдістерін белгілі
бір формада, яғни соған сай келетін мынадай үш құжат түрінде көруге болады:
1. несиелеу саясаты;
2. несиелеу стандарты;
3. несиелеу нұсқаулықтары;
Сондай-ақ аталмыш үш құжат ерекше бір құжатта – Несиелік саясат
бойынша жетекшілік ету біріктіріледі.
Несиелеу саясатында несиелеуді жүзеге асыратын бөлімшелер
жұмыскерлерінің қызметтерін нақтылайтын несиелік нұсқаулықтар мен несиелеу
стандарты, несиелеудің жалпы бағыттары мен бағдарлары анықталады.
Несиелеу стандарты – бұл банкте несиелік қызметті жүзеге асыратын
барлық қызметкерлердің жетекшілікке алатын құжаты.
Несиелеу стандартында мынадай сұрақтар қарастырылады:
- қарыз алушының қаржылық ақпараттарын жинау және талдау тәртібі;
- несиенің кепілхаттар және кепілдемелермен қамтамасыз етілуіне қойылатын
талаптар;
- әкімшілік стандарттар және несиелік процесті ұйымдастыру ережелері;
- қарыз алушының несиелік қабілетін талдау тәртібі;
- құжаттардың толтырылуына қойылатын талаптар;
- несиелеудің айрықша түрлері бойынша ережелер (мысалға, ипотекалық немесе
тұтыну несиелері бойынша).
Барлық банктер бойынша құжаттар айналымын стандарттау мақсатында
несиелеу стандарттарына әр түрлі құжаттар үлгілері жатуға тиіс. Ондай
құжаттарға: несиелік келісім-шарт, кепіл туралы шарт, кепілдеме туралы шарт
және т. б. жатады.
Несиелік нұсқаулық несиелеу процедураларын іске асырудың жалпы
алгоритмін анықтайтын іс-әрекеттер кезегін суреттеуді білдіреді.
Басқаша айтқанда, ол несиелік қызметтің нақты бір бағыттарына
жатады.
Жалпы, несиелік саясатта қарыз алушы туралы қажетті ақпараттар жинау
және несиелік қабілетіне талдаудан бастап, несиелік талдау және аудит,
несиелер бойынша мүмкін болар зиян процесін қамтитын несиелік процестің
барлық кезеңдері корсетіледі.
Несиелік саясат мынадай қызметтерді атқарады:
- банктегі несиелеу процесін ұйымдастыруға бақылау жасауға негіз ретінде
болу;
- несиелеуді жүзеге асыратын бөлімдердің қызметкерлері үшін анықтама
материал және нұсқаулық ретінде болу;
- несиелік бөлімдердің жетекшілері үшін несиелік нұсқаулықтардың
талаптарының орындалуына бақылау жасау құралы;
- Несиелік талдау және аудит болімі жұмыскерлерінің тексеруді жүзеге
асыруына негіз болатын талаптарды анықтау;
Коммерциялық банктердің несиелік саясатын іске асыру процесінде
проблемалық несиелермен жасалатын жұмысқа ерекше көңіл бөлініп және қосымша
бақылау жасалуға тиіс.
Банктің несиелік стратегиясы мыналарды қарастырады:
- Банктің тәуекелдерді оларды түбегейлі талдағаннан кейін ғана алуы;
- Тәуекелдерді болдырмау;
- Несие, активтердің және пассивтердің сапасын жақсарту және негізгі
капиталға инвестицияларды қысқарту үшін белсенді жұмыстар жүргізу;
- Несие беру туралы шешім тек кепілді бағалаудың негізінде ғана емес,
сонымен қатар болашақтағы ақшалай ағындардың есебінен және несие алушының
табыстылығымен, және ұсынылған жобаның түбегейлі құқықтық сараптау
нәтижелері негізінде де қабылданып отыруы керек;
- Тәуекелдерді азайту мақсатында несие алушылардың қызмет түріне,
салаларына және несиенің көлеміне қарай несиелік портфелді
дифференциациялау;
- Тәуекелдерді қабылдаудың нәтижесінде банкті үлкен шығындарға алып келуді
болдырмау. Түсетін табыстар тәуекелдің жалпы сомасын жабу керек;
- Несиелік комитетпен несиелік тәуекелдің шектерін орнату және оларға
бақылау жасау;
- Компаниялардың халықаралық ұйымдардан алған несиелік рейтингті.
Ішкі несиелік саясатты жүргізетін негізгі мүше – банктің Несиелік
комитеті болып табылады. Ол банктің Басқармасымен анықталған және
директорлар Кеңесімен бекітілген міндеттер ішінде қызмет атқарады. Банктің
Несиелік комитеті несие, гарантия беру, аккредитивтер ашу және филиалдардың
Несиелік комитеттеріне және шетелдік қаржы институттарының несиелік
желілеріне қызмет көрсету үшін құрылған органдарына несиелік қызметке
қатысты басқа да сұрақтары бойынша шешімдерді қабылдауға шектелген
міндеттерді анықтайды. Несие беру бойынша шешім, қаржыландыруға ұсынылған
проектілердің банкпен жүргізілетін толық сараптаудың нәтижесінде
қабылданады. Түбегейлі талдауды қажет ететін кейбір проектілерді, Банктің
Несиелік комитеті, несиені сараптау мен басқаруға және жобаларды талдау
үшін жауап беретін тәуелсіз сараптаушыларды тартып, мамандар топтарын
қалыптастырады. Несиелеу, несие беру процедурасы, несиелерді өтеу және
қызмет көрсету бойынша сұрақтарды, құжаттарды дайындау мен өткізумен
байланысты негізгі қызметтерді, негізінен коммерциялық департаменттер,
несиелік басқармалар мен бөлімдер және басқа да банктің құрылымдық
бөлімшелері атқарады.
Несиелік саясат несиенің бағасы мен валютасы сияқты несиелеудің басты
шарттарын анықтайды.
Несие бағасы нарықтағы сыйақы ставкілерінен қалыптасуынан(басқа
қаржылық институттармен ұсынылатын мүдделерден), банк активтері мен
пассивтерінің экономикалық құндарынан, Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкісінің қайта қаржыландыру ставкасына, несиеленетін жобаның мазмұнына
және басқа да факторларға байланысты қалыптасады.
Сыйақы ставкісі (мүдде) Несиелік комитетпен, Басқарма немесе
директорлар Кеңесімен оларға анықталған құқ шегінде анықталады және ол
Несиелік келісім-шартта көрсетіледі.
Несие валютасы. Банктің несиелік тәуекелдерді басқару ұстанымдарына
сәйкес, ол берілетін несиенің валютасын өзі анықтайды. Банк несиелері
ұлттық валютада Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкісінің валюталық
баламада фиксацияланған курсымен ұсынылады, сонымен қатар шетел
валютасында, негізінен АҚШ долларымен беріледі.
Несие валютасы қаржыландырылатын жобаның мазмұнына және ағымдағы
(болашақтағы) валюталық нарықтың жағдайына байланысты Несиелік комитетпен
анықталынады.
Банктің несиелік саясатын оптимизациялау қағидалары және белгілері.
Банктің несиелік саясаты қағидаларының арақатынасы арнайы зерттеуге арқау
болмаған. Онымен қоса, қоғамның экономикалық дамуының күшіндегі заңдары
жүйесін, олардың әрекет ету шарттары, көрініс алу мен қолдану формаларын
ғылыми тану - бұл несиелік процесті жетілдірудің туынды алғышарттарының
бірі ретінде бізге аян.
Несиелік саясаттың қағидалары несиелік процестің негізі болып табылады,
демек, оларды толық билеген сайын, коммерциялық банктің оның өтімділігі мен
табыстылығын қамтамасыз ету позициясынан алғанда іс-әрекеті тиімді бола
түседі.
Несиелік саясаттың астарынан оны жасау мен тәжірибеде жүзеге асырудың
негізгі шарттарын, солардан туындаушы ережелерін түсінеміз.
Несиелік саясат макроэкономикалық деңгейде орталық банктің мемлекеттік
несиелік саясатына және әрбір нақты коммерциялық банктің несиелік саясатына
ортақ қағидаларды түсіндіреді.
Банктің несиелік саясатының қағидалары бір жағынан несиелік қатынастар
субъектілерінің өз іс-әрекеттерінің озық нәтижелеріне деген қызығушылығын
ынталандырады және несиелік саясатты жалпы халық шаруашылығы ауқымында
жүзеге асыруда зор мәнге ие. Банктің несиелік саясатының негізгі міндеті
несиенің оның мәніне сәйкес қолданылуын қамтамасыз ету болып табылады.
Осылайша, несиелік саясат оның қағидаларын жүзеге асыру тәсілі ретінде
көрініс табады. Солайтұра несиелік саясаттың сапасы ең алдымен оны
шарттаушылардың принциптерін орындау дәрежесімен анықталады.
Банктің несиелік саясатының маңызды жалпы қағидалары несиелік саясаттың
ғылыми негізделуі, оптималдығы, тиімділігі, сондай-ақ оның элементтерінің
тұтастығы мен ажырағысыздығы болып табылады, себебі тек өмірдің объективті
реалилері мен субъективті факторларды ескере қалыптасқан ғылыми негізделген
несиелік саясат қана мемлекеттің, банктің (институционалдық құрылым
ретінде), оның персоналы мен клиенттерінің (соның ішінде тұрғындардың)
мүдделерін толыққанды өрнектеуге мүмкіндік береді. Осылайша, тек қана
ғылыми негізделген саясат өзінің белгілі бір даму сатысында банк алдына
қоятын мақсаттарға едәуір сәйкес келеді. Демек, тек қана ғылыми негізделген
саясат банк (орталық та, коммерциялық үшін де) үшін оптималды, едәуір
тиімді әрі қалаулырақ болады.
Табыстылық, пайдалылық (себебі әрекет ететін әрбір банктің мақсаты
барынша мүмкін жоғары пайда табу болып саналады), қауіпсіздік және
сенімділік коммерциялық банктің несиелік саясатының арнайы қағидалары
болып табылады (себебі банк табысты кез-келген бағамен емес, ол өзінің іс-
әрекетін жүзеге асыратын нарық реалийлерін ескеріп табуға тырысады).
Осылайша, несиелік саясаттың қағидаларының жүйесі 1-кестеде
көрсетілген.[124-128]
1-кесте
Банктің несиелік саясатының қағидалары
Жалпы Арнайы
ғылыми негіз табыстылық, пайдалылық
оптималдық қауіпсіздік, сенімділік
тиімділік
бірлік, несиелік саясат элементтерінің
ажырағысыз байланысы
Осылайша, несиелік саясат критерийлерін, коммерциялық банктің тиімді
несиелік саясатының критерийлерін бағалау проблемасы туындайтыны сөзсіз.
Клиентке қатысты икемді нұсқаны таңдауға - банк экономистерінің тиімді
жұмысы мен жемісті жұмыс алғышарты және олардың іс-әрекетін бағалауы негіз
болады.
Несиелік байланыстарды реттеудегі мүмкіндіктердің кең кешені несиелік
саясаттың оптималды нұсқасы проблемасын дүниеге әкеледі.
Осылайша, коммерциялық банктің оптималды несиелік саясатын жалпы
банктің шығыстарын жабуы және белгілі пайда, таза табыс табуын қамтамасыз
ететін саясат деп айтуға болады (табыстылық қағидасы). Онымен қоса, банктік
қызметтегі табыстың немесе тіптен шығындардың жоқтығын тиімсіз несиелік
саясаттың нәтижесі деп қарастыруға болмайды. Банктің несиелік саясатын
жасау стратегиялық және тактикалық мақсаттардан туындайтыны белгілі.
Шынында, банктің қызметіндегі жалпы және оның несиелік саясатының ішінара
басымдылықтары банктердің несиелік операцияларының қауіпсіздігін,
сенімділігін, табыстылығын қамтамасыз етумен сипатталады. Жалпы,
коммерциялық банктің несиелік саясатының осы қағидаларын ұстануын
оптималды, тиімді несиелік саясаттың критерийлері ретінде санауға болады.
Теориялық тұрғыдан статикалық және динамикалық оптимумды ажыратқан жөн.
Статикалық оптимум мысалы, банктің даму деңгейін, банктермен жүзеге
асырылатын операциялар мен қызметтердің санын, банктің бар ресурстарымен
қол жеткізілген еңбектік, материалдық, қаржылық динамикалық параметрлерін
анықтаумен байланысты болса, ал статикалық оптимум есептік баланс бойынша
анықталады, ол өткен мерзімі ішінде орын алған пропорциялар,қаражаттар мен
инвестициялар көздерінің құрылымы туралы ақпарат алуға мүмкіндік береді.
Бірақ бұл оңтайлы нұсқаны таңдау үшін жеткіліксіз, себебі есептік баланста
балама жоқ. Банктерді қоса алғанда экономиканың кез-келген субъектісінің іс-
әрекетінің негізіне жататын жоспарлық құжатты (бизнес-жспар, маркетингтік
жоспар несиелік саясат бойынша жоспарлық құжат) дайындау қажеттілігі осыдан
туындайды. Банк қызметіне қатысты коммерциялық банктің несиелік саясатын
зерттеу оның жұмысының талдау бағыттарын анықтайды, соның ішінде: 1)
клиенттің сапасын, оның несиелік және төлем қабілеттілігін бағалау; 2)
несиелеу мерзімінің ұзақтығы (ссуданы ұсыну және өтеу); 3) несие бағасы,
проценттік ставка деңгейі; 4) арнайы жағдайлар, мысалы, жеңілдіктер; 5)
ссуданы қайтарып алумен байланысты шығындар деңгейі.
Коммерциялық банктің оптималды саясаты - бұл нәтижесінде банк
табыстары, оның пайдасы шексіздікке, ал шығындары мен тәуекелдіктері
минимумға ұмтылатын саясат деп қорытынды жасауға болады.
Жалпы қоғамдағы экономикалық қатынастарды оптимизациялау проблемасы
экономиканың субъекттері ретінде оптималды шаруашылық жүргізу критерийлерін
жасаудан бастап қоғамдық ұдайы өндіріс құрылымын жетілдірумен аяқталатын
күрделі экономикалық және қаржылық мәселелердің кешенін қамтиды.
Пайданы ұлғайтуда көрінетін табыстылық қағидасы банк дамуының бөлек
уақыттық мезеттерінде орындалмауы мүмкін. Графикалық түрде оны келесідей
суреттеуге болады.
Төмендегі графикте коммерциялық банк жұмысының табыстылығына қатысты
бекітілген параметрлерге жетудің үш мүмкін жолы көрсетілген.[1]
пайда
•
кезең
1-сурет
Коммерциялық банктің табыстылыққа жетудің жолдары
Әдетте дамудың мүмкін болжамдысы ортаңғы нұсқа болып табылады. Дегенмен
банк қабылданаған жоспарға түзетулер енгізуге және оның шынайылығын толық
ескеру үшін оқиғалардың дамуының бірнеше мүмкін нұсқаларын жасау тиіс.
Дұрыс танылмаған айқындылық адекватты емес саясаттың құрылуына немесе банк
үшін теріс салдарына әкеледі. Сондықтан әрбір нақты жағдайда басқару
шешімінің қабылдануы саясаттың өзгеруінен болатын мүмкін табыс пен осы
өзгерістердің бағасын салыстыруды қамтуы керек.[57-65]
Несиелік операциялар банк үшін де, ол қызмет көрсететін аймақ үшін де
маңызды, сондықтан ссудалық саясатты тұжырымдауда көптеген факторларға
көңіл бөлген жөн. Едәуір көлемде осы факторлар банктің екінші ретті
резервтерінің көлемі мен құрылымын және инвестицияларын анықтайды. Олардың
маңыздысы мыналар:
1) Капиталдың болуы
2) Несиелер түрлерінің тәуекелділік және табыстылық дәрежесі
3) Депозиттердің тұрақтылығы
4) Ел экономикасының жалпы жағдайы
5) Ақша-несие саясатының мен қаржы саясатының әрекетестігі
6) Банк персоналының қабілеті мен тәжірибесі
7) Банк қызмет көрсететін аймақтың несиеге мұқтаждығы.
Банк капиталы салымшылар мүдделерін қорғауға бағытталған. Капитал мен
депозиттердің арақатынасы банк өзіне ала алатын тәуекелдік дәрежесін
анықтайды. Салыстырмалы түрде ірі капиталы бар банктер әрі ұзақ, әрі
тәукелдігі бар ссудаларды ұсына алады.
Банктің жемісті жұмыс істеуі үшін пайда (таза табыс) қажет, сондықтан
барлық банктер ссудалық саясатты құруда осы факторды ескереді. Кейбірі оған
үлкен көңіл бөледі. Пайдаға өткір мұқтаждығы бар банктер пайда шешуші мәнге
ие емес банктермен салыстырғанда агрессивті ссудалық саясатты ұстануы
мүмкін. Мұндай агрессивті саясат сауда-саттық және өнеркәсіп фирмаларына
берілетін қысқамерзімді ссудаларға қарағанда, әдетте едәуір жоғары процент
әкелетін мерзімді несиелер мен тұтыну несиелерінің салыстырмалы жоғары
үлесінен көрінеді.
Өзінің несиелік саясатын тұжырымдай отырып, банк депозиттердің
категориясы мен ауытқуларының сипаттамаларын ескеруі керек. Банк жеткілікті
бірінші ретті және екінші ретті резервтер құралғаннан кейін, несиелер
беруге құқылы. Резервтердің қос түрінің депозиттердің болжанатын ауытқулары
мен ссудаларға деген сұранысты ескеруге бағытталатындығына қарамастан,
болжанбас сұраныстың болуы банктерді ссудалық саясатты тұжырымдауда
депозиттердің тұрақтылығына назар қоюға мәжбүр етеді.
Несиелік саясатқа банк қызмет көрсететін аймақ экономикасы ықпал етеді.
Шаруашылықтың маусымдық және циклдық ауытқуларға сезімталдығына қарағанда,
көбінесе оның тұрақтылығы либералдық несиелік саясатты жүргізуге септігін
тигізеді. Экономикалық құлдырау мен өсу кезеңдерінде салымдар шаруашылықтық
тұрақтылықтарға қарағанда, жедел ауытқуларды бастан өткереді. Бұл ретте ел
экономикасының жалпы ахуалын ескеру қажет. Жалпы шаруашылық жағдайға кері
ықпалын тигізетін факторлар олар ірі ауқымға ие болса, жергілікті жағдайға
да өз әсерін тигізбей қоймайды.
Банктердің ссудалар ұсыну қабілеті ақша-несие саясатына және фискалдық
саясатқа тәуелді. Коммерциялық банктердің иелігіне қосымша резервтер
ұсынылса, банктің ссудалық мүмкіндіктері арта түседі. Бұл жағдайда банктер
бакнктердің резервтерінің өсімі тежелетін немесе қысқаратын жағдайға
қарағанда, либералдық несиелік саясатты ұстанады.
Банктің несиелік саясатын жасауда несиелік операцияларды жүзеге
асыратын қызметкерлердің кәсіби біліктілігі елеулі мәнге ие емес. Мысалы,
кейбір қызметкерлер сауда-саттық және өнеркәсіптік кәсіпорындарды несиелеу
тәжірибесіне машық болғанына қарамастан, өз тәжірибесінде қозғалмайтын
мүлік кепілдігіндегі ссудаларды ұсынумен ұшыраспауы мүмкін. Кейбіреуі
тұтыну несиелеріне маманданған болуы да мүмкін. Банктердің тұтыну несиелері
саласына араласа бастауының мүмкін себептерінің бірі кәсіби білікті
персоналдың жоқтығы болған сияқты. Кейбір банктер несиенің белгілі бір
аясындағы өзге банктердің ссудалық саясатына әсер ете алатындай болуы
мүмкін.[2]
Әрине, коммерциялық банктердің несиелік саясатына қызмет көрсетілетін
аймақтың өзіне тән ерекшелігі әсер етпей қоймайды. Банктерге несие берудің
негізгі мақсаты қызмет көрсетілетін аймақтың несиеге мұқтаждығын
қанағаттандыру болып табылады. Егер банк мұны жасамаса, оның әрекет етуі
мәні шамалы. Банктер ақылға қонымды және экономикалық негізделген несиелік
сұраулар салған заем алушыларға ссудалар беруге моральды түрде міндетті.
Мысалы, банктер мал шаруашылығы үстем аймақтарда бұл саланы несиелеуден бас
тарта алмайды, олар өз саясатын сәйкес шаруашылықтар сұрауларын ескере
белгілеуі қажет.
Банктің ішкі несиелік саясатын анықтайтын факторлар (банктің өз іс-
әрекетін жетілдіруге қатысты жақын және алыс күндердегі басымдылықтары:
табыстылық, өтімділік, клиентураны кеңейту, жаңа нарықтарды жаулау,
операциялар мен қызметтердің жаңа түрлерін ендіру және т.б.) мыналар:
- Банктің несиелік әлеуеті;
- Несиелердің жеке түрлерінің тәуекелділігі мен табыстылығының дәрежесі;
- Депозиттердің тұрақтылығы;
- Орындалған операциялар мен көрсетілген қызметтер спектрі;
- Ссудаларды қамтамасыз ету;
- Банк персоналының кәсіби дайындығы, кәсіби біліктілігі мен тәжірибесі;
- Банк клиентурасы;
- Несиелік портфельдің сапасы;
- Тәуекел-менеджменті деңгейі.
Коммерциялық банктің несиелік әлеуеті банкте (жинақталған)
мобилизацияланған қаражаттар мен өтіміділік резервінің айырмасынан шығатын
шамамен анықталады. Коммерциялық банктің өтімділігінің жалпы резерві[3]
Ұлттық Банкпен бекітілетін міндетті резервтер нормасына және банкпен өзі
үшін анықталатын өтіміділік резервінің деңгейіне тәуелді келеді. Әрбір
коммерциялық банк өтімді қаражаттардың төменгі резервін жасауға және өзінің
өтімділігі, сенімділігі, табыстылығынан туындай келе, жоғары несиелік
әлеуетті қамтамасыз етуге тырысады. Коммерциялық банктің несиелік
әлеуетінің деңгейі, өз кезегінде, келесі факторлармен анықталады: банкте
жинақталған қаржаттардың жалпы шамасы; депозиттердің құрылымы мен
тұрақтылығы; ҚР ҰБ-гі міндетті резервтер деңгейі; ағымдағы өтіміділікті
ұстап тұру үшін ағымдағы резервтерді қолдану тәртібі; банк
міндеттемелерінің жалпы сомасы мен құрылымы. Несиелік әлеует қаражаттарын
қолдану тиімділігіне шарттар кешені сақталғанда қол жеткізіледі, егер:
- өтімділіктің қажетті минимумы қамтамасыз етілгенде;
- несиелік әлеует қаражаттарының барлық жиынтығы қолданылғанда;
- несиелік әлеуетте жоғары табысқа қол жеткізілгенде
Аталмыш заңдылықтарды банк өтімділігі мен несиелік әлеует қаражаттарын
үлестіру саласында дұрыс несиелік саясатты жасауға қолдану қажет. Несиелік
әлеует қаражаттарын үлестірудегі банк саясатының негізгі мақсаттарының бірі
банк қаржаттарының көзі мен депозиттерінің құрылымының сәйкестігін
қамтамасыз ету болып табылады . Банктік қызметтің арнайылығы мен ақша
ағындарының динамикасы банкке несиелік әлеует қаражаттарының жедел
трансформациясын жүзеге асыру үшін, яғни несиелік әлеует қаражаттарының
жеделдігіне қарағанда, едәуір ұзақ мерзімге ссудалар беруге нақты
мүмкіндіктер жасайды. Қазақстандық және шетелдік тәжірибе несиелік әлеует
қаражаттарының трансформациясы банк өтімділігі проблемасының ушығуының
негізгі себептерінің бірі екенін көрсетеді. Трансформация тәуекелдігін
төмендету үшін банк активтері мен пассивтерін сомалары мен мерзімдері
бойынша реттеу орынды.
Несиелік әлеует қаражаттарының сандық және сапалық келімі мен кетімі
банк өтімділігін ұстап тұру тәжірибесінде маңызды фактор болып табылады.
Банктің несиелік әлеуеті банктің несиелік және прценттік саясатын
анықтайтын факторлардың бірі. Ссудаларға деген тұрақты сұраныс пен бос
қаражаттардың салыстырмалы аз-маз үлесінде банктің проценттік ставкасы
артады. Кері жағдайда - ол төмендейді. Сонымен қатар, проценттік ставка
банктің несиелік ресурстарына деген сұраныс пен ұсыныстың арақатынасымен
ғана емес, оның ресурстарының ақылығы дәйегімен реттеледі.
Несиелеу тәуекелдігінің дәрежесі коммерциялық банкте коммерциялық
банктің түрі, заем алушының типі (клиенттер құрамы), қарыз алушының
қаржылық жағдайы, ссуда бойынша қамсыздандырылу мен кепілдік бар-жоғы,
тәуекелдің уақыттық үлестірілуі бойынша анықталады. Осы критерийлерге
байлансты әрбір берілген сома бойынша проценттік ставка анықталады.[252-
254]
Шынында, коммерциялық банктер қызметінде күнделікті ұшырасатын банктік
тәуекелдер коммерциялық банк түріне қарай түрліше болады. Мамандандырылған
банкте өнімді өндіру технологиясы алғашында жүзеге асырылуы қиындыққа
соғатын тәуекелді кәсіпорындарды несиелеумен байланысты жоғарлатылған
тәуекелдер үстем болады. Бұл банктік тәуекелдіктерді реттеудің ерекше
тәсілдерін, соның ішінде, кепілдіктерді алу, кепілзат құқығы мен т.б жүзеге
асыруды талап етеді. Салалық банктерде басқалармен қатар берілген саланың
экономикалық дамуымен байланысты тәуекелдік дәрежесін ескерген жөн. Осыған
байланысты, әрбір банк объективті және субъективті себептерге байланысты ол
үнемі ұшырасып отыратын тәуекелдіктерді басқарудың, реттеудің дербес тиімді
моделін жасауға кірісуі керек.
Банк клиенттерінің құрамы банктің тәуекелдікті және оның дәрежесін
есептеу тәсілін білдіреді. Сонымен қатар, бір заем алушыға немесе бір-
бірімен байланысты заем алушылар тобына, салаға, аймаққа немесе елге
берілген ірі несиелер банк банкроттығының себебі. Сондықтан, ірі несиелерді
ұсыну тәуекелін реттеу тәсілдерінің бірі олардың мөлшерінің шектеу болып
табылады. Банк клиенттерін таңдауға, қаржылық ауқаты тұрақсыз клиенттерді
несиелеуде дағдарыстық емес тұрғыдан қарағанда несиелеу кезіндегі
тәуекелдік дәрежесі артады. Несиелік тәуекел бір клиенттің бірнеше банкке
шашыратқанда да пайда болады. Бұл алынған несиенің мақсатсыз қолданылуына,
клиенттік қаржылық жағдайы мен оның тәуекелдіктерін қате бағалауға, соның
салдарынан ссуданың қайтарылмай қалу қаупін арттыруға әкеп соқтырады.
Тәуекелдікті уақытқа бөлу нарықтық уақыт жағдайында маңызды фактор
болып есептеледі. Қазақстан Республикасының коммерциялық банктерінің іс-
әрекеттері жалпы заем алушыларды қысқа және орта мерзімді несиелеуге бағдар
алады, бұның көптеген сыртқы және ішкі факторлардың өзгеруімен байланысты
болашақтағы тәуекелдіктердің дәрежесін төмендетуде маңызы зор.
Несиелік тәуекелді сипаттауда коммерциялық банктің депозиттерінің
тұрақтылығын, депозиттердің ауытқу сипаты мен түрлерін ескеруі керек.
Несиелік тәуекелдерді төмендету үшін берілген банктің қызметтерінің
ерекшеліктерін ескеріп, депозиттердің тұрақтылығы коэффициентін есептеген
жөн және депозиттерді активтерге орналастыруда алынған мәліметтерді
басшылыққа алу қажет. Сондай-ақ депозиттерді қалыптастыруда пайда болатын
проценттік тәуекелді ескерген абзал.
Қызметінің осы кезеңінде банктің ұсынатын операциялары мен
қызметтерінің спектрі бір рет бекітіліп, өзгеріссіз болып табылмайды. Ол
экономикалық өмір мен қаржылық саланың және т.б. өзгерістеріне бейімделіп
дамиды. Банкпен ұсынылатын операциялар мен қызметтердің түрлері мен сипатын
анықтаудағы критерий болып олардың рентабельдігі мен бәсекеқабілеттігі
табылады. Солайтұра банктер міндетті түрде оларға әсерін тигізетін
факторлар қатарын ескеруі керек: сұраныс, ұсыныс, өзіндік құн, баға (соның
ішінде баға), банктік қызмет пен т.б. тұрған өмірлік цикл кезеңі.
Банктік қызметтер мен операциялар нарығының қазіргі нарығын және оның
даму келешегін бағалау үшін коммерциялық банктің несиелік саясатын
анықтайтын сыртқы және ішкі факторларын айқындау ғана аздық етеді. Олардың
оның қызметіне әсер ету бағасын берген де құптарлық. Сондықтан, банктер
едәуір экономикалық негізделген жасауға мүмкіндік беретін нарықты
маркетингтік зерттеу ісін жүргізеді.
Коммерциялық банктің несиелік саясатының өзіндік шекаралары бар.
Несиелік саясаттың шекараларын анықтауыш шек, жеткілікті норма ретінде
қарастырғанда коммерциялық банктің несиелік саясаты мыналармен анықталады
деп айтуға болады:
1) коммерциялық банктердің іс-әрекетінің экономикалық нормативтері,
шектеулері және басқа көрсеткіштері түрінде нақты көрініс тапқан ҚР
ҰБ жалпы ақша-несие саясаты;
2) "Несиелік саясат жөніндегі нұсқаулық" түрінде айшықталған
коммерциялық банктің дербес стратегиясы мен (тактикасы) әрекет
тәртібі. Дегенмен несиелік саясатты жасау мен тәжірибелік жүзеге
асырудағы шекаралар жоғарыда қарастырылған факторлардың ықпалымен
анықталады (немесе анықталуы тиіс). Макроэкономикалық деңгейде
несиелік саясаттың шекаралары экономиканың қажеттіліктерімен, ал
микроэкономикалық деңгейде (коммерциялықбанк деңгейі) банктің
несиелік әлеуетімен немесе кең ресурстық базасымен және олар әрекет
ететін нарықтың конъюнктурасымен анықталады.
Несиелік саясат шекараларының шартты бөлінісі мынадай: экономикалық
шекаралар, олар нарықтағы сұраныс пен ұсыныстың ықпалымен және банктің
несиелік экспансия немесе рестрикцияның ақылға қонымдылығы туралы ой
түйінімен анықталады; әкімшілік шекаралар (банк іс-әрекетінің нормалары мен
нормативтері (ҚР ҰБ-мен анықталатындары қоса), банктің өзімен бекітілетін
несиелік операцияларды орындауға шектер мен несиелеудің бақылау сандары);
несиелік қатынастардың субъекттеріне қарай - сыртқы шекаралар (макро- және
микроэкономиалық, дербес) және ішкі шекаралар (акционерлермен,
құрылтайшылармен және банк персоналымен несиелік қарым-қатынас аясындағы
шекаралар); уақыттық шекаралар (несиелік қатынастардың жеделдігінің
приоритеттерін анықтайды); кеңістік шекаралары (банк қызметінің
географияық, аумақтық шекарлары); сапалық шекаралар (несиелік портфельдің
сапасын анықтайды) және сандық шекаралар (несиелік әлеуетпен анықталады;
несиелеудің шектері мен бақылау сандары); несиелік саясаттың жоғарғы және
төменгі шекаралары.
Банктің несиелік стратегиясы терең талдауды қажет етеді. Орын алған
экономикалық жағдайға байланысты коммерциялық банктерге талдаудың келесідей
негізгі бағыттарын ұсынуға болады:
- персоналды таңдау және даярлау (несиелік саясатты жүргізу аясындағы
персоналдың корпоративтік мәдениеті);
- несиелік портфельдің ахуалын бағалау және бақылау;
- тәуекелдік дәрежесін ескергендегі баға құралу;
- банк операцияларын диверсификациялау: экономика секторлары, аймақтар,
операциялар мен қызметтер түрлері бойынша; банктің жалпы несиелік
тәуекелін төмендету үшін. Банк диверсификациялау саясатын көп жүргізген
сайын, банк соғұрлым ерекше банктік тәуекелдікті шектейді, төмендетеді.
Дегенмен банктің жалпы тәуекеліне тек ішкі ғана емес, сыртқы
тәуекелдіктер де кіреді. Мысалы, біздің банк үшін сыртқы болып табылатын
нарықтық тәуекел мүлдем диверсифкацияланбауы мүмкін.
- бухгалтерлік есеп және салық салу ережелеріне келісті несиелер бойынша
орын алатын жоғалтулардың орнын толтыруға резервтер қалыптастыру;
- проблемалы ссудаларды мұқият бақылау және қадағалау.
Алынған талдау нәтижелерін ескеріп, банк кейінгі даму стратегиясын
жасай алады. Жақсы жүргізілген талдау банктің бағдарын дәл анықтауға,
банкпен таңдалған даму бағыттарына енгізілген түзетулерді негіздеуге
мүмкіндік береді.
Бұл ретте коммерциялық банктің сыртқы саясаты несиелік процесті
ұйымдастыруға қатысты:
- елдегі экономикалық және саяси жағдайлардың ахуалын және оның
динамикасына банктің қалай баға беретінін, осы факторлардан туындай
келе, ол өзінің несиелік іс-әрекетіне (депозиттерге қаражаттар тарту мен
ссудалар ұсынуға қатысты) қандай шектеулер қоятынын;
- нарықтардың қандай мақсатты нарықтары мен сегменттерін банк несиелеу
үшін ұтымды әрі орынды және қандайларын қолдануға келмейді деп
санайтынын;
- әлеуетті заем алушылар олардың несиеқабілеттігін талдау позициясынан
алғанда қандай талаптарды қанағаттандыруы керектігін;
- нормативтік база, қадағалау және реттеу органдары талаптарынан, сондай-
ақ акционерлердің жалпы жиналыстарының шешімдерінен туындай келе
несиелеу процесіне қандай талаптар қойылатынын нақтылауы қажет.
1.2 Несиелік саясатты құрып жүзеге асырудың шетелдік тәжірибелері
Банктің несиелік саясаты былай анықталады: біріншіден, клиенттермен
операциларға қатысты жалпы жағдайлармен, олар несиелік саясат туралы
меморандумда шығарылып және бекітіледі, екіншіден, бұл жағдайларды іске
қосатын банк қызметкерлерінің тәжірибелік жұмысымен анықталады. Американдық
банктердің несиелік саясатында23 заңдар несиелік операциялар бойынша жалпы
жауапкершілікті банктің директорлар кеңесіне жүктейді. Директорлар кеңесі
төменгі деңгейде басқару үшін, несиелерді ұсыну бойынша қызметтерін
делегирлейді және несиелік саясаттың жалпы ұстанымдарын және шектеулерін
қалыптастырады. Үлкен банктерде жазбаша түрде несиелік саясат туралы
меморандум шығарылады және оны банктің барлық қызметкерлері басшылыққа
алады. Әр түрлі банктер үшін меморандумның мазмұны мен құрылымы әр келкі
болып келеді, бірақ негізгілері мұндай құжаттарда кездеседі. [270-275]
Несиелік саясат барлық несиелерді басқару процесінің негізінқұрайды.
Жасалған несиелік саясат несиені басқарудың ең маңыздысы болып табылады.
Саясат банк қызметкерлері нұсқаулыққа алатын объективті стандарттар мен
параметрлер негізінде анықталады. Осы нұсқаулықтар бойынша банк
қызметкерлері несиелерді ұсынып, дайындайды және оларды басқарып сол
бойынша жауап береді. Несиелік саясат стратгиялық шешім қабылдайтын
директорлар кеңесінің іс-әрекетінің негізін анықтайды. Сонымен қатар сыртқы
және ішкі аудиторларға несиелерді басқару сапасы мен оның деңгейін
бағалауға мүмкіндік береді.
Дұрыс құрылы, жоғарыдан нақты басқарылып банктің барлық деңгейіне жақсы
түсіндірілген несиелік саясат стандарттарды ұстауға, тәуекелдерден
сақтануға, іскерлікті дамытуға мүмкіндік береді.
Банк жұмысына бақылау жасайтын тұлғалардың айтуы бойынша дұрыс жасалған
несиелік саясат несиелік тәуекелдерді дұрыс басқару үшін негіз болады. Жиі
өзгеріске ұшырап отыратын экономика жағдайында аяқ асты пайда болатын
оқиғалардың алдын алу үшін несиелік саясатты қалыптастырудың маңызы зор.
Коммерциялық банктердің өзінің спецификасы негізінде несиелік саясаттың
жалпы принциптерін жетілдіреді. Несиелеудің негізгі бағыттары мен несиелік
саясаттың басты мақсатын қалыптастырады Несиелік саясаттың мақсаты
анықталған құқықтық реттеу элементін, тәуекел деңгейін, несиелік портфель
сапасы мен мерзім бойынша міндеттемелер құрылымын қамтуы қажет.
Ең алдымен несиелік саясаттың жалпы мақсаты қалыптастырылады, мысалы
сенімді және табысты несиелерді ұсыну. Тәуекел дәрежесі банктің әкімшілік
шығыстарын және несиелік ресурстардың құндарын қоса несиелер бойынша жалпы
табыстылық нормасына сәйкес келуі қажет. Меморандум несиелердің шекті
сомаларын анықтайды, ол бойынша түрлі басқару категорияларының
қызметкерлері шешімді қабылдауы мүмкін. Құжатта банк әкімшілігі несиелер
түрлерінің қайсысын беруге болатынын, ал қандайларынан ұстану керек екені
көрсетіледі. Мысалы, банк баланспен және пайда мен шығындар шотымен
қанағаттарлық фирмаларға қысқа мерзімді коммерциялық несие беруге
болатынына ұсыныс бере алады, сонымен қатар кепілге алынған жабдықтар
арқылы орта мерзімді коммерциялық несие бойынша ұсыныс береді. Сонымен
бірге банк ұзақ мерзімді инветициялар үшін несиелерді, күмәнді репутациясы
бар тұлғаларға несиелерді, жабық түрдегі компаниялардың акциялары бойынша
несиелер беруді кеңейтуді ұсынбайды.
Құжатта банктің несиелік экспансиясы болуы мүмкін, географиялық
аймақтар анықталынуы мүмкін. Меморандумда банктің өз қызметкерлеріне несие
беру реті туралы, мерзімі өткен қарыздың алдын алу жолдары туралы,
овердрафттар туралы ережелер болуы мүмкін. Әрине, меморандум тек жалпы
бағыттар мен ұсыныстарды енгізеді. Ол банк қызметкерлерінің инициативаларын
жаппау керек. Мысалы, тиім салынған қаржылық жағдайы тұрақсыз фирмаларға,
балансында кейбір кемшіліктері бар фирмаларға, қосымша қамтамасыз ететін
фирманың басқарушысы өз меншігіндегі мүлкін бергенде несиелік қызметкер
несие беруі мүмкін.
Жоғарыда айтылғанның қорытындысына, американың үлкен банктерінің
меморандумының сызбасы келесі түрде көрсетілген. Бұл құжат бес бөлімнен
тұрады: жалпы ережелер, несиелердің категориялары, несиелік саясаттың әр
түрлі сұрақтары, несиелік портфелдің сапасына бақылау және банктердің
комитеттері.24
Үлкен американдық банктердің несиелік саясаты туралы меморандумның
құрылымы.
I. Жалпы жағадайлары:
- басқару;
- операциялардың сферасы;
- несиелердің баланстық портфелі;
- портфелді басқару;
- несиедепозит коэфициенті;
- бір несие алушыға несиенің жоғарғы шектеуі;
- несиелерді беруде қызметтерді бөлу;
- проценттік ставкалар;
- несиелерді қайтару шарттары;
- қамтамасыз ету;
- несиелік қабілеттілігі туралы ақпарат және құжаттар;
- несиелер бойынша төлемеулер коэфициенттер;
- үмітсіз қарызды жабу үшін резервтер;
- жабылмаған несиелерді шығару;
- мерзімі өткен несиелерді ұзарту немесе жаңарту;
- тұтынушыларды қорғайтын заңдар және операциялар шарттары.
II. Несиелердің кейбір түрлері:
- дамудың болашағы;
- категориялар бойынша қажетті несиелер:
1) коммерциялық;
2) ауыл шаруашылық;
3) ипотекалық;
4) бөліп-бөліп төлеу арқылы жабылатын несиелер және банктік
бөлімдердің несиелері;
5) Виза карточкалары және жаңартылған несиелер;
6) ипотекалық несиенің филиалдары;
7) аккредитивтер;
8) несиелік келісім-шарттар.
9)Керексіз несиелер.
III. Несиелік саясаттың түрлі сұрақтары:
- банктің жауапты қызметкерлеріне және директорларға несиелер;
- жалпы қызметкерлерге несиелер;
- мүдделердің конфликттері.
IV. Несиелер сапасын бақылау:
- несиелік қабілеттілігін талдау бөлімі;
- несиелік портфелдің ревизиясы;
V. Комитеттер:
- директорлар кеңесі жанындағы несиелік комитет;
- қаржылық консультант жанындағы несиелік комитет;
- несиелердің ревизиясы бойынша комитет.
Еліміздегі коммерциялық банктердің несиелік саясаты мен несиелік
портфелінің сапасы әркелкі болып келеді. Несиелік саясаттың әркелкі болып
келуіне банктердің ұстанған стратегиялары мен банк басшылығының,
қызметкерлерінің біліктілігі себеп. Экономикасы жоғары дамыған американың
ірі банктерінің несиелік саясаты негізінен меморандум турінде болады.
Несиелік саясат туралы меморандум бес бөліктен тұрады. Несиелік саясатта
банктің несиелік процесс бойынша басшылыққа алатын ережелері, стандарттары
көрсетіледі. Казкоммерцбанктің несиелік саясаты американдық ірі банктердің
несиелік саясатынан өзгеше болғанымен, мані мен мағынасы жағынан ұқсастығы
бар. Казкоммерцбанкке несиелік саясатын американдық үлгінің артықшылықтары
мен толықтыру арқылы өзінің тұрақты қаржылық жағдайын одан әрі жетілдіруге
болады.
2.Казкоммерцбанк АҚ-ның несиелік саясаты және оны
жүзеге асырудың ерекшеліктері.
2.1 Несиелік саясат және оны жүзеге асырудың нәтижелері,оларға,талдау жасау
Казкоммерцбанктің несиелік саясатының мақсаты. Бұл несиелік саясаттың
мақсаты келесілерді қамтиды:
• несиелеу ережелері мен процедураларын анықтау;
• несиелеуді ұйымдастыру процессіне қатысатын банк
қызыметкерлері үшін қажетті несиелік саясат;
• банктің несиелік саясатының сәйкестігін тексеретін ішкі аудит
үшін нұсқаулық;
• несие өнімін ұсынатын және олар бойынша шаралар жасайтын
Маркетинг және Бөлшек бизнес департаменттері үшін қажетті
несиелік саясат.
Басқару директорларының кеңесі банктің несиелік тәуекелі мен несиелік
саясатының стратегиясын анықтап қабылдайды және кезең сайын талдап отырады
(жылына бір рет). Тәуекелдерді басқару департаменті жылына кем дегенде бір
рет несиелік саясаттың сәйкестігін жүзеге асыру процедураларын тексереді.
Жыл сайынғы тексерулерден кейін түзетулерді Бөлшек бизнесті дамыту
бойынша құрылған комитетте Тәуекелді басқару департаменті жүзеге асырады.
Бөлшек бизнесті дамыту бойынша құрылған комитетте шешіліп Басқарушы
Директорлар Кеңесінде бекітіледі.
Ағымдағы өзгерістерді, кепілдік саясатына, несиелік операцияларды
ұйымдастыру бойынша өзгерістер және басқа да нормативтік құжаттар
келесілерге негізделе отырып енгізіледі:
- Оң нәтиже жағдайында Бөлшек бизнесті дамыту бойынша құрылған комитеттің
шешімі негізінде.
- Теріc нәтиже жағдайында Бас Банктің Несиелік Комитетінің шешімі
негізінде.
Ішкі несиелік саясат және де банктің процедуралары екінші деңгейлі
банктердің несиелік қызыметін реттейтін Қазақстан Республикасының заң
талаптарынан тұрады (заңдар, Қазақстан Республикасының ‡кіметінің
қаулылары, Қазақстан Республикасы ¦лттық Банкінің талаптары мен нормалары
және т.б.).
Бас Банк пен филиалдар бөлімшелердің басшылары яғни несиелеу
процессін жүзеге асыратын және үйлестіретін, несиелік қызыметті реттейтін
заң талаптарын жетік білуі қажет.
Несиелеу философиясы және басым мақсаттар. Елдегі әлеуметтік –
экономикалық жағдай мен халықтың әл – аухатының артуы “Казкоммерцбанк” АҚ-ы
үшін тұтыну несиесін дамытуға үлкен назар аудартуда.
Алайда тұтыну несиесінің корпоративтік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
3
1. Коммерциялық банктердің несиелік саясаты және оның банктің қаржылық
тұрақтылығын қамтамасыз етудегі рөлі
1.1 Коммерциялық банктердің несиелік саясаты және қалыптастыратын негізгі
факторлары
5
1.2 Несиелік саясатты құрып жүзеге асырудың шетелдік тәжірибелері 18
2. Казкоммерцбанк АҚ-ның несиелік саясаты және
оны жүзеге асырудың ерекшеліктері
2.1 Несиелік саясат және оны жүзеге асырудың нәтижелері, оларға талдау
жасау
22
2.2 Несие беру және оның қайтарылуын қамтамасыз ету тәртібі
54
3. Банкаралық бәсеке жағдайында несиелік саясатты жетілдіру жолдары
3.1 Қазақстан Республикасының коммерциялық банктердің несиелік саясаты
69
3.2 Несиелік саясаттың дамыту және банктің несиелік портфелінің сапасын
көтеру жолдары
93
Қорытынды
99
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
101
Кіріспе
Қазақстан өз егемендігін алғаннан соң, нарықтық қатынастарға көшіп,
экономикасын осы бағытпен дамытты. Бастапқы жылдары экономикамыз тұрақсыз
болып, инфляция мен жұмыссыздық деңгейі жоғары болды. Шет елден инвесторлар
тарту мен еліміздің каржы жүйесіне жаңа заң талаптарын енгізу арқылы
экономиканы қиын жағдайдан алып шықтық. Банк жүйесі сол кезде қаржы
жүйесінің тұрақсыз сегментінің бірі болды. Көптеген банктер тез арада
құрылып, әртүрлі себептерге байланысты банкрот болып жатты. Егемендіктің
бастапқы жылдары елімізде 200 ден аса банк болса, қазіргі таңда яғни
экономикамыз тұрақты, банк жүйеміз дамыған жағдайда елімізде 35 банк қызмет
жасайды. 1996 –1998 жылдарға дейін банктер қаржылық жағдайының тұрақсыз,
ұлттық банктің талаптары мен халықаралық стандарттар талабына сай келмей
қысқарса,1998 жылдан осы күнге дейінгі уақыт аралығында банктер бәсеке
жағдайынан қысқарды. Еліміздің банк жүйесі көптеген елдерге үлгі болатын
қаржы жүйесінің дамыған бөлігі болып табылады.
Кәсіпорындарға, ұйымдарға және тұрғынарға қаржылық-несиелік қызмет
көрсетуді ұйымдастыру, несиелік жүйенің қызмет етуі шаруашылық құрылымның
дамуында ерекше маңызды рөл ойнайды. Несиелік-қаржылық механизмнің тиімді
әрі үздіксіз қызмет етуіне жеке шаруашылық бірліктердің уақытылы қаражат
алуы ғана емес, елдің тұтас экономикалық даму қарқыны да тәуелді болып
келеді. Несиелік жүйенің қызмет ету механизмі оның құрылымының, несиелік
операцияларды жүзеге асыратын ұйымдастырушылық-құқықтық формаларының,
несиелеу формалары мен әдістерінің және несиелік есеп айырысу
қатынастарының өзгерісіне қарай үнемі түрленіп отырады. Сондықтан Ұлттық
Банк банктерге клиентураға несиелік есеп айырсу қызметтерін көрсету
функцияларын коммерциялық қағидалары негізінде орындауға қатысты ерекше
талаптар қояды, оларға өздерінің клиенттерінің шаруашылық іс-әрекетіне
қызмет көрсетуге байланысты барлық несиелік, есеп айырысу және қаржылық
операциялар жатады.
Нарықтық экономикаға адекватты тиімді ақша-несиелік қатынастарды құру
ғасырлар бойына қалыптасқан несиелеу, есеп айырысу және ақша айналымының
жоғалтылған объективті қағидаларын жаңғырту жолымен ғана жүзеге асуы
мүмкін. Жаңа банктік механизмді құру өркениетті әлемде қабылданған және
нарықтық құрылымдардың тәжірибесіне сүйенетін коммерциялық банктердің
қызметтерін қалпына келтіруді талап етеді. Несиелік ресурстар нарығында
заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос қаражаттарын шоғырландыра отырып,
коммерциялық банктер олардың көмегімен халық шаруашылығының қосымша айналым
құралдарына қажеттілігін қанағаттандырады, ақшаның капиталға айналуына
септігін тигізеді, тұрғындардың тұтыну несиесіне деген қажеттілігін
қамтамасыз етеді.
Жоғарыда аталғандарға сәйкес диплом жұмысының тақырыбы республика
экономикасының шаруашылық жүргізуші субъектілерін несиелеу тұрғысынан да,
коммерциялық банктерді несиелік ресурстармен қамтамасыз ету үшін де өзекті
мәніне ие болады. Несиелік саясат сенімді несие алушыны, несиенің көлемі
мен мерзімін таңдауға қатысты шешімдерді қабылдаудың жалпы бағыттарынан
тұрады.
Дипломдық жұмысымның мақсаты қазіргі кездегі коммерциялық банктің
қызметіндегі несиелік саясаттың рөлін айқындаудан және оны үнемі жетілдіру
қажеттілігінен тұрады. Банктер үнемі өзінің несиелік саясатын нарықтық
жағдайлардың өзгерісіне байланысты қарастырып отыру қажет. Осыған
байланысты диплом жұмысының мақсаттарына нақты бір банктің несиелік
саясатының әлсіз тұстарын анықтау және проблемалық несиелердің алдын алу
мен банкке несиелік қаражаттардың қайтарылмай қалуын болдырмауға қатысты
шараларды жетілдіруге көңіл аудару кірді. Осы аталған мақсатқа сай алдыма
мынадай мақсаттарды қойдым:
- қоммерциялық банктің несиелік саясатының түсінігі, мәні, мазмұны және
оны жасау қағидалары;
- Казкоммерцбанк АҚ-ның несиелік саясатының мақсаты, міндеттері және
процедуралары мен ережелері;
- Қазақстан Республикасының екінші деңгейдегі банктердің несиелік
саясатын жетілдіру жолдары.
Дипломдық жұмысымның зерттеу объектісі болып Казкоммерцбанк АҚ-ның
несиелік саясаты алынды. Ал зерттеу мәселесі ретінде несиелік саясаттың
мазмұны мен оны жетілдіру жолдары қарастырылады.
Дипломдық жұмысымның теориялық әдістемелік негізіне: Банктер және
банктік қызметтер туралы ҚР заңы, Казкоммерцбанк АҚ-ның ережелері,
статистикалық мәліметтері, отандық және шетелдік экономист ғалымдардың:
Сейтқасымов Г.С., Лаврушин О.И.,Давлетова М.Т., Панова Г.С., Рид Э., Коттер
Р., баспасөз беттерінде жарық көрген еңбектері, интернет мәліметтері
алынды.
1.Коммерциялық банктердің несиелік саясаты және оның банктіңқаржылық
тұрақтылығын қамтамасыз етудегі рөлі.
1.1. Коммерциялық банктердің несиелік саясаты және оның қалыптастыратын
негізгі факторлар
Несиелік саясат банктің несиелік қызметінің міндеттерін, оларды іске асыру
құралдары мен әдістерін, сондай-ақ несиелік процесті ұйымдастыру
принциптері мен тәртібін белгілейді. Несиелік саясат несиелік механизм
көмегімен жүзеге асырылады.
Несиелік саясат – банктің несиелік жұмысын ұйымдастыру негізін және
несиелеу процесіне қажетті құжаттар жүйесін жасау шарттары.
Кең мағынасында алғанда, несиелік саясатты несие беруші банк пен
қарыз
алушылар тұрғысынан қарастыруға болады.
Тар мағынасында, несиелік саясат – бұл несиелік процесті ұйымдастыру
барысындағы банктің стратегиясы мен тактикасын сипаттайды.
Несиелік саясат банктің несиелік жұмысын, оның жалпы стратегияларына
сай ұйымдастыру негізін және несиелеу процесін қалыптастыруға қажетті
құжаттар жүйесін (ұйымдастыру) жасау шарттарын белгілейді.
Жалпы несиелік саясат мынадай сипатта болуы тиіс:
- Нұсқаулық емес, яғни директивті нұсқауларды қамтиды;
- Несиелеудің мақсаттарын нақты және мағыналы анықтауға мүмкіндік береді;
- Нақты мақсаттарды іске асырудың бірнеше ережелерін қамтиды;
- Оны іске асыруды қамтамасыз ететін стандарттар мен нұсқаулықтарды
қамтитын құжаттардан тұрады;
Несиелік саясат банктің стратегиясын, оның тәуекелді басқару
облысындағы саясаттарын ескере отырып жасалады.
Несиелік саясат несиелік қызметтің мынадай негізгі бағыттарын анықтауға
мүмкіндік береді:
1. Несиенің берілуіне және несиелік портфельді басқаруға жауап
беретін банк қызметкерлері жетекшілікке алатын объективтік
стандарттар мен критерийлерін;
2. несиелеу облысындағы стратегиялық шешімдерді қабылдайтын
тұлғалардың басты іс-әрекеттерін;
3. сыртқы аудит қызметтерінің жұмысын және банктегі несиелік
қызметтің сапалығын;
4. ішкі бақылау қағидаларын;
Несиелік саясат банк қызметін диверсификациялаудағы іс-әрекеттердің
кешенді ұйымдастырылуын қамтамасыз ету үшін және несиелік қызметкерлердің
лауазымды міндеттерін анықтау үшін қажет. Несиелік саясатты іске асырудың
белгілі бір тәртібі болмайынша несиелеудің біртұтас ережелерін тәжірибеге
енгізу мүмкін емес. Сондықтан да жазбаша түрде жазылған несиелік саясат пен
оны іске асырудың соған сәйкес ережелері несиелік процесті жүргізудің
негізін құрайды.
Несиелік саясат, банк қызметкерлерінің бүгінгі таңда несиелеуге болатын
экономика секторын дұрыс таңдай білуіне, сондай-ақ несие беру мүмкіндігі
туралы сұрақты шешуде банк үшін бірінші реттік маңызы бар басқа факторлар
мен қарыз алушының несиелік қабілетіне қарап өз клиентін таңдаудағы
біліктілігіне негізделеді. Сондай-ақ несиелік саясат банктің бүгінгі
иелігіндегі немесе ертең енгізуді дұрыс санайтын несиелік өнімдермен
анықталады. Мысалға, кәсіпорындарға қысқа мерзімді несиелер (айналым
қаражаттарын толықтыруға) және ұзақ мерзімді инвестициялық несиелер
(өндірісті кеңейтуге, жаңғыртуға, техникалық жағынан қайта қаруландыруға,
ғылыми-техникалық инновацияларды енгізуге) берген қолайлы.
Несиелік саясаттың маңызды элементі банктегі бақылауды ұйымдастыру
болып табылады (потенциалды қарыз алушыны несиелеу мүмкіндігі туралы
сұрақты шешу барысында несиелік стандартты дұрыс қолдануға бақылау жасау;
жекелеген несиелік қызметкерлердің құзыретін сақтауға бақылау жасау;
банктің несиелік портфелінің жағдайына және оның ішінде проблемалық
несиелерге қойылатын жалпы бақылау).
Ішкі несие саясатын жасау банк жетекшілерінің несиелеу мақсатын
қалыптастыруды және бұл мақсаттардың банктің жалпы міндеттері мен
стратегиялық мақсаттарымен қаншалықты сай келетінін анықтауды талап етеді.
Несиелеу мақсаттары анықталған соң соның негізінде банк қызметкерлерінің
қажетті несиелік операцияларды атқаруына мүмкіндік беретін банктің несиелік
саясатын және оған қоса несиелеу стандарты мен несиелік нұсқаулықтары
жасалады.
Несиелік нұсқаулықтар мен стандарттарды жасаудың бастапқы кезеңі
аяқталуына байланысты, бұл құжаттардың бірінші редакциясы тәжірибелі
қызметкерлерге сараптауға берілуі тиіс. Сараптаушылардың талдауы және
ұсыныстары енгізілгеннен кейін несиелік саясат бойынша комитет (немесе
директорлар кеңесі, несиелік комитет) саясатты және соған сәйкес
нұсқаулықтарды бекітеді.
Несиелік саясат несиелеу лимиттерін, тәртібін, кейде несиелеу бойынша
жекелеген ережелерді де қамтиды. Мысалы, несиелік саясатта бір қарыз
алушыға келетін тәуекел лимиті анықталады. Сонымен қатар, несиелік саясатта
барлық несиелердің несиелік құжаттарда көзделген мақсаттарға сай берілуі де
қарастырылуы мүмкін.
Несиелік саясатта несиелік комитет туралы ережеде қамтылады. Несиелік
комитет несие беру барысында қорытынды жасап, несиені беруге байланысты
мәселелерді қамтиды.
Отандық банктер тәжірибесіндегі несиелік комитеттің шешетін мәселелері
мынадай:
- несие алуға берген клиенттің өтінішін және несиелік қызметкердің несие
беру туралы қорытындысын қарайды;
- несие беру немесе одан бас тарту туралы шешім шығарады;
- несиелік тәуекелдерге байланысты несиелеу формаларын анықтайды;
- несие сомасы мен мерзімін анықтап, пайыз молшерлемесін бекітеді;
- несиені қайтаруды қамтамасыз ету тәсілдеріне талаптар белгілейді;
- несиелеу шартын бекітеді (несиелік лимит, несиелік желі);
- берілген несиелерге мониторинг жүргізу тәртібін бекітеді;
- банктің несиелік стратегиясын жасайды;
- несиелеу бойынша бөлімшелердің жұмысын талдайды;
- несиелік комитеттің мәжілісінің хаттамаларына қол қояды және хаттамаларды
тіркеу кітабын жүргізеді;
Несиелік саясатта қарыз алушылардың негізгі қызметіне байланысты
тәуеклдігі жоғары операцияларды немесе жобаларды қаржыландыру үшін
тағайындалатын несиелер туралы да айтылуы тиіс.
Банк қызметкерлерін несиелік саясатпен таныстыру, оларды соған сай
келетін ережелер мен нұсқаулықтарға үйрету, банкте несиелік саясатты
енгізудің негізгі элементі болып табылады.
Несиелік саясат несиелік қызметтің басты бағыттарын анықтайды.
Оларды, өз кезегінде, несиелік саясаттың қабылдаған бағыттарын іске асыру
жүйесі ретінде тұжырымдауға болады.
Несиелік саясатта мынадай элементтер көрсетілуге тиіс:
- несиелік қызметті ұйымдастыру;
- несиелік портфельді басқару;
- несиелеуге бақылау жасау;
- құзыретті бөлу принциптері;
- несиелеуді таңдаудың жалпы критерийлері;
- несиелеудің жекелеген бағыттары бойынша шектеулер;
- несиелермен жасалатын ағымдық жұмыстардың принциптері;
- несиелер бойынша зиян шегу жағдайларына резерв жасау;
Іс жүзінде несиелік саясатты іске асыру тәсілдері мен әдістерін белгілі
бір формада, яғни соған сай келетін мынадай үш құжат түрінде көруге болады:
1. несиелеу саясаты;
2. несиелеу стандарты;
3. несиелеу нұсқаулықтары;
Сондай-ақ аталмыш үш құжат ерекше бір құжатта – Несиелік саясат
бойынша жетекшілік ету біріктіріледі.
Несиелеу саясатында несиелеуді жүзеге асыратын бөлімшелер
жұмыскерлерінің қызметтерін нақтылайтын несиелік нұсқаулықтар мен несиелеу
стандарты, несиелеудің жалпы бағыттары мен бағдарлары анықталады.
Несиелеу стандарты – бұл банкте несиелік қызметті жүзеге асыратын
барлық қызметкерлердің жетекшілікке алатын құжаты.
Несиелеу стандартында мынадай сұрақтар қарастырылады:
- қарыз алушының қаржылық ақпараттарын жинау және талдау тәртібі;
- несиенің кепілхаттар және кепілдемелермен қамтамасыз етілуіне қойылатын
талаптар;
- әкімшілік стандарттар және несиелік процесті ұйымдастыру ережелері;
- қарыз алушының несиелік қабілетін талдау тәртібі;
- құжаттардың толтырылуына қойылатын талаптар;
- несиелеудің айрықша түрлері бойынша ережелер (мысалға, ипотекалық немесе
тұтыну несиелері бойынша).
Барлық банктер бойынша құжаттар айналымын стандарттау мақсатында
несиелеу стандарттарына әр түрлі құжаттар үлгілері жатуға тиіс. Ондай
құжаттарға: несиелік келісім-шарт, кепіл туралы шарт, кепілдеме туралы шарт
және т. б. жатады.
Несиелік нұсқаулық несиелеу процедураларын іске асырудың жалпы
алгоритмін анықтайтын іс-әрекеттер кезегін суреттеуді білдіреді.
Басқаша айтқанда, ол несиелік қызметтің нақты бір бағыттарына
жатады.
Жалпы, несиелік саясатта қарыз алушы туралы қажетті ақпараттар жинау
және несиелік қабілетіне талдаудан бастап, несиелік талдау және аудит,
несиелер бойынша мүмкін болар зиян процесін қамтитын несиелік процестің
барлық кезеңдері корсетіледі.
Несиелік саясат мынадай қызметтерді атқарады:
- банктегі несиелеу процесін ұйымдастыруға бақылау жасауға негіз ретінде
болу;
- несиелеуді жүзеге асыратын бөлімдердің қызметкерлері үшін анықтама
материал және нұсқаулық ретінде болу;
- несиелік бөлімдердің жетекшілері үшін несиелік нұсқаулықтардың
талаптарының орындалуына бақылау жасау құралы;
- Несиелік талдау және аудит болімі жұмыскерлерінің тексеруді жүзеге
асыруына негіз болатын талаптарды анықтау;
Коммерциялық банктердің несиелік саясатын іске асыру процесінде
проблемалық несиелермен жасалатын жұмысқа ерекше көңіл бөлініп және қосымша
бақылау жасалуға тиіс.
Банктің несиелік стратегиясы мыналарды қарастырады:
- Банктің тәуекелдерді оларды түбегейлі талдағаннан кейін ғана алуы;
- Тәуекелдерді болдырмау;
- Несие, активтердің және пассивтердің сапасын жақсарту және негізгі
капиталға инвестицияларды қысқарту үшін белсенді жұмыстар жүргізу;
- Несие беру туралы шешім тек кепілді бағалаудың негізінде ғана емес,
сонымен қатар болашақтағы ақшалай ағындардың есебінен және несие алушының
табыстылығымен, және ұсынылған жобаның түбегейлі құқықтық сараптау
нәтижелері негізінде де қабылданып отыруы керек;
- Тәуекелдерді азайту мақсатында несие алушылардың қызмет түріне,
салаларына және несиенің көлеміне қарай несиелік портфелді
дифференциациялау;
- Тәуекелдерді қабылдаудың нәтижесінде банкті үлкен шығындарға алып келуді
болдырмау. Түсетін табыстар тәуекелдің жалпы сомасын жабу керек;
- Несиелік комитетпен несиелік тәуекелдің шектерін орнату және оларға
бақылау жасау;
- Компаниялардың халықаралық ұйымдардан алған несиелік рейтингті.
Ішкі несиелік саясатты жүргізетін негізгі мүше – банктің Несиелік
комитеті болып табылады. Ол банктің Басқармасымен анықталған және
директорлар Кеңесімен бекітілген міндеттер ішінде қызмет атқарады. Банктің
Несиелік комитеті несие, гарантия беру, аккредитивтер ашу және филиалдардың
Несиелік комитеттеріне және шетелдік қаржы институттарының несиелік
желілеріне қызмет көрсету үшін құрылған органдарына несиелік қызметке
қатысты басқа да сұрақтары бойынша шешімдерді қабылдауға шектелген
міндеттерді анықтайды. Несие беру бойынша шешім, қаржыландыруға ұсынылған
проектілердің банкпен жүргізілетін толық сараптаудың нәтижесінде
қабылданады. Түбегейлі талдауды қажет ететін кейбір проектілерді, Банктің
Несиелік комитеті, несиені сараптау мен басқаруға және жобаларды талдау
үшін жауап беретін тәуелсіз сараптаушыларды тартып, мамандар топтарын
қалыптастырады. Несиелеу, несие беру процедурасы, несиелерді өтеу және
қызмет көрсету бойынша сұрақтарды, құжаттарды дайындау мен өткізумен
байланысты негізгі қызметтерді, негізінен коммерциялық департаменттер,
несиелік басқармалар мен бөлімдер және басқа да банктің құрылымдық
бөлімшелері атқарады.
Несиелік саясат несиенің бағасы мен валютасы сияқты несиелеудің басты
шарттарын анықтайды.
Несие бағасы нарықтағы сыйақы ставкілерінен қалыптасуынан(басқа
қаржылық институттармен ұсынылатын мүдделерден), банк активтері мен
пассивтерінің экономикалық құндарынан, Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкісінің қайта қаржыландыру ставкасына, несиеленетін жобаның мазмұнына
және басқа да факторларға байланысты қалыптасады.
Сыйақы ставкісі (мүдде) Несиелік комитетпен, Басқарма немесе
директорлар Кеңесімен оларға анықталған құқ шегінде анықталады және ол
Несиелік келісім-шартта көрсетіледі.
Несие валютасы. Банктің несиелік тәуекелдерді басқару ұстанымдарына
сәйкес, ол берілетін несиенің валютасын өзі анықтайды. Банк несиелері
ұлттық валютада Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкісінің валюталық
баламада фиксацияланған курсымен ұсынылады, сонымен қатар шетел
валютасында, негізінен АҚШ долларымен беріледі.
Несие валютасы қаржыландырылатын жобаның мазмұнына және ағымдағы
(болашақтағы) валюталық нарықтың жағдайына байланысты Несиелік комитетпен
анықталынады.
Банктің несиелік саясатын оптимизациялау қағидалары және белгілері.
Банктің несиелік саясаты қағидаларының арақатынасы арнайы зерттеуге арқау
болмаған. Онымен қоса, қоғамның экономикалық дамуының күшіндегі заңдары
жүйесін, олардың әрекет ету шарттары, көрініс алу мен қолдану формаларын
ғылыми тану - бұл несиелік процесті жетілдірудің туынды алғышарттарының
бірі ретінде бізге аян.
Несиелік саясаттың қағидалары несиелік процестің негізі болып табылады,
демек, оларды толық билеген сайын, коммерциялық банктің оның өтімділігі мен
табыстылығын қамтамасыз ету позициясынан алғанда іс-әрекеті тиімді бола
түседі.
Несиелік саясаттың астарынан оны жасау мен тәжірибеде жүзеге асырудың
негізгі шарттарын, солардан туындаушы ережелерін түсінеміз.
Несиелік саясат макроэкономикалық деңгейде орталық банктің мемлекеттік
несиелік саясатына және әрбір нақты коммерциялық банктің несиелік саясатына
ортақ қағидаларды түсіндіреді.
Банктің несиелік саясатының қағидалары бір жағынан несиелік қатынастар
субъектілерінің өз іс-әрекеттерінің озық нәтижелеріне деген қызығушылығын
ынталандырады және несиелік саясатты жалпы халық шаруашылығы ауқымында
жүзеге асыруда зор мәнге ие. Банктің несиелік саясатының негізгі міндеті
несиенің оның мәніне сәйкес қолданылуын қамтамасыз ету болып табылады.
Осылайша, несиелік саясат оның қағидаларын жүзеге асыру тәсілі ретінде
көрініс табады. Солайтұра несиелік саясаттың сапасы ең алдымен оны
шарттаушылардың принциптерін орындау дәрежесімен анықталады.
Банктің несиелік саясатының маңызды жалпы қағидалары несиелік саясаттың
ғылыми негізделуі, оптималдығы, тиімділігі, сондай-ақ оның элементтерінің
тұтастығы мен ажырағысыздығы болып табылады, себебі тек өмірдің объективті
реалилері мен субъективті факторларды ескере қалыптасқан ғылыми негізделген
несиелік саясат қана мемлекеттің, банктің (институционалдық құрылым
ретінде), оның персоналы мен клиенттерінің (соның ішінде тұрғындардың)
мүдделерін толыққанды өрнектеуге мүмкіндік береді. Осылайша, тек қана
ғылыми негізделген саясат өзінің белгілі бір даму сатысында банк алдына
қоятын мақсаттарға едәуір сәйкес келеді. Демек, тек қана ғылыми негізделген
саясат банк (орталық та, коммерциялық үшін де) үшін оптималды, едәуір
тиімді әрі қалаулырақ болады.
Табыстылық, пайдалылық (себебі әрекет ететін әрбір банктің мақсаты
барынша мүмкін жоғары пайда табу болып саналады), қауіпсіздік және
сенімділік коммерциялық банктің несиелік саясатының арнайы қағидалары
болып табылады (себебі банк табысты кез-келген бағамен емес, ол өзінің іс-
әрекетін жүзеге асыратын нарық реалийлерін ескеріп табуға тырысады).
Осылайша, несиелік саясаттың қағидаларының жүйесі 1-кестеде
көрсетілген.[124-128]
1-кесте
Банктің несиелік саясатының қағидалары
Жалпы Арнайы
ғылыми негіз табыстылық, пайдалылық
оптималдық қауіпсіздік, сенімділік
тиімділік
бірлік, несиелік саясат элементтерінің
ажырағысыз байланысы
Осылайша, несиелік саясат критерийлерін, коммерциялық банктің тиімді
несиелік саясатының критерийлерін бағалау проблемасы туындайтыны сөзсіз.
Клиентке қатысты икемді нұсқаны таңдауға - банк экономистерінің тиімді
жұмысы мен жемісті жұмыс алғышарты және олардың іс-әрекетін бағалауы негіз
болады.
Несиелік байланыстарды реттеудегі мүмкіндіктердің кең кешені несиелік
саясаттың оптималды нұсқасы проблемасын дүниеге әкеледі.
Осылайша, коммерциялық банктің оптималды несиелік саясатын жалпы
банктің шығыстарын жабуы және белгілі пайда, таза табыс табуын қамтамасыз
ететін саясат деп айтуға болады (табыстылық қағидасы). Онымен қоса, банктік
қызметтегі табыстың немесе тіптен шығындардың жоқтығын тиімсіз несиелік
саясаттың нәтижесі деп қарастыруға болмайды. Банктің несиелік саясатын
жасау стратегиялық және тактикалық мақсаттардан туындайтыны белгілі.
Шынында, банктің қызметіндегі жалпы және оның несиелік саясатының ішінара
басымдылықтары банктердің несиелік операцияларының қауіпсіздігін,
сенімділігін, табыстылығын қамтамасыз етумен сипатталады. Жалпы,
коммерциялық банктің несиелік саясатының осы қағидаларын ұстануын
оптималды, тиімді несиелік саясаттың критерийлері ретінде санауға болады.
Теориялық тұрғыдан статикалық және динамикалық оптимумды ажыратқан жөн.
Статикалық оптимум мысалы, банктің даму деңгейін, банктермен жүзеге
асырылатын операциялар мен қызметтердің санын, банктің бар ресурстарымен
қол жеткізілген еңбектік, материалдық, қаржылық динамикалық параметрлерін
анықтаумен байланысты болса, ал статикалық оптимум есептік баланс бойынша
анықталады, ол өткен мерзімі ішінде орын алған пропорциялар,қаражаттар мен
инвестициялар көздерінің құрылымы туралы ақпарат алуға мүмкіндік береді.
Бірақ бұл оңтайлы нұсқаны таңдау үшін жеткіліксіз, себебі есептік баланста
балама жоқ. Банктерді қоса алғанда экономиканың кез-келген субъектісінің іс-
әрекетінің негізіне жататын жоспарлық құжатты (бизнес-жспар, маркетингтік
жоспар несиелік саясат бойынша жоспарлық құжат) дайындау қажеттілігі осыдан
туындайды. Банк қызметіне қатысты коммерциялық банктің несиелік саясатын
зерттеу оның жұмысының талдау бағыттарын анықтайды, соның ішінде: 1)
клиенттің сапасын, оның несиелік және төлем қабілеттілігін бағалау; 2)
несиелеу мерзімінің ұзақтығы (ссуданы ұсыну және өтеу); 3) несие бағасы,
проценттік ставка деңгейі; 4) арнайы жағдайлар, мысалы, жеңілдіктер; 5)
ссуданы қайтарып алумен байланысты шығындар деңгейі.
Коммерциялық банктің оптималды саясаты - бұл нәтижесінде банк
табыстары, оның пайдасы шексіздікке, ал шығындары мен тәуекелдіктері
минимумға ұмтылатын саясат деп қорытынды жасауға болады.
Жалпы қоғамдағы экономикалық қатынастарды оптимизациялау проблемасы
экономиканың субъекттері ретінде оптималды шаруашылық жүргізу критерийлерін
жасаудан бастап қоғамдық ұдайы өндіріс құрылымын жетілдірумен аяқталатын
күрделі экономикалық және қаржылық мәселелердің кешенін қамтиды.
Пайданы ұлғайтуда көрінетін табыстылық қағидасы банк дамуының бөлек
уақыттық мезеттерінде орындалмауы мүмкін. Графикалық түрде оны келесідей
суреттеуге болады.
Төмендегі графикте коммерциялық банк жұмысының табыстылығына қатысты
бекітілген параметрлерге жетудің үш мүмкін жолы көрсетілген.[1]
пайда
•
кезең
1-сурет
Коммерциялық банктің табыстылыққа жетудің жолдары
Әдетте дамудың мүмкін болжамдысы ортаңғы нұсқа болып табылады. Дегенмен
банк қабылданаған жоспарға түзетулер енгізуге және оның шынайылығын толық
ескеру үшін оқиғалардың дамуының бірнеше мүмкін нұсқаларын жасау тиіс.
Дұрыс танылмаған айқындылық адекватты емес саясаттың құрылуына немесе банк
үшін теріс салдарына әкеледі. Сондықтан әрбір нақты жағдайда басқару
шешімінің қабылдануы саясаттың өзгеруінен болатын мүмкін табыс пен осы
өзгерістердің бағасын салыстыруды қамтуы керек.[57-65]
Несиелік операциялар банк үшін де, ол қызмет көрсететін аймақ үшін де
маңызды, сондықтан ссудалық саясатты тұжырымдауда көптеген факторларға
көңіл бөлген жөн. Едәуір көлемде осы факторлар банктің екінші ретті
резервтерінің көлемі мен құрылымын және инвестицияларын анықтайды. Олардың
маңыздысы мыналар:
1) Капиталдың болуы
2) Несиелер түрлерінің тәуекелділік және табыстылық дәрежесі
3) Депозиттердің тұрақтылығы
4) Ел экономикасының жалпы жағдайы
5) Ақша-несие саясатының мен қаржы саясатының әрекетестігі
6) Банк персоналының қабілеті мен тәжірибесі
7) Банк қызмет көрсететін аймақтың несиеге мұқтаждығы.
Банк капиталы салымшылар мүдделерін қорғауға бағытталған. Капитал мен
депозиттердің арақатынасы банк өзіне ала алатын тәуекелдік дәрежесін
анықтайды. Салыстырмалы түрде ірі капиталы бар банктер әрі ұзақ, әрі
тәукелдігі бар ссудаларды ұсына алады.
Банктің жемісті жұмыс істеуі үшін пайда (таза табыс) қажет, сондықтан
барлық банктер ссудалық саясатты құруда осы факторды ескереді. Кейбірі оған
үлкен көңіл бөледі. Пайдаға өткір мұқтаждығы бар банктер пайда шешуші мәнге
ие емес банктермен салыстырғанда агрессивті ссудалық саясатты ұстануы
мүмкін. Мұндай агрессивті саясат сауда-саттық және өнеркәсіп фирмаларына
берілетін қысқамерзімді ссудаларға қарағанда, әдетте едәуір жоғары процент
әкелетін мерзімді несиелер мен тұтыну несиелерінің салыстырмалы жоғары
үлесінен көрінеді.
Өзінің несиелік саясатын тұжырымдай отырып, банк депозиттердің
категориясы мен ауытқуларының сипаттамаларын ескеруі керек. Банк жеткілікті
бірінші ретті және екінші ретті резервтер құралғаннан кейін, несиелер
беруге құқылы. Резервтердің қос түрінің депозиттердің болжанатын ауытқулары
мен ссудаларға деген сұранысты ескеруге бағытталатындығына қарамастан,
болжанбас сұраныстың болуы банктерді ссудалық саясатты тұжырымдауда
депозиттердің тұрақтылығына назар қоюға мәжбүр етеді.
Несиелік саясатқа банк қызмет көрсететін аймақ экономикасы ықпал етеді.
Шаруашылықтың маусымдық және циклдық ауытқуларға сезімталдығына қарағанда,
көбінесе оның тұрақтылығы либералдық несиелік саясатты жүргізуге септігін
тигізеді. Экономикалық құлдырау мен өсу кезеңдерінде салымдар шаруашылықтық
тұрақтылықтарға қарағанда, жедел ауытқуларды бастан өткереді. Бұл ретте ел
экономикасының жалпы ахуалын ескеру қажет. Жалпы шаруашылық жағдайға кері
ықпалын тигізетін факторлар олар ірі ауқымға ие болса, жергілікті жағдайға
да өз әсерін тигізбей қоймайды.
Банктердің ссудалар ұсыну қабілеті ақша-несие саясатына және фискалдық
саясатқа тәуелді. Коммерциялық банктердің иелігіне қосымша резервтер
ұсынылса, банктің ссудалық мүмкіндіктері арта түседі. Бұл жағдайда банктер
бакнктердің резервтерінің өсімі тежелетін немесе қысқаратын жағдайға
қарағанда, либералдық несиелік саясатты ұстанады.
Банктің несиелік саясатын жасауда несиелік операцияларды жүзеге
асыратын қызметкерлердің кәсіби біліктілігі елеулі мәнге ие емес. Мысалы,
кейбір қызметкерлер сауда-саттық және өнеркәсіптік кәсіпорындарды несиелеу
тәжірибесіне машық болғанына қарамастан, өз тәжірибесінде қозғалмайтын
мүлік кепілдігіндегі ссудаларды ұсынумен ұшыраспауы мүмкін. Кейбіреуі
тұтыну несиелеріне маманданған болуы да мүмкін. Банктердің тұтыну несиелері
саласына араласа бастауының мүмкін себептерінің бірі кәсіби білікті
персоналдың жоқтығы болған сияқты. Кейбір банктер несиенің белгілі бір
аясындағы өзге банктердің ссудалық саясатына әсер ете алатындай болуы
мүмкін.[2]
Әрине, коммерциялық банктердің несиелік саясатына қызмет көрсетілетін
аймақтың өзіне тән ерекшелігі әсер етпей қоймайды. Банктерге несие берудің
негізгі мақсаты қызмет көрсетілетін аймақтың несиеге мұқтаждығын
қанағаттандыру болып табылады. Егер банк мұны жасамаса, оның әрекет етуі
мәні шамалы. Банктер ақылға қонымды және экономикалық негізделген несиелік
сұраулар салған заем алушыларға ссудалар беруге моральды түрде міндетті.
Мысалы, банктер мал шаруашылығы үстем аймақтарда бұл саланы несиелеуден бас
тарта алмайды, олар өз саясатын сәйкес шаруашылықтар сұрауларын ескере
белгілеуі қажет.
Банктің ішкі несиелік саясатын анықтайтын факторлар (банктің өз іс-
әрекетін жетілдіруге қатысты жақын және алыс күндердегі басымдылықтары:
табыстылық, өтімділік, клиентураны кеңейту, жаңа нарықтарды жаулау,
операциялар мен қызметтердің жаңа түрлерін ендіру және т.б.) мыналар:
- Банктің несиелік әлеуеті;
- Несиелердің жеке түрлерінің тәуекелділігі мен табыстылығының дәрежесі;
- Депозиттердің тұрақтылығы;
- Орындалған операциялар мен көрсетілген қызметтер спектрі;
- Ссудаларды қамтамасыз ету;
- Банк персоналының кәсіби дайындығы, кәсіби біліктілігі мен тәжірибесі;
- Банк клиентурасы;
- Несиелік портфельдің сапасы;
- Тәуекел-менеджменті деңгейі.
Коммерциялық банктің несиелік әлеуеті банкте (жинақталған)
мобилизацияланған қаражаттар мен өтіміділік резервінің айырмасынан шығатын
шамамен анықталады. Коммерциялық банктің өтімділігінің жалпы резерві[3]
Ұлттық Банкпен бекітілетін міндетті резервтер нормасына және банкпен өзі
үшін анықталатын өтіміділік резервінің деңгейіне тәуелді келеді. Әрбір
коммерциялық банк өтімді қаражаттардың төменгі резервін жасауға және өзінің
өтімділігі, сенімділігі, табыстылығынан туындай келе, жоғары несиелік
әлеуетті қамтамасыз етуге тырысады. Коммерциялық банктің несиелік
әлеуетінің деңгейі, өз кезегінде, келесі факторлармен анықталады: банкте
жинақталған қаржаттардың жалпы шамасы; депозиттердің құрылымы мен
тұрақтылығы; ҚР ҰБ-гі міндетті резервтер деңгейі; ағымдағы өтіміділікті
ұстап тұру үшін ағымдағы резервтерді қолдану тәртібі; банк
міндеттемелерінің жалпы сомасы мен құрылымы. Несиелік әлеует қаражаттарын
қолдану тиімділігіне шарттар кешені сақталғанда қол жеткізіледі, егер:
- өтімділіктің қажетті минимумы қамтамасыз етілгенде;
- несиелік әлеует қаражаттарының барлық жиынтығы қолданылғанда;
- несиелік әлеуетте жоғары табысқа қол жеткізілгенде
Аталмыш заңдылықтарды банк өтімділігі мен несиелік әлеует қаражаттарын
үлестіру саласында дұрыс несиелік саясатты жасауға қолдану қажет. Несиелік
әлеует қаражаттарын үлестірудегі банк саясатының негізгі мақсаттарының бірі
банк қаржаттарының көзі мен депозиттерінің құрылымының сәйкестігін
қамтамасыз ету болып табылады . Банктік қызметтің арнайылығы мен ақша
ағындарының динамикасы банкке несиелік әлеует қаражаттарының жедел
трансформациясын жүзеге асыру үшін, яғни несиелік әлеует қаражаттарының
жеделдігіне қарағанда, едәуір ұзақ мерзімге ссудалар беруге нақты
мүмкіндіктер жасайды. Қазақстандық және шетелдік тәжірибе несиелік әлеует
қаражаттарының трансформациясы банк өтімділігі проблемасының ушығуының
негізгі себептерінің бірі екенін көрсетеді. Трансформация тәуекелдігін
төмендету үшін банк активтері мен пассивтерін сомалары мен мерзімдері
бойынша реттеу орынды.
Несиелік әлеует қаражаттарының сандық және сапалық келімі мен кетімі
банк өтімділігін ұстап тұру тәжірибесінде маңызды фактор болып табылады.
Банктің несиелік әлеуеті банктің несиелік және прценттік саясатын
анықтайтын факторлардың бірі. Ссудаларға деген тұрақты сұраныс пен бос
қаражаттардың салыстырмалы аз-маз үлесінде банктің проценттік ставкасы
артады. Кері жағдайда - ол төмендейді. Сонымен қатар, проценттік ставка
банктің несиелік ресурстарына деген сұраныс пен ұсыныстың арақатынасымен
ғана емес, оның ресурстарының ақылығы дәйегімен реттеледі.
Несиелеу тәуекелдігінің дәрежесі коммерциялық банкте коммерциялық
банктің түрі, заем алушының типі (клиенттер құрамы), қарыз алушының
қаржылық жағдайы, ссуда бойынша қамсыздандырылу мен кепілдік бар-жоғы,
тәуекелдің уақыттық үлестірілуі бойынша анықталады. Осы критерийлерге
байлансты әрбір берілген сома бойынша проценттік ставка анықталады.[252-
254]
Шынында, коммерциялық банктер қызметінде күнделікті ұшырасатын банктік
тәуекелдер коммерциялық банк түріне қарай түрліше болады. Мамандандырылған
банкте өнімді өндіру технологиясы алғашында жүзеге асырылуы қиындыққа
соғатын тәуекелді кәсіпорындарды несиелеумен байланысты жоғарлатылған
тәуекелдер үстем болады. Бұл банктік тәуекелдіктерді реттеудің ерекше
тәсілдерін, соның ішінде, кепілдіктерді алу, кепілзат құқығы мен т.б жүзеге
асыруды талап етеді. Салалық банктерде басқалармен қатар берілген саланың
экономикалық дамуымен байланысты тәуекелдік дәрежесін ескерген жөн. Осыған
байланысты, әрбір банк объективті және субъективті себептерге байланысты ол
үнемі ұшырасып отыратын тәуекелдіктерді басқарудың, реттеудің дербес тиімді
моделін жасауға кірісуі керек.
Банк клиенттерінің құрамы банктің тәуекелдікті және оның дәрежесін
есептеу тәсілін білдіреді. Сонымен қатар, бір заем алушыға немесе бір-
бірімен байланысты заем алушылар тобына, салаға, аймаққа немесе елге
берілген ірі несиелер банк банкроттығының себебі. Сондықтан, ірі несиелерді
ұсыну тәуекелін реттеу тәсілдерінің бірі олардың мөлшерінің шектеу болып
табылады. Банк клиенттерін таңдауға, қаржылық ауқаты тұрақсыз клиенттерді
несиелеуде дағдарыстық емес тұрғыдан қарағанда несиелеу кезіндегі
тәуекелдік дәрежесі артады. Несиелік тәуекел бір клиенттің бірнеше банкке
шашыратқанда да пайда болады. Бұл алынған несиенің мақсатсыз қолданылуына,
клиенттік қаржылық жағдайы мен оның тәуекелдіктерін қате бағалауға, соның
салдарынан ссуданың қайтарылмай қалу қаупін арттыруға әкеп соқтырады.
Тәуекелдікті уақытқа бөлу нарықтық уақыт жағдайында маңызды фактор
болып есептеледі. Қазақстан Республикасының коммерциялық банктерінің іс-
әрекеттері жалпы заем алушыларды қысқа және орта мерзімді несиелеуге бағдар
алады, бұның көптеген сыртқы және ішкі факторлардың өзгеруімен байланысты
болашақтағы тәуекелдіктердің дәрежесін төмендетуде маңызы зор.
Несиелік тәуекелді сипаттауда коммерциялық банктің депозиттерінің
тұрақтылығын, депозиттердің ауытқу сипаты мен түрлерін ескеруі керек.
Несиелік тәуекелдерді төмендету үшін берілген банктің қызметтерінің
ерекшеліктерін ескеріп, депозиттердің тұрақтылығы коэффициентін есептеген
жөн және депозиттерді активтерге орналастыруда алынған мәліметтерді
басшылыққа алу қажет. Сондай-ақ депозиттерді қалыптастыруда пайда болатын
проценттік тәуекелді ескерген абзал.
Қызметінің осы кезеңінде банктің ұсынатын операциялары мен
қызметтерінің спектрі бір рет бекітіліп, өзгеріссіз болып табылмайды. Ол
экономикалық өмір мен қаржылық саланың және т.б. өзгерістеріне бейімделіп
дамиды. Банкпен ұсынылатын операциялар мен қызметтердің түрлері мен сипатын
анықтаудағы критерий болып олардың рентабельдігі мен бәсекеқабілеттігі
табылады. Солайтұра банктер міндетті түрде оларға әсерін тигізетін
факторлар қатарын ескеруі керек: сұраныс, ұсыныс, өзіндік құн, баға (соның
ішінде баға), банктік қызмет пен т.б. тұрған өмірлік цикл кезеңі.
Банктік қызметтер мен операциялар нарығының қазіргі нарығын және оның
даму келешегін бағалау үшін коммерциялық банктің несиелік саясатын
анықтайтын сыртқы және ішкі факторларын айқындау ғана аздық етеді. Олардың
оның қызметіне әсер ету бағасын берген де құптарлық. Сондықтан, банктер
едәуір экономикалық негізделген жасауға мүмкіндік беретін нарықты
маркетингтік зерттеу ісін жүргізеді.
Коммерциялық банктің несиелік саясатының өзіндік шекаралары бар.
Несиелік саясаттың шекараларын анықтауыш шек, жеткілікті норма ретінде
қарастырғанда коммерциялық банктің несиелік саясаты мыналармен анықталады
деп айтуға болады:
1) коммерциялық банктердің іс-әрекетінің экономикалық нормативтері,
шектеулері және басқа көрсеткіштері түрінде нақты көрініс тапқан ҚР
ҰБ жалпы ақша-несие саясаты;
2) "Несиелік саясат жөніндегі нұсқаулық" түрінде айшықталған
коммерциялық банктің дербес стратегиясы мен (тактикасы) әрекет
тәртібі. Дегенмен несиелік саясатты жасау мен тәжірибелік жүзеге
асырудағы шекаралар жоғарыда қарастырылған факторлардың ықпалымен
анықталады (немесе анықталуы тиіс). Макроэкономикалық деңгейде
несиелік саясаттың шекаралары экономиканың қажеттіліктерімен, ал
микроэкономикалық деңгейде (коммерциялықбанк деңгейі) банктің
несиелік әлеуетімен немесе кең ресурстық базасымен және олар әрекет
ететін нарықтың конъюнктурасымен анықталады.
Несиелік саясат шекараларының шартты бөлінісі мынадай: экономикалық
шекаралар, олар нарықтағы сұраныс пен ұсыныстың ықпалымен және банктің
несиелік экспансия немесе рестрикцияның ақылға қонымдылығы туралы ой
түйінімен анықталады; әкімшілік шекаралар (банк іс-әрекетінің нормалары мен
нормативтері (ҚР ҰБ-мен анықталатындары қоса), банктің өзімен бекітілетін
несиелік операцияларды орындауға шектер мен несиелеудің бақылау сандары);
несиелік қатынастардың субъекттеріне қарай - сыртқы шекаралар (макро- және
микроэкономиалық, дербес) және ішкі шекаралар (акционерлермен,
құрылтайшылармен және банк персоналымен несиелік қарым-қатынас аясындағы
шекаралар); уақыттық шекаралар (несиелік қатынастардың жеделдігінің
приоритеттерін анықтайды); кеңістік шекаралары (банк қызметінің
географияық, аумақтық шекарлары); сапалық шекаралар (несиелік портфельдің
сапасын анықтайды) және сандық шекаралар (несиелік әлеуетпен анықталады;
несиелеудің шектері мен бақылау сандары); несиелік саясаттың жоғарғы және
төменгі шекаралары.
Банктің несиелік стратегиясы терең талдауды қажет етеді. Орын алған
экономикалық жағдайға байланысты коммерциялық банктерге талдаудың келесідей
негізгі бағыттарын ұсынуға болады:
- персоналды таңдау және даярлау (несиелік саясатты жүргізу аясындағы
персоналдың корпоративтік мәдениеті);
- несиелік портфельдің ахуалын бағалау және бақылау;
- тәуекелдік дәрежесін ескергендегі баға құралу;
- банк операцияларын диверсификациялау: экономика секторлары, аймақтар,
операциялар мен қызметтер түрлері бойынша; банктің жалпы несиелік
тәуекелін төмендету үшін. Банк диверсификациялау саясатын көп жүргізген
сайын, банк соғұрлым ерекше банктік тәуекелдікті шектейді, төмендетеді.
Дегенмен банктің жалпы тәуекеліне тек ішкі ғана емес, сыртқы
тәуекелдіктер де кіреді. Мысалы, біздің банк үшін сыртқы болып табылатын
нарықтық тәуекел мүлдем диверсифкацияланбауы мүмкін.
- бухгалтерлік есеп және салық салу ережелеріне келісті несиелер бойынша
орын алатын жоғалтулардың орнын толтыруға резервтер қалыптастыру;
- проблемалы ссудаларды мұқият бақылау және қадағалау.
Алынған талдау нәтижелерін ескеріп, банк кейінгі даму стратегиясын
жасай алады. Жақсы жүргізілген талдау банктің бағдарын дәл анықтауға,
банкпен таңдалған даму бағыттарына енгізілген түзетулерді негіздеуге
мүмкіндік береді.
Бұл ретте коммерциялық банктің сыртқы саясаты несиелік процесті
ұйымдастыруға қатысты:
- елдегі экономикалық және саяси жағдайлардың ахуалын және оның
динамикасына банктің қалай баға беретінін, осы факторлардан туындай
келе, ол өзінің несиелік іс-әрекетіне (депозиттерге қаражаттар тарту мен
ссудалар ұсынуға қатысты) қандай шектеулер қоятынын;
- нарықтардың қандай мақсатты нарықтары мен сегменттерін банк несиелеу
үшін ұтымды әрі орынды және қандайларын қолдануға келмейді деп
санайтынын;
- әлеуетті заем алушылар олардың несиеқабілеттігін талдау позициясынан
алғанда қандай талаптарды қанағаттандыруы керектігін;
- нормативтік база, қадағалау және реттеу органдары талаптарынан, сондай-
ақ акционерлердің жалпы жиналыстарының шешімдерінен туындай келе
несиелеу процесіне қандай талаптар қойылатынын нақтылауы қажет.
1.2 Несиелік саясатты құрып жүзеге асырудың шетелдік тәжірибелері
Банктің несиелік саясаты былай анықталады: біріншіден, клиенттермен
операциларға қатысты жалпы жағдайлармен, олар несиелік саясат туралы
меморандумда шығарылып және бекітіледі, екіншіден, бұл жағдайларды іске
қосатын банк қызметкерлерінің тәжірибелік жұмысымен анықталады. Американдық
банктердің несиелік саясатында23 заңдар несиелік операциялар бойынша жалпы
жауапкершілікті банктің директорлар кеңесіне жүктейді. Директорлар кеңесі
төменгі деңгейде басқару үшін, несиелерді ұсыну бойынша қызметтерін
делегирлейді және несиелік саясаттың жалпы ұстанымдарын және шектеулерін
қалыптастырады. Үлкен банктерде жазбаша түрде несиелік саясат туралы
меморандум шығарылады және оны банктің барлық қызметкерлері басшылыққа
алады. Әр түрлі банктер үшін меморандумның мазмұны мен құрылымы әр келкі
болып келеді, бірақ негізгілері мұндай құжаттарда кездеседі. [270-275]
Несиелік саясат барлық несиелерді басқару процесінің негізінқұрайды.
Жасалған несиелік саясат несиені басқарудың ең маңыздысы болып табылады.
Саясат банк қызметкерлері нұсқаулыққа алатын объективті стандарттар мен
параметрлер негізінде анықталады. Осы нұсқаулықтар бойынша банк
қызметкерлері несиелерді ұсынып, дайындайды және оларды басқарып сол
бойынша жауап береді. Несиелік саясат стратгиялық шешім қабылдайтын
директорлар кеңесінің іс-әрекетінің негізін анықтайды. Сонымен қатар сыртқы
және ішкі аудиторларға несиелерді басқару сапасы мен оның деңгейін
бағалауға мүмкіндік береді.
Дұрыс құрылы, жоғарыдан нақты басқарылып банктің барлық деңгейіне жақсы
түсіндірілген несиелік саясат стандарттарды ұстауға, тәуекелдерден
сақтануға, іскерлікті дамытуға мүмкіндік береді.
Банк жұмысына бақылау жасайтын тұлғалардың айтуы бойынша дұрыс жасалған
несиелік саясат несиелік тәуекелдерді дұрыс басқару үшін негіз болады. Жиі
өзгеріске ұшырап отыратын экономика жағдайында аяқ асты пайда болатын
оқиғалардың алдын алу үшін несиелік саясатты қалыптастырудың маңызы зор.
Коммерциялық банктердің өзінің спецификасы негізінде несиелік саясаттың
жалпы принциптерін жетілдіреді. Несиелеудің негізгі бағыттары мен несиелік
саясаттың басты мақсатын қалыптастырады Несиелік саясаттың мақсаты
анықталған құқықтық реттеу элементін, тәуекел деңгейін, несиелік портфель
сапасы мен мерзім бойынша міндеттемелер құрылымын қамтуы қажет.
Ең алдымен несиелік саясаттың жалпы мақсаты қалыптастырылады, мысалы
сенімді және табысты несиелерді ұсыну. Тәуекел дәрежесі банктің әкімшілік
шығыстарын және несиелік ресурстардың құндарын қоса несиелер бойынша жалпы
табыстылық нормасына сәйкес келуі қажет. Меморандум несиелердің шекті
сомаларын анықтайды, ол бойынша түрлі басқару категорияларының
қызметкерлері шешімді қабылдауы мүмкін. Құжатта банк әкімшілігі несиелер
түрлерінің қайсысын беруге болатынын, ал қандайларынан ұстану керек екені
көрсетіледі. Мысалы, банк баланспен және пайда мен шығындар шотымен
қанағаттарлық фирмаларға қысқа мерзімді коммерциялық несие беруге
болатынына ұсыныс бере алады, сонымен қатар кепілге алынған жабдықтар
арқылы орта мерзімді коммерциялық несие бойынша ұсыныс береді. Сонымен
бірге банк ұзақ мерзімді инветициялар үшін несиелерді, күмәнді репутациясы
бар тұлғаларға несиелерді, жабық түрдегі компаниялардың акциялары бойынша
несиелер беруді кеңейтуді ұсынбайды.
Құжатта банктің несиелік экспансиясы болуы мүмкін, географиялық
аймақтар анықталынуы мүмкін. Меморандумда банктің өз қызметкерлеріне несие
беру реті туралы, мерзімі өткен қарыздың алдын алу жолдары туралы,
овердрафттар туралы ережелер болуы мүмкін. Әрине, меморандум тек жалпы
бағыттар мен ұсыныстарды енгізеді. Ол банк қызметкерлерінің инициативаларын
жаппау керек. Мысалы, тиім салынған қаржылық жағдайы тұрақсыз фирмаларға,
балансында кейбір кемшіліктері бар фирмаларға, қосымша қамтамасыз ететін
фирманың басқарушысы өз меншігіндегі мүлкін бергенде несиелік қызметкер
несие беруі мүмкін.
Жоғарыда айтылғанның қорытындысына, американың үлкен банктерінің
меморандумының сызбасы келесі түрде көрсетілген. Бұл құжат бес бөлімнен
тұрады: жалпы ережелер, несиелердің категориялары, несиелік саясаттың әр
түрлі сұрақтары, несиелік портфелдің сапасына бақылау және банктердің
комитеттері.24
Үлкен американдық банктердің несиелік саясаты туралы меморандумның
құрылымы.
I. Жалпы жағадайлары:
- басқару;
- операциялардың сферасы;
- несиелердің баланстық портфелі;
- портфелді басқару;
- несиедепозит коэфициенті;
- бір несие алушыға несиенің жоғарғы шектеуі;
- несиелерді беруде қызметтерді бөлу;
- проценттік ставкалар;
- несиелерді қайтару шарттары;
- қамтамасыз ету;
- несиелік қабілеттілігі туралы ақпарат және құжаттар;
- несиелер бойынша төлемеулер коэфициенттер;
- үмітсіз қарызды жабу үшін резервтер;
- жабылмаған несиелерді шығару;
- мерзімі өткен несиелерді ұзарту немесе жаңарту;
- тұтынушыларды қорғайтын заңдар және операциялар шарттары.
II. Несиелердің кейбір түрлері:
- дамудың болашағы;
- категориялар бойынша қажетті несиелер:
1) коммерциялық;
2) ауыл шаруашылық;
3) ипотекалық;
4) бөліп-бөліп төлеу арқылы жабылатын несиелер және банктік
бөлімдердің несиелері;
5) Виза карточкалары және жаңартылған несиелер;
6) ипотекалық несиенің филиалдары;
7) аккредитивтер;
8) несиелік келісім-шарттар.
9)Керексіз несиелер.
III. Несиелік саясаттың түрлі сұрақтары:
- банктің жауапты қызметкерлеріне және директорларға несиелер;
- жалпы қызметкерлерге несиелер;
- мүдделердің конфликттері.
IV. Несиелер сапасын бақылау:
- несиелік қабілеттілігін талдау бөлімі;
- несиелік портфелдің ревизиясы;
V. Комитеттер:
- директорлар кеңесі жанындағы несиелік комитет;
- қаржылық консультант жанындағы несиелік комитет;
- несиелердің ревизиясы бойынша комитет.
Еліміздегі коммерциялық банктердің несиелік саясаты мен несиелік
портфелінің сапасы әркелкі болып келеді. Несиелік саясаттың әркелкі болып
келуіне банктердің ұстанған стратегиялары мен банк басшылығының,
қызметкерлерінің біліктілігі себеп. Экономикасы жоғары дамыған американың
ірі банктерінің несиелік саясаты негізінен меморандум турінде болады.
Несиелік саясат туралы меморандум бес бөліктен тұрады. Несиелік саясатта
банктің несиелік процесс бойынша басшылыққа алатын ережелері, стандарттары
көрсетіледі. Казкоммерцбанктің несиелік саясаты американдық ірі банктердің
несиелік саясатынан өзгеше болғанымен, мані мен мағынасы жағынан ұқсастығы
бар. Казкоммерцбанкке несиелік саясатын американдық үлгінің артықшылықтары
мен толықтыру арқылы өзінің тұрақты қаржылық жағдайын одан әрі жетілдіруге
болады.
2.Казкоммерцбанк АҚ-ның несиелік саясаты және оны
жүзеге асырудың ерекшеліктері.
2.1 Несиелік саясат және оны жүзеге асырудың нәтижелері,оларға,талдау жасау
Казкоммерцбанктің несиелік саясатының мақсаты. Бұл несиелік саясаттың
мақсаты келесілерді қамтиды:
• несиелеу ережелері мен процедураларын анықтау;
• несиелеуді ұйымдастыру процессіне қатысатын банк
қызыметкерлері үшін қажетті несиелік саясат;
• банктің несиелік саясатының сәйкестігін тексеретін ішкі аудит
үшін нұсқаулық;
• несие өнімін ұсынатын және олар бойынша шаралар жасайтын
Маркетинг және Бөлшек бизнес департаменттері үшін қажетті
несиелік саясат.
Басқару директорларының кеңесі банктің несиелік тәуекелі мен несиелік
саясатының стратегиясын анықтап қабылдайды және кезең сайын талдап отырады
(жылына бір рет). Тәуекелдерді басқару департаменті жылына кем дегенде бір
рет несиелік саясаттың сәйкестігін жүзеге асыру процедураларын тексереді.
Жыл сайынғы тексерулерден кейін түзетулерді Бөлшек бизнесті дамыту
бойынша құрылған комитетте Тәуекелді басқару департаменті жүзеге асырады.
Бөлшек бизнесті дамыту бойынша құрылған комитетте шешіліп Басқарушы
Директорлар Кеңесінде бекітіледі.
Ағымдағы өзгерістерді, кепілдік саясатына, несиелік операцияларды
ұйымдастыру бойынша өзгерістер және басқа да нормативтік құжаттар
келесілерге негізделе отырып енгізіледі:
- Оң нәтиже жағдайында Бөлшек бизнесті дамыту бойынша құрылған комитеттің
шешімі негізінде.
- Теріc нәтиже жағдайында Бас Банктің Несиелік Комитетінің шешімі
негізінде.
Ішкі несиелік саясат және де банктің процедуралары екінші деңгейлі
банктердің несиелік қызыметін реттейтін Қазақстан Республикасының заң
талаптарынан тұрады (заңдар, Қазақстан Республикасының ‡кіметінің
қаулылары, Қазақстан Республикасы ¦лттық Банкінің талаптары мен нормалары
және т.б.).
Бас Банк пен филиалдар бөлімшелердің басшылары яғни несиелеу
процессін жүзеге асыратын және үйлестіретін, несиелік қызыметті реттейтін
заң талаптарын жетік білуі қажет.
Несиелеу философиясы және басым мақсаттар. Елдегі әлеуметтік –
экономикалық жағдай мен халықтың әл – аухатының артуы “Казкоммерцбанк” АҚ-ы
үшін тұтыну несиесін дамытуға үлкен назар аудартуда.
Алайда тұтыну несиесінің корпоративтік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz