Мұғалімдердің креативтілік қабілеттерін арттырудың басқа тәсілдері
Мазмұны
Нормативтік сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
Белгілеулер мен
қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...5
Кіріспе ... .6
1. Қазіргі кезде жас мұғалімдердің креативтілік мәдениетін арттырудың
теориялық-әдіснамалық негіздері
1.1 Креативтілік феноменологиясының педагогика және психология
ғылымдарында
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .12
1.2 Жас мұғалімдерде креативтік қабілеттерін арттыру моделін жүзеге асыруда
технологизацияның
маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..37
1.3 Жас мұғалімдердің дивергенттік ойлау қабілетін дамыту және оларды
педагогикалық қолдау
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..56
2. Жас мұғалімдердің креативтілік мәдениетін диагностикалау жолдары
2.1 Жас мұғалімдердің креативтілігін диагностикалау әдістері
... ... ... ... ... .65
2.2 Мұғалімдердің креативтілік қабілеттерін арттырудың басқа
тәсілдері ... 85
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .90
Қолданылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...93
Нормативтік сілтемелер
[1] Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 27 шілдедегі № 319-III ЗРК Білім
туралы Заңы
[2] Қазақстан Республикасындағы білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға
арналған мемлекеттік бағдарламасы. Астана 2010.
[4] Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрінің 2008 жылғы 23
қаңтардағы № 26 бұйрығымен бекітілген, ҚР МЖМБС 5.04.019-2008 Қазақстан
Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты. Жоғары
білім. Бакалавриат. Негізгі ережелер
[27] Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 2 наурыздағы № 195
қаулысымен бекітілген Жоғары кәсіптік білімнің білім беру бағдарламаларын
іске асырушы ұйымдар кызметінің типтік ережелері
Анықтамалар
Креативтілік рухани құндылықтарды жасаушы және жеке тұлғаның
шығармашылық тұрғыдан өзін-өзі дамыту шарты бола отырып, рефлексия мен
субъективтілік өзін-өзі бағалау негізінде жаңа нәтижелерге жетуде
шығармашылық қабілеттігінен көрінетін сапалық қасиет. Тұлғаның айрықша
идеяларды шығару, ойлаудың дәстүрлі схемаларынан кете алу, проблемалық
жағдаяттарды шеше алу қабілеті.
Креативтілік жеке тұлғалық-құндылық жасаушы категория ретінде адами
руханилықтың бөлінбес қыры және жеке тұлғаның шығармашылық тұрғыдан өзін-
өзі дамыту шарты бола отырып, оның өзін-өзі өзектендіруінің мәнді өзегі
болып табылады, жеке тұлғадағы бар білімдердің көптүрлілігінен қаншалықты
көрінсе (ережелер мен заңдарда көрінетін әлеуметтік бекітілген стереотиптер
ретінде), мәселені қабылдағыштығымен, сезімталдығымен, жаңа идеяларға қажет
және жаңаны жасау мақсатында тұрақталған стереотиптерді бұза алатындығымен
немесе өзгертуге бейімділігімен, өмірлік мәселелердің ерекше, күтпеген
шешімдерін табуымен көрінеді.
Креативтік мәдениет- жас мұғалімдердің әлеуметтік, әрекеттік және
шығармашылық мәнін креативтік мәдениет ретінде анықтау қасиеті. Креативтік
мәдениет қалыптастыру үрдісін құру мен жүзеге асыруда тұлғаға оның мақсаты,
субъектісі, нәтижесі және осы үрдіс тиімділігінің басты өлшемі ретінде
бағдар алуда тұлғалық тұрғы басшылыққа алынады. Аталмыш тұрғы негізінде
дамыту, жетілдіру үрдістері тұлғаның шығармашылық қалыптасуы, өзіндік
жетілуіне жағдай жасауы үшін қажет болады
Интеллект сана мазмұнының ерекше формасы ретінде феномендік тұрғыда
түсіндіріледі. Ол қоршаған орта талаптарымен, табиғи жағдайлармен өзара
әрекетке түсетін бейімделу ретінде генетикалық тұрғыда қарастырылып,
әлеуметтену үрдісі, сондай-ақ тұтастай мәдениеттің әсері ретінде әлеуметтік-
мәдени тұрғыда түсіндіріледі. Интеллект мақсатқа бағытталған оқыту өнімі
ретінде білім беру тұрғысында, ақпараттарды өңдеудің қарапайым
үрдістерінің жиынтығы ретінде ақпараттық тұрғыда, түрлі деңгейдегі таным
үрдістерінің жүйесі ретінде функционалды-деңгейлік тұрғыда түсіндіріледі.
Шығармашылық әрекет- оқушының өз жеке шығармашылық бағытын таңдау
қажеттігін және шығармашылық өнім, нәтиже туғызуға бағытталған
жауапкершілігін қамтитын әрекет.
Танымдық белсенділік - оқушының оқуға, білуге деген ынта-ыкыласының,
құштарлығының ерекше көрінісі.
Тұлғалық даму дегеніміз- қарым-қатынастарды қозғалысқа келтіретін
тұлғалық жетілудің сапалық өзгерістері, тұлғалық ядро. Өзінің өткен
өміріне қатынасы мен болашаққа бағытындағы сапалы өзгерістер тұлғалық
дамуға мүмкіндік береді. Өзін-өзі анықтау- креативтілік қабілетті дамыту
негізі.
Белгілеулер мен қысқартулар
ҚР – Қазақстан Республикасы
ЖОО- жоғары оқу орны
ББД- білім, білік, дағды
К І Р І С П Е
Зерттеу жұмысының көкейкестілігі. Қазақстан өркениетінің дамуы нәтижесінде
білім, ғылым саласында көптеген ғаламдық өзгерістер орын алды. Қазіргі
қоғам талабына сай әлеуметтік бейімділігі жоғары, мәдениетті, ұлттық тәлім-
тәрбие алған, білімі мен біліктерін өмірде пайдалана алатын, жан-жақты
дамыған, білімді, жаңа заманға сай технология түрлерін меңгерген, өз
бетінше ізденетін, шығармашылықпен жұмыс істеуге қабілетті тұлғаларды
қалыптастырып, тәрбиелеу- қазіргі педагог мамандардың міндеті. Сондықтан,
осындай мәселелердің шешімін табуда жас мұғалімдердің шығармашылық және
креативтілік қабылеттерін дамыту жолдарын іздеу мәселесінің маңыздылығы
артып, өзектілігі айқындалып отыр.
Қазақстанның 2030 даму стратегиясы, Білім беру Заңы мен т.б.
нормативтік құжаттарда осы айтылған мәселелерге басты назар аударылған.
Қазақстан Республикасының Білім беру Заңында: қоғам мен мемлекеттің
рухани, әлеуметтік, экономикалық, мәдени дамуы ретінде алынып, оның негізгі
мақсаты- мемлекет, қоғам, жанұя алдында жауапкершілікті сезінетін,
адамгершілігі, мәдениеті жоғары, еркін, ерікті, Заңды және Конституцияны,
өзінің және басқа азаматтардың құқығы мен еркін құрметтеуші, қоғамдық
топтардағы, діни, этникалық, ұлт, әртүрлі нәсілдерді, халықтардың,
адамдардың арасында ынтымақтастыққа және өзара түсінушілікке қабілетті жеке
тұлғаны қалыптастыру делінген [1].
Мемлекетіміздің 2030 жылға дейінгі даму стратегиясы халқымыздың
рухани, ғылыми және креативтілік қабілеті жоғары болған жағдайда ғана
Қазақстанның дамуындағы ұзақ мерзімге межеленген мақсаттарға жетуге
болатындығын анықтап берді. Білімнің айрықша басымдылық алуы қазіргі
қоғамдық прогрестің заңдылықтарынан туындайды. Өресі биік білімдар адамдар
мемлекеттің экономикалық даму деңгейін айқындайды. Адамзат дамуының жаңа
кезеңіне жаңа білім беру жүйесі, жаңа білім беру философиясы және білім
үлгісі сай келуі тиіс. Бұл үшін білім үлгісінің мүмкін болатын даму
бағыттары жөніндегі білім керек [2].
Оқытушы адам баланы оқыту үшін оқыту ғылымын жақсы білуі қажет- деп
Ахмет Байтұрсынов айтқандай, қазіргі ең басты мәселе- өз орнында және бүкіл
техникалық тізбекте технологияның үздіксіз өзгерістеріне бейімделе алатын
оқытушы тұлғасын қалыптастыру. Бұл дегеніміз – білім беру саласында жаңа
идеяларды және жаңаша оқыту технологияларын толық пайдалану. Қазіргі кезде
білім берудің ұлттық үлгісі қалыптасып, ғылымда баланың жеке тұлға ретінде
дамуына бағытталған білім берудің жаңа технологиялары көптеп жүзеге
асырылуда. Кәсіби шеберліктің жоғары түрі шығармашылық еңбек, оқу-тәрбие
үрдісін жаңашылдықпен, өзгеріспен құра білу, яғни инновациялық қызметті
жүзеге асыру. Баланың шығармашылық қабілетін ашу, оны алға қарай дамыту
үшін ең бастысы жағдай жасау. Шығармашылықпен жұмыс істеуге баулу- білім
сапасын арттыру, оқушылардың біліміне, ойлау қабілетіне сай деңгейлеп
оқыту, ғылыми ізденіс, қабілеттерін қалыптастыру ісіне үлкен ықпал етеді.
Оқушыны шығармашылықпен жұмыс істеуге баулу дегеніміз- жеке түлғаның
дарындылығын жетілдіру, креативтілігін дамыту. Оқушыларды шығармашылықпен
жұмыс істеуге баулуда, креативтілігін дамытуда мұғалімнің қызметі маңызды
орын алады
Шығармашылық үрдісті зерттеу XVII-XVIII ғасырларда бастау алды. 30
жылдардан бастап бұл аумақта жаңа әдістерді жүзеге асыру байқалады.
Пайымдау мен кеңестер орны шаруашылық әрекетті жүзеге асыруда шығармашылық
үрдістер, нақты әрекеттер жиынтығын көрсетуге тырысты. Қазіргі кезде
шығармашылық бойынша әдебиеттер ондаған әдістер ұсынады. Осы әдістердің
барлығын екі топқа бөлуге болады:
1) адамның креативті және эвристикалық қабілеттерін күшейтуге
бағытталған;
2) адамның логикалық-талдау әрекетіне бағытталған
Креативтілікті қалыптастыру мәселесінің шығу тарихын зерттеу шығармашылық
қызығушылық мәселелерін шешу тәсілдерін адаптивтік және инновативтік, ал
ойлаудың өзін дивергенттік және конвергенттік деп бөлген Уильям Даффа
(XVIIIғ.) еңбектерімен де байланысты.
Креативтілік сөзі латының creare деген сөзі, ол тудыру, жасау,
шығару дегенді білдіреді. Креативтілік білуге құмарлық және зерттеушілік
мінез-құлықпен қатар жаңа түйсікті іздеу- жаңа бір нәрсені жасау және өз
әрекетін түрлендіруге тілек білдірумен тығыз байланысты.
Ғылыми тұрғыдан алғанда креативтілік әртүрлі теориялық және
эксперименталдық зерттеулерде айқындалатын өте қиын, көпдеңгейлі, ерекше
құбылыс ретінде қарастырылады. Шығармашылық қабілеттердің алғашқы зерттеле
бастауынан біздің заманымызға дейінгі зерттеушілер креативтілік феноменін
әртүрлі концепцияларда түсіндіріп берген. Креативтілікті зерттеумен 3.
Фрейд, К. Роджерс, Дж. Гилфорд, Э. Торренс, Р. Стернберг, Т. Амабайл, А.
Маслоу, Ф. Баррон, Д. Харрингтон, Р. Мэй және т.б. шетелдік ғалымдар
айналысқан.
Орыс ғалымдарының ішінен креативтілік қабылетін В.Н. Дружинин, А.В.
Брушлинский, Д.Б. Богоявленская, С.Л. Рубинштейн, Н.С. Лейтес, Б.Г.
Ананьев, Б.Г. Теплов, К.К. Платонов, А.Г. Ковалев, И.И. Ильясов, Н.Б.
Шумакова, В.И. Панов, М.А. Холодная, В.С. Юркевич, И.В. Калиш, Д. Б.
Богоявленская, A. M. Матюшкин, С. Медник, В. Ф. Вишнякова және тағы басқа
көптеген ғалымдар зерттеген.
Қазақстандық ғалымдар ішінен К.М. Нағымжанова, Н.С. Нұрғазиева, А.Ж.
Аяғанова, А.С. Мұстояпова, Омарова Р.С. , Таубаева Ш.Т. және т.б.
атсалысты.
Осыған қарамастан креативтілік түсінігін шетелдік, ресейлік және
қазақстандық ғылыми зерттеулердің бірінде де нақты анықталған және
бекітілген деп айту қиын.
Креативтілікті зерттеуге арналған барлық зерттеу жұмыстарын екі
бағытқа бөліп қарауға болады. Олардың біріншісін креативтілікті әмбебап
танымдық-шығармашылық қабілет деп қарастыратын тұжырымдамаға арқа сүйеген
зерттеулер құрайды. Танымдық бағыт өкілдері креативтілікті, интеллект,
когнитивтік қабілеттер мен нақты жетістіктерді зерттейді. Бұл бағыт
өкілдері: Дж. Гилфорд, С. Тэйлор, Э. Торренс, С. Медник. Бұл ғалымдардың
жұмыстарында интеллектуалдық таным процестерінің жаңа идеяларды тудырып,
қалыптастыруға әсер ететіні көрсетіледі.
Екінші бағыт өкілдері креативтілікті адамдардың жеке тұлғалық
ерекшеліктері деп қарастырады. Бұл топқа Ф. Баррон, А. Маслоу, Д. Б.
Богоявленская кіреді. Олардың еңбектері шығармашыл тұлғаның портретін
салумен, оған тән жеке мінездемелерді айқындаумен, креативтіліктің жеке
тұлғалық, мотивациялық және әлеуметтік мәдени белгілерін анықтаумен
айналысады [3].
Зерттеу мәселесіне сәйкес шетелдік ғалымдардың еңбектеріндегі жеке
тұлға бойында креативтілікті қалыптастыру мәселелерін зерттеп, саралай
келе, еңбектерде берілген анықтамаларға сәйкес: креативтілік- жаңа тәсіл-
амалдармен жүзеге асырылған шығармашылық ағыны, продуктивтілікке апарар
жол, жаңа өнімдердің пайда болуы, жаңа байланыстарды табу қабілеті, жаңа
қарым-қатынастардың пайда болуы, жаңаны тану мен жасауға ұмтылушылық,
жаңалықтарға жеткізетін ақыл-ой әрекеті деп түсіндіріледі.
Көптеген зерттеулер креативтілікке әр адамда бар психологиялық
креативтілік механизмдер және шығармашылық әлеует қарайды. Бірақ, әр адамда
әр түрлі сан мен сапада кездеседі, сондықтан проблема деңгейі даму сатысына
және байқау мүмкіндіктерін қарастырады. Креативтілік табиғатын ашу
эксперименттік тұрғыдан талдау негіздеріне сүйенеді дей отыра, А.В. Морозов
бірінші топқа жалпы психологиялық және тұжырымдамалық бағыттылықты (С.Л.
Рубинштейн, 1941; К. Дункер, 1965) жатқызады және креативтілік тұлғаның
зияттылық және тұлғалық ерекшеліктерінің кешені, проблеманы өз бетімен
шешетін, жаңа соны идеялардың туындауы және проблеманы қалыптан тыс шешуі
деп бағалайды.Бұл топтағы психологтар шығармашылық психологиясының
әдіснамалық негізін, оның заңдылықтарын және шығармашылық іс - әрекеттің
механизмін зерттейді.
Екінші топты сараланған психологиялық типтегі шығармашылықты
эксперименттік – эмпирикалық зерттеу, тұлғаның шығармашылық іс - әрекетінің
мінездемесі мен қабілеттілігін айқындауға бағыттайды. Креативтілік – жаңа
өнім немесе шығармашылық ойлау нәтижесі (К. Тейлор, В.А. Терехов, О.
Тихомиров) деп көрсетеді. Басқа зерттеулерде шығармашылық процестің
басымдылық нәтижесі жаңаны ойлап табу (А. Арнгейм, А.В. Брушинский). Бұл Р.
Арнгейм еңбектерінен айқын байқалады. Оның пікірінше: шығармашылықты сол
нысанмен бақылауға болмайды, ол өндіретін нәтиже. Креативтілік – ол
білімнің толық ашылуы, эвристикалық іс - әрекет деген атқа ие болады-
дейді.
Креативтілік мінездемесі белгілі бір өнімді немесе кәсіби іс - әрекет
пайда болатын психологиялық белгілер кешенінен тұрады. Дж. Гилфорд әртүрлі
қабілеттерді креативтіліктің бірліктері ретінде қарайды.
Егер креативтілік мәселесін қарым – қатынас арқылы қарастыратын болсақ,
субъект – пән (шығармашылық процесс), сондықтан бұл жерде өнімді ойлау
процесінің зерттелуіне тереңірек тоқталу керек (А.В. Брушлинский, И.П.
Калошина, О.К. Тихомиров).
Жоғарыдағы айтылғандарды ескере келе, креативтілік педагогикалық –
психологиялық тұлғаның категориясы екендігіне дау тудырмайды, креативтілік
анықтамасын нақтылауда даулы жағдайлар кездеседі. Креативтілік дивергентті
ойлау (Дж. Гилфорд, О.К. Тихомиров) жеке зиятты белсенділік (Д.В.
Богоявленская, Л.Б. Ермолаева – Томина) немесе тұлғаның біріктірілген
сапасы (Я.А. Пономорев).
Ғалымдардың әр көзқарасы терең дәлелденген және мойындауды қажет
етеді. Дегенмен, жоғары оқу орындарының кәсіби педагогикасы мен (креативті
андрогогикада) оның сапалық көрсеткіштері мен негізгі байқау деңгейлері
анық емес. Егер креативтілік аталған ұстанымдардың бірімен ғана
айқындалатын болса, оның зерттеу проблемалары ауқымы тарылып, біржақты ғана
қаралар еді. Әсіресе, білім беру жүйесінде тек нәтиже алу ғана емес, оқыту
мен тәрбиелеу процесіндегі шығармашылықты басқару мен ұйымдастыру барысында
тұлғаның шығармашылық әлеуеті және тұтас креативтілік дамуы керек.
Сондықтан да, бүгінгі таңда тұлға категориясы ретінде, креативті оқыту мен
тәрбиелеу мүмкіндіктерін ашу аса маңызды.
Демек, креативтілік ұғымына қатысты ғылымда бар кейбір көзқарастарды
қарастыра келе, олардағы ортақ нәрсе: әрбір адам шығармашылыққа қабілетті,
белгілі бір гипотетикалық қасиеттерге ие деген тұрғыдан түсіну қажеттігі
туындайды. Ал мұғалімнің міндеті осы қасиеттерді дамыту болып табылады.
Сонымен, креативтілік- әрбір жеке тұлғаға тән танымдық қабілеті мен
оның интеллектуалдық, жеке тұлғалық ерекшеліктер кешені және шығармашылық
тұрғыдан өзін-өзі дамыту шарты. Әрбір индивидтің түрлі сан мен сапада
өлшенетін әлеуетін анықтау мақсатында жүргізілген педагогикалық,
психологиялық зерттеулерде олардың шығармашылық, креативтілік деңгейіне
басты назар аударылады.
Жеке тұлғаның дамуының, мәдениаралық алмасулардың, пікірін еркін
білдірудің, жаңашыл жобаларды, шығармашылық ойларды іске асырудың түпқазығы
ретінде Қазақстанда қолайлы орта қалыптасқан. Бұл, өз кезегінде, жас ұлттың
талаптары мен қызығушылығына барынша жауап беретін білім берудің
прогрессивті жүйесін қалыптастырумен анықталады. Осылайша Қазақстанның
қазіргі даму кезеңде білім беру негізгі роль атқарады [4].
Осындай мәселелердің шешімін табу үшін жас мамандардың
креативтілігін дамыту мәселесінің өзектілігі айқындалады.
Сонымен, ғылыми зерттеулерге жасаған талдау ұсынылып отырған
проблеманың педагогика ғылымында күні бүгінге дейін мақсатты түрде жете
қарастырылмағанын дәлелдейді. Осы мәселелердің шешімін іздестіру зерттеу
проблемасын анықтауға және тақырыпты Жас мұғалімдердің креативтілік
мәдениетін арттыру деп атауға негіз болды.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Жас мұғалімдердің креативтік мәдениетін
жетілдіру қажеттігін көрсетіп, оны арттыру жолдарын айқындау.
Зерттеу міндеттері:
1.Зерттеу тақырыптарына сай ғылыми, педагогикалық, психологиялық,
әдіснамалық әдебиеттерді оқып,талдау, сараптама жасау;
2. Зерттеу жұмыстарын жүргізуге қажет әдіс-тәсілдерді белгілеу;
3. Жас мұғалімдерде креативтілік қабылетін қалыптастырудың түрлі формалары
мен дамыту моделін әзірлеу;
4.Жас мұғалімдердің креативтілік мәдениетін диагностикалық анықтау
жұмыстарын өңдеу;
Зерттеу объектісі: мектептің жас мұғалімдер ұжымы
Зерттеу пәні: жас мұғалімдердің креативтілік мәдениетін қалыптастыру
жолдары, формалары.
Зерттеу болжамы. Егер жас мамандардың креативтілігін ЖОО қабырғасында ғана
емес, жұмыс орнында да арттыруға жағдай жасап, өз міндеттерін шектеулі
стандарттар бойынша ғана емес, шығармашылықпен атқаруға мүмкіндік жасалса,
креативті қолайлы орта қалыптастырып, тәжірибелі мамандар тарапынан жас
мұғалімдерге педагогикалық қолдау көрсетілсе онда жас мамандардың кәсіби-
танымдық білімі мен креативтілігін дамыту мүмкіндігі кеңейіп, оқытудың
нәтижелілігі мен тиімділігі арта түседі, өйткені тек креативті ұстаз ғана
рухани өрісі кең, танымдық деңгейі мен кәсіби біліктілігі жоғары, білімді
де білікті, жан-жақты дамыған жеке тұлғаны қалыптастырады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен практикалық маңыздылығы:
1. Жас мұғалімдердің креативтік мәдениетін қалыптастырудың теориялық
негіздері анықталды.
2. Педагогтың креативтік мәдениеті ұғымының мағынасы мен мазмұны
нақтыланды.
3. Жас мұғалімдердің креативтік мәдениетін арттыру әдістемесі мен моделі
дайындалды.
4. Мектеп мұғалімдерінің креативтік мәдениетін қалыптастыруға ұсыныстар
көрсетілді.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері:
1) адамның танымдық қызметінің мәні туралы іргелі философиялық
қағидалармен,
2) құбылыстардың өзара байланыстары мен сабақтастығының логикалық
қағидаларымен,
3) зерттеу мәселесі бойынша жазылған ғылыми-педагогикалық еңбектермен, 4)
кәсіби педагогикалық сапалар мен мұғалімдердің креативтік мәдениетін
арттыру идеяларымен,
5) білім берудің психологиялық-педагогикалық, әдістемелік
тұжырымдамаларымен анықталады.
Зерттеу базасы: Ақмола облысы, Сандықтау ауданы, Балкашино селосының
Балкашино орта мектебі. Зерттеуге орта мектептің жас мұғалімдері: қазақ
тілі мен әдебиеті, математика, география, тарих пәндерінің мұғалімдері,
бастуыш сыныптар мұғалімі мен психолог маман қатысты.
Зерттеу әдістері. Зерттеу мәселесі бойынша психологиялық, педагогикалық
әдебиеттерге талдау жасау, бақылау, сауалнама (Д. Джонсонның мұғалімдерге
арналған сұрақнамасы мен Рензуллидің креативтілікті анықтауға арналған
сұрақнамасы), тест (Е. Торренстің креативтілікті анықтау тесті, С.
Медниктің вербальды креативтілікті диагностикалау тесті, Е. Туниктің
шығармашылық ойлау қабылетін анықтауға арналған тесті), сұхбаттасу мен
әңгімелесу жұмыстарын жүргізу және педагогикалық тәжірибелерді зерттеу және
жүргізу.
Зерттеу мәселесінің қазіргі кезде бағалануы.Зерттеу жұмыстары барысында
оқушылардың креативтілік қабылеті оларға білім беретін мұғалімдердің
креативтілігіне тікелей байланысты екені анықталды. Сондықтан қазіргі заман
талабына сай жеке тұлғаны тәрбиелеу үшін жас мұғалімдердің креативтік
қабылеттерін анықтап, оны жетілдіріп, дамыту өте маңызды.
1 тарау. Қазіргі кезде жас мұғалімдердің креативтілік мәдениетін
арттырудың теориялық-әдіснамалық негіздері
1.1. Креативтілік феноменологиясының педагогика және психология
ғылымдарында дамуы.
Креативтілік білуге құмарлық және зерттеушілік мінез-құлықпен қатар
жаңа түйсікті іздеу- жаңа бір нәрсені жасау және өз әрекетін түрлендіруге
тілек білдірумен тығыз байланысты. Креативтілік сөзі латының creare деген
сөзі, ол тудыру, жасау, шығару дегенді білдіреді. Соған сәйкес креативтік-
дамитын, өзінде шығу мен мақсатты сақтайтын процесс.
Креативтік адам пайда болғаннан бастап болса да, бұл феномен әсіресе
соңғы бесжылдықта ерекше өнерге жатқызылып, тек данышпандыққа тән деп
санап, тылсым күшке теңестірілді.
Креативтіліктің көрқырлылығы ашылды: адам әрекетінің қанша түрі болса,
оның сонша түрі болады, адам табиғаты (дене, психикалық, интеллектуалдық,
әлеуметтік, эмоционалдық және т.б.) қанша алуан болса, сонша аспектісі бар
және олар барлық жас кезеңдері мен барлық мәдениетте болады.
Креативтілік ұғымы мен креативтілікті қалыптастыру мәселесіне
педагогтар, психологтар, ғалым-әдіскерлердің көптеген еңбектері арналған.
Бұл мәселенің қарастырылуы ғасыр қайнарларынан бастау алғандығын
философтардың (Аристотель, Сократ т.б.) еңбектерінен көреміз, олар жаңа
білімді игеруде ой қорытындысының логикалық алгоритмін құру арқылы жетуге
болатынына тоқталады [5].
Қоғам дамуымен, философиялық және психологиялық ғылымдардың дамуымен
креативтілікті қалыптастыру мәселесіне көзқарастар да дамып өзгеріп отырды.
Түрлі психологиялық мектептер креативтілік феноменіне танымдық,
қызығушылық, шығармашылық белсенділік, шығармашылық қабілеттерді зерттеуге
деген өзіндік тәсілдерін ұсынды.
Психология ғылымындағы креативтілік бағытты зерттеуді келесі
шетелдік ғалымдар: Дж.Гилфорд, Э.Г. Юдин, В.Смит, К.Тейлор, Е. Торренс, М.
Розенберг, Э. Эриксон, М.Уоллах, Д. Халперн және т.б. жүргізді. Алайда,
И.М. Верткин, А.Н. Лук, Я.А. Пономарев, Н.Г. Фролов, Э.Г. Юдин, М.Г.
Ярошевскийлердің атап көрсеткеніндей, креативтілікті зерттеу айтарлықтай
нәтижелі болған жоқ.
Креативтілік мәселесіне арналған бүгінгі күні бар теориялық және
эксперименттік зерттеулерді талдау нәтижесінде бұл феноменнің құрылымы мен
мәніне деген бірыңғай түсінік берілмегендігі анықталды, ғалымдар,
зерттеушілер, психологтар мен педагогтар өздерінің зерттеулерінде
креативтілік ұғымына әртүрлі анықтамалар береді [6].
Шетелдік ғалымдардың зерттеулеріндегі креативтіліктің бар
түсініктемелері мен анықтамаларын талдай, жалпылай келе: креативтілік- жаңа
тәсілмен жүзеге асырылған ізденімпаздық ағыны, жаңа байланыстарды табу
қабілеті, жаңа қарым-қатынастардың пайда болуы, жаңа өнімдердің пайда
болуы, жаңаны тану мен жасауға бейімделу, жаңа нәтижелерге жеткізетін ақыл-
ой әрекеті, тәжірибенің жаңа құрылымға тасымалдануы деп түсіндіріледі [7].
Креативтілік тұжырымдамасы әмбебап шығармашылық таным үрдісі ретінде
Дж. Гилфорд еңбегінен кейін кеңінен тарала бастады. Бұл тұжырымдаманың
негізі үшбұрышты модель интеллектінің құрылымын көрсетеді: материал Х,
операциялар Х, нәтиже Х. Дж. Гилфорд ақыл-ой операцияларының екі түрінің
–конвергентті және дивергенттілігі арасындағы айырмашылықтарды ашып
көрсетеді, креативтілік және шығармашылық әлеует табысты шығармашылық
ойлауға негіз болатын қабілеттер мен басқа да белгілердің жиынтығы деп
санайды, ол конвергентті ойлауды қарастыра отырып, креативтілік ұғымын
алғаш рет енгізді. Конвергентті ойлау адамға көптеген міндеттерді шешуде
бір ғана дұрыс шешімін табуға қажетті болады. Дегенмен, нақты шешімі бір
ғана емес, бірнеше болуы да мүмкін, бірақ шешім көптігі шектеулі болады.
Дивергентті ойлау- жаңа ойдың пайда болып, бірақ оны ашу жолдарының болмауы
немесе анықталмауы.
Дж. Гилфорд конвергентті ойлауға қабілетті интеллектімен, яғни жоғары
өлшемді тесттермен (IQ) өлшеу мүмкіндіктерін ашып көрсетеді. Ол дивергентті
ойлауды әр бағыттағы ойлау типіне жатқызады. Бұл ойлаудың түрлі
мәселелерді шешуде әрнұсқалық, ойламаған нәтижелер мен қорытындыларға
әкеледі деп, дивергенция әрекетін қайта жаңару немесе импликация,
шығармашылық қабілет ретінде креативтілік негізі деп түсінген.
Дж. Гилфорд икемділікті шынайылық факторларын дивергентті ойлаудың
негізгі критерийлері деп алып, оның шығармашылық іс-әрекет жасаудағы
бастапқы элементтер болып табылатындығын айтқан. Бұл факторлар
креативтілікті бағалауға қолданылады.
Осылайша, Дж.Гильфорд дарындылықты ашатын ұғымдардың бірі
креативтілікті анықтады. Креативтілік- шығармашылық және адамның
шығармашылық қабілеттерімен тығыз байланысты.
Гилфорд креативті өнімнің 2 түрін айырады: сипап-сезілетін,
мәдениетпен мойындалған және психологиялық, ғұламалар тудыратын емес,
міндетті түрде сезілетін емес, бірақ сонымен қатар айтылған идеялар немесе
ойланған идеялар да болуы мүмкін.
Өз зерттеулеріне сүйене отырып Дж. Гилфорд креативтіліктің төрт маңызды
көрсеткішін береді:
1) төтендік – алыс байланыстарды қамтамасыз ету қабілеттілігі;
2) ерекше бөлек жауап қайтару;
3) семантикалық қабілеттілік – объективті қызметін айқындап, жаңа қолданыс
ұсыну;
4) бейнелердің бейімделу қолайлығы – түрді қолдануға қажетті жаңа
белгілерін байқау үшін стимул өзгерту;
5) семантикалық аяқ астылық қолайлылық - әртүрлі жағдайда әртүрлі идеяларды
ойлап табу.
Кейінірек Дж. Гилфорд креативтіліктің алты параметрін көрсеткен:
1) проблеманы қою және байқау қабілеттілігі;
2) көп идеялар қабілеттілігі;
3) бейімділік – қабілеттілік әр түрлі идеяларды еске алу;
4) төтендік – қабілеттілік дәстүрден тыс жауап беру;
5) нысанды бөлшектер қосып жетілдіру;
6) проблеманы шеше білу қабілеттілігі, яғни талдау мен жинақтау
қабілеттілігі.
Осы теориялық талдау негізінде Дж. Гильфорд қабілеттерді тестілеуде
жасаған бағдарламасы (ARP) өнімді дивергенттік ерекшелігін көрсетеді [8].
Көптеген зерттеушілер креативтілікті анықтауда жеке тұлғаның сапалық
қасиеттері ерекшеліктеріне тоқталады. Е. Торренс бойынша креативтілік-
білім игеруде кездесетін қиындықтарды, кейбір кемшіліктерді шешудегі
қабілеттілік.
Е. Торренс үш факторлы креативтіліктің моделін ұсынады және бұл факторларға
түсінік береді:
- ой ұшқырлығы (продуктивтілігі-өнімділігі);
- икемділік;
- ерекшелік, өзіндік.
Оның пікірінше, креативтілік – бұл арнайы емес, өнімді ойлау, зиятқа,
жеке сипаттарға жүгінетін жалпы қабілет деп түсіндіреді. Ол шығармашылық
процес проблеманы қабылдау, шешім қабылдау, болжамды құру, түрлендіру,
шешімін табумен сипатталады деген.
Бұл тәсілде шығармашылық өлшемі нәтиже сапасы емес, шығармашылық
өнімділікті белсендіріп, жандандыратын сипаттар мен үрдістер ретінде
көрінеді.
Сонымен, Торренс бойынша креативтілік дегеніміз- бұл үрдіс құрамына
енетін кез келген мәселені сезіну, өз білімін қанағат тұтпау, жеткіліксіз
элементтердің жоқтығын сезіну, шешім іздеу, шешім табу кезінде толық емес
жауаптарға болжам құру, осы болжамды тексеру және алдын-ала тексеру, шыққан
нәтижелерді қабылдау [9].
Негізгі креативтік түсінігі ретінде гуманистік мектеп психологтары
(А.Маслоу, К.Роджерс, Э.Фромм) дарындылық-тұлғалық білімнің жетілуі
шығармашылық көрсеткіштері, сапаның нәтижесіне әсер етпейді, керісінше,
үрдістер мен сипаттама көрсеткіштері дарындылықты күшейте түседі деген.
Креативтілік тұлғаның айрықша идеяларды шығару, ойлаудың дәстүрлі
схемаларынан кете алу, проблемалық жағдаяттарды шеше алу қабілеті.
Креативтілік интеллектуалдық қабілеттердің ішінде ерекше тип ретінде
бөлініп шықты. Гуманистік психологтардың көрнекті өкілдерінің бірі А.Маслоу
креативтілік пен өзін-өзі танытудың арақатынасын зерттегенде креативтілік
тұлғаның жетістігін емес, тұлғаның өзін сипаттайды деген. Бұл пікірден
жетістіктер өзін-өзі танытатын тұлғаға қатысты екінші ретті болып көрінеді.
Өзін-өзі танытатын тұлғаға тән батылдық, еркіндік, спонтандылық,
тұтастылық, өзін-өзі қабылдау, айқын ақыл-ой, сана сияқты мінездік
қасиеттер креативтіліктің генерализациялануына әкеледі. Генерализацияланған
креативтілік дегеніміз- тұлға өмір сүретін барлық аумақтарда көрініс
табатын, тұлғаның креативтілік бағдары мен креативтіліктің өзіндік қызмет
етуі. А. Маслоу креативтілікті творчестволық қасиет емес, нағыз
адамгершілік қасиет деп атаған [10].
Э. Фромм креативтілікке былай анықтама береді: креативтілік- таңдану
мен тану кез келген жағдаятқа қабілеттілік және үлкен жаңалықтың ашылуына
өз тәжірибесінде терең қабілеттілікті сезіну.
Дж. Рензулли үш бөлімнен тұратын зерттеуінде:
- таланттылық немесе ортадан жоғары қабілеттілік;
- тапсырманы орындауда жоғарғы қабілеттілік;
- креативтік- тұлға элементтерінің ерекшеліктері мәселені шешудегі жаңа
қарым-қатынас, әр түрлі көзқарастағы мәселелерге жаңа қабілеттілікті
пайдалану болып табылады.
Кеңес психологиясында креативтілік адамның шығармашылық мүмкіндігі
ретінде, адамның әлеуметті маңызды шығармашылықты белсенділік айқындай алу
қабілетін қамтамасыз ететін адамның тұрақты әрі ерекше құралы ретінде
қарастырылады (Н.М. Гнатко).
Осыған орай, шығармашылық және креативтілік түсініктеріне
сипаттама беру үшін: процессуалды – нәтижелі (шығармашылықты айқындау үшін)
және субъективті жүйелеуші (креативтілікті түсіндіру үшін) түсініктері
қолданылады. Қазіргі таңда креативтіліктің өлшемдері ретінде зиятты іс -
әрекеттің құрамдық кешені қарастырылады:
1) уақыт бірлігінде туындаған идеялар саны;
2) сонылық (жалпы қабылданған ұқсас сұрақтарға сирек идеялар құра білу
қабілеті;
3) қабылдағыштық ерекше бөліктерге сезімталдық таныту, бір идеядан
екіншісіне жылдам, әрі икемді түрде ауыса алу);
4) болжамды өңдеуге қабілеттілік;
5) метаморфтылық (өз ойларын айқындауда белгісі бар, байланысқан құралдарды
қолдану) [11].
И.Н. Дубина креативтілік түсінігіне келесілерді жатқызады:
1) Әлеуметтік - мәдени ортаның құрған әсеріне қарамастан субъектінің өз
проблемаларын жаңашылдықпен шеше алу қабілеті (жаңа әдіс, жаңа құрылым,
жаңа шығармашылық бейне және т.б.);
2) Жаңа құрылымдық процесі жаңашыл іс - әрекет пен жаңа идеялардың
туындату процесі);
3) Жаңашыл іс - әрекет өнімдері [12].
Яғни креативтілік, шығармашылық сияқты жаңаны қабылдап, түсіну,
танумен байланысты, жаңа қорытынды немесе соны шешім табу мен оны алу
әдістерін алға қояды.
Креативтілік субъективті – маңызды жаңашылдықты сипаттаса,
шығармашылық – креативтілікті біріктіретін әлеуметтік – мәдени жаңашылдықты
біріктіреді. Яғни, креативтілік шығармашыл тұлғаның дамуындағы ең жоғары
баспалдағы, ал шығармашылық дараланып, аса жоғары шығармашылық деңгейге
көтеріледі.
Д. Богоявленская креативтілікті жеке тұлғаның шығармашылық
дарындылығы ретінде қарастыра келе, шығармашылықты талдау бірлігі-
интеллектуалдық белсенділікті (шығармашыл тұлғаның танымдық және
мотивациялық сипаттарын олардың бірлігінде бейнелеп көрсетеді) және
интеллектуалдық белсенділіктің үш деңгейін: стимулдық-өнімді, эвристикалық
және креативтілік деп ажыратады. Алғашқы деңгейге жеке тұлғаның
интеллектуалдық белсенділігі танымдық ынта және жігерлілікпен жұмыс жасау
барысында да бастапқы берілген тәсіл шеңберінде қалатын адамдар
жатқызылады, олардың іс-әрекеті сыртқы стимулмен анықталады. Эвристикалық
деңгейдегі адамдарға өз іс-әрекетінің құрамы мен құрылымын талдау, түрлі
міндеттерді өзара салыстыру тән, бұл жаңа шешімдерге, ой-қорытындыларға,
жаңалық ашуға жетелейді. Интеллектуалдық белсенділіктің креативтілік
деңгейіндегі адамдар құбылыстардың себептерін түсінуге тырысады, ал бұл өз
кезегінде зерттеудің жаңа мақсаттарына айналады, талдау үрдісін тереңдетеді
[13].
А.В. Морозов, Д.В. Чернилевскийдің пікірінше, әрбір бағыт
жеткілікті дәлелді және толық мойындауға тұрарлық. Алайда, мектептің кәсіби
педагогикасында (креативтілік андрогогикада) оның сапалық көрсеткіштері мен
көрініс беруінің негізгі деңгейлерін анықтау жеткіліксіз. Егер креативтілік
көрсетілген бағыттардың бірі тұрғысынан түсінілсе, онда мәселе мүлде
жалаңданып және біржақты қарастырылады, әсіресе, бұл білім беру мәселесін
нәтижеге жету ретінде ғана емес, сонымен бірге, оқу барысында жеке тұлғаның
шығармашылық әлеуеті, тұтасымен алғанда креативтілік дамитын шығармашылық
оқыту мен тәрбиелеу процесін ұйымдастыру және басқару ретінде қарайтын
педагогикаға қатысты [14].
Міне, сондықтан бүгінде креативтілікті дамыту мүмкіндігін креативті
оқыту мен тәрбиелеу процесіндегі жеке тұлғалық категория ретінде зерттеу
соншалықты қажет болып отыр. Мұндай әдіснамалық тәсіл педагогикадағы
креативтіліктің: ғылым негіздерін тануда бастапқы кезеңінен және қарама-
қайшылық негізіндегі (ішкі және сыртқы) жаңа идеялардың тууынан жеке
тұлғалық нәтижені де, педагогтің шығармашылық кемелдену кезеңіндегі
әлеуметтік мәнді нәтижені де алуға дейінгі барлық іс-әрекет кешенін қарауды
талап етеді.
Көптеген зерттеулерде ғалымдар креативтілік ұғымына анықтама беруде
креативтіліктің бір сипаты ретінде жеке тұлғаның жағдаяттардан шыға білу
қабілеті мен өзіндік мақсатты нақты қоя білу қабілеттілігіне тоқталады.
Л. Ермолаева-Томина шетел зерттеушілерінің тәжірибесін жалпылай келе,
креативтілікті әртүрлі қабілеттердің жиынтығы ретінде анықтайды, қабілеттер
әр адамда жеке-дара әр сапада көрінетініне тоқталып, келесі белгілерін
көрсетеді:
- тәжірибеге ұмтылушылық- жаңа проблемаларға икемді, мәселені шешуге бейім;
- талқылауға икемділік- тапсырманың шегіне шығару;
- ой ұшқырлығы- тез арада, кенеттен шешім шығару тәсілдерін өзгерте алу
қабілеттілігі;
- ойлау ерекшелігінің болуы- өзбеттілік, даралық ерекшелік, ерекше
шешім қабылдау [15].
Креативтілік феноменологиясын толық қарастыру, оны зерттеудің негізгі
эксперименттік тәсілдерін талдауға негізделеді. Жалпы түрде оларды
бағыттылығына сай екі үлкен топқа біріктіруге болады.
Бірінші топқа жалпы психологиялық және тұжырымдамалық бағыттағы
зерттеулерді жатқызуға болады (С.Л. Рубинштейн, К. Дункер, Д.Б.
Богоявленская, Я.А. Пономарев, Т.В. Виноградова және т.б.) Бұл топтағы
психологтар шығармашылық психологиясының әдіснамалық негіздерін, оның
заңдылықтарын және шығармашылық іс-әрекеттің тетіктерін зерттеді.
Екінші топқа тұлғалық сипаттамасы мен шығармашылық қабілетті
анықтауға және сипаттауға бағдарланған эксперименттік-эмпирикалық тұрғыдан
зерттеу жатады [16].
Табиғи ғарыштық бастаулардың кейінгі жоспарға қалдырылуы, білім беру
мазмұнының тереңдігінен адамда қорғаныш механизмдерінің пайда болуы көрініс
берді. Бұл репродуктивті-педагогикалық өркениеттің ішкі ресурстары
таусылып, И.А. Колесникованың пікірінше, алға қарай креативті-педагогикалық
өркениетке қадам жасау қажеттігін көрсетеді.
Креативті-педагогикалық өркениет кезінде суьъект-объект бірлігіндегі
адамзат тәрбиесінің біртұтастығы, инновациялық тәжірибені бағалау мен
талдау арқылы әр индивидті табиғи педагогикалық іс-әрекетке әкеледі. Іс-
шаралар педагогикасы тұрмыстық педагогикасына орын береді. Философиялық
түсініктегі шығармашылық мектеп кезеңі басталады,-дейді В.С. Кукушкин .
Креативтілік- шығармашылық ойлаудың нәтижесі немесе жаңа өнімі деп
қарайтын көзқарасты жақтайтын ғалымдардың пікірталастары жалғасуда. Басқа
зерттеулерде жаңаны жасауда шығармашылық процестің басымдығы байқалады
(В.Н. Пушкин, М. Розенберг, П.М. Якобсон және т.б.). Бұл бағыт креативтілік-
білімнің, әрекеттің және тілектің толық өрістеуі деп есептейтін Р. Арнгейм
еңбектерінде мейлінше айқын көрінеді.
Эвристика проблемасын зерттеу арқылы психолог В.Н. Пушкин: Проблеманы
шешетін психологиялық процес, жаңа стратегияны шығарады, белгілі бір
жаңалық ашылады, атауы табылатын эвристикалық іс - әрекет, - дегенді
айтады [17].
Креативтілік сипаттамалары белгілі бір нәтиже немесе кәсіби іс-
әрекеттерде көрінетін психикалық қасиеттер кешенімен байланысты. Я.А.
Пономарев, Е.Торренс және т.б. креативтілік элементі ретінде түрлі
қабілеттерді бөліп көрсетеді. Олардың пікірінше, негізгі қабілет идеялардың
проекциялану мен генеризациялану мүмкіндігінде көрінеді.
Креативтілікке берілген анықтамаларға талдау жасай келе Р. Холлменн
креативтілік жаңа тәсілмен жүзеге асқан қабылдау ағымы (Маккеллар), жаңа
байланыстар табу қабілеттілігі (Кюби), жаңа қарым – қатынастың пайда болуы
(Роджерс), жаңа шығармашылық негізі пайда болуы (Миррей), жаңалықты жасау,
тануға ұмтылу (Лассуэль), жаңаны дүниеге әкелетін ақыл – ой әрекеті
(Жерар), жаңа ұйымдастыруға тәжірибені трансформациялау (Тейлор) деп
әртүрлі пікірлер айтады.
Креативтіліктің кейбір анықтамалары іс - әрекет нәтижесі, өнім
терминінде жүйеленсе, басқалары – тұлғалық құрал процесінің терминінде
жүйеленеді. Бір автор креативтілікті сирек кездесетін қабілеттің арнайы
түрімен түсіндірсе, екіншісі, барлық дені – сау тұлғалардың белгілі – бір
деңгейде иемденетін жалпы креативті қабілетін назарға алады.
К. Спирмен креативтілікті адамзаттың ойының күші ретінде есептесе,
Симпсон креативті ойлау процесіндегі идеялар қатарының жалпы қабылданған
қатарының бұзылуы ретінде сипаттаған [18].
Психологиялық зерттеулерде креативтілік терминімен мәселені өз
бетінше ілгерілетуге, көркем идеялардың мол санын генеризациялауға және
оларды үлгіден тыс шешуге мүмкіндік беретін индивидтің интеллектуалдық және
жеке тұлғалық ерекшеліктері кешенімен белгіленеді.
Демек, бұдан шығатын тұжырым: креативтілік- ерекше және бірегей
феномен ретінде сипатталатын бұрынғы зерттеулермен салыстырғанда, қазіргі
зерттеулерде креативтілікті әрбір жеке тұлғаға тән индивидтің
интеллектуалдық және жеке тұлғалық ерекшеліктер кешені мен процесі ретінде
қарастыру тенденциясы айқын көрінеді. Бұл креативтілік мәселесіне түрлі
тәсілдерді кез-келген жеке тұлғаға тән нәтиже ретінде, шығармашыл тұлғалар
жететін, объективті әлеуметтік мәнді жаңа нәтиже ретінде, рефлексия мен
субъективтік өзін-өзі бағалау негізіндегі жеке тұлғалық мәнді сапа ретінде
де зерттеліп жатқандығын дәлелдейді.
Көптеген зерттеулер бойынша, креативтілік әрбір жеке тұлғада бар,
бірақ түрлі сан мен сапада болатын психологиялық тетіктерді және
шығармашылық әлеуетті анықтауға басымдылық жасалған.
Креативтілікті қалыптастыру мәселесіне сәйкес жазылған еңбектерді
саралай келе креативтіліктің құрылымдық бөліктерін бөліп көрсетуге болады:
аса сезгіштік, ой ұшқырлығы, жаңаға ұмтылушылық, шығармашылық қабілеттер,
өзіндік ой-пікірлерде тұра білу, өзіне сын көзбен қарау, қисынды ойлау,
жаңаны сезгіштік, күмәншілдік, әр нәрсеге күмән келтіру және т.б.
Креативтілік арқылы адам өмір шындығында өзін-өзі тануға ұмтылып,
ізденеді, өзінің істеріне есеп беріп, кемшіліктеріне сын көзбен қарай
алады.
Жеке тұлғаның креативтілігін, шығармашылық дербестігін қалыптастыру
өте маңызды, күрделі және көп салалы мәселе болып есептеледі. Адам
бойындағы қабілеттерін дамытып, олардың өшуіне жол бермеу адамның рухани
күшін нығайтып, өзін-өзі тануына көмектеседі.
Креативтілікті қалыптастыру шығармашылыққа жетелейтін қабілеттер мен
шығармашылық қызметі сапасын анықтайтын, жаңаны тану мен жасауға,
бейімделуге апаратын әрбір жеке тұлғаға тән интеллектуалдық үрдіс ретінде
сипатталады.
Педагогикада креативтілік проблемасындағы күрт өзгеріс 60-70 жылдары
басталды. Шығармашылықпен жұмыс істейтін педагог-жаңашылдар пайда болды.
Олардың білім берудегі инновациялық жүйесі басылып, радио және теледидар
бойынша жаңа әдістері насихаттала бастады. Жаңашылдық нәтижелері тек
педагогтарды ғана емес, білім мен тәрбиедегі шығармашылықтың психологиялық
ерекшеліктері мен педагогикалық психологиядағы шығармашылық әрекет
механизмдерін оқып-үйрене бастаған психологтарды да қызықтыра бастады (В.В.
Давыдов, И.А. Зимняя, Н.В. Кузьмина, Я.А. Пономарев, А.М. Матюшкин, В.В.
Рубцов, Д.И. Фельдштейн және басқалар) [19].
Креативтілікті зерттеуге жасалған теориялық талдау олардың кәсіби
андрогогикадағы жүзеге асуының жалпы заңдылықтары мен ерекшеліктерін
анықтауға мүмкіндік берді. Креативтілік- жеке тұлғалық-құндылық жасаушы
категория ретінде адами руханилықтың бөлінбес қыры және жеке тұлғаның
шығармашылық тұрғыдан өзін-өзі дамыту шарты бола отырып, оның өзін-өзі
өзектендіруінің мәнді өзегі болып табылады, жеке тұлғадағы бар білімдердің
көптүрлілігінен қаншалықты көрінсе (ережелер мен заңдарда көрінетін
әлеуметтік бекітілген стереотиптер ретінде), мәселені қабылдағыштығымен,
сезімталдығымен, жаңа идеяларға қажет және жаңаны жасау мақсатында
тұрақталған стереотиптерді бұза алатындығымен немесе өзгертуге
бейімділігімен, өмірлік мәселелердің ерекше, күтпеген шешімдерін табуымен
көрінеді.
Жоғарыда айтылғандарды түйіндей келе: креативтілік табиғаты мен
мәніне, оның дамуының ішкі және сыртқы факторларына қатысты педагогика мен
психологияда қалыптасқан көзқарастар қарастырылып, креативтіліктің құрылымы
мен мазмұны туралы сұраққа деген түрлі тәсілдерге талдау жасау нәтижесінде
креативтілікке анықтама береміз.
Креативтілік дегеніміз рухани құндылықтарды жасаушы және жеке
тұлғаның шығармашылық тұрғыдан өзін-өзі дамыту шарты бола отырып, рефлексия
мен субъективтілік өзін-өзі бағалау негізінде жаңа нәтижелерге жетуде
шығармашылық қабілеттігінен көрінетін сапалық қасиет. Тұлғаның айрықша
идеяларды шығару, ойлаудың дәстүрлі схемаларынан кете алу, проблемалық
жағдаяттарды шеше алу қабілеті.
Креативтілік адамның рухани және тұлғаның шығармашылық өзіндік даму
шартының ажырамас бөлігі болатын бағалы тұлғалық саналы категориясы. Ол
оның өзіндік көкейтестілігінің айтарлықтай резерві болып табылады.
Креативтілік тұлғаның білімнің жан-жақтылығымен емес, қабылдау, мәселелерге
сезімталдығы, жаңа идеяларды қабылдауға икемділігі мен жаңаны құру
мақсатында тұрақтап қалған стереотиптерді өзгертіп, өмірлік проблемалардың
күтпеген және кездейсоқ шешімін табумен айқындалады.
Педагогикада креативтілікті зерттеу оның тұлғалы категориясы ретінде
өздік білімін көтеру мен шығармашылық тұлғаның дамуына жету мақсатында
оқыту және тәрбиелеудің шығармашылық процесті тиімді ұйымдастыру мен
басқару формаларын табуға мүмкіндік береді. практикалық аспектідегі ғылыми
зерттеулерді жүзеге асыру мазмұнды түрде инновациялық практикада
қорытылатын білім беру мен тәрбиелеу процесін модельдеуден көрінеді.
Тұлғаның креативтілік потенциалы саналы іс-әрекетте дамитын болғандықтан
білім беру әрекетінде тұлғаның креативті процеске тиімді кірісуіне жағдай
туғызу керек. Шығармашылық дара тұлғаның саналы және бейсаналы ұғымдары
қалыптасатын креативті процесті үздік ұйымдастыру мен реттеуде қиыншылық
туғызады.
Зерттеу көрсеткендей креативтіліктің дамуының саналы диалектикалық
процесіне тұлғалық жүйедегі сана және бейсана ұғымдары жатады. Креативтілік
тұлғаның саналы және бейсаналы феномендарының психикасын зерттеу өзін-өзі
тану мен өзіндік сана сатыларын айқындау қажеттіліктеріне әкеліп соғады.
Философтар мен психологтардың анықтамасы бойынша саналылық тұлғаның
қоршаған орта, адамдар және өзі туралы әлеуметтік маңызды меңгерген саналы
білім көлемі. Олар интериоризация мен экстериоризациядан кейін вербальды
және вербальды емес әдістер, символдар, эмоционалдық көркемдік образдар
көмегімен әлеуметтік және жеке тәжірибесі арқылы қорытындыланып, басқа
адамдарға жеткізіледі. Біз саналы түрде қабылдайтын мидағы оқиғалар мидың
тілдік жүйесімен өңделетін оқиға болып табылады.
Сананың пайда болуы ішкі процестердің интериоризациясы мен өзін-өзі
тануының пайда болуына әкеліп соғатын ой және вербальды диалогтар мен
коммуникативті процестермен байланысты. Өзін-өзі тануды психологтар санамен
генетикалық және функционалды байланыстағы тұлғаның орталық қалыптасуының
бірі ретінде қарастырады (Б.Г. Ананьев, С.Л. Рубинштейн, А.Г. Спиркин).
Сана әлеуметтік орта мен психиканың жоғарғы ықпалдық формасы. Сананың
деңгейі интеллектуалдық дамудан, дара ақпараттық тәжірибеден және өзін-өзі
танып білуге деген қабілеттіліктеріне байланысты. Түскен ақпарат санада
өңделеді және тұлғаның интеллектуалдық тәжірибе, ойлау, дүниетану және
саналылығының негізі болып табылады [20].
Тұлғаның креативтілігі мен шығармашылық ойлауын психологиялық тұрғыдан
зерттеу олардың шығармашылық ерекшелігінің ғылыми-психологиялық әдістерін
табуымен байланысты болды. Ойлау механизмдерін зерттеу проблемалар мен
міндеттерді шешу материалдарымен өткізілді. Бұлай істеу абстракцияның
сәйкес жүйесін құрастырып, шығармашылық ойлаудың өнімділігін айқындауды
талап етеді.
1914 жылы психолог О. Кюльпені тұлға санасындағы ойлау процестері, ал
О. Зельцті тұлғаның интеллектуалдық аспекті қызықтыра бастады. Сол кездің
өзінде-ақ өнімді ойлау психологиясына интеллектуалдық бағдар пайда болды.
С.Л. Рубинштейн атап көрсеткендей, бұл мектептің шығармашылық сипаты
интеллектуалдық интуициямен ерекшеленді.
Зерттеудің тағы бір тармағы ойлау проблемаларына тұлғалық бағдар тұрғысынан
дамыды. Б.В. Зейгарник, А.Р. Лурия, Ю.А. Самарин, Б.М. Теплов еңбектерінде
ақыл-ойдың тұлғалық ерекшеліктері сипатталған.
Ойлауды зерттеп, білудің жолдары мен принциптерін таба отырып, С.Л.
Рубинштейн зерттеу процесін тереңдету және тұлғалық аспектсін енгізу
қажеттілігін баса көрсеткен
Ойлау саласындағы психология-педагогикалық зерттеулерді талдай отырып,
олардың тұлғалық шарттарының әртүрлі аспектілерін айқындауға болады:
даралық-жіктеу айырмашылықтары, креативтілік қасиеттері, шығармашылық
белсенділігі, бағыттылық, жинақылығы, қайраттылығы, түрткілік және
эмоционалдық факторлар [21].
Шығармашылық ойлауды танып-білудегі әртүрлі бағыттарды саралай отырып,
ойлау әрекетінің танымдық жоспарын айқындап алу керек. Әлеуметтік орта
танымдық сферамен тығыз байланысты санаға әсер етеді. Санада өндірілген
ақпараттық, тұлғалық маңызды тәжірибе санасыздық, бейсаналылық, санадан тыс
деңгейлерінде сақталады.
Бейсаналылық және санасыздық процестерін танып-білмей, шығармашылық
тұлғаның дамуы мен креативтілікті тану жолдарын анықтау мүмкін емес.
Интуитивті фазадағы шығармашылық кездейсоқ, басқарылмайды, аяқ астынан
туындайды. Шығармашылық пен аяқ астылықтың өзара байланысын Ф. Ницше ішкі
себептермен пайда болған, сыртқы әсермен болмаған, яғни аяқ астылықты
шығармашылықтың қозғаушы күші деп қарастырған. Бұл себепті зерттеу
байланысымен ықпалдаспайды, сондықтан кездейсоқ болып табылады: Мен
кездейсоқтық арасындағы шығармашылық бастауын, белсенді күшті аштым: оқиға
шығармашылық импульстардың қақтығысуы, - дейді Ф. Ницше.
Мидың әрекетінің санасыздық процестерін зерттей отырып, П.В. Симонов
бір-бірінен айырмашылықтарымен ерекшеленетін үш құбылысты атап көрсетті.
Бірінші топ – санасыздық;
Екінші топ – бейсана сферасы;
Үшінші топ – санадан тыс [22].
Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігінің
Педагогика және психология бөлімінде КРЕАТИВТІЛІК (лат. Creatio - жасау)
– адамның шығармашылық дарын деңгейі шығармашылық қабілеті деп көрсетіледі.
Философиялық сөздік креативтілік – Creatio – ойлап табу, жасап шығару.
Ойлап табу қабілеттілігі, проблема мен жағдаятты жаңа өзгеше көзқараспен
қарайтын шығармашылық қабілет. Шығармашылық тұлға үшін қиял мен эмпатияның
даму қабілеттілігі сипатталады, яғни өзінің менің, идентификациялау
қиялдағы мен, мен – кейіпкер, образ, өзін - өзі сендіру. Олардың ақыл ой
стратегиясы – мысалы аналогия пайдаланады, кейіптеу, оппозиция мен теріске
шығару осы жерден шығармашылық ойлауды екі бетке Менді ақыл ойды айтады
[23].
Зерттеулер шығармашылық тұлғаға тек когнитивтіліктің жоғары деңгейі
ғана емес, мотивациялық белсенділік те жататынын дәлелдейді. . Олар
автономиялыққа, тәуелсіздікке, өзін-өзі, аз зерттелген немесе қызу
проблемаларға ұмтылады. Белгілі білім немесе өнер түрлерін қалыптастыруға
жалпы қабылданған дүниеге жаңалық жасау үшін талпынады..
Сонымен қатар, сынға шыдамдылық, сонылық, екі ұштылық, контексті
көпшілігіне артықшылық береді.
Шығармашылық қабілет тұлғаның ойлау қабілетінен олардың еңбек
әрекетінен, өнер туындыларынан және материалдық жан дүние әрекетінен
көрінеді.
Креативті ұстанымның белгілерінің бірі - креативті ойлау. Біз іштен және
сырттан қиялымызға әсер еткенде ойлаймыз; біз ойлағанда, жоспарлағанда,
сезімімізді білдіргіміз келгенде ойлаймыз; біз проблеманы шешуге
тырысқанда, ойластырылғанды қайта қарастырғанда ойланамыз. Мұның барлығы
креативті ойлау, полюстері логика және қиял болатын белсенділік,
тұлғаішілік және тұлғааралық қатынастың қорытындысы. Бұл белгілі бір
талапқа жауап қайыру, яғни қабылдаудың обьективті анықтамасы. Осы процесті
біз тепе-теңдік ретінде көрсетуімізге болады. Креативті ойлау полюстерді
тепе-теңдікте ұстайды және қарама-қарсы көрінетін бірліктерді қосады.
Балаларды бақылай отырып, біздің аңғаратынымыз, олар көбінесе біз олардан
күтетін жауаптар береді. Олар тек өздерінің жауаптарының дұрыс екеніне
толық сенімді болғанда ғана айтады. Бірақ барлық жаңа креативтілік
анықталмаған, ақылды және тапқыр мәртебесіндегі бала, креативті болудан
қашады, себебі өз беделін жоғалтып алудан қорқады. Ал мұндай жағдай
механикалық, конформистикалық ойлауға әкеледі. Бұл тұрақтылық, сонымен
қатар жалықтыруды туғызады. Механикалық ойлау креативті ойлаудың ең үлкен
қатері, яғни ол жаңаны сезініп, ашу мүмкіншілігін жояды. Келесі қатер алдын-
ала айтылған сын болуы мүмкін. Көбінесе ерекше, дұрыс келмейтін
байланыстыру шығармашылық ойлауға негіз болады, ал ерте айтылған сын жаңа
дамуды тұншықтырады. Шығармашылық процесс шығармашылық емес процестен
қорытынды нәтижелеріне байланысты ажыратылады.
ХХ ғасырдың соңғы үш жылдығы шығармашылық проблемаларын зерттеп,
тануда өнімді болып отыр. Бұл зерттеулердің ерекшеліктерінің бірі –
шығармашылық феноменінің басымдылығы. Сонымен қатар, терминологиялық
аппарат жетілдіріле бастады. шығармашылық, шығармашылық потенциал,
шығармашылық қабілеттер, шығармашылық процесс, шығармашылық ойлау,
шығармашылық тұлға, шығармашылық әрекет тағы басқа терминдерге талдау
жасалып, олардың қолдану аясы, жіктелуі негізделе бастады.
Шығармашылық проблемасына әрекетті түрлендіру арқылы қарастыру тиімді бола
бастады. Бұрыннан белгілі ғылыми, техникалық, әдеби, музыкалық, көркемділік
шығармашылыққа ойын, оқыту, коммуникативті, жағдаяттық, әскери, басқару
тағы басқа шығармашылық түрлері қосылды.
Шығармашылық жалпыламалық сипатта бола ма, ол неден көрінеді? - сұрағына
жауап іздеген қазіргі заман зерттеушілерінің педагогикалық әрекетке
көзқарастарын қарастырайық.
Л.И. Беляеваның пікірінше, педагогикалық әрекет ұғымы педагогиканың
негізгі категорияларының арасынан лайықты орын алған жоқ.
М.М. Поташниктің ойынша: педагогикалық еңбектің шығармашылықсыз болуы
мүмкін емес, олай болмайды да, өйткені, қайталанбас балалар, түрлі
жағдайлар, оқытушы тұлғасы және кез-келген педагогикалық шешім үнемі осы
ерекше факторлардан туындайды. Балалармен жұмыс істеп жүрген мұғалімдер осы
ерекшеліктерді ескермесе, оның әрекеті педагогикалық еңбектен тысқары
жатыр деген сөз. Ғылым және өнер қортпасынан туындаған педагогикалық әрекет
шығармашылықты туындатады.
Педагогикалық әрекетті шығармашылық ұстаным жағынан қарастыра отырып,
М.М. Поташник оның практикалық тұрғыдан іске асатынына назар аударады:
проблемаларды үлгіден тыс шешу бағдары; жаңа формалар, әдістер мен
тәсілдерді дайындап, сонылылықпен үйлестіру; тәжірибені тиімді түрде
пайдалана білу; жетілдіру, тиімділік, білетіндерін жаңа міндеттерге сәйкес
жетілдіру; жоғары дамыған интуицияны сәттілікпен қолдана білу; бір
проблеманың шешімін әртүрлі тәсілмен шеше білу жолдарын таба білу;
әдістемелік ұсыныстарды, теориялық білімді нақты педагогикалық әрекетте
қолдана білу және тағы басқа [24].
Педагогикалық шығармашылық және педагогикалық шеберлік ұғымдарын
талдай отырып, ғалым олардың мағыналары жағынан ұқсастығын атап көрсетеді.
Шебер деп өз мамандығын терең игерген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Нормативтік сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
Белгілеулер мен
қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...5
Кіріспе ... .6
1. Қазіргі кезде жас мұғалімдердің креативтілік мәдениетін арттырудың
теориялық-әдіснамалық негіздері
1.1 Креативтілік феноменологиясының педагогика және психология
ғылымдарында
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .12
1.2 Жас мұғалімдерде креативтік қабілеттерін арттыру моделін жүзеге асыруда
технологизацияның
маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..37
1.3 Жас мұғалімдердің дивергенттік ойлау қабілетін дамыту және оларды
педагогикалық қолдау
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..56
2. Жас мұғалімдердің креативтілік мәдениетін диагностикалау жолдары
2.1 Жас мұғалімдердің креативтілігін диагностикалау әдістері
... ... ... ... ... .65
2.2 Мұғалімдердің креативтілік қабілеттерін арттырудың басқа
тәсілдері ... 85
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .90
Қолданылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...93
Нормативтік сілтемелер
[1] Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 27 шілдедегі № 319-III ЗРК Білім
туралы Заңы
[2] Қазақстан Республикасындағы білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға
арналған мемлекеттік бағдарламасы. Астана 2010.
[4] Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрінің 2008 жылғы 23
қаңтардағы № 26 бұйрығымен бекітілген, ҚР МЖМБС 5.04.019-2008 Қазақстан
Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты. Жоғары
білім. Бакалавриат. Негізгі ережелер
[27] Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 2 наурыздағы № 195
қаулысымен бекітілген Жоғары кәсіптік білімнің білім беру бағдарламаларын
іске асырушы ұйымдар кызметінің типтік ережелері
Анықтамалар
Креативтілік рухани құндылықтарды жасаушы және жеке тұлғаның
шығармашылық тұрғыдан өзін-өзі дамыту шарты бола отырып, рефлексия мен
субъективтілік өзін-өзі бағалау негізінде жаңа нәтижелерге жетуде
шығармашылық қабілеттігінен көрінетін сапалық қасиет. Тұлғаның айрықша
идеяларды шығару, ойлаудың дәстүрлі схемаларынан кете алу, проблемалық
жағдаяттарды шеше алу қабілеті.
Креативтілік жеке тұлғалық-құндылық жасаушы категория ретінде адами
руханилықтың бөлінбес қыры және жеке тұлғаның шығармашылық тұрғыдан өзін-
өзі дамыту шарты бола отырып, оның өзін-өзі өзектендіруінің мәнді өзегі
болып табылады, жеке тұлғадағы бар білімдердің көптүрлілігінен қаншалықты
көрінсе (ережелер мен заңдарда көрінетін әлеуметтік бекітілген стереотиптер
ретінде), мәселені қабылдағыштығымен, сезімталдығымен, жаңа идеяларға қажет
және жаңаны жасау мақсатында тұрақталған стереотиптерді бұза алатындығымен
немесе өзгертуге бейімділігімен, өмірлік мәселелердің ерекше, күтпеген
шешімдерін табуымен көрінеді.
Креативтік мәдениет- жас мұғалімдердің әлеуметтік, әрекеттік және
шығармашылық мәнін креативтік мәдениет ретінде анықтау қасиеті. Креативтік
мәдениет қалыптастыру үрдісін құру мен жүзеге асыруда тұлғаға оның мақсаты,
субъектісі, нәтижесі және осы үрдіс тиімділігінің басты өлшемі ретінде
бағдар алуда тұлғалық тұрғы басшылыққа алынады. Аталмыш тұрғы негізінде
дамыту, жетілдіру үрдістері тұлғаның шығармашылық қалыптасуы, өзіндік
жетілуіне жағдай жасауы үшін қажет болады
Интеллект сана мазмұнының ерекше формасы ретінде феномендік тұрғыда
түсіндіріледі. Ол қоршаған орта талаптарымен, табиғи жағдайлармен өзара
әрекетке түсетін бейімделу ретінде генетикалық тұрғыда қарастырылып,
әлеуметтену үрдісі, сондай-ақ тұтастай мәдениеттің әсері ретінде әлеуметтік-
мәдени тұрғыда түсіндіріледі. Интеллект мақсатқа бағытталған оқыту өнімі
ретінде білім беру тұрғысында, ақпараттарды өңдеудің қарапайым
үрдістерінің жиынтығы ретінде ақпараттық тұрғыда, түрлі деңгейдегі таным
үрдістерінің жүйесі ретінде функционалды-деңгейлік тұрғыда түсіндіріледі.
Шығармашылық әрекет- оқушының өз жеке шығармашылық бағытын таңдау
қажеттігін және шығармашылық өнім, нәтиже туғызуға бағытталған
жауапкершілігін қамтитын әрекет.
Танымдық белсенділік - оқушының оқуға, білуге деген ынта-ыкыласының,
құштарлығының ерекше көрінісі.
Тұлғалық даму дегеніміз- қарым-қатынастарды қозғалысқа келтіретін
тұлғалық жетілудің сапалық өзгерістері, тұлғалық ядро. Өзінің өткен
өміріне қатынасы мен болашаққа бағытындағы сапалы өзгерістер тұлғалық
дамуға мүмкіндік береді. Өзін-өзі анықтау- креативтілік қабілетті дамыту
негізі.
Белгілеулер мен қысқартулар
ҚР – Қазақстан Республикасы
ЖОО- жоғары оқу орны
ББД- білім, білік, дағды
К І Р І С П Е
Зерттеу жұмысының көкейкестілігі. Қазақстан өркениетінің дамуы нәтижесінде
білім, ғылым саласында көптеген ғаламдық өзгерістер орын алды. Қазіргі
қоғам талабына сай әлеуметтік бейімділігі жоғары, мәдениетті, ұлттық тәлім-
тәрбие алған, білімі мен біліктерін өмірде пайдалана алатын, жан-жақты
дамыған, білімді, жаңа заманға сай технология түрлерін меңгерген, өз
бетінше ізденетін, шығармашылықпен жұмыс істеуге қабілетті тұлғаларды
қалыптастырып, тәрбиелеу- қазіргі педагог мамандардың міндеті. Сондықтан,
осындай мәселелердің шешімін табуда жас мұғалімдердің шығармашылық және
креативтілік қабылеттерін дамыту жолдарын іздеу мәселесінің маңыздылығы
артып, өзектілігі айқындалып отыр.
Қазақстанның 2030 даму стратегиясы, Білім беру Заңы мен т.б.
нормативтік құжаттарда осы айтылған мәселелерге басты назар аударылған.
Қазақстан Республикасының Білім беру Заңында: қоғам мен мемлекеттің
рухани, әлеуметтік, экономикалық, мәдени дамуы ретінде алынып, оның негізгі
мақсаты- мемлекет, қоғам, жанұя алдында жауапкершілікті сезінетін,
адамгершілігі, мәдениеті жоғары, еркін, ерікті, Заңды және Конституцияны,
өзінің және басқа азаматтардың құқығы мен еркін құрметтеуші, қоғамдық
топтардағы, діни, этникалық, ұлт, әртүрлі нәсілдерді, халықтардың,
адамдардың арасында ынтымақтастыққа және өзара түсінушілікке қабілетті жеке
тұлғаны қалыптастыру делінген [1].
Мемлекетіміздің 2030 жылға дейінгі даму стратегиясы халқымыздың
рухани, ғылыми және креативтілік қабілеті жоғары болған жағдайда ғана
Қазақстанның дамуындағы ұзақ мерзімге межеленген мақсаттарға жетуге
болатындығын анықтап берді. Білімнің айрықша басымдылық алуы қазіргі
қоғамдық прогрестің заңдылықтарынан туындайды. Өресі биік білімдар адамдар
мемлекеттің экономикалық даму деңгейін айқындайды. Адамзат дамуының жаңа
кезеңіне жаңа білім беру жүйесі, жаңа білім беру философиясы және білім
үлгісі сай келуі тиіс. Бұл үшін білім үлгісінің мүмкін болатын даму
бағыттары жөніндегі білім керек [2].
Оқытушы адам баланы оқыту үшін оқыту ғылымын жақсы білуі қажет- деп
Ахмет Байтұрсынов айтқандай, қазіргі ең басты мәселе- өз орнында және бүкіл
техникалық тізбекте технологияның үздіксіз өзгерістеріне бейімделе алатын
оқытушы тұлғасын қалыптастыру. Бұл дегеніміз – білім беру саласында жаңа
идеяларды және жаңаша оқыту технологияларын толық пайдалану. Қазіргі кезде
білім берудің ұлттық үлгісі қалыптасып, ғылымда баланың жеке тұлға ретінде
дамуына бағытталған білім берудің жаңа технологиялары көптеп жүзеге
асырылуда. Кәсіби шеберліктің жоғары түрі шығармашылық еңбек, оқу-тәрбие
үрдісін жаңашылдықпен, өзгеріспен құра білу, яғни инновациялық қызметті
жүзеге асыру. Баланың шығармашылық қабілетін ашу, оны алға қарай дамыту
үшін ең бастысы жағдай жасау. Шығармашылықпен жұмыс істеуге баулу- білім
сапасын арттыру, оқушылардың біліміне, ойлау қабілетіне сай деңгейлеп
оқыту, ғылыми ізденіс, қабілеттерін қалыптастыру ісіне үлкен ықпал етеді.
Оқушыны шығармашылықпен жұмыс істеуге баулу дегеніміз- жеке түлғаның
дарындылығын жетілдіру, креативтілігін дамыту. Оқушыларды шығармашылықпен
жұмыс істеуге баулуда, креативтілігін дамытуда мұғалімнің қызметі маңызды
орын алады
Шығармашылық үрдісті зерттеу XVII-XVIII ғасырларда бастау алды. 30
жылдардан бастап бұл аумақта жаңа әдістерді жүзеге асыру байқалады.
Пайымдау мен кеңестер орны шаруашылық әрекетті жүзеге асыруда шығармашылық
үрдістер, нақты әрекеттер жиынтығын көрсетуге тырысты. Қазіргі кезде
шығармашылық бойынша әдебиеттер ондаған әдістер ұсынады. Осы әдістердің
барлығын екі топқа бөлуге болады:
1) адамның креативті және эвристикалық қабілеттерін күшейтуге
бағытталған;
2) адамның логикалық-талдау әрекетіне бағытталған
Креативтілікті қалыптастыру мәселесінің шығу тарихын зерттеу шығармашылық
қызығушылық мәселелерін шешу тәсілдерін адаптивтік және инновативтік, ал
ойлаудың өзін дивергенттік және конвергенттік деп бөлген Уильям Даффа
(XVIIIғ.) еңбектерімен де байланысты.
Креативтілік сөзі латының creare деген сөзі, ол тудыру, жасау,
шығару дегенді білдіреді. Креативтілік білуге құмарлық және зерттеушілік
мінез-құлықпен қатар жаңа түйсікті іздеу- жаңа бір нәрсені жасау және өз
әрекетін түрлендіруге тілек білдірумен тығыз байланысты.
Ғылыми тұрғыдан алғанда креативтілік әртүрлі теориялық және
эксперименталдық зерттеулерде айқындалатын өте қиын, көпдеңгейлі, ерекше
құбылыс ретінде қарастырылады. Шығармашылық қабілеттердің алғашқы зерттеле
бастауынан біздің заманымызға дейінгі зерттеушілер креативтілік феноменін
әртүрлі концепцияларда түсіндіріп берген. Креативтілікті зерттеумен 3.
Фрейд, К. Роджерс, Дж. Гилфорд, Э. Торренс, Р. Стернберг, Т. Амабайл, А.
Маслоу, Ф. Баррон, Д. Харрингтон, Р. Мэй және т.б. шетелдік ғалымдар
айналысқан.
Орыс ғалымдарының ішінен креативтілік қабылетін В.Н. Дружинин, А.В.
Брушлинский, Д.Б. Богоявленская, С.Л. Рубинштейн, Н.С. Лейтес, Б.Г.
Ананьев, Б.Г. Теплов, К.К. Платонов, А.Г. Ковалев, И.И. Ильясов, Н.Б.
Шумакова, В.И. Панов, М.А. Холодная, В.С. Юркевич, И.В. Калиш, Д. Б.
Богоявленская, A. M. Матюшкин, С. Медник, В. Ф. Вишнякова және тағы басқа
көптеген ғалымдар зерттеген.
Қазақстандық ғалымдар ішінен К.М. Нағымжанова, Н.С. Нұрғазиева, А.Ж.
Аяғанова, А.С. Мұстояпова, Омарова Р.С. , Таубаева Ш.Т. және т.б.
атсалысты.
Осыған қарамастан креативтілік түсінігін шетелдік, ресейлік және
қазақстандық ғылыми зерттеулердің бірінде де нақты анықталған және
бекітілген деп айту қиын.
Креативтілікті зерттеуге арналған барлық зерттеу жұмыстарын екі
бағытқа бөліп қарауға болады. Олардың біріншісін креативтілікті әмбебап
танымдық-шығармашылық қабілет деп қарастыратын тұжырымдамаға арқа сүйеген
зерттеулер құрайды. Танымдық бағыт өкілдері креативтілікті, интеллект,
когнитивтік қабілеттер мен нақты жетістіктерді зерттейді. Бұл бағыт
өкілдері: Дж. Гилфорд, С. Тэйлор, Э. Торренс, С. Медник. Бұл ғалымдардың
жұмыстарында интеллектуалдық таным процестерінің жаңа идеяларды тудырып,
қалыптастыруға әсер ететіні көрсетіледі.
Екінші бағыт өкілдері креативтілікті адамдардың жеке тұлғалық
ерекшеліктері деп қарастырады. Бұл топқа Ф. Баррон, А. Маслоу, Д. Б.
Богоявленская кіреді. Олардың еңбектері шығармашыл тұлғаның портретін
салумен, оған тән жеке мінездемелерді айқындаумен, креативтіліктің жеке
тұлғалық, мотивациялық және әлеуметтік мәдени белгілерін анықтаумен
айналысады [3].
Зерттеу мәселесіне сәйкес шетелдік ғалымдардың еңбектеріндегі жеке
тұлға бойында креативтілікті қалыптастыру мәселелерін зерттеп, саралай
келе, еңбектерде берілген анықтамаларға сәйкес: креативтілік- жаңа тәсіл-
амалдармен жүзеге асырылған шығармашылық ағыны, продуктивтілікке апарар
жол, жаңа өнімдердің пайда болуы, жаңа байланыстарды табу қабілеті, жаңа
қарым-қатынастардың пайда болуы, жаңаны тану мен жасауға ұмтылушылық,
жаңалықтарға жеткізетін ақыл-ой әрекеті деп түсіндіріледі.
Көптеген зерттеулер креативтілікке әр адамда бар психологиялық
креативтілік механизмдер және шығармашылық әлеует қарайды. Бірақ, әр адамда
әр түрлі сан мен сапада кездеседі, сондықтан проблема деңгейі даму сатысына
және байқау мүмкіндіктерін қарастырады. Креативтілік табиғатын ашу
эксперименттік тұрғыдан талдау негіздеріне сүйенеді дей отыра, А.В. Морозов
бірінші топқа жалпы психологиялық және тұжырымдамалық бағыттылықты (С.Л.
Рубинштейн, 1941; К. Дункер, 1965) жатқызады және креативтілік тұлғаның
зияттылық және тұлғалық ерекшеліктерінің кешені, проблеманы өз бетімен
шешетін, жаңа соны идеялардың туындауы және проблеманы қалыптан тыс шешуі
деп бағалайды.Бұл топтағы психологтар шығармашылық психологиясының
әдіснамалық негізін, оның заңдылықтарын және шығармашылық іс - әрекеттің
механизмін зерттейді.
Екінші топты сараланған психологиялық типтегі шығармашылықты
эксперименттік – эмпирикалық зерттеу, тұлғаның шығармашылық іс - әрекетінің
мінездемесі мен қабілеттілігін айқындауға бағыттайды. Креативтілік – жаңа
өнім немесе шығармашылық ойлау нәтижесі (К. Тейлор, В.А. Терехов, О.
Тихомиров) деп көрсетеді. Басқа зерттеулерде шығармашылық процестің
басымдылық нәтижесі жаңаны ойлап табу (А. Арнгейм, А.В. Брушинский). Бұл Р.
Арнгейм еңбектерінен айқын байқалады. Оның пікірінше: шығармашылықты сол
нысанмен бақылауға болмайды, ол өндіретін нәтиже. Креативтілік – ол
білімнің толық ашылуы, эвристикалық іс - әрекет деген атқа ие болады-
дейді.
Креативтілік мінездемесі белгілі бір өнімді немесе кәсіби іс - әрекет
пайда болатын психологиялық белгілер кешенінен тұрады. Дж. Гилфорд әртүрлі
қабілеттерді креативтіліктің бірліктері ретінде қарайды.
Егер креативтілік мәселесін қарым – қатынас арқылы қарастыратын болсақ,
субъект – пән (шығармашылық процесс), сондықтан бұл жерде өнімді ойлау
процесінің зерттелуіне тереңірек тоқталу керек (А.В. Брушлинский, И.П.
Калошина, О.К. Тихомиров).
Жоғарыдағы айтылғандарды ескере келе, креативтілік педагогикалық –
психологиялық тұлғаның категориясы екендігіне дау тудырмайды, креативтілік
анықтамасын нақтылауда даулы жағдайлар кездеседі. Креативтілік дивергентті
ойлау (Дж. Гилфорд, О.К. Тихомиров) жеке зиятты белсенділік (Д.В.
Богоявленская, Л.Б. Ермолаева – Томина) немесе тұлғаның біріктірілген
сапасы (Я.А. Пономорев).
Ғалымдардың әр көзқарасы терең дәлелденген және мойындауды қажет
етеді. Дегенмен, жоғары оқу орындарының кәсіби педагогикасы мен (креативті
андрогогикада) оның сапалық көрсеткіштері мен негізгі байқау деңгейлері
анық емес. Егер креативтілік аталған ұстанымдардың бірімен ғана
айқындалатын болса, оның зерттеу проблемалары ауқымы тарылып, біржақты ғана
қаралар еді. Әсіресе, білім беру жүйесінде тек нәтиже алу ғана емес, оқыту
мен тәрбиелеу процесіндегі шығармашылықты басқару мен ұйымдастыру барысында
тұлғаның шығармашылық әлеуеті және тұтас креативтілік дамуы керек.
Сондықтан да, бүгінгі таңда тұлға категориясы ретінде, креативті оқыту мен
тәрбиелеу мүмкіндіктерін ашу аса маңызды.
Демек, креативтілік ұғымына қатысты ғылымда бар кейбір көзқарастарды
қарастыра келе, олардағы ортақ нәрсе: әрбір адам шығармашылыққа қабілетті,
белгілі бір гипотетикалық қасиеттерге ие деген тұрғыдан түсіну қажеттігі
туындайды. Ал мұғалімнің міндеті осы қасиеттерді дамыту болып табылады.
Сонымен, креативтілік- әрбір жеке тұлғаға тән танымдық қабілеті мен
оның интеллектуалдық, жеке тұлғалық ерекшеліктер кешені және шығармашылық
тұрғыдан өзін-өзі дамыту шарты. Әрбір индивидтің түрлі сан мен сапада
өлшенетін әлеуетін анықтау мақсатында жүргізілген педагогикалық,
психологиялық зерттеулерде олардың шығармашылық, креативтілік деңгейіне
басты назар аударылады.
Жеке тұлғаның дамуының, мәдениаралық алмасулардың, пікірін еркін
білдірудің, жаңашыл жобаларды, шығармашылық ойларды іске асырудың түпқазығы
ретінде Қазақстанда қолайлы орта қалыптасқан. Бұл, өз кезегінде, жас ұлттың
талаптары мен қызығушылығына барынша жауап беретін білім берудің
прогрессивті жүйесін қалыптастырумен анықталады. Осылайша Қазақстанның
қазіргі даму кезеңде білім беру негізгі роль атқарады [4].
Осындай мәселелердің шешімін табу үшін жас мамандардың
креативтілігін дамыту мәселесінің өзектілігі айқындалады.
Сонымен, ғылыми зерттеулерге жасаған талдау ұсынылып отырған
проблеманың педагогика ғылымында күні бүгінге дейін мақсатты түрде жете
қарастырылмағанын дәлелдейді. Осы мәселелердің шешімін іздестіру зерттеу
проблемасын анықтауға және тақырыпты Жас мұғалімдердің креативтілік
мәдениетін арттыру деп атауға негіз болды.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Жас мұғалімдердің креативтік мәдениетін
жетілдіру қажеттігін көрсетіп, оны арттыру жолдарын айқындау.
Зерттеу міндеттері:
1.Зерттеу тақырыптарына сай ғылыми, педагогикалық, психологиялық,
әдіснамалық әдебиеттерді оқып,талдау, сараптама жасау;
2. Зерттеу жұмыстарын жүргізуге қажет әдіс-тәсілдерді белгілеу;
3. Жас мұғалімдерде креативтілік қабылетін қалыптастырудың түрлі формалары
мен дамыту моделін әзірлеу;
4.Жас мұғалімдердің креативтілік мәдениетін диагностикалық анықтау
жұмыстарын өңдеу;
Зерттеу объектісі: мектептің жас мұғалімдер ұжымы
Зерттеу пәні: жас мұғалімдердің креативтілік мәдениетін қалыптастыру
жолдары, формалары.
Зерттеу болжамы. Егер жас мамандардың креативтілігін ЖОО қабырғасында ғана
емес, жұмыс орнында да арттыруға жағдай жасап, өз міндеттерін шектеулі
стандарттар бойынша ғана емес, шығармашылықпен атқаруға мүмкіндік жасалса,
креативті қолайлы орта қалыптастырып, тәжірибелі мамандар тарапынан жас
мұғалімдерге педагогикалық қолдау көрсетілсе онда жас мамандардың кәсіби-
танымдық білімі мен креативтілігін дамыту мүмкіндігі кеңейіп, оқытудың
нәтижелілігі мен тиімділігі арта түседі, өйткені тек креативті ұстаз ғана
рухани өрісі кең, танымдық деңгейі мен кәсіби біліктілігі жоғары, білімді
де білікті, жан-жақты дамыған жеке тұлғаны қалыптастырады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен практикалық маңыздылығы:
1. Жас мұғалімдердің креативтік мәдениетін қалыптастырудың теориялық
негіздері анықталды.
2. Педагогтың креативтік мәдениеті ұғымының мағынасы мен мазмұны
нақтыланды.
3. Жас мұғалімдердің креативтік мәдениетін арттыру әдістемесі мен моделі
дайындалды.
4. Мектеп мұғалімдерінің креативтік мәдениетін қалыптастыруға ұсыныстар
көрсетілді.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері:
1) адамның танымдық қызметінің мәні туралы іргелі философиялық
қағидалармен,
2) құбылыстардың өзара байланыстары мен сабақтастығының логикалық
қағидаларымен,
3) зерттеу мәселесі бойынша жазылған ғылыми-педагогикалық еңбектермен, 4)
кәсіби педагогикалық сапалар мен мұғалімдердің креативтік мәдениетін
арттыру идеяларымен,
5) білім берудің психологиялық-педагогикалық, әдістемелік
тұжырымдамаларымен анықталады.
Зерттеу базасы: Ақмола облысы, Сандықтау ауданы, Балкашино селосының
Балкашино орта мектебі. Зерттеуге орта мектептің жас мұғалімдері: қазақ
тілі мен әдебиеті, математика, география, тарих пәндерінің мұғалімдері,
бастуыш сыныптар мұғалімі мен психолог маман қатысты.
Зерттеу әдістері. Зерттеу мәселесі бойынша психологиялық, педагогикалық
әдебиеттерге талдау жасау, бақылау, сауалнама (Д. Джонсонның мұғалімдерге
арналған сұрақнамасы мен Рензуллидің креативтілікті анықтауға арналған
сұрақнамасы), тест (Е. Торренстің креативтілікті анықтау тесті, С.
Медниктің вербальды креативтілікті диагностикалау тесті, Е. Туниктің
шығармашылық ойлау қабылетін анықтауға арналған тесті), сұхбаттасу мен
әңгімелесу жұмыстарын жүргізу және педагогикалық тәжірибелерді зерттеу және
жүргізу.
Зерттеу мәселесінің қазіргі кезде бағалануы.Зерттеу жұмыстары барысында
оқушылардың креативтілік қабылеті оларға білім беретін мұғалімдердің
креативтілігіне тікелей байланысты екені анықталды. Сондықтан қазіргі заман
талабына сай жеке тұлғаны тәрбиелеу үшін жас мұғалімдердің креативтік
қабылеттерін анықтап, оны жетілдіріп, дамыту өте маңызды.
1 тарау. Қазіргі кезде жас мұғалімдердің креативтілік мәдениетін
арттырудың теориялық-әдіснамалық негіздері
1.1. Креативтілік феноменологиясының педагогика және психология
ғылымдарында дамуы.
Креативтілік білуге құмарлық және зерттеушілік мінез-құлықпен қатар
жаңа түйсікті іздеу- жаңа бір нәрсені жасау және өз әрекетін түрлендіруге
тілек білдірумен тығыз байланысты. Креативтілік сөзі латының creare деген
сөзі, ол тудыру, жасау, шығару дегенді білдіреді. Соған сәйкес креативтік-
дамитын, өзінде шығу мен мақсатты сақтайтын процесс.
Креативтік адам пайда болғаннан бастап болса да, бұл феномен әсіресе
соңғы бесжылдықта ерекше өнерге жатқызылып, тек данышпандыққа тән деп
санап, тылсым күшке теңестірілді.
Креативтіліктің көрқырлылығы ашылды: адам әрекетінің қанша түрі болса,
оның сонша түрі болады, адам табиғаты (дене, психикалық, интеллектуалдық,
әлеуметтік, эмоционалдық және т.б.) қанша алуан болса, сонша аспектісі бар
және олар барлық жас кезеңдері мен барлық мәдениетте болады.
Креативтілік ұғымы мен креативтілікті қалыптастыру мәселесіне
педагогтар, психологтар, ғалым-әдіскерлердің көптеген еңбектері арналған.
Бұл мәселенің қарастырылуы ғасыр қайнарларынан бастау алғандығын
философтардың (Аристотель, Сократ т.б.) еңбектерінен көреміз, олар жаңа
білімді игеруде ой қорытындысының логикалық алгоритмін құру арқылы жетуге
болатынына тоқталады [5].
Қоғам дамуымен, философиялық және психологиялық ғылымдардың дамуымен
креативтілікті қалыптастыру мәселесіне көзқарастар да дамып өзгеріп отырды.
Түрлі психологиялық мектептер креативтілік феноменіне танымдық,
қызығушылық, шығармашылық белсенділік, шығармашылық қабілеттерді зерттеуге
деген өзіндік тәсілдерін ұсынды.
Психология ғылымындағы креативтілік бағытты зерттеуді келесі
шетелдік ғалымдар: Дж.Гилфорд, Э.Г. Юдин, В.Смит, К.Тейлор, Е. Торренс, М.
Розенберг, Э. Эриксон, М.Уоллах, Д. Халперн және т.б. жүргізді. Алайда,
И.М. Верткин, А.Н. Лук, Я.А. Пономарев, Н.Г. Фролов, Э.Г. Юдин, М.Г.
Ярошевскийлердің атап көрсеткеніндей, креативтілікті зерттеу айтарлықтай
нәтижелі болған жоқ.
Креативтілік мәселесіне арналған бүгінгі күні бар теориялық және
эксперименттік зерттеулерді талдау нәтижесінде бұл феноменнің құрылымы мен
мәніне деген бірыңғай түсінік берілмегендігі анықталды, ғалымдар,
зерттеушілер, психологтар мен педагогтар өздерінің зерттеулерінде
креативтілік ұғымына әртүрлі анықтамалар береді [6].
Шетелдік ғалымдардың зерттеулеріндегі креативтіліктің бар
түсініктемелері мен анықтамаларын талдай, жалпылай келе: креативтілік- жаңа
тәсілмен жүзеге асырылған ізденімпаздық ағыны, жаңа байланыстарды табу
қабілеті, жаңа қарым-қатынастардың пайда болуы, жаңа өнімдердің пайда
болуы, жаңаны тану мен жасауға бейімделу, жаңа нәтижелерге жеткізетін ақыл-
ой әрекеті, тәжірибенің жаңа құрылымға тасымалдануы деп түсіндіріледі [7].
Креативтілік тұжырымдамасы әмбебап шығармашылық таным үрдісі ретінде
Дж. Гилфорд еңбегінен кейін кеңінен тарала бастады. Бұл тұжырымдаманың
негізі үшбұрышты модель интеллектінің құрылымын көрсетеді: материал Х,
операциялар Х, нәтиже Х. Дж. Гилфорд ақыл-ой операцияларының екі түрінің
–конвергентті және дивергенттілігі арасындағы айырмашылықтарды ашып
көрсетеді, креативтілік және шығармашылық әлеует табысты шығармашылық
ойлауға негіз болатын қабілеттер мен басқа да белгілердің жиынтығы деп
санайды, ол конвергентті ойлауды қарастыра отырып, креативтілік ұғымын
алғаш рет енгізді. Конвергентті ойлау адамға көптеген міндеттерді шешуде
бір ғана дұрыс шешімін табуға қажетті болады. Дегенмен, нақты шешімі бір
ғана емес, бірнеше болуы да мүмкін, бірақ шешім көптігі шектеулі болады.
Дивергентті ойлау- жаңа ойдың пайда болып, бірақ оны ашу жолдарының болмауы
немесе анықталмауы.
Дж. Гилфорд конвергентті ойлауға қабілетті интеллектімен, яғни жоғары
өлшемді тесттермен (IQ) өлшеу мүмкіндіктерін ашып көрсетеді. Ол дивергентті
ойлауды әр бағыттағы ойлау типіне жатқызады. Бұл ойлаудың түрлі
мәселелерді шешуде әрнұсқалық, ойламаған нәтижелер мен қорытындыларға
әкеледі деп, дивергенция әрекетін қайта жаңару немесе импликация,
шығармашылық қабілет ретінде креативтілік негізі деп түсінген.
Дж. Гилфорд икемділікті шынайылық факторларын дивергентті ойлаудың
негізгі критерийлері деп алып, оның шығармашылық іс-әрекет жасаудағы
бастапқы элементтер болып табылатындығын айтқан. Бұл факторлар
креативтілікті бағалауға қолданылады.
Осылайша, Дж.Гильфорд дарындылықты ашатын ұғымдардың бірі
креативтілікті анықтады. Креативтілік- шығармашылық және адамның
шығармашылық қабілеттерімен тығыз байланысты.
Гилфорд креативті өнімнің 2 түрін айырады: сипап-сезілетін,
мәдениетпен мойындалған және психологиялық, ғұламалар тудыратын емес,
міндетті түрде сезілетін емес, бірақ сонымен қатар айтылған идеялар немесе
ойланған идеялар да болуы мүмкін.
Өз зерттеулеріне сүйене отырып Дж. Гилфорд креативтіліктің төрт маңызды
көрсеткішін береді:
1) төтендік – алыс байланыстарды қамтамасыз ету қабілеттілігі;
2) ерекше бөлек жауап қайтару;
3) семантикалық қабілеттілік – объективті қызметін айқындап, жаңа қолданыс
ұсыну;
4) бейнелердің бейімделу қолайлығы – түрді қолдануға қажетті жаңа
белгілерін байқау үшін стимул өзгерту;
5) семантикалық аяқ астылық қолайлылық - әртүрлі жағдайда әртүрлі идеяларды
ойлап табу.
Кейінірек Дж. Гилфорд креативтіліктің алты параметрін көрсеткен:
1) проблеманы қою және байқау қабілеттілігі;
2) көп идеялар қабілеттілігі;
3) бейімділік – қабілеттілік әр түрлі идеяларды еске алу;
4) төтендік – қабілеттілік дәстүрден тыс жауап беру;
5) нысанды бөлшектер қосып жетілдіру;
6) проблеманы шеше білу қабілеттілігі, яғни талдау мен жинақтау
қабілеттілігі.
Осы теориялық талдау негізінде Дж. Гильфорд қабілеттерді тестілеуде
жасаған бағдарламасы (ARP) өнімді дивергенттік ерекшелігін көрсетеді [8].
Көптеген зерттеушілер креативтілікті анықтауда жеке тұлғаның сапалық
қасиеттері ерекшеліктеріне тоқталады. Е. Торренс бойынша креативтілік-
білім игеруде кездесетін қиындықтарды, кейбір кемшіліктерді шешудегі
қабілеттілік.
Е. Торренс үш факторлы креативтіліктің моделін ұсынады және бұл факторларға
түсінік береді:
- ой ұшқырлығы (продуктивтілігі-өнімділігі);
- икемділік;
- ерекшелік, өзіндік.
Оның пікірінше, креативтілік – бұл арнайы емес, өнімді ойлау, зиятқа,
жеке сипаттарға жүгінетін жалпы қабілет деп түсіндіреді. Ол шығармашылық
процес проблеманы қабылдау, шешім қабылдау, болжамды құру, түрлендіру,
шешімін табумен сипатталады деген.
Бұл тәсілде шығармашылық өлшемі нәтиже сапасы емес, шығармашылық
өнімділікті белсендіріп, жандандыратын сипаттар мен үрдістер ретінде
көрінеді.
Сонымен, Торренс бойынша креативтілік дегеніміз- бұл үрдіс құрамына
енетін кез келген мәселені сезіну, өз білімін қанағат тұтпау, жеткіліксіз
элементтердің жоқтығын сезіну, шешім іздеу, шешім табу кезінде толық емес
жауаптарға болжам құру, осы болжамды тексеру және алдын-ала тексеру, шыққан
нәтижелерді қабылдау [9].
Негізгі креативтік түсінігі ретінде гуманистік мектеп психологтары
(А.Маслоу, К.Роджерс, Э.Фромм) дарындылық-тұлғалық білімнің жетілуі
шығармашылық көрсеткіштері, сапаның нәтижесіне әсер етпейді, керісінше,
үрдістер мен сипаттама көрсеткіштері дарындылықты күшейте түседі деген.
Креативтілік тұлғаның айрықша идеяларды шығару, ойлаудың дәстүрлі
схемаларынан кете алу, проблемалық жағдаяттарды шеше алу қабілеті.
Креативтілік интеллектуалдық қабілеттердің ішінде ерекше тип ретінде
бөлініп шықты. Гуманистік психологтардың көрнекті өкілдерінің бірі А.Маслоу
креативтілік пен өзін-өзі танытудың арақатынасын зерттегенде креативтілік
тұлғаның жетістігін емес, тұлғаның өзін сипаттайды деген. Бұл пікірден
жетістіктер өзін-өзі танытатын тұлғаға қатысты екінші ретті болып көрінеді.
Өзін-өзі танытатын тұлғаға тән батылдық, еркіндік, спонтандылық,
тұтастылық, өзін-өзі қабылдау, айқын ақыл-ой, сана сияқты мінездік
қасиеттер креативтіліктің генерализациялануына әкеледі. Генерализацияланған
креативтілік дегеніміз- тұлға өмір сүретін барлық аумақтарда көрініс
табатын, тұлғаның креативтілік бағдары мен креативтіліктің өзіндік қызмет
етуі. А. Маслоу креативтілікті творчестволық қасиет емес, нағыз
адамгершілік қасиет деп атаған [10].
Э. Фромм креативтілікке былай анықтама береді: креативтілік- таңдану
мен тану кез келген жағдаятқа қабілеттілік және үлкен жаңалықтың ашылуына
өз тәжірибесінде терең қабілеттілікті сезіну.
Дж. Рензулли үш бөлімнен тұратын зерттеуінде:
- таланттылық немесе ортадан жоғары қабілеттілік;
- тапсырманы орындауда жоғарғы қабілеттілік;
- креативтік- тұлға элементтерінің ерекшеліктері мәселені шешудегі жаңа
қарым-қатынас, әр түрлі көзқарастағы мәселелерге жаңа қабілеттілікті
пайдалану болып табылады.
Кеңес психологиясында креативтілік адамның шығармашылық мүмкіндігі
ретінде, адамның әлеуметті маңызды шығармашылықты белсенділік айқындай алу
қабілетін қамтамасыз ететін адамның тұрақты әрі ерекше құралы ретінде
қарастырылады (Н.М. Гнатко).
Осыған орай, шығармашылық және креативтілік түсініктеріне
сипаттама беру үшін: процессуалды – нәтижелі (шығармашылықты айқындау үшін)
және субъективті жүйелеуші (креативтілікті түсіндіру үшін) түсініктері
қолданылады. Қазіргі таңда креативтіліктің өлшемдері ретінде зиятты іс -
әрекеттің құрамдық кешені қарастырылады:
1) уақыт бірлігінде туындаған идеялар саны;
2) сонылық (жалпы қабылданған ұқсас сұрақтарға сирек идеялар құра білу
қабілеті;
3) қабылдағыштық ерекше бөліктерге сезімталдық таныту, бір идеядан
екіншісіне жылдам, әрі икемді түрде ауыса алу);
4) болжамды өңдеуге қабілеттілік;
5) метаморфтылық (өз ойларын айқындауда белгісі бар, байланысқан құралдарды
қолдану) [11].
И.Н. Дубина креативтілік түсінігіне келесілерді жатқызады:
1) Әлеуметтік - мәдени ортаның құрған әсеріне қарамастан субъектінің өз
проблемаларын жаңашылдықпен шеше алу қабілеті (жаңа әдіс, жаңа құрылым,
жаңа шығармашылық бейне және т.б.);
2) Жаңа құрылымдық процесі жаңашыл іс - әрекет пен жаңа идеялардың
туындату процесі);
3) Жаңашыл іс - әрекет өнімдері [12].
Яғни креативтілік, шығармашылық сияқты жаңаны қабылдап, түсіну,
танумен байланысты, жаңа қорытынды немесе соны шешім табу мен оны алу
әдістерін алға қояды.
Креативтілік субъективті – маңызды жаңашылдықты сипаттаса,
шығармашылық – креативтілікті біріктіретін әлеуметтік – мәдени жаңашылдықты
біріктіреді. Яғни, креативтілік шығармашыл тұлғаның дамуындағы ең жоғары
баспалдағы, ал шығармашылық дараланып, аса жоғары шығармашылық деңгейге
көтеріледі.
Д. Богоявленская креативтілікті жеке тұлғаның шығармашылық
дарындылығы ретінде қарастыра келе, шығармашылықты талдау бірлігі-
интеллектуалдық белсенділікті (шығармашыл тұлғаның танымдық және
мотивациялық сипаттарын олардың бірлігінде бейнелеп көрсетеді) және
интеллектуалдық белсенділіктің үш деңгейін: стимулдық-өнімді, эвристикалық
және креативтілік деп ажыратады. Алғашқы деңгейге жеке тұлғаның
интеллектуалдық белсенділігі танымдық ынта және жігерлілікпен жұмыс жасау
барысында да бастапқы берілген тәсіл шеңберінде қалатын адамдар
жатқызылады, олардың іс-әрекеті сыртқы стимулмен анықталады. Эвристикалық
деңгейдегі адамдарға өз іс-әрекетінің құрамы мен құрылымын талдау, түрлі
міндеттерді өзара салыстыру тән, бұл жаңа шешімдерге, ой-қорытындыларға,
жаңалық ашуға жетелейді. Интеллектуалдық белсенділіктің креативтілік
деңгейіндегі адамдар құбылыстардың себептерін түсінуге тырысады, ал бұл өз
кезегінде зерттеудің жаңа мақсаттарына айналады, талдау үрдісін тереңдетеді
[13].
А.В. Морозов, Д.В. Чернилевскийдің пікірінше, әрбір бағыт
жеткілікті дәлелді және толық мойындауға тұрарлық. Алайда, мектептің кәсіби
педагогикасында (креативтілік андрогогикада) оның сапалық көрсеткіштері мен
көрініс беруінің негізгі деңгейлерін анықтау жеткіліксіз. Егер креативтілік
көрсетілген бағыттардың бірі тұрғысынан түсінілсе, онда мәселе мүлде
жалаңданып және біржақты қарастырылады, әсіресе, бұл білім беру мәселесін
нәтижеге жету ретінде ғана емес, сонымен бірге, оқу барысында жеке тұлғаның
шығармашылық әлеуеті, тұтасымен алғанда креативтілік дамитын шығармашылық
оқыту мен тәрбиелеу процесін ұйымдастыру және басқару ретінде қарайтын
педагогикаға қатысты [14].
Міне, сондықтан бүгінде креативтілікті дамыту мүмкіндігін креативті
оқыту мен тәрбиелеу процесіндегі жеке тұлғалық категория ретінде зерттеу
соншалықты қажет болып отыр. Мұндай әдіснамалық тәсіл педагогикадағы
креативтіліктің: ғылым негіздерін тануда бастапқы кезеңінен және қарама-
қайшылық негізіндегі (ішкі және сыртқы) жаңа идеялардың тууынан жеке
тұлғалық нәтижені де, педагогтің шығармашылық кемелдену кезеңіндегі
әлеуметтік мәнді нәтижені де алуға дейінгі барлық іс-әрекет кешенін қарауды
талап етеді.
Көптеген зерттеулерде ғалымдар креативтілік ұғымына анықтама беруде
креативтіліктің бір сипаты ретінде жеке тұлғаның жағдаяттардан шыға білу
қабілеті мен өзіндік мақсатты нақты қоя білу қабілеттілігіне тоқталады.
Л. Ермолаева-Томина шетел зерттеушілерінің тәжірибесін жалпылай келе,
креативтілікті әртүрлі қабілеттердің жиынтығы ретінде анықтайды, қабілеттер
әр адамда жеке-дара әр сапада көрінетініне тоқталып, келесі белгілерін
көрсетеді:
- тәжірибеге ұмтылушылық- жаңа проблемаларға икемді, мәселені шешуге бейім;
- талқылауға икемділік- тапсырманың шегіне шығару;
- ой ұшқырлығы- тез арада, кенеттен шешім шығару тәсілдерін өзгерте алу
қабілеттілігі;
- ойлау ерекшелігінің болуы- өзбеттілік, даралық ерекшелік, ерекше
шешім қабылдау [15].
Креативтілік феноменологиясын толық қарастыру, оны зерттеудің негізгі
эксперименттік тәсілдерін талдауға негізделеді. Жалпы түрде оларды
бағыттылығына сай екі үлкен топқа біріктіруге болады.
Бірінші топқа жалпы психологиялық және тұжырымдамалық бағыттағы
зерттеулерді жатқызуға болады (С.Л. Рубинштейн, К. Дункер, Д.Б.
Богоявленская, Я.А. Пономарев, Т.В. Виноградова және т.б.) Бұл топтағы
психологтар шығармашылық психологиясының әдіснамалық негіздерін, оның
заңдылықтарын және шығармашылық іс-әрекеттің тетіктерін зерттеді.
Екінші топқа тұлғалық сипаттамасы мен шығармашылық қабілетті
анықтауға және сипаттауға бағдарланған эксперименттік-эмпирикалық тұрғыдан
зерттеу жатады [16].
Табиғи ғарыштық бастаулардың кейінгі жоспарға қалдырылуы, білім беру
мазмұнының тереңдігінен адамда қорғаныш механизмдерінің пайда болуы көрініс
берді. Бұл репродуктивті-педагогикалық өркениеттің ішкі ресурстары
таусылып, И.А. Колесникованың пікірінше, алға қарай креативті-педагогикалық
өркениетке қадам жасау қажеттігін көрсетеді.
Креативті-педагогикалық өркениет кезінде суьъект-объект бірлігіндегі
адамзат тәрбиесінің біртұтастығы, инновациялық тәжірибені бағалау мен
талдау арқылы әр индивидті табиғи педагогикалық іс-әрекетке әкеледі. Іс-
шаралар педагогикасы тұрмыстық педагогикасына орын береді. Философиялық
түсініктегі шығармашылық мектеп кезеңі басталады,-дейді В.С. Кукушкин .
Креативтілік- шығармашылық ойлаудың нәтижесі немесе жаңа өнімі деп
қарайтын көзқарасты жақтайтын ғалымдардың пікірталастары жалғасуда. Басқа
зерттеулерде жаңаны жасауда шығармашылық процестің басымдығы байқалады
(В.Н. Пушкин, М. Розенберг, П.М. Якобсон және т.б.). Бұл бағыт креативтілік-
білімнің, әрекеттің және тілектің толық өрістеуі деп есептейтін Р. Арнгейм
еңбектерінде мейлінше айқын көрінеді.
Эвристика проблемасын зерттеу арқылы психолог В.Н. Пушкин: Проблеманы
шешетін психологиялық процес, жаңа стратегияны шығарады, белгілі бір
жаңалық ашылады, атауы табылатын эвристикалық іс - әрекет, - дегенді
айтады [17].
Креативтілік сипаттамалары белгілі бір нәтиже немесе кәсіби іс-
әрекеттерде көрінетін психикалық қасиеттер кешенімен байланысты. Я.А.
Пономарев, Е.Торренс және т.б. креативтілік элементі ретінде түрлі
қабілеттерді бөліп көрсетеді. Олардың пікірінше, негізгі қабілет идеялардың
проекциялану мен генеризациялану мүмкіндігінде көрінеді.
Креативтілікке берілген анықтамаларға талдау жасай келе Р. Холлменн
креативтілік жаңа тәсілмен жүзеге асқан қабылдау ағымы (Маккеллар), жаңа
байланыстар табу қабілеттілігі (Кюби), жаңа қарым – қатынастың пайда болуы
(Роджерс), жаңа шығармашылық негізі пайда болуы (Миррей), жаңалықты жасау,
тануға ұмтылу (Лассуэль), жаңаны дүниеге әкелетін ақыл – ой әрекеті
(Жерар), жаңа ұйымдастыруға тәжірибені трансформациялау (Тейлор) деп
әртүрлі пікірлер айтады.
Креативтіліктің кейбір анықтамалары іс - әрекет нәтижесі, өнім
терминінде жүйеленсе, басқалары – тұлғалық құрал процесінің терминінде
жүйеленеді. Бір автор креативтілікті сирек кездесетін қабілеттің арнайы
түрімен түсіндірсе, екіншісі, барлық дені – сау тұлғалардың белгілі – бір
деңгейде иемденетін жалпы креативті қабілетін назарға алады.
К. Спирмен креативтілікті адамзаттың ойының күші ретінде есептесе,
Симпсон креативті ойлау процесіндегі идеялар қатарының жалпы қабылданған
қатарының бұзылуы ретінде сипаттаған [18].
Психологиялық зерттеулерде креативтілік терминімен мәселені өз
бетінше ілгерілетуге, көркем идеялардың мол санын генеризациялауға және
оларды үлгіден тыс шешуге мүмкіндік беретін индивидтің интеллектуалдық және
жеке тұлғалық ерекшеліктері кешенімен белгіленеді.
Демек, бұдан шығатын тұжырым: креативтілік- ерекше және бірегей
феномен ретінде сипатталатын бұрынғы зерттеулермен салыстырғанда, қазіргі
зерттеулерде креативтілікті әрбір жеке тұлғаға тән индивидтің
интеллектуалдық және жеке тұлғалық ерекшеліктер кешені мен процесі ретінде
қарастыру тенденциясы айқын көрінеді. Бұл креативтілік мәселесіне түрлі
тәсілдерді кез-келген жеке тұлғаға тән нәтиже ретінде, шығармашыл тұлғалар
жететін, объективті әлеуметтік мәнді жаңа нәтиже ретінде, рефлексия мен
субъективтік өзін-өзі бағалау негізіндегі жеке тұлғалық мәнді сапа ретінде
де зерттеліп жатқандығын дәлелдейді.
Көптеген зерттеулер бойынша, креативтілік әрбір жеке тұлғада бар,
бірақ түрлі сан мен сапада болатын психологиялық тетіктерді және
шығармашылық әлеуетті анықтауға басымдылық жасалған.
Креативтілікті қалыптастыру мәселесіне сәйкес жазылған еңбектерді
саралай келе креативтіліктің құрылымдық бөліктерін бөліп көрсетуге болады:
аса сезгіштік, ой ұшқырлығы, жаңаға ұмтылушылық, шығармашылық қабілеттер,
өзіндік ой-пікірлерде тұра білу, өзіне сын көзбен қарау, қисынды ойлау,
жаңаны сезгіштік, күмәншілдік, әр нәрсеге күмән келтіру және т.б.
Креативтілік арқылы адам өмір шындығында өзін-өзі тануға ұмтылып,
ізденеді, өзінің істеріне есеп беріп, кемшіліктеріне сын көзбен қарай
алады.
Жеке тұлғаның креативтілігін, шығармашылық дербестігін қалыптастыру
өте маңызды, күрделі және көп салалы мәселе болып есептеледі. Адам
бойындағы қабілеттерін дамытып, олардың өшуіне жол бермеу адамның рухани
күшін нығайтып, өзін-өзі тануына көмектеседі.
Креативтілікті қалыптастыру шығармашылыққа жетелейтін қабілеттер мен
шығармашылық қызметі сапасын анықтайтын, жаңаны тану мен жасауға,
бейімделуге апаратын әрбір жеке тұлғаға тән интеллектуалдық үрдіс ретінде
сипатталады.
Педагогикада креативтілік проблемасындағы күрт өзгеріс 60-70 жылдары
басталды. Шығармашылықпен жұмыс істейтін педагог-жаңашылдар пайда болды.
Олардың білім берудегі инновациялық жүйесі басылып, радио және теледидар
бойынша жаңа әдістері насихаттала бастады. Жаңашылдық нәтижелері тек
педагогтарды ғана емес, білім мен тәрбиедегі шығармашылықтың психологиялық
ерекшеліктері мен педагогикалық психологиядағы шығармашылық әрекет
механизмдерін оқып-үйрене бастаған психологтарды да қызықтыра бастады (В.В.
Давыдов, И.А. Зимняя, Н.В. Кузьмина, Я.А. Пономарев, А.М. Матюшкин, В.В.
Рубцов, Д.И. Фельдштейн және басқалар) [19].
Креативтілікті зерттеуге жасалған теориялық талдау олардың кәсіби
андрогогикадағы жүзеге асуының жалпы заңдылықтары мен ерекшеліктерін
анықтауға мүмкіндік берді. Креативтілік- жеке тұлғалық-құндылық жасаушы
категория ретінде адами руханилықтың бөлінбес қыры және жеке тұлғаның
шығармашылық тұрғыдан өзін-өзі дамыту шарты бола отырып, оның өзін-өзі
өзектендіруінің мәнді өзегі болып табылады, жеке тұлғадағы бар білімдердің
көптүрлілігінен қаншалықты көрінсе (ережелер мен заңдарда көрінетін
әлеуметтік бекітілген стереотиптер ретінде), мәселені қабылдағыштығымен,
сезімталдығымен, жаңа идеяларға қажет және жаңаны жасау мақсатында
тұрақталған стереотиптерді бұза алатындығымен немесе өзгертуге
бейімділігімен, өмірлік мәселелердің ерекше, күтпеген шешімдерін табуымен
көрінеді.
Жоғарыда айтылғандарды түйіндей келе: креативтілік табиғаты мен
мәніне, оның дамуының ішкі және сыртқы факторларына қатысты педагогика мен
психологияда қалыптасқан көзқарастар қарастырылып, креативтіліктің құрылымы
мен мазмұны туралы сұраққа деген түрлі тәсілдерге талдау жасау нәтижесінде
креативтілікке анықтама береміз.
Креативтілік дегеніміз рухани құндылықтарды жасаушы және жеке
тұлғаның шығармашылық тұрғыдан өзін-өзі дамыту шарты бола отырып, рефлексия
мен субъективтілік өзін-өзі бағалау негізінде жаңа нәтижелерге жетуде
шығармашылық қабілеттігінен көрінетін сапалық қасиет. Тұлғаның айрықша
идеяларды шығару, ойлаудың дәстүрлі схемаларынан кете алу, проблемалық
жағдаяттарды шеше алу қабілеті.
Креативтілік адамның рухани және тұлғаның шығармашылық өзіндік даму
шартының ажырамас бөлігі болатын бағалы тұлғалық саналы категориясы. Ол
оның өзіндік көкейтестілігінің айтарлықтай резерві болып табылады.
Креативтілік тұлғаның білімнің жан-жақтылығымен емес, қабылдау, мәселелерге
сезімталдығы, жаңа идеяларды қабылдауға икемділігі мен жаңаны құру
мақсатында тұрақтап қалған стереотиптерді өзгертіп, өмірлік проблемалардың
күтпеген және кездейсоқ шешімін табумен айқындалады.
Педагогикада креативтілікті зерттеу оның тұлғалы категориясы ретінде
өздік білімін көтеру мен шығармашылық тұлғаның дамуына жету мақсатында
оқыту және тәрбиелеудің шығармашылық процесті тиімді ұйымдастыру мен
басқару формаларын табуға мүмкіндік береді. практикалық аспектідегі ғылыми
зерттеулерді жүзеге асыру мазмұнды түрде инновациялық практикада
қорытылатын білім беру мен тәрбиелеу процесін модельдеуден көрінеді.
Тұлғаның креативтілік потенциалы саналы іс-әрекетте дамитын болғандықтан
білім беру әрекетінде тұлғаның креативті процеске тиімді кірісуіне жағдай
туғызу керек. Шығармашылық дара тұлғаның саналы және бейсаналы ұғымдары
қалыптасатын креативті процесті үздік ұйымдастыру мен реттеуде қиыншылық
туғызады.
Зерттеу көрсеткендей креативтіліктің дамуының саналы диалектикалық
процесіне тұлғалық жүйедегі сана және бейсана ұғымдары жатады. Креативтілік
тұлғаның саналы және бейсаналы феномендарының психикасын зерттеу өзін-өзі
тану мен өзіндік сана сатыларын айқындау қажеттіліктеріне әкеліп соғады.
Философтар мен психологтардың анықтамасы бойынша саналылық тұлғаның
қоршаған орта, адамдар және өзі туралы әлеуметтік маңызды меңгерген саналы
білім көлемі. Олар интериоризация мен экстериоризациядан кейін вербальды
және вербальды емес әдістер, символдар, эмоционалдық көркемдік образдар
көмегімен әлеуметтік және жеке тәжірибесі арқылы қорытындыланып, басқа
адамдарға жеткізіледі. Біз саналы түрде қабылдайтын мидағы оқиғалар мидың
тілдік жүйесімен өңделетін оқиға болып табылады.
Сананың пайда болуы ішкі процестердің интериоризациясы мен өзін-өзі
тануының пайда болуына әкеліп соғатын ой және вербальды диалогтар мен
коммуникативті процестермен байланысты. Өзін-өзі тануды психологтар санамен
генетикалық және функционалды байланыстағы тұлғаның орталық қалыптасуының
бірі ретінде қарастырады (Б.Г. Ананьев, С.Л. Рубинштейн, А.Г. Спиркин).
Сана әлеуметтік орта мен психиканың жоғарғы ықпалдық формасы. Сананың
деңгейі интеллектуалдық дамудан, дара ақпараттық тәжірибеден және өзін-өзі
танып білуге деген қабілеттіліктеріне байланысты. Түскен ақпарат санада
өңделеді және тұлғаның интеллектуалдық тәжірибе, ойлау, дүниетану және
саналылығының негізі болып табылады [20].
Тұлғаның креативтілігі мен шығармашылық ойлауын психологиялық тұрғыдан
зерттеу олардың шығармашылық ерекшелігінің ғылыми-психологиялық әдістерін
табуымен байланысты болды. Ойлау механизмдерін зерттеу проблемалар мен
міндеттерді шешу материалдарымен өткізілді. Бұлай істеу абстракцияның
сәйкес жүйесін құрастырып, шығармашылық ойлаудың өнімділігін айқындауды
талап етеді.
1914 жылы психолог О. Кюльпені тұлға санасындағы ойлау процестері, ал
О. Зельцті тұлғаның интеллектуалдық аспекті қызықтыра бастады. Сол кездің
өзінде-ақ өнімді ойлау психологиясына интеллектуалдық бағдар пайда болды.
С.Л. Рубинштейн атап көрсеткендей, бұл мектептің шығармашылық сипаты
интеллектуалдық интуициямен ерекшеленді.
Зерттеудің тағы бір тармағы ойлау проблемаларына тұлғалық бағдар тұрғысынан
дамыды. Б.В. Зейгарник, А.Р. Лурия, Ю.А. Самарин, Б.М. Теплов еңбектерінде
ақыл-ойдың тұлғалық ерекшеліктері сипатталған.
Ойлауды зерттеп, білудің жолдары мен принциптерін таба отырып, С.Л.
Рубинштейн зерттеу процесін тереңдету және тұлғалық аспектсін енгізу
қажеттілігін баса көрсеткен
Ойлау саласындағы психология-педагогикалық зерттеулерді талдай отырып,
олардың тұлғалық шарттарының әртүрлі аспектілерін айқындауға болады:
даралық-жіктеу айырмашылықтары, креативтілік қасиеттері, шығармашылық
белсенділігі, бағыттылық, жинақылығы, қайраттылығы, түрткілік және
эмоционалдық факторлар [21].
Шығармашылық ойлауды танып-білудегі әртүрлі бағыттарды саралай отырып,
ойлау әрекетінің танымдық жоспарын айқындап алу керек. Әлеуметтік орта
танымдық сферамен тығыз байланысты санаға әсер етеді. Санада өндірілген
ақпараттық, тұлғалық маңызды тәжірибе санасыздық, бейсаналылық, санадан тыс
деңгейлерінде сақталады.
Бейсаналылық және санасыздық процестерін танып-білмей, шығармашылық
тұлғаның дамуы мен креативтілікті тану жолдарын анықтау мүмкін емес.
Интуитивті фазадағы шығармашылық кездейсоқ, басқарылмайды, аяқ астынан
туындайды. Шығармашылық пен аяқ астылықтың өзара байланысын Ф. Ницше ішкі
себептермен пайда болған, сыртқы әсермен болмаған, яғни аяқ астылықты
шығармашылықтың қозғаушы күші деп қарастырған. Бұл себепті зерттеу
байланысымен ықпалдаспайды, сондықтан кездейсоқ болып табылады: Мен
кездейсоқтық арасындағы шығармашылық бастауын, белсенді күшті аштым: оқиға
шығармашылық импульстардың қақтығысуы, - дейді Ф. Ницше.
Мидың әрекетінің санасыздық процестерін зерттей отырып, П.В. Симонов
бір-бірінен айырмашылықтарымен ерекшеленетін үш құбылысты атап көрсетті.
Бірінші топ – санасыздық;
Екінші топ – бейсана сферасы;
Үшінші топ – санадан тыс [22].
Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігінің
Педагогика және психология бөлімінде КРЕАТИВТІЛІК (лат. Creatio - жасау)
– адамның шығармашылық дарын деңгейі шығармашылық қабілеті деп көрсетіледі.
Философиялық сөздік креативтілік – Creatio – ойлап табу, жасап шығару.
Ойлап табу қабілеттілігі, проблема мен жағдаятты жаңа өзгеше көзқараспен
қарайтын шығармашылық қабілет. Шығармашылық тұлға үшін қиял мен эмпатияның
даму қабілеттілігі сипатталады, яғни өзінің менің, идентификациялау
қиялдағы мен, мен – кейіпкер, образ, өзін - өзі сендіру. Олардың ақыл ой
стратегиясы – мысалы аналогия пайдаланады, кейіптеу, оппозиция мен теріске
шығару осы жерден шығармашылық ойлауды екі бетке Менді ақыл ойды айтады
[23].
Зерттеулер шығармашылық тұлғаға тек когнитивтіліктің жоғары деңгейі
ғана емес, мотивациялық белсенділік те жататынын дәлелдейді. . Олар
автономиялыққа, тәуелсіздікке, өзін-өзі, аз зерттелген немесе қызу
проблемаларға ұмтылады. Белгілі білім немесе өнер түрлерін қалыптастыруға
жалпы қабылданған дүниеге жаңалық жасау үшін талпынады..
Сонымен қатар, сынға шыдамдылық, сонылық, екі ұштылық, контексті
көпшілігіне артықшылық береді.
Шығармашылық қабілет тұлғаның ойлау қабілетінен олардың еңбек
әрекетінен, өнер туындыларынан және материалдық жан дүние әрекетінен
көрінеді.
Креативті ұстанымның белгілерінің бірі - креативті ойлау. Біз іштен және
сырттан қиялымызға әсер еткенде ойлаймыз; біз ойлағанда, жоспарлағанда,
сезімімізді білдіргіміз келгенде ойлаймыз; біз проблеманы шешуге
тырысқанда, ойластырылғанды қайта қарастырғанда ойланамыз. Мұның барлығы
креативті ойлау, полюстері логика және қиял болатын белсенділік,
тұлғаішілік және тұлғааралық қатынастың қорытындысы. Бұл белгілі бір
талапқа жауап қайыру, яғни қабылдаудың обьективті анықтамасы. Осы процесті
біз тепе-теңдік ретінде көрсетуімізге болады. Креативті ойлау полюстерді
тепе-теңдікте ұстайды және қарама-қарсы көрінетін бірліктерді қосады.
Балаларды бақылай отырып, біздің аңғаратынымыз, олар көбінесе біз олардан
күтетін жауаптар береді. Олар тек өздерінің жауаптарының дұрыс екеніне
толық сенімді болғанда ғана айтады. Бірақ барлық жаңа креативтілік
анықталмаған, ақылды және тапқыр мәртебесіндегі бала, креативті болудан
қашады, себебі өз беделін жоғалтып алудан қорқады. Ал мұндай жағдай
механикалық, конформистикалық ойлауға әкеледі. Бұл тұрақтылық, сонымен
қатар жалықтыруды туғызады. Механикалық ойлау креативті ойлаудың ең үлкен
қатері, яғни ол жаңаны сезініп, ашу мүмкіншілігін жояды. Келесі қатер алдын-
ала айтылған сын болуы мүмкін. Көбінесе ерекше, дұрыс келмейтін
байланыстыру шығармашылық ойлауға негіз болады, ал ерте айтылған сын жаңа
дамуды тұншықтырады. Шығармашылық процесс шығармашылық емес процестен
қорытынды нәтижелеріне байланысты ажыратылады.
ХХ ғасырдың соңғы үш жылдығы шығармашылық проблемаларын зерттеп,
тануда өнімді болып отыр. Бұл зерттеулердің ерекшеліктерінің бірі –
шығармашылық феноменінің басымдылығы. Сонымен қатар, терминологиялық
аппарат жетілдіріле бастады. шығармашылық, шығармашылық потенциал,
шығармашылық қабілеттер, шығармашылық процесс, шығармашылық ойлау,
шығармашылық тұлға, шығармашылық әрекет тағы басқа терминдерге талдау
жасалып, олардың қолдану аясы, жіктелуі негізделе бастады.
Шығармашылық проблемасына әрекетті түрлендіру арқылы қарастыру тиімді бола
бастады. Бұрыннан белгілі ғылыми, техникалық, әдеби, музыкалық, көркемділік
шығармашылыққа ойын, оқыту, коммуникативті, жағдаяттық, әскери, басқару
тағы басқа шығармашылық түрлері қосылды.
Шығармашылық жалпыламалық сипатта бола ма, ол неден көрінеді? - сұрағына
жауап іздеген қазіргі заман зерттеушілерінің педагогикалық әрекетке
көзқарастарын қарастырайық.
Л.И. Беляеваның пікірінше, педагогикалық әрекет ұғымы педагогиканың
негізгі категорияларының арасынан лайықты орын алған жоқ.
М.М. Поташниктің ойынша: педагогикалық еңбектің шығармашылықсыз болуы
мүмкін емес, олай болмайды да, өйткені, қайталанбас балалар, түрлі
жағдайлар, оқытушы тұлғасы және кез-келген педагогикалық шешім үнемі осы
ерекше факторлардан туындайды. Балалармен жұмыс істеп жүрген мұғалімдер осы
ерекшеліктерді ескермесе, оның әрекеті педагогикалық еңбектен тысқары
жатыр деген сөз. Ғылым және өнер қортпасынан туындаған педагогикалық әрекет
шығармашылықты туындатады.
Педагогикалық әрекетті шығармашылық ұстаным жағынан қарастыра отырып,
М.М. Поташник оның практикалық тұрғыдан іске асатынына назар аударады:
проблемаларды үлгіден тыс шешу бағдары; жаңа формалар, әдістер мен
тәсілдерді дайындап, сонылылықпен үйлестіру; тәжірибені тиімді түрде
пайдалана білу; жетілдіру, тиімділік, білетіндерін жаңа міндеттерге сәйкес
жетілдіру; жоғары дамыған интуицияны сәттілікпен қолдана білу; бір
проблеманың шешімін әртүрлі тәсілмен шеше білу жолдарын таба білу;
әдістемелік ұсыныстарды, теориялық білімді нақты педагогикалық әрекетте
қолдана білу және тағы басқа [24].
Педагогикалық шығармашылық және педагогикалық шеберлік ұғымдарын
талдай отырып, ғалым олардың мағыналары жағынан ұқсастығын атап көрсетеді.
Шебер деп өз мамандығын терең игерген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz