Ауыл шаруашылығының мәселесі қазіргі кездегі өзекті мәселе
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІ СІЛТЕМЕЛЕР:
АНЫҚТАМАЛАР:
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР:
КІРІСПЕ
7
1 ҚР-НЫҢ АГРАРЛЫҚ СЕКТОРЫН ДАМЫТУ МӘСЕЛЕЛЕРІ 10
1.1 Агросектордағы экономикалық дамудың критерийлері мен
көрсеткіштері
10
1.2 Ауыл шаруашылығының әлемдік аграрлық нарыққа
интеграциялануының ғылыми негіздері
17
1.3 Ауыл шаруашылығының халықаралық қаржылық
есептілік стандартын қолдану өрісі және оның болашағы
23
2 . ҚАЗІРГІ КЕЗЕҢДЕГІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ
АГРАРЛЫҚ СЕКТОРЫ
32
2.1 Қазақстан Республикасының аграрлық секторы
32
2.2 Қазақстандағы инвестициялық - қаржылық жоспарлау
мәселелерінің даму жолдары
44
3 АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚҚА ИНВЕСТИЦИЯ ТАРТУ ЖӘНЕ
ОНЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
50
3.1 Ауыл шаруашылығы экономикасындағы инвестициялық
жағдайды жетілдіру жолдары
50
3.2 Қазақстандағы экономикалық дамуды инвестициялық қамтамасыз
етудің өзекті мәселелерін шешу жолдары мен реттеу механизмдері
53
ҚОРЫТЫНДЫ
63
ҚОЛДАНЫЛҒЫН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
65
ҚОСЫМША
68
НОРМАТИВТІ СІЛТЕМЕЛЕР:
Қазақстан Республикасының Президентінің Жарлықтары;
Қазақстан Республикасы Парламенті қабылдаған Заңдар;
Қазақстан Республикасы ауыл шаруашылығы бойынша статистика жөніндегі
Агенттіктің статистикалық көрсеткіштері;
Қазақстан Республикасының Ата Заңы;
Қазақстан – 2030.Қазақстандықтардың өркендеуі, қауіпсіздігі және игілігі
Стратегиясы;
Қазақстан Республикасының 2010 жылға дейінгі даму жоспары, Қазақстан
республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы;
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы;
Қазақстан Республикасының Жер кодексі;
Қазақстан Республикасының Астық туралы Заң;
Қазақстан Республикасының жергілікті мемлекеттік басқару туралы Заңы,
Мемлекеттік бағдарламалар: 2003-2005 жылдарға арналған Ауыл мектебі
Мемлекеттік бағдарламасы;
АНЫҚТАМАЛАР:
Амнистия – адамдардың белгісіз бір тобын мемлекет басшысының немесе
жоғарғы өкілетті органдағылардың шешімімен қылмыстық жазадан босату.
Конъюнктура – қалыптасқан экономикалық жағдай, әлемдік шаруашылықтың,
ел, аймақ шаруашылығының, тауарлар рыногінің белгілі бір кезеңдегі жағдайын
бейнелейтін көрсеткіштердің жиынтығын сипаттайтын уақытша ахуал.
Потенциал - қандай да болсын міндетті шешу үшін, белгілі мақсатқа
жету үшін пайдаланылуы мүмкін қайнар-көздер, мүмкіндіктер, құралдар,
қорлар, белгілі бір саладағы жеке тұлғаның, қоғамның, мемлекеттің
мүмкіндіктері.
Стимул - (лат. stimulus — мал айдайтын үшкір таяқ, піскіш) индивидтің
психикалық күйлерінің динамикасын туындататын (реакция деп белгіленеді)
және оған себептің салдарға қатынасындай қатынаста болатын әсер.
Тенденция – көзқарастағы немесе іс-қимылдағы бағыттылық,
ұмтылыс,қандай да бір құбылыстың дамуының барысындағы бір бағыт біреуге
танылатын идея, ой.
Брокер-қор, тауар, валюта биржасында делдалдардың міндеттерін
орындайтын тұлға немесе фирма.
Нау-Хау – ағыл.know xow – қалай екенін білу. Көпшілік біле бермейтін
және сауда-саттық тауары бола алатын немесе басқалардың алдында бәсекелі
болу үшін пайдалана алатын ерекше технологиялар, білімдермен қабілеттер.
Ретроспекция – лат.retro – артқа, spectare-қарау. Өткенге көз жүгірту,
артта қалған оқиғаларға үңілу.
Бюрократия -атқарушы билік орталықтарының қоғам мүшелерінің еркінен
тыс қалуына негізделген саяси, әлеуметтік және экономикалық жүйе, қоғамның
және мемлекеттің саяси, экономикалық, әлеуметтік-мәдени салалардағы
қызметтерінде ресми және бейресми шенеуніктік байланыстарға негізделген
билік жүйесі.
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР
ДСҰ - Дүниежүзілік Сауда Ұйымы;
ЖІӨ - Жалпы Ішкі Өнім;
ХҚЕС- Халықаралық Қаржылық Есептік Стандарты;
ЖӨ - Жалпы Өнім;
АӨК- Агро Өнеркәсіптік Кешені;
РӘҚ - ресурстық әлеуеттің құны;
НӨҚ - негізгі өндірістік қор құны;
МАҚ - материалды айналма қор құны;
ЖР - жер ресурстар;
ЕР - еңбек ресурстар;
СР - су ресурстар;
Ттқ - ауыл шаруашылығы өндірісінің тиімділік критерийі;
Тк - экономикалық тиімділік, келтірілген шығындарды есепке алынған;
Таш - ауыл шаруашылығындағы тиімділіктің жалпы көрсеткіші;
Іжө - жалпы өнімнің 1 га жерден түсімінің индексі;
Іөш - өндірілген өнімнің құндық бірлігіне өндірістік шығынның индексі
немесе эталон көрсеткіші
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Ауыл шаруашылығының мәселесі қазіргі кездегі
өзекті мәселе. Аграрлық секторды дамыту мақсатында соңғы жылдары мемлекет
тарапынан ауыл шаруашылығына көптеген жағдайлар көрсетіліп, аграрлық салаға
мемлекеттік реттеулер, бағдарламалар жасалды. Бізге Агроөнеркәсіп кешені
мен ауылдық аумақтарды дамытуды мемлекеттік реттеу туралы заң қабылдау
қажет еді.
Осы еңбекте аталған іс-шараларға тоқталып, олардан қандай нәтиже
шыққандығы туралы, әліде болса аграрлық сектор мемлекет тарапынан қандай
қолдауларды қажет ететіндігі туралы сөз болады.
Алдағы уақытта Дүниежүзілік Сауда Ұйымына кіруде бұл мәселе туралы
тереңірек ойланып, отандық ауыл шаруашылығы өнімдерінің бәсекеге
қабілеттілігіне айырықша талаптар қойылатын болады. Ендігі жерде ауыл
шаруашылығы шикізатын өндіру мен өңдеу саласында кластерлік бастамшылықты
іске асыру арқылы аграрлық өндірісті индустрияландыруға айырықша назар
аудару қажет. Жеке меншік сектордың назарын нақ осыған аудару керек,
сондай-ақ кредиттерді де, атап айтқанда агроиндустриялық саясат арнасында
осында тарту керек.
Елбасымыз биылғы Қазақстан халқына Жолдауында да ауыл шаруашылығына
қатысты мәселелердің бүгінгі күні өзектігіліне қатысты көп мәселелерді
қозғады.
Бұл жолда Қазақстан мен өңірдің нақты жағдайын ескеріп, әрі әлемнің
озық мемлекеттерінің жетістіктерін өзімізде іске асыра отырып, біздің:
Біріншіден, қандай да бір табыстарға қолымыз жетіп үлгерген
секторларды жаңғырта жаңарту қарқынын жеделдете түсуіміз қажет;
Екіншіден, жаңғырта жаңартуды ешқандай алалаусыз Қазақстан экономикасы
мен әлеуметтік өмірінің барлық салаларына тарту керек.
Биылғы жолдауында Елбасымыз Қазақстан дамуының жаңа кезеңінде ішкі
және сыртқы саясатымыздың аса маңызды 10 міндеті мен 30 бағытын атап
көрсетті. Осы 30 бағыттың ішінде төртінші бағытта мемлекеттік холдингтердің
қызметін шоғырландыру және олардың жұмысын халықаралық стандарттарға сәйкес
ұйымдастыру туралы сөз етті. Бұл жерде ҚазАгро ұлттық холдингі жұмысына
жаңа қадамдар енгізіліп, ауыл шаруашылығының өнімділік деңгейін көтеру
туралы негізгі міндеттер жүктелді [1, 18].
Мiне осы жоғарыда айтылған мәселелер диплом жұмысының тақырыбының
өзектілігін дәлелдейдi.
Тақырыптың ғылыми жаңашылдығымен тәжірибелік маңыздылығы:
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңашылдығы, автормен Қазақстан
Республикасында инвестиция саясатын қолдауға бағытталған негізгі шараларды
ұсынуынан тұрады.
Ауылшаруашылық инвестициясын талдау және жетілдіру жолдарының
қазіргі қоғамға сәйкестігі мен оның рөлін анықтау барысында келесідей
жаңашылдықтарды көруге болады. Мысалы:
- қазіргі Қазақстандағы ауылшаруашылық инвестициясын талдау және
жетілдіру жолдарының жағдайларын көрсету, оның қайшылықтары мен
жетістіктерін ашу- жұмыстың басты нәтижесі болып табылады;
- деректер негізінде бұған дейінгі инвестицияда қарастырылмаған
мәселелердің кейбір тұстары біршама жүйеленеді;
- Қазақстан Республикасындағы ауылшаруашылық инвестициясын талдау және
жетілдіру жолдарының негізгі саласы келтіріледі;
- болашақтағы ауылшаруашылық инвестициясын талдау және жетілдіру жолдарының
көмек ретінде әзірленген бағдарламаларға тоқталып өтіледі.
Тәжірибелік маңыздылығы-бұл ғылыми еңбекте ауыл шаруашылығын
жақсартуды, экономикалық даму көрсеткіштері, әлемдік нарыққа
интеграциялануы, ғылыми негіздері қаржылық жоспарлау мәселелері
қарастырылады.
Тақырыптың мақсаты мен міндеті:
Тақырыптың мақсаты ауылшаруашылық инвестициясын талдау және жетілдіру
жолдарының негізін жүйелі әрі обьективті зерттеу арқылы оның белгілі бір
жүйеге келуіне әсер ету. Осы мақсатқа сәйкес келесі міндеттерді орындау
қажет:
- ауылшаруашылық инвестициясын талдау және жетілдіру жолдарына
байланысты заңдар, нормативтік актілер, Қазақстан Республикасы Үкіметінің
қаулыларын, мақалаларды т.б. деректердің барлық түрлерін жинап, салыстырып-
саралау негізінде оның алатын орнын мүмкіндігінше нақты көрсету;
- ауылшаруашылық инвестициясын талдау және жетілдіру жолдарының даму
тарихын жан-жақты ашып көрсету, Қазақстан Республикасындағы ауылшаруашылық
инвестициясын талдау және жетілдіру жолдарының кемшіліктерді нақты
айқындау;
- Шет елдерінің ауылшаруашылық инвестициясын талдау және жетілдіру
жолдарын салыстыра отырып мұндағы жетістіктерді қарастырып назарға алу.
Зерттелу дәрежесі: Өтпелі кезеңдегі аграрлық қатынастардың теориялық
және практикалық мәселелеріне экономикалық әдебиеттерде үлкен назар
аударылып отыр. Жүйелі түрде өтпелі кезеңдегі еліміздің аграрлық саясаты
толық зерттеліп талданды деп айту шындыққа сәйкес келмейді. Мәселенің жеке
сауалдары белгілі деңгейде зерттелуде. Кейінгі жылдарда аграрлық
мәселелерді, соның ішінде ауыл шаруашылығын дамытуда мемлекеттік реттеу
мәселелерін өтпелі кезеңде басқа қырынан талдау, оның ерекшеліктерін
қарастыру ғылыми әдебиеттерде кең орын алуда. Аграрлық саланы мемлекеттік
реттеу мәселелері түрлі дәрежеде Ресей ғалымдары Л.И.Абалкиннің,
А.Е.Киселевтің, А.Е.Булатовтың, О.К.Ястребованың, М.Д.Мацкуляктың
еңбектерінде, сондай-ақ Қазақстандық ғалымдар Г.А.Қалиевтің,
В.В.Григоруктың, Р.Ю.Куватовтың, Т.А.Есіркеповтың, Я.Ә.Әубәкіровтың,
Н.К.Мамыровтың, Е.Б.Жатқанбаевтың және тағы басқа ғалымдардың еңбектерінде
көрініс тапқан.
Зерттеу объектісі: Қазақстан Республикасындағы ауылшаруашылық
инвестициясын талдау және жетілдіру жолдарының қалыптасуы мен даму
кезеңдері мен құрылымы. Зерттеу пәні-жаңа замаңда Қазақстан
Республикасындағы ауылшаруашылық инвестициясын талдау және жетілдіру
жолдарын мемлекеттік реттеу болып табылады.
Зерттеудің теориялық және методологиялық негізідері: нормативтік
құқықтық актілер мен Қазақстан республикасы және Ресей Федерациясының
ғылыми әдебиеттерің қолдануынан көрініс тапты. Сонымен қатар статистикалық
мәліметтер қолданылды.
Дипломдық зерттеулер жүргізу үшін келесі әдістер қолданылды:
аналитикалық, жалпы диалектикалық, салыстыру, тарихи, логикалық және
қорытындылау әдістері.
Диплом жұмысының құрылымы: Жұмыс кіріспе, үш тарау, қорытынды,
қолданылған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
1 ҚР-НЫҢ ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ АГРАРЛЫҚ СЕКТОРЫНЫҢ ДАМУ ЖОЛДАРЫ
1.1 Агросектордағы экономикалық дамудың критерийлері
мен көрсеткіштері
Экономикалық әдебиеттерде ауыл шаруашылығы өндірісінің экономикалық
тиімділігі мәселелерінің методологиясы және тиімділік критериін анықтау
және есептеу әдістемесіне іргелі еңбектер арналған. Бұл еңбектердің
көпшілігіне тән ерекшеліктері, оларда шығындардың арақатынасы деп
түсіндірген, ал шығындар пайдаланылған, яғни трансформация болған
өндірістік ресурстардың бір бөлігі соның ішінде табиғи және өндірісте
тікелей қатыспағандары бар.
Дамыған капиталистік елдердің ірі экономист-ғалымдарыныңең еңбектерін
терең оқығанда әсіресе П. Самуэльсонның және басқалардың еңбектерінде
төмендегідей тұжырымдама жасалған: өндірістің экономикалық тиімділігін
анықтауда методологиялық және әдістемелік негіздерін зерттеуде ресурстар
арқылы жанасу өндірушілердің де, нарықтық қатынастың да талаптарына жауап
береді. Мұның негізгі себебі әрбір тауар өндіруші кәсіпкерлік іс-әрекетті
бастамас бұрын өзінің өндірістік әлеуетін алуға тырысады, иелігіндегі
ресурстарды есепке алады, олардың сандық және сапалық параметрлерін
анықтайды. Осы жолмен пайдаланылатын ресурстардың оңтайлы вариантының
комбинациясы қабылданып өнім өндіруге барынша шығындар бөлігін төмендетуге,
әлеуетті пайда массасына қол жеткізуге әрекеттенеді. Бұдан туындайтын ой-
пікір кәсіпкерлікті ұйымдастыруда осы механизмді қолданып тауар өндіруші
өзіне тиімді критерийді таңдап алуға мүмкіндік алады, өз өндірісінің
экономикалық тиімділік көрсеткішін анықтайды.
Ауыл шаруашылығындағы еңбектің өнімділігін арттырудың негізгі
мүмкіндіктерінің біреуі бұл материалдық-техникалық ресурстарды тиімді
пайдалану.
Критерий дегеніміз - энциклопедиялық түсінік бойынша сол көрсеткішке
негіздеп баға беруге, анықтауға немесе жіктеуге болатын белгі, баға беру
өлшемі. Критерий- қойылған мақсаттардың сипатына қарап екі бағытта
анықтайды: максимум және минимум. Мақсатты критерийлерді максимум бағытта
анықтау дұрыс және тиімділікті анықтауға кең қолданылады, ал минимум бағыты
өндіріс үрдісінің ресурстық (шығындар) бөлігіне тиісті. Ауыл шаруашылығы
өндірісінің әрбір кезеңінде, ұйымдық-құқықтық түрлерінде, бірлестіктеріне
өткенде критерийлер саны артады. Басқару жалпы тиімді болу үшін сол жүйеге
әрбір кезеңнің, заңды тұлғаны басқарудың қосалқы жүйелері бірлессе, сол
кезеңге нақты талаптар қойылып басқару механизмі тиімді болатындығы сөзсіз.
Ресурстар өндірісті ұйымдастырудың материалдық негізі және оған
тікелей араласып өзінің бөліктерін дайын өнімге айналдыратын болғандықтан
тиімділік массасы сол ресурстарды пайдалану деңгейіне байланысты, оған тек
минимум сипаттағы критерий тиесілі. Осыған байланысты соңғы жылдары
ресурстық әлеуетті құндық есептеу әдісі кеңінен қолданылып жүр, яғни
өндірістік үрдіске қатысқан өндірістік ресурстың интегралдық көрсеткіші.
Экономикалық әдебиеттерде ұсынылып жүрген ресурстық әлеуетті сандық
есептеулер әдістерінің арасынан іс-тәжірибеде пайдалануға маңызы бары, бұл
құндық негізде ресурстарды бағалау және қосу арқылы абсолюттік мөлшерін
анықтау болып табылады.
Мұның теңдеуі төмендегідей:
РӘҚ=НӨҚ+МАҚ+ЖР+ЕР+СР+ЕРу=Ері=(1,2,3 ,...,m); (1)
Бұнда
РӘҚ- ресурстық әлеуеттің құны, теңге;
НӨҚ- негізгі өндірістік қор құны, теңге;
МАҚ- материалды айналма қор құны, теңге;
ЖР- жер ресурстар құны, теңге;
ЕР- еңбек ресурстар құны, теңге;
СР- су ресурстар құны, теңге;
Рj- J түрінде ресурс, і- агроқұрылымында, аумақта, салада.
Соңғы жылдары ауыл шаруашылығының экономикалық тиімділігінің
формуласындағы ресурстық есептеулердің механизмінде бөлім әдістемелігі және
әдісі кең қолданыла бастады. А. Кассирдің зерттеуі бойынша: жерді құн
бойынша бағалауды бірлестіріп есептеу мақсатқа лайықты мәселе, сондықтан
оған оң көзқарас керек Өндірістің тиімділік теңдігіндегі бөлімі сол
бірлестірілген сомаға тең болады. Бірақ тиімділікті қалыптастыруға
қатысатын өндірістік ресурстардың интегралдық көрсеткіштері барлық негізгі
ресурстар түрлерінің мөлшерін көрсетуі керек. Бұл көрсеткішке тек қана
өндірістік негізгі қорлар еніп қана қоймай, барлық материалдық айналма
қорлар және жер, еңбек ресурстары кіреді. [12;48б]
Қорытындылап айтқанда, өндірістік ресурстардың интегралдық көрсеткіші
барлық ресурстардың мөлшерін көрсетеді. Бұл жерде А. Кассиров суармалы
жердегі ауыл шаруашылық өндірісінің негізгі ресурстары- су ресурстарын
есепке алмаған, ғалымдар пікірі бойынша, бөлімнің жалпылама көрсеткішіне
агроөнеркәсіп кешенінің ресурстарына қосымша олардың төлемдерін қосу керек
деген (суға төлем, несие пайызы, т.б.). А. Гусевтің ұсынысы тиімділік
теңдігінің бөлімін анықтау үшін ауыл шаруашылығына арналған пайдаланудағы
негізгі қордың өндірістің тиісті кезеңіне(бір жылдық) келтіру жолымен, яғни
келтірілген шығындар әдісін қолдану дұрыс.
Өқ+Кн*Қнқ;
(2)
Бұнда
Өқ- агроқұрылымның ауыл шаруашылық өнімінің өзіндік құны, мың тг ;
Кн – күрделі салымның тиімділігінің нормативтік коэффициенті, ол 0,15-
ке тең;
Қнқ - ауыл шаруашылығына арналған негізгі қордың орташа жылдық құны,
мың тг.
Теңдіктің бөлімінде А. Гусев жердің бағасын есепке алмаған, бірақ
егістіктің табиғи құнарлығының балл-бонитетін қолданып ауыл шаруашылық
өндірісінің экономикалық тиімділігіне пайдаланып төмендегі теңдікті
ұсынған:
Ттқ=Тк*Бп;
(3)
Бұнда
Ттқ- ауыл шаруашылығы өндірісінің тиімділік критерийі;
Тк- экономикалық тиімділік, келтірілген шығындарды есепке алынған
(Өқ+Кн*Қнқ);
Бп - агроқұрылымдағы егістіктің құндылығын ғалым Г. А. Жмуров
өндірістің экономикалық тиімділігін анықтаудың индекстік әдісі арқылы
ұсынған:
Іжө
Таш = =100;
(4)
Іөш
Бұнда
Таш - ауыл шаруашылығындағы тиімділіктің жалпы көрсеткіші;
Іжө- жалпы өнімнің 1 га жерден түсімінің индексі;
Іөш- өндірілген өнімнің құндық бірлігіне өндірістік шығынның индексі
немесе эталон көрсеткіші.
Ауыл шаруашылығы өндірістің экономикалық тиімділігі проблемаларын
зерттеуші ғалым-экономистер критерийді өндірістің нәтижелік
көрсеткіштерімен теңестіреді. Бізге белгілі болғандай, өндірістің
көрсеткіштері нақтылық және нәтижелік болып екіге бөлінеді. Нақтылық
көрсеткіштер үшін соның ішінде ресурстық әлеуетке біздің пікіріміз бойынша
мақсатты сипаттағы бір ғана критерий бар, ол өндірілген өнімнің және
көрсетілген қызметтің бірлігіне ресурс шығындарын азайту. Бұл көрсеткіштер
сыйымдылық сипаттағы көрсеткіштерге бөлінеді: қор сыйымдылығы, еңбек
сыйымдылығы, қуат сыйымдылығы, жер сыйымдылығы т.с.с. Бұл көрсеткіштер
тиісті нәтижелік көрсеткіштердің кері мөлшерін және нақты пайдаланылған
ресурс түрінің қайтарым деңгейін көрсетеді: қор қайтарымы, еңбек қайтарымы,
еңбек өнімділігі.
Қорыта келгенде, кеміту критерийлерінің мұндай бөлінуі сыйымдылық
нәтижелік көрсеткішті анықтауда қолданылады, ал жоғарылату нәтижелік
көрсеткіштерді пайдалану жолымен өндірісте ресурстар қайтарымының деңгейі
анықталады.
Біздің пікіріміз бойынша, ауыл шаруашылық өндірісінің және оның
экономикалық тиімділік критерийлерінің екі бөліктен құралатындығы және
қолданылғаны дұрыс.
Ауылшаруашылық критерийі- халықтың азық-түлікке қажеттілігін толық
көлемде және бәсекеге қабілетті ассортиментте қанағаттандыру, ал
өнеркәсіпті ауыл шаруашылығында өндірілген шикізатпен қамтамасыз ету. Бұл
тұжырым қазіргі экономикалық саясаттың негізгі мақсатына толық жауап
береді. Ауыл шаруашылық өндірісінің экономикалық тиімділігінің критерийі
шаруашылық іс-әрекетпен максимум тиімділікке жету, өндірілген өнімнің және
көрсетілген қызметтің есептеу бірлігіне минимум тұрақты ресурс шығын арқылы
серпімді даму табатын кеңейтілген ұдайы өндіріс үрдісін қамтамассыз етіп,
өндірістік және экономикалық әлеуетті жоғарылату барлық әлеуметтік-
экономикалық мәселелердің негізін қалау талапқа сай болады.
Тиімділік көрсеткіштердің оның критерийлерінен айырмашылығы олар нақты
санды мәнге ие, олар жалпылама және жекеленген болып бөлінеді, ауыл
шаруашылық өндірісінің үрдісіне жалпы және жекеленген ресурстардың түрлерін
пайдалану тиімділігін көрсетеді. Яғни, ауыл шаруашылық өндірісінің
тиімділікті оның ресурстарын пайдалану тиімділігінің көрсеткіштерімен
сипатталады және олардың интегралдық көрсеткіші-ресурс әлеуеті болып
табылады. Ресурстық әлеуеттің аболюттік сомасының есептеулері тиімділік
көрсеткіштерін ауыл шаруашылығының көп укладты құрылымында пайдалануға
мүмкіндік туғызады: акционерлік қоғамда, өндірістік кооперативте,
серіктестікте, шаруа қожалығында. Алдымызға қойылған мақсатқа және
міндеттің сипаттамасына қарай барлық пайдалануға жататын ресурстар
әлеуетінің экономикалық ресурстар жүйесін төмендегі топтарға бөлуге болады:
- ауыл шаруашылығының ресурстар әлеуетінің пайдаланудың жалпылама
көрсеткіші;
-ауыл шаруашылығы салаларының: өсімдік өсіру және мал шаруашылығы,
агроқұрылымдардың ресурстар әлеуетінің тиімділік көрсеткіштері;
-ауыл шаруашылығының және оның салаларында пайдаланылатын ресурстар
әлеуетінің түрлерінің құрамын пайдалану тиімділігінің көрсеткіштері.
Өндірістің ақырғы нәтижесі ретінде ресурстық әлеуетті пайдаланудың
экономикалық тиімділігін анықтау үшін жалпы, тауарлы, ақырғы өнім, жалпы
және таза табыс ұсынылады. Ауыл шаруашылығында нақты қол жетімді
ресурстарды және өндірістің жағдайын есепке ала отырып техонлогиялық карта
және шығындар нормалары анықталады, осылардың негізінде жер бірлігі
көлеміне шаққандағы ресурстар, жиынтық ресурстар әлеуетін бекітеді. Онан
соң алынатын өнімнің мөлшеріне қарап ресурстық әлеуеттің нормативтік
деңгейі анықталады. Өндірісті ресурстық қамтамассыз етуде баланстық әдістің
маңызы бар, әсіресе көп укладты жаңа агроқұрылымдар: акционерлік қоғам,
өндірістік кооперативтер және шаруа қожалықтары үшін, себебі бұл
агробизнестің басты объектілері болып отыр. Сондықтан осы мәселелерді
зерттеу барысында: ауыл шаруашылығы ресурстық әлеуетін қалыптастыру,
критерийлерді және олардың экономикалық тиімділігін таңдауда нарықтық
қатынас жағдайында тауар-ақша қатынастарының қызметтерінің ерекшеліктерін
есепке алу керек.
Тауар-ақша қатынастарын жетілдіру деңгейінің негізгі көрсеткіші
шаруашылық жүргізу нәтижесінде алынған пайданың салмағымен өлшенеді, бұл
көрсеткіш сатылған өнімнің (көрсетілген қызмет) құнымен оның коммерциялық
өзіндік құнының айырмасына тең. Маркетинг нарықтық қатынасқа тиісті тәсіл
ретінде тікелей өндіріске байланысты емес шығындарды есепке алады:
жарнамалық патент және лицензия алу үшін шығындар. Бұл көрсеткіштер
өндірістің шығыстары есебінде өзіндік құн құрамына енеді. Бұл жерде
жоғарыда көрсетілген шығыстардың көзі қосылған еңбекпен жаратылған қосылған
өнім болады.
Егер шығыстарды m әріпімен белгілесек, онда өнімнің өзіндік құнын мына
схема бойынша жазуға болады: С+У+m. Тиімділіктің жеке бір көрсеткіші бұл
рентабельділік, бұл көрсеткіш пайданың (таза табыс) өндірісте пайдаланылған
ресурстарға яғни өндірістік негізгі қорлардың құнының арақатынасымен
анықталады.
Ғалым Г.Жмуровтың пікірі бойынша, тиімділік көрсеткішінде шығындар
және ресурстар қосылып бірлескен түрде қолданылады, бұл көрсеткішті
қалыптастыруда ағымдағы өндірістік шығындармен бірге ресурстардың негізгі
түрлері де қатысуы керек. Мұндай әдісті қолдану нақты көрсеткіштердің
салыстырмалылығын, бір өлшемділігін қамтамассыз ету керек. Экономист Г.
Марьяхина ресурстық тәсілді қолдай отырып былай деген: ауыл шаруашылығы
өндірісінің тиімділігінің интегралдық көрсеткіші ретінде пайда нормасын
пайдаланған дұрыс, яғни пайданың жұмсалған ресурсқа қатынасын. Ал қоғамдық
өндірістің әртүрлі деңгейде экономикалық тиімділіктің жалпылама көрсеткіші
жалпы табыстың барлық жұмсалған ресурстың , жердің құнын қоса алғанда
бірлігіне есептеу жолымен анықталады . Бірақ автор барлық ресурстарды бір
өлшем бірлігіне келтіру туралы пікір айтпаған[12; 49б].
Ауыл шаруашылық өндірісінің экономикалық тиімділігінің өлшемдер
жүйесінде шығындармен қатар ресурстық тәсілін қолдану жөн болады. Оыс
тұрғыдан ресурстық әлеует көрсеткіші тиімділік формуласының бөлімінде
қолданылады, себебі оның барлық элементтері әлеуметтік есептеулермен
анықталған: бір өлшемдерде, салыстыруларға жататын көрсеткіштер.
Шаруашылық жүргізуде маркетингтік тәсілдерді қолдану және нарықтық
қатынастың, ғылыми-техникалық прогрестің жетістіктеріне бейімділігі барлық
өндірістік әлеуетті толық игеруді талап етеді. Сондықтан біздің пікіріміз
бойынша, ауыл шаруашылық өндірісінің рентабельділігі көрсеткішіне балама
көрсеткіш ретінде ресурстық әлеуетінің рентабельдік көрсеткішін енгізген
дұрыс.
П
Ррә * = 100
(5)
РӘ
Бұнда:
Ррә- ресурс әлеуетінің рентабельділігі;
П- таза пайда массасы, тг;
РӘ- ресурс әлеуеті,тг.
Бұл көрсеткіштің іс-тәжірибеде ерекше маңызы бар. Ресурстық
әлеуетті пайдаланудың тиімділігіне терең талдау жасау үшін көрсеткіштер
жүйесін қолданған дұрыс. Бірлескен ресурстардың қайтарым деңгейін
көрсететін тиімділік көрсеткіштер тобына, бұл формуланың алымына жалпы
өнімді (ЖӨ), жалпы және таза табыстарды (ЖТ,ТТ) және пайданы қолдануға
болады.
Сонда ресурстық әлеуеттің тиімділік формуласы төмендегідей
болады:
ЖӨ
Трә= *100;
РӘ
ТТ
Трә= *100;
(6)
РӘ
ЖТ
Трә= *100;
РӘ
Бұл қатынастардың нәтижелері тиісінше 1 теңге ресурстық әлеуетке жалпы
өнімнің, жалпы және таза табыстың түсімін көрсетеді.
Қорыта айтқанда, нарықтық қатынас жағдайында ауыл шаруашылық
ресурстарының әлеуетінің экономикалық тиімділігінің критерийі- оның
максималды деңгейде игерілуіне қол жеткізу, осы жолмен экономиканың
аграрлық секторының өндірістік және экономикалық потенциялын арттыру,
халықтың тұтыну қажеттілігін толық тауарлармен қанағаттандыру, ал
өнеркәсіпті ауыл шаруашылығында өндірілетін шикізатпен, сонымен қатар
өндірістік шығындарды және бағаларды төмендету. Бірыңғай критерийді
белгілеу өндірістің бірқалыпты істеуінің негізін жасайды: тиімділік, іс-
әрекеттің нәтижесі, шығындар мен ауыл шаруашылық өндірісінде ресурстық
әлеуетті пайдаланудың экономикалық тиімділігінің көрсеткіштер жүйесі. Бұл
көрсеткіштер нарықтық қатынастар талабына толық жауап бермейді.
Бұл факторларға ауыл шаруашылық өндірісінің ұйымдастырушылық-
шаруашылық байланыстарының ішкі құрылымын анықтайтын факторлар жатады. Бұл
өндірістің шаруашылық формасы, инвестициялық саясат, Тәуелсіздік алған
жылдардан кейін еліміздің ауыл шаруашылығында түбегейлі өзгерістер болды:
2003 жылдары ауыл шаруашылығындағы өндірушілер құрылымында мемлекеттік емес
меншік формаларының үлесі 99,9% құрады. Совхоздар мен колхоздарды
жекешелендіру аяқталғаннан кейін шаруашылықпен айналысатын субъектілер саны
өсе бастады. Жеке шаруа қожалықтары ауыл шаруашылық өнімдерін өндіре
бастады. Бүгінгі күнде ауыл шаруашылығындағы өндірушілер 5 мыңнан астам
кәсіпорындарды қамтиды. 1991-2003 жылдары жалпы ішкі өнімдегі ауыл
шаруашылық өндірісінің үлесі айтарлықтай өсті. Егер 1991 жылы ауыл
шаруашылығындағы кәсіпорындар үлесі- 67,5% болса, 2003 жылы- 25,6 % болды,
үй шаруашылығында-32- ден 50 %-ке өсті. Осы уақыт аралығында ауыл
шаруалығында өсімдік өсіру жұмысы да едәуір қолға алынды: ол 1991 жылы-35%
болса, 2003 жылы-57%-ке жетті. Соңғы жылдары ауыл шаруашылығы өндірісін
тұрақтандыру тенденциялары қарастырылуда. 1991-2003 жылдары орта есеппен
жалпы ішкі өнімдегі ауыл шаруашылығының жылдық үлесі-8,6% құрады.
Аграрлық сектор экономикасының дамуымен қоса әлі де шешілмеген
мәселелер ауыл шаруашылық өндіріс потенциялының толық қалыптаспағанын
көрсетеді. Бұны негізгі ішкі және сыртқы факторлар арқылы анықтауға болады.
Ішкі өндіріс құралдарының жағдайы және инновациялық қызметтің дамуы,
жұмыс бастылық құрылымы, өндірісті басқару әдістері және т.б.
Бақылау жұмыстарының қорытындысына сүйенсек, өндіріс формасының бір
түрі–шаруа қожалықтары айтарлықтай нәтижелі емес, яғни олардың жұмыс күші
аз, олар отбасылық деңгейде қызмет атқарады. Олардың техникалық базасы
әлсіз, өндірісті үлкейтуге қаржы мәселесі қиындық туғызады.
Сонымен қатар аграрлық секторда жаңа техника мен технологияларды
енгізуге бағытталған инновациялық қызмет айтарлықтай дамымауда. Қазақстан
Республикасы Агенттігінің жүргізген зерттеулерінің қорытындысы бойынша 2003
жылы елімізге келген 148 инновациялық белсенділіктен ауыл шаруашылығына тек
қана екі кәсіпорынға келді немесе 1,3%.
Соған қоса ауыл шаруашылығында инвестициялық саясат белсенді
жүргізілмеуде, мысалы, 2004 жылдың І кварталында ауыл шаруашылығындағы
барлық формадағы кәсіпорындарға деген инвестиция көлемі- 1,8% -ті құрады,
шаруа қожалықтарына- 1% болды.
Бүгінгі күнде Халықаралық Банк Қазақстанға ауыл шаруашылығының дамуын
ынталандыру мақсатында 24 млн. АҚШ долларын бөлді. Бұл жоба Қазақстанның
ауыл шаруашылық секторының бәсекеге қабілеттілігін арттыруы мүмкін, бұл
мақсатқа жету үшін жобаның орындалу барысында ауыл шаруашылық өнімдерінің
сапасын және қауіпсіздігін жақсарту үшін, стандартқа сай және тиісті
ақпараттар алу үшін арнайы шаралар жүргізіліп отырады.
Аграрлық сектордың еліміз үшін маңызы зор. Қазіргі уақытта ол ЖІӨ-нің
8%-ын, еліміздегі жұмыс бастылықтың 22%-ын құрайды. Сонымен қатар, ауыл
шаруашылығы кедейшілік мәселесін шешуде де қызмет етеді. Ол үшін жоғарыда
аталған бірнеше мәселелер төңірегінде жұмыс жасау керек. Ішкі және сыртқы
рынокта ауыл шаруашылық өімдерінің көлемін арттыру үшін өндіріс процесінде
халықаралық стандарттар мен әдістерді игеру керек.
Қазақстандағы ауыл шаруашылық саласы бойынша зерттеулер жүргізіп
жүрген американдық менеджер Лу Брефорт өз пікірінше былай дейді:
Экономикадағы ауыл шаруашылығының үлесі басқа салалардың, атап айтатын
болсақ қазба өндірісімен байланысты салалардың дамуына байланысты азайып
кетті. Үкімет ел экономикасының мұнайдан түсетін пайдаға деген тәуелділігін
азайту үшін әртүрлі шаралар жасауда, өйткені мұнайдың бағасы тұрақсыз
болуда.
Еліміздің ауыл шаруашылығының бәсекеге қабілеттілігін арттыру
мақсатындағы жоба 83,1 млн. долларды құрайды, оның 24 млн.Халықаралық Банк
займ ретінде берді. Бұл жоба келесідей компоненттерден тұрады: Ауыл
шаруашылық өнімдерінің сапасымен қауіпсіздігін басқару, ауыл шаруашылық
саласындағы маркетинг, бұл компонент рыноктық ақпарат жүйесін күшейтеді
және рынокқа бағытталған инфрақұрылымды дамытады. Келесі компонент ауыл
шаруашылығында тәжірибелік зерттеулер жүргізу, бұл компоненттің мақсаты
ауыл шаруашылығындағы зерттеулердің дұрыс жүргізілуін қамтамассыз ету.
Жоғарыда аталған жоба 5 кезеңнен тұратын 20 жылға есептелінген [12;50б].
1.2 Ауыл шаруашылығының әлемдік аграрлық нарыққа интеграциялануының
ғылыми негіздері
1999 жылдан 2004 жылға дейінгі аралықта Қазақстан Республикасының
аграрлық секторының дамуы тұрақтылық танытты, сонымен қатар ауыл
шаруашылығының нарықтық жүйемен интеграциялануының жолдарын зерттеудің
маңыздылығы артты. Мұндай интеграцияның мүмкіндігі мен тиімділігі нарықтық
экономиканың келесі элементтерімен анықталады: сұраныс, ұсыныс, бәсеке,
баға құру еркіндігі, оның дамуын реттейтін заңдық және нормативтік база.
Қазіргі нарық конъюнктурасын зерттеу көрсеткендей Қазақстаннан әлемдік
нарыққа ұсынылатын өнімдерге ғана сұраныс пен баға қалыптасады. Сонымен
қатар әлемдік саудаға интеграцияланудың осал тұсы болып отандық ауыл
шаруашылық тауар өндірушілердің бәсекеге қабілеттілігінің төмендігі қалып
отыр, бұл жағдай өз кезегінде алдағы уақытта экономиканың аграрлық
секторының нарықтық позициясының күшеюіне әсер етуші факторлар мен
шарттарын жан-жақты зерттеуді қажет етіп отыр.
Өнімнің бәсекеге қабілеттілігінің негізгі факторлары дегенде тауар
сапасының тұтынушы сұранысына сәйкестігі және қол жетімді баға деңгейі
алдымен еске түседі. Қазіргі экономика жағдайында өнімнің сапасы мен
бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз етудің негізгі шарттары:
1) Өнімді дайындау, өндіру, сатуға маркетингтік тұрғыдан келу;
2) Халықаралық стандарттарға негізделген өнімнің сапасын басқару
жүйесін жасау;
3) Стандарттаудың ұлттық жүйесін жетілдіру және оның нарықтық
экономика жүйесі дамыған елдердің ұлттық стандарттау жүйесінің
мақсаттарымен үйлесуі;
4) Өнімді сертификаттаудың ұлттық жүйесі мен сапа жүйесін дамыту;
5) Мемлекеттік органдар орнататын сауда кедергілерінің құрамы мен
қатаңдығын қарастыратын іс-шараларды жүзеге асыру.
Маркетингтің негізгі міндеті болып тұтынушының қажеттіктерін баға
құрылу механизміне негізделген сұраныс пен ұсыныстың байланысы арқылы
нарықтық қатынаспен қанағаттандыру болып табылады. Қазіргі таңдағы
маркетинг бұл-көп аспектілі және күрделі ұйымдық-шаруашылық құбылыс,
экономика ғылымының ерекше саласы, ойлау образы мен концепциясы, сол
мезгілде фирманың саясаты, стратегиясы мен тактикасы, методикасы мен
қазіргі үнемі өзгермелі нарық жағдайында бизнес жүргізу технологиясы [14;
89-90б].
Қазақстанның әлемдік нарықтық қатынастар жүйесіне енуіне байланысты
маркетингтің ролі өндіріс тиімділігін көтеру құралы ретінде маңызы өсе
түсті. Сондықтан оның элементтері нақты нарықтық шарттарға икемді болуы
қажет, әсіресе ауыл шаруашылығы саласы.
Қазақстанның әлемдік экономикалық кеңістікке интеграциялану процесі
бәсекеге қабілетті экономика негізінде жүзеге асуы тиіс.
Сонымен бірге әлемдік нарыққа кіруде мемлекет басқаратын
инвестициялық, несие, салық, баға, кедендік саясат сияқты экономикалық
стимулдардың маңызы зор. Жалпы экономикалық көрсеткіштер саланың пайда
нормасының, өзгеріс динамикасы өндірушілердің тауар нарығында тиімді қызмет
етуін айқындайды. Даму деңгейі, ұйымдасу және еңбек нарығының ашықтық
деңгейі, нарық технологиясы да өз әсерін тигізеді.
Халықаралық еңбек бөлінісі мен мамандану бұрыннан ерекше орынға ие,
себебі, әр елде басқа елдерге қарағанда ерекше ресурстар мен шарттар бар,
белгілі бір тауарды аз шығындармен өндіру мүмкіндігі. Еңбек бөлінісі мен
мемлекеттердің белгілі бір тауарға мамандануы жалпылама үнемдеуге жол
ашады.
Бүгінгі ірі машина индустриясының дамуы өндіріс дифференциясының
тереңдеуіне, мамандану мен ұлттық шекарадан асатын кооперацияға әкеледі.
Индустриясы дамыған елдер өзге елдердің ауыл шаруашылық өнімдеріне өспелі
сұраныс білдіруде, себебі олардың өз елінің тұрғындарының қомақты бөлігі
ауыл шаруашылығының орнына қалада шоғырланған өнеркәсіптік өндіріспен
айналысады. Осы процестің нәтижесінде өнеркәсіптік өнімді өндіруші елдер
мен шикізат ресурстарын ұсынушы мемлекеттердің арасында тауар айналымы
тұрақты орнықты. Алайда Қазақстан әлемнің минералды-шикізат нарығына
белсене араласқанына қарамастан әлемдік еңбек бөлінісі мен халықаралық
сауда жүйесіне жеткілікті деңгейде дайын емес.
Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығының халықаралық
экономикалық қатынастарға интеграциялану стратегиясы табиғи-шаруашылық
ерекшеліктерге, халықаралық еңбек бөлінісінің дамуының әлемдік
тәжірибесіне, оны тиімдірек іске асыратын нысандарын жасауға негізделуі
керек [14;92б].
Елбасы Н.Ә. Назарбаевтің 2007 жылдың 28 ақпанындағы Қазақстан-2030
стратегиясының 10 жылдығына байланысты Қазақстан халқына жолдауында :
Еліміз экономика мен өз мемлекеттілігінің берік іргетасын құра отырып,
дамудың жаңа кезеңіне сенімді қадам басуда деді.
Қазақстан-2030 Стратегиясын дәйектілікпен орындау өзіміздің алдағы
ілгерілеуіміз үшін берік негізді қамтамасыз етті.
Бізде бұрынғыдан да табыстырақ алға басуымыз үшін барлық негіз бар,
біз мұндай тарихи мүмкіндікті уысымыздан шығармайтын боламыз.
Сол үшін де Қазақстанды жеделдете жан-жақты жаңғырта жаңарту жолы
таңдап алынды. Бұл біздің бұдан былайғы дамуымыздың бірден-бір дұрыс
арнасы.
Біз осы заманғы әлемде Қазақстанға және қазақстандықтарға лайықты
орын, бүкіл ел халқының әл-ауқатының өсуі мен тұрмыс деңгейінің елеулі
жақсаруын қамтамасыз ету үшін сыртқы рыноктарға шығып, сенімді орнығуға
міндеттіміз.
Бұл жолда Қазақстан мен өңірдің нақты жағдайын ескеріп, әрі әлемнің
озық мемлекеттерінің жетістіктерін іске асыра отырып, біздің:
Біріншіден, қандай да бір табыстарға қолымыз жетіп үлгерген
секторларды жаңғырта жаңарту қарқынын жеделдете түсуіміз қажет;
Екіншіден, жаңғырта жаңартуды ешқандай алалаусыз Қазақстан экономикасы
мен әлеуметтік өмірінің барлық салаларына тарату керек.
Сондықтан да өткен жылдың өзінде біз жалпы қазақстандық жобамызды
тұжырымдап, оны іске асыруды қолға алған болатынбыз.
Бұл біздің әлемнің бәсекеге барынша қабілетті елу елінің
қоғамдастығына қарай жедел жылжуымыз және оның тұрақты мүшесі ретінде
Қазақстанның тұғырнамасын нығайту.
Мұның қажетті шарты- Қазақстан тауарлары мен қызметтерінің озық
халықаралық стандарттардың сапалық деңгейіне шығуы.
Қазақстан әлемдік тауарлар мен қызметтер, еңбек ресурстары, капитал,
осы заманғы идеялар мен технологиялар рыногының шын мәнінде ажырағысыз да
серпінді бөлігіне айналуы үшін біз басты он міндетті шешуге тиіспіз.
Біз алдағы уақытта да өңірлік ынтымақтастық пен халықаралық
қоғамдастықтың жауапты мүшесі ретіндегі өзіміздің роліміз бен беделімізді
нығайта беретін боламыз.
Енді бір он жылдан кейін жаңа Қазақстанды жаңа әлемде таныту үшін біз
жаңа уақыттың өктем талабына дер кезінде әрі лайықты үн қатуға тиіспіз[1].
Сондықтанда Үкіметке 2030 Стратегиясының негізгі қағидаларын Жаңа
Кезеңде дамытатын барлық міндеттерді дәйектілікпен шешуді тапсырылды.
Оларды орындау үшін елбасымыз біздің ішкі және сыртқы саясатымыздың
аса маңызды 30 бағытын айқындады, бұл- Қазақстанның жаңа кезеңдегі даму
стратегиясы.
Осы аталған 30 бағыттың ішінде жетінші бағыт- Қазақстан үшін тиімді
жағдайларда Дүниежүзілік Сауда Ұйымына кіру туралы айтылады.
Қазақстанның жаһандық экономикадағы бәсекелестік ұстанымдарын көп
ретте оның ДСҰ-на кіруіне байланысты айқындалатын болады. Бұл міндетті біз
бірнеше жыл бойы дәйекті түрде шешудеміз, әрі тиянақтауға да тақаумыз [3].
Біріншіден, еліміздің ұлттық мүдделерін ескере келгенде биылғы жылдың
соңына дейін Қазақстанның заңнамасын ДСҰ-ның міндетті келісімдерінің
нормаларына сәйкес келтіру қажет.
Екіншіден, Қазақстанның ДСҰ-на кіруінің барысында Үкімет аграрлық
секторды қолдаудың лайықты деңгейін сақтап қалуы және өнеркәсіп орындарын
ДСҰ жағдайында тиімді жұмыс істеуге дайындау жөіндегі тиісті бейімдеу
шараларын іске асыруы керек.
Төртінші бағытта- Мемлекеттік холдингтердің қызметін шоғырландыру және
олардың жұмысын халықаралық стандарттарға сәйкес ұйымдастыру шаралары сөз
болады.
Біздің мемхолдингтердің көп жағдайларда халықаралық рынокта бәсекеге
қабілетсіз, бағынбайтын көп бейінді конгломераттарға айналып кетуіне жол
бермеу керек. Сондай-ақ олардың белгілі бір жеңілдіктер жүйесі бар таптарын
қаржылық астауға айналып кетуінен де сақтанып, бұған қоса мемхолдингтер
өз құрамына кіретін ұлттық компаниялар мен ұйымдардың қызметін қайталамай,
керісінше осынау экономикалық қызметті жаңа деңгейде топтастырып, міндеттер
қосарластығынан, бәсекелестік пен томаға-тұйықтықтан арылуға, олардың
тиімділігі мен ашықтығын қамтамасыз етуге тиіс екенін ескеру керек.
Бірінші кезекте мемхолдингтер, Қазақстанның әлемдік экономикаға
ойдағыдай кіруіне бағытталған ұлттық стратегияның бәсекеге қабілеттілігі
мен іске асырылуын қамтамасыз етуде өздерінің жетекші орындарын сайлап
алуға тиіс.
Біріншіден, мемхолдингтерге және тиісті мемлекеттік органдарға бүгінге
дейін жинақталған талдау, маркетинг және технологиялық тәжірибені сыни
тұрғыда саралап, дәйекті іс-қимылды айқындауды тапсырды.
Екіншіден, мемхолдингтер халықаралық компаниялармен бірлескен жобалар
жасау, сондай-ақ олардың Қазақстанға келуіне жәрдемдесу жөнінде белсенді
жұмыс жүргізуге тиіс.
Қаржыландыру жүйесін әзірлеп, іске асыруға тиіс, әрі ескірген
агротехнологияларды алмастыруды және жоғары технологиялық агроөнеркәсіп
құруды қарастыру қажет. ҚазАгро ұлттық холдингі жұмысына да осы
тәріздес қадамдар енгізілуі тиіс.
Біріншіден, ҚазАгроның негізгі міндеті - ауыл шаруашылығының
өнімділік деңгейін көтеру, жердің тозуының алдын алу, еліміздің су және
басқа табиғи реурстарын пайдалану тиімділігін арттыру, сонымен қатар
ескірген аграрлық технологиялардың қолданылуына, аграрлық ғылымның кенжелеп
дамуына тосқауыл қою, сондай-ақ ұсақ шаруа қожалықтарының бытыраңқылығын
еңсеру мәселелерін жүйелі түрде шешу.
Екіншіден, ҚазАгро алға қойылған міндеттердің ауқымында ауыл
шаруашылығының барлық салаларына сапалы талдау жүргізіп, бірінші кезекте
өркендеу қажет болатын бағыттарды айқындауға міндетті. Мәселен, бүкіл дүние
жүзінде жедел дамытыла бастаған ауыл шаруашылық өнімдерінің жаңа рыногы
пайда болды, бұлар- экологиялық таза өнімдер, жаңа өндірістер және
басқалары.
Үшіншіден, ҚазАгро таяу уақыттың ішінде экспорттық әлеуеті бар
қолданыстағы және жаңа ауыл шаруашылық өнім өндірушілерін.
Барлық мемхолдингтердің, оларға кіретін ұлттық компаниялар мен басқа
ұйымдардың басты міндеті корпоративтік басқарудың халықаралық іс -
тәжірибесін, есептілік пен ашықтықты енгізу арқылы олардың қызметін ретке
келтіру болып қала бермек.
Олар бүкіл Қазақстан бизнесі үшін корпоративтік басқарылымның үлгі-
қалыбына айналуы тиіс.
Әлемдік аграрлық нарыққа интеграциялану, оның ішінде ДСҰ-на ену
мәселесі, әр ел өзінің саяси, экономикалық, қоғамдық басымдықтарын есепке
ала отырып, өз бетінше шешетін күрделі процес болып табылады.
Қазақстан Республикасының мәелелері,оның ішінде ауыл шаруашылығы
жөніндегі сұрақтар, ДСҰ-да енді-енді қарастырылып келе жатыр. Бұл мәселе
шет елдерде, әсіресе ДСҰ-на енген елдерде кеңінен зерттеледі, ал соңғы
жылдары ТМД-ның ДСҰ-на енген елдерінде де талқыланады (Қырғызстан,
Молдавия, Грузия) және кейбірі жақын арада қосылайын деп отыр(Ресей,
Қазақстан, Украина, т.б.).
Қазақстанның әлемдік аграрлық нарыққа интеграциялануының ұйымдық-
экономикалық негіздері көбінесе мемлекеттің Дүниежүзілік Сауда Ұйымына
енуімен тығыз байланысты. ДСҰ-на мүше елдер әлемдік экономиканың 23
бөлігін билеп, халықаралық банк жүйесін және қор нарығын басқарады, бұл
мүмкіндіктер іс жүзінде кез-келген азырақ дамыған елдердің экономикасына
араласуына жол ашады, ондай елдердің қатарына ТМД елдері де кіреді.
Экономикалық деңгейінің қатысты түрде төмен деңгейіне қарамастан
Қазақстан дәстүрлі түрде дамушы ел деп қарастырылмауы керек. Себебі
қоғамдық дамуға білім деңгейінің төмендігі мен жоғары туу деңгейі және
қоғамдық дамудың төмен деңгейі тән. Ал Қазақстан халқының білім деңгейі,
адам және материалды-техникалық ресурстары елдің әлемдік интеграциялық
процестеріне белсенді түрде қатысуын есепке ала отырып, экономикалық
эволюция процесінің кезеңдерін, мазмұнын және логикасын айқындайды.
Ауыл шаруашылығы тауарларын халықаралық саудаға енгізу аумағындағы
реформалары ДСҰ басшылығымен іске асады, ал бұл өз кезегінде Уругвай
раундының Аграрлық келісіміне сәйкес жүргізіледі (URAA).Келісімде аталмыш
саладағы үш басым бағыт белгіленген: нарыққа шығу мүмкіндігі, ішкі қолдау,
экспорттық бәсеке.
Аталған талаптар дамыған елдерге қатысты дайындалады. Сондықтан
Қазақстанға ТМД-ның басқа елдері сияқты талаптар бірегей ортақ емес.
Біздің елімізге қашан, қалай, не үшін және қандай шарттармен ДСҰ-на
ену керектігін айқындау керек.
Қазақстан мен ДСҰ-ның осы ұйымға ену сұрақтары бойынша жұмыс істейтін
топтың көрсетуінше, заңдық және т.б. аспектілер бойынша дайындық деңгейі
төмен болып отыр.
Ауыл шаруашылығы тауарлары саудасының арнайы келісімдері бойынша
заңнаманың әлсіз дайындығы Қазақстанның келісу процесіндегі позициясын
кемітеді. Осыған орай ауыл шаруашылығы тауарлары саудасын реформалаудың
принциптері мен механизмдерін және Қазақстан үшін тиімді агробизнес
саясатын анықтау маңызды болып отыр.
Ауыл шаруашылығы бойынша келісімдерде әділ бәсеке принципі бюджеттік
қаржыландырудан кейін іске асырылған басым бағыттардың бірі болып отыр.
-2005 жылғы ауыл шаруашылығы өнімдерінің Жасыл себет аталған
шаралар жиынтығы сауда мен өндіріске минималды әсер ететін немесе әсер
етпейтін мемлекеттік қолдау шараларынан тұрады. Бұл шаралар мемлекеттік
бюджет есебінен қаржыланады.
Жасыл себет шегіндегі мемлекеттік шығындар келесі бағыттарға
жұмсалуы мүмкін:
- ғылыми зерттеулер, кадр білімін көтеру және даярлау, ақпараттық-
консультациялық қызымет;
- ветеринарлы және фитосанитарлы шаралар, тамақтану тағамдарының
қауіпсіздігін бақылау;
- ауыл шаруашылығы өнімін өндіруге көмектесу (жинау, өңдеу, нарықтық
ақпаратты таратуды қоса алғанда);
-инфрақұрылымды жетілдіру (жол құрылысы, электр байалныс жүйелерін,
мелиоративті құрылыс), бұл шығынға олардың жұмыс істеп тұруын қамтамасыз
етуге кететін шығындары қосылмайды;
- стратегиялық сауда қоры, ішкі сауда көмегі;
-ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілердің табысын кепілді түрде
қамтамасыз ету, жерді пайдалануды кеңейту;
- өндіріс түрі мен көлеміне қарамастан өндірушілердің табысын қолдау;
-кіріс пен егінді сақтандыру, табиғи апаттардан болған зиянды
компенсациялау;
-ауыл шаруашылығы өндірісінің құрылымын қайта құруға көмектесу;
-қоршаған ортаны қорғау;
-аймақтық даму бағдарламасы.
Осындай режим шектен тыс өндірісті шектеуге бағытталған жасыл себет
шаралар жиынтығына тән. Сары себет шаралар жиынтығы бойынша сауда мен
өндіріске тікелей әсер етуші ішкі көмекке негізделген (дотациялар мен
компенсациялар, бағалық қолдау, шығыстардың түрлері).
Агрегатталған қолдау шаралары негізгі интеграциялық көрсеткіш және жыл
сайынғы барлық мемлекеттік көмек түрлерінің сомасын құрайды. Алты жылдық
өтпелі кезеңде агрегатталған қолдау шаралары 20% дейін қысқаруы керек.
Аталған әдіс ауыл шаруашылығы өндірісін реттеудегі елеулі икемділікті
қамтамасыз етеді, себебі, нақты секторларда түрлі қысқарту деңгейін орната
алады, сәйкесінше сезімтал өнім түрлеріне қолдауды сақтауға мүмкіндік
береді.
ДСҰ-на мүше ел сары себет шығыстарын қысқартпауға құқылы, бірақ егер
дамыған елдердің ауыл шаруашылығы өндірісінің жиынтық құнынан 5пайыз
көлемінде, ал дамушы елдер үшін 10 пайызға дейінгі көлемде көмек көрсетуге
шартталса ғана құқылы.
Кесте 1
2010 жылғы ауыл шаруашылығы өнімдерінің экспорты мен
импорты, мың тонна
Өнімдердің атауы. 2010 жыл Экспортпен (+)
импорттың (-)
арасындағы айырмашылық
экспорты импорты
Астық 2933,4 16,0 +2917,4
Өңделген астық 547,9 55,8 +492,1
Картошка 0,9 19,4 - 18,5
Қант қызылшасы 0,0 41,2 - 41,2
Күнбағыс тұқымы 2,1 24,2 - 22,1
Көкөністер 281,4 80,8 +200,6
Жеміс-жидек, жүзім 44,6 104,6 - 60,0
Ет және ет өнімдері 1,5 104,6 - 103,1
Сүт және сүт өнімдері 41,7 449,9 - 408,2
Жұмыртқа өнімдері 1,2 177,9 - 176,7
Күнбағыс майы 9,7 59,6 - 49,9
Қант 77,7 182,0 - 104,3
Кестеден көріп отырғанымыздай ауыл шаруашылығы өнімдері ішінде
экспорттық потенциялға тек астық (шикізат түрінде), бидай ұны, көкөністер
ғана ие. Сондықтан Қазақстанның ауыл шаруашылық өндірісі ұлттық
шаруашылықтың басқа салаларымен бәсекеге түсе алмайды, Әлемдік тәжірибе
көрсеткендей бұл сала мемелекеттік реттеу саясатын қажет етеді.
Қорытынды нәтежелері көрсеткендей агро рынокта Қазақстан өзінің жеке
рыногын ашуға әлі дайын емес, себебі бұл саладағы технологиямен өндірістік
базасы қазіргі заманға сай емес[14;91б].
1.3 Ауыл шаруашылығының халықаралық қаржылық есептілік стандартын
қолдану өрісі және оның болашағы
Еліміздің нарық экономикасында өзінің лайықты орнын табуы үшін
бәсекелестікке төтеп бере алатын сапалы өнім шығарумен қатар тұрған өзекті
мәселе ауыл шаруашылығы есебін халықаралық стандарттар талаптарына сәйкес
ұйымдастыру болып табылады. Аталған мәселелерді шешуге бағытталған
шараларды жүзеге асыу бойынша 1997 жылдың 1-қаңтарынан енгізілген
бухгалтерлік есептің ұлттық стандарттары және бастапқыда субъектінің қаржы-
шаруашылық қызыметінің бухгалтерлік есеп шоттарының бас жоспары, ал 2003
жылдың 1-қаңтарынан толықтырулар мен өзгертулер енгізіліп қайта қабылданған
бухгалтерлік есептің типтік (тұрпаттық) жоспары- еліміздегі бухгалтерлік
есепті реформалауға байланысты жасалған алғашқы қадам. Еліміздің алдында
тұрған күрделі мәселе- Дүниежүзілік Сауда Ұйымына кіру отандық өнім
өндірушілер алдында бәсекелестікке төтеп бере алатын өнім шығару шараларын
жан-жақты қарастырумен қатар, бухгалтерлік есеп жүйесін жетілдіру, оны
халықаралық стандарттардың талаптарына сәйкес ұйымдастыру талаптарын қойып
отыр. Ол үшін, біріншіден, кәсіби бухгалтер мен аудиторларды дайындау,
олардың білімін жетілдіру, бухгалтерлік есепті халықаралық стандарттардың
талаптарына сай ұйымдастыруды шешу кезек күттірмейтін мәселе. Алайда
халықаралық стандарттардың нормаларын ауыл шаруашылығы есебінде қолданудың
ерекшеліктері мен қатар қиыншылықтарының бар екендігі жасырын емес. Оның
айғағы Халықаралық қаржылық есептілік стандартында әзірге ең соңғы 41 Ауыл
шаруашылығы стандарты қаралып, стандарт 2003 жылдың 1-қаңтарынан күшіне
еніп, тек қана ауыл шаруашылығы қызыметімен байланысты, есеп үрдісін
мынандай активтерде қолданылуы тиісті деп көрсетілген:
- биологиялық активтерге;
- ауыл шаруашылығы өнімдеріне, оны жинау мезетінде;
- 34,35 параграфтарда қаралмаған мемлекеттік субсидияға.
Сондай-ақ 41 Ауыл шаруашылығы ХҚЕС, 16 Негізгі құралдар және 40
Жылжымайтын мүлікке салынған инвестициялар ауыл шаруашылығында
пайдаланылатын жердің және 38 Материалдық емес активтер ауыл
шаруашылығында пайдаланылатын материалдық емес активтердің есебіне
қолданылмайды делінген [15, 26-27б].
Жоғарыда аталғандай 41 Ауыл шаруашылығы ХҚЕС, жинау мезетінде
биологиялық актитерден (малдардан, өсімдіктерден) алынған ауыл шаруашылық
өнімдерінің есебіне қолданумен ғана шектеліп, жиналған өнімге 2 Қорлар
ХҚЕС немесе басқа да тиісті халықаралық қаржылық есептілік стандарттары
қолданылатындықтан, ауыл шаруашылығы өнімдерін жинағаннан кейінгі оны өңдеу
операциялары, ауыл шаруашылық қызыметінің логикалық және табиғи жалғасы
бола тұрып, 41 Ауыл шаруашылығы ХҚЕС қаралмауы, өнімнің сақталу және
жиналу орындары бойынша өзіндік құнын анықтауға мүмкіндік бермейді. 2
Қорлар ХҚЕС, 41 Ауыл шаруашылығы ХҚЕС, 16 А парагарафтарына сілтеме
жасай отырып, компанияның биологиялық актитерімен жиналған ауыл шаруашылық
өнімдерінің қорлары, бастапқы мезетінде болжамды сату шығындары шегеріліп,
өнім жинау кезеңінде белгіленген әділ құны бойынша бағалануы керек дей
келе, бұндай бағалаудың нәтижесінде, осы стандарт қолданыла бастаған күннен
бастап өнімнің өзіндік құнына айналады деп көрсетілген. Сондай-ақ егер
нәтижесі өзіндік құнының мәнін көрсететіндей жақын шамалас болған жағдайда
ыңғайлы болу үшін, өзіндік құнды анықтаудың нақты шығындары бойынша есебі
және сату бағасы бойынша есебі әдістері пайдаланылуы мүмкін. Нормативтік
шығындар шикізаттар мен материалдарды, еңбекті, тиімділік пен қуатты
қалыпты пайдалану деңгейін білдіреді. Олар тұрақты тексеріліп отырылады.
Қажет болған жағдайда, қалыптасқан жағдайға қарай қайта қаралып отырылады.
41 Ауыл шаруашылығы ХҚЕС қаралған талаптарға сәйкес, ауыл
шаруашылығында қолданылатын терминдерге түсініктеме бере кету қажет.
Ауыл шаруашылық қызметі - бұл сату, ауыл шаруашылығы өнімдерін алу
немесе қосымша биологиялық активтерді өндіру мақсатында биологиялық
активтердің биотасымалдануын басқару.
Ауыл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
НОРМАТИВТІ СІЛТЕМЕЛЕР:
АНЫҚТАМАЛАР:
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР:
КІРІСПЕ
7
1 ҚР-НЫҢ АГРАРЛЫҚ СЕКТОРЫН ДАМЫТУ МӘСЕЛЕЛЕРІ 10
1.1 Агросектордағы экономикалық дамудың критерийлері мен
көрсеткіштері
10
1.2 Ауыл шаруашылығының әлемдік аграрлық нарыққа
интеграциялануының ғылыми негіздері
17
1.3 Ауыл шаруашылығының халықаралық қаржылық
есептілік стандартын қолдану өрісі және оның болашағы
23
2 . ҚАЗІРГІ КЕЗЕҢДЕГІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ
АГРАРЛЫҚ СЕКТОРЫ
32
2.1 Қазақстан Республикасының аграрлық секторы
32
2.2 Қазақстандағы инвестициялық - қаржылық жоспарлау
мәселелерінің даму жолдары
44
3 АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚҚА ИНВЕСТИЦИЯ ТАРТУ ЖӘНЕ
ОНЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
50
3.1 Ауыл шаруашылығы экономикасындағы инвестициялық
жағдайды жетілдіру жолдары
50
3.2 Қазақстандағы экономикалық дамуды инвестициялық қамтамасыз
етудің өзекті мәселелерін шешу жолдары мен реттеу механизмдері
53
ҚОРЫТЫНДЫ
63
ҚОЛДАНЫЛҒЫН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
65
ҚОСЫМША
68
НОРМАТИВТІ СІЛТЕМЕЛЕР:
Қазақстан Республикасының Президентінің Жарлықтары;
Қазақстан Республикасы Парламенті қабылдаған Заңдар;
Қазақстан Республикасы ауыл шаруашылығы бойынша статистика жөніндегі
Агенттіктің статистикалық көрсеткіштері;
Қазақстан Республикасының Ата Заңы;
Қазақстан – 2030.Қазақстандықтардың өркендеуі, қауіпсіздігі және игілігі
Стратегиясы;
Қазақстан Республикасының 2010 жылға дейінгі даму жоспары, Қазақстан
республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы;
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы;
Қазақстан Республикасының Жер кодексі;
Қазақстан Республикасының Астық туралы Заң;
Қазақстан Республикасының жергілікті мемлекеттік басқару туралы Заңы,
Мемлекеттік бағдарламалар: 2003-2005 жылдарға арналған Ауыл мектебі
Мемлекеттік бағдарламасы;
АНЫҚТАМАЛАР:
Амнистия – адамдардың белгісіз бір тобын мемлекет басшысының немесе
жоғарғы өкілетті органдағылардың шешімімен қылмыстық жазадан босату.
Конъюнктура – қалыптасқан экономикалық жағдай, әлемдік шаруашылықтың,
ел, аймақ шаруашылығының, тауарлар рыногінің белгілі бір кезеңдегі жағдайын
бейнелейтін көрсеткіштердің жиынтығын сипаттайтын уақытша ахуал.
Потенциал - қандай да болсын міндетті шешу үшін, белгілі мақсатқа
жету үшін пайдаланылуы мүмкін қайнар-көздер, мүмкіндіктер, құралдар,
қорлар, белгілі бір саладағы жеке тұлғаның, қоғамның, мемлекеттің
мүмкіндіктері.
Стимул - (лат. stimulus — мал айдайтын үшкір таяқ, піскіш) индивидтің
психикалық күйлерінің динамикасын туындататын (реакция деп белгіленеді)
және оған себептің салдарға қатынасындай қатынаста болатын әсер.
Тенденция – көзқарастағы немесе іс-қимылдағы бағыттылық,
ұмтылыс,қандай да бір құбылыстың дамуының барысындағы бір бағыт біреуге
танылатын идея, ой.
Брокер-қор, тауар, валюта биржасында делдалдардың міндеттерін
орындайтын тұлға немесе фирма.
Нау-Хау – ағыл.know xow – қалай екенін білу. Көпшілік біле бермейтін
және сауда-саттық тауары бола алатын немесе басқалардың алдында бәсекелі
болу үшін пайдалана алатын ерекше технологиялар, білімдермен қабілеттер.
Ретроспекция – лат.retro – артқа, spectare-қарау. Өткенге көз жүгірту,
артта қалған оқиғаларға үңілу.
Бюрократия -атқарушы билік орталықтарының қоғам мүшелерінің еркінен
тыс қалуына негізделген саяси, әлеуметтік және экономикалық жүйе, қоғамның
және мемлекеттің саяси, экономикалық, әлеуметтік-мәдени салалардағы
қызметтерінде ресми және бейресми шенеуніктік байланыстарға негізделген
билік жүйесі.
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР
ДСҰ - Дүниежүзілік Сауда Ұйымы;
ЖІӨ - Жалпы Ішкі Өнім;
ХҚЕС- Халықаралық Қаржылық Есептік Стандарты;
ЖӨ - Жалпы Өнім;
АӨК- Агро Өнеркәсіптік Кешені;
РӘҚ - ресурстық әлеуеттің құны;
НӨҚ - негізгі өндірістік қор құны;
МАҚ - материалды айналма қор құны;
ЖР - жер ресурстар;
ЕР - еңбек ресурстар;
СР - су ресурстар;
Ттқ - ауыл шаруашылығы өндірісінің тиімділік критерийі;
Тк - экономикалық тиімділік, келтірілген шығындарды есепке алынған;
Таш - ауыл шаруашылығындағы тиімділіктің жалпы көрсеткіші;
Іжө - жалпы өнімнің 1 га жерден түсімінің индексі;
Іөш - өндірілген өнімнің құндық бірлігіне өндірістік шығынның индексі
немесе эталон көрсеткіші
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Ауыл шаруашылығының мәселесі қазіргі кездегі
өзекті мәселе. Аграрлық секторды дамыту мақсатында соңғы жылдары мемлекет
тарапынан ауыл шаруашылығына көптеген жағдайлар көрсетіліп, аграрлық салаға
мемлекеттік реттеулер, бағдарламалар жасалды. Бізге Агроөнеркәсіп кешені
мен ауылдық аумақтарды дамытуды мемлекеттік реттеу туралы заң қабылдау
қажет еді.
Осы еңбекте аталған іс-шараларға тоқталып, олардан қандай нәтиже
шыққандығы туралы, әліде болса аграрлық сектор мемлекет тарапынан қандай
қолдауларды қажет ететіндігі туралы сөз болады.
Алдағы уақытта Дүниежүзілік Сауда Ұйымына кіруде бұл мәселе туралы
тереңірек ойланып, отандық ауыл шаруашылығы өнімдерінің бәсекеге
қабілеттілігіне айырықша талаптар қойылатын болады. Ендігі жерде ауыл
шаруашылығы шикізатын өндіру мен өңдеу саласында кластерлік бастамшылықты
іске асыру арқылы аграрлық өндірісті индустрияландыруға айырықша назар
аудару қажет. Жеке меншік сектордың назарын нақ осыған аудару керек,
сондай-ақ кредиттерді де, атап айтқанда агроиндустриялық саясат арнасында
осында тарту керек.
Елбасымыз биылғы Қазақстан халқына Жолдауында да ауыл шаруашылығына
қатысты мәселелердің бүгінгі күні өзектігіліне қатысты көп мәселелерді
қозғады.
Бұл жолда Қазақстан мен өңірдің нақты жағдайын ескеріп, әрі әлемнің
озық мемлекеттерінің жетістіктерін өзімізде іске асыра отырып, біздің:
Біріншіден, қандай да бір табыстарға қолымыз жетіп үлгерген
секторларды жаңғырта жаңарту қарқынын жеделдете түсуіміз қажет;
Екіншіден, жаңғырта жаңартуды ешқандай алалаусыз Қазақстан экономикасы
мен әлеуметтік өмірінің барлық салаларына тарту керек.
Биылғы жолдауында Елбасымыз Қазақстан дамуының жаңа кезеңінде ішкі
және сыртқы саясатымыздың аса маңызды 10 міндеті мен 30 бағытын атап
көрсетті. Осы 30 бағыттың ішінде төртінші бағытта мемлекеттік холдингтердің
қызметін шоғырландыру және олардың жұмысын халықаралық стандарттарға сәйкес
ұйымдастыру туралы сөз етті. Бұл жерде ҚазАгро ұлттық холдингі жұмысына
жаңа қадамдар енгізіліп, ауыл шаруашылығының өнімділік деңгейін көтеру
туралы негізгі міндеттер жүктелді [1, 18].
Мiне осы жоғарыда айтылған мәселелер диплом жұмысының тақырыбының
өзектілігін дәлелдейдi.
Тақырыптың ғылыми жаңашылдығымен тәжірибелік маңыздылығы:
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңашылдығы, автормен Қазақстан
Республикасында инвестиция саясатын қолдауға бағытталған негізгі шараларды
ұсынуынан тұрады.
Ауылшаруашылық инвестициясын талдау және жетілдіру жолдарының
қазіргі қоғамға сәйкестігі мен оның рөлін анықтау барысында келесідей
жаңашылдықтарды көруге болады. Мысалы:
- қазіргі Қазақстандағы ауылшаруашылық инвестициясын талдау және
жетілдіру жолдарының жағдайларын көрсету, оның қайшылықтары мен
жетістіктерін ашу- жұмыстың басты нәтижесі болып табылады;
- деректер негізінде бұған дейінгі инвестицияда қарастырылмаған
мәселелердің кейбір тұстары біршама жүйеленеді;
- Қазақстан Республикасындағы ауылшаруашылық инвестициясын талдау және
жетілдіру жолдарының негізгі саласы келтіріледі;
- болашақтағы ауылшаруашылық инвестициясын талдау және жетілдіру жолдарының
көмек ретінде әзірленген бағдарламаларға тоқталып өтіледі.
Тәжірибелік маңыздылығы-бұл ғылыми еңбекте ауыл шаруашылығын
жақсартуды, экономикалық даму көрсеткіштері, әлемдік нарыққа
интеграциялануы, ғылыми негіздері қаржылық жоспарлау мәселелері
қарастырылады.
Тақырыптың мақсаты мен міндеті:
Тақырыптың мақсаты ауылшаруашылық инвестициясын талдау және жетілдіру
жолдарының негізін жүйелі әрі обьективті зерттеу арқылы оның белгілі бір
жүйеге келуіне әсер ету. Осы мақсатқа сәйкес келесі міндеттерді орындау
қажет:
- ауылшаруашылық инвестициясын талдау және жетілдіру жолдарына
байланысты заңдар, нормативтік актілер, Қазақстан Республикасы Үкіметінің
қаулыларын, мақалаларды т.б. деректердің барлық түрлерін жинап, салыстырып-
саралау негізінде оның алатын орнын мүмкіндігінше нақты көрсету;
- ауылшаруашылық инвестициясын талдау және жетілдіру жолдарының даму
тарихын жан-жақты ашып көрсету, Қазақстан Республикасындағы ауылшаруашылық
инвестициясын талдау және жетілдіру жолдарының кемшіліктерді нақты
айқындау;
- Шет елдерінің ауылшаруашылық инвестициясын талдау және жетілдіру
жолдарын салыстыра отырып мұндағы жетістіктерді қарастырып назарға алу.
Зерттелу дәрежесі: Өтпелі кезеңдегі аграрлық қатынастардың теориялық
және практикалық мәселелеріне экономикалық әдебиеттерде үлкен назар
аударылып отыр. Жүйелі түрде өтпелі кезеңдегі еліміздің аграрлық саясаты
толық зерттеліп талданды деп айту шындыққа сәйкес келмейді. Мәселенің жеке
сауалдары белгілі деңгейде зерттелуде. Кейінгі жылдарда аграрлық
мәселелерді, соның ішінде ауыл шаруашылығын дамытуда мемлекеттік реттеу
мәселелерін өтпелі кезеңде басқа қырынан талдау, оның ерекшеліктерін
қарастыру ғылыми әдебиеттерде кең орын алуда. Аграрлық саланы мемлекеттік
реттеу мәселелері түрлі дәрежеде Ресей ғалымдары Л.И.Абалкиннің,
А.Е.Киселевтің, А.Е.Булатовтың, О.К.Ястребованың, М.Д.Мацкуляктың
еңбектерінде, сондай-ақ Қазақстандық ғалымдар Г.А.Қалиевтің,
В.В.Григоруктың, Р.Ю.Куватовтың, Т.А.Есіркеповтың, Я.Ә.Әубәкіровтың,
Н.К.Мамыровтың, Е.Б.Жатқанбаевтың және тағы басқа ғалымдардың еңбектерінде
көрініс тапқан.
Зерттеу объектісі: Қазақстан Республикасындағы ауылшаруашылық
инвестициясын талдау және жетілдіру жолдарының қалыптасуы мен даму
кезеңдері мен құрылымы. Зерттеу пәні-жаңа замаңда Қазақстан
Республикасындағы ауылшаруашылық инвестициясын талдау және жетілдіру
жолдарын мемлекеттік реттеу болып табылады.
Зерттеудің теориялық және методологиялық негізідері: нормативтік
құқықтық актілер мен Қазақстан республикасы және Ресей Федерациясының
ғылыми әдебиеттерің қолдануынан көрініс тапты. Сонымен қатар статистикалық
мәліметтер қолданылды.
Дипломдық зерттеулер жүргізу үшін келесі әдістер қолданылды:
аналитикалық, жалпы диалектикалық, салыстыру, тарихи, логикалық және
қорытындылау әдістері.
Диплом жұмысының құрылымы: Жұмыс кіріспе, үш тарау, қорытынды,
қолданылған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
1 ҚР-НЫҢ ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ АГРАРЛЫҚ СЕКТОРЫНЫҢ ДАМУ ЖОЛДАРЫ
1.1 Агросектордағы экономикалық дамудың критерийлері
мен көрсеткіштері
Экономикалық әдебиеттерде ауыл шаруашылығы өндірісінің экономикалық
тиімділігі мәселелерінің методологиясы және тиімділік критериін анықтау
және есептеу әдістемесіне іргелі еңбектер арналған. Бұл еңбектердің
көпшілігіне тән ерекшеліктері, оларда шығындардың арақатынасы деп
түсіндірген, ал шығындар пайдаланылған, яғни трансформация болған
өндірістік ресурстардың бір бөлігі соның ішінде табиғи және өндірісте
тікелей қатыспағандары бар.
Дамыған капиталистік елдердің ірі экономист-ғалымдарыныңең еңбектерін
терең оқығанда әсіресе П. Самуэльсонның және басқалардың еңбектерінде
төмендегідей тұжырымдама жасалған: өндірістің экономикалық тиімділігін
анықтауда методологиялық және әдістемелік негіздерін зерттеуде ресурстар
арқылы жанасу өндірушілердің де, нарықтық қатынастың да талаптарына жауап
береді. Мұның негізгі себебі әрбір тауар өндіруші кәсіпкерлік іс-әрекетті
бастамас бұрын өзінің өндірістік әлеуетін алуға тырысады, иелігіндегі
ресурстарды есепке алады, олардың сандық және сапалық параметрлерін
анықтайды. Осы жолмен пайдаланылатын ресурстардың оңтайлы вариантының
комбинациясы қабылданып өнім өндіруге барынша шығындар бөлігін төмендетуге,
әлеуетті пайда массасына қол жеткізуге әрекеттенеді. Бұдан туындайтын ой-
пікір кәсіпкерлікті ұйымдастыруда осы механизмді қолданып тауар өндіруші
өзіне тиімді критерийді таңдап алуға мүмкіндік алады, өз өндірісінің
экономикалық тиімділік көрсеткішін анықтайды.
Ауыл шаруашылығындағы еңбектің өнімділігін арттырудың негізгі
мүмкіндіктерінің біреуі бұл материалдық-техникалық ресурстарды тиімді
пайдалану.
Критерий дегеніміз - энциклопедиялық түсінік бойынша сол көрсеткішке
негіздеп баға беруге, анықтауға немесе жіктеуге болатын белгі, баға беру
өлшемі. Критерий- қойылған мақсаттардың сипатына қарап екі бағытта
анықтайды: максимум және минимум. Мақсатты критерийлерді максимум бағытта
анықтау дұрыс және тиімділікті анықтауға кең қолданылады, ал минимум бағыты
өндіріс үрдісінің ресурстық (шығындар) бөлігіне тиісті. Ауыл шаруашылығы
өндірісінің әрбір кезеңінде, ұйымдық-құқықтық түрлерінде, бірлестіктеріне
өткенде критерийлер саны артады. Басқару жалпы тиімді болу үшін сол жүйеге
әрбір кезеңнің, заңды тұлғаны басқарудың қосалқы жүйелері бірлессе, сол
кезеңге нақты талаптар қойылып басқару механизмі тиімді болатындығы сөзсіз.
Ресурстар өндірісті ұйымдастырудың материалдық негізі және оған
тікелей араласып өзінің бөліктерін дайын өнімге айналдыратын болғандықтан
тиімділік массасы сол ресурстарды пайдалану деңгейіне байланысты, оған тек
минимум сипаттағы критерий тиесілі. Осыған байланысты соңғы жылдары
ресурстық әлеуетті құндық есептеу әдісі кеңінен қолданылып жүр, яғни
өндірістік үрдіске қатысқан өндірістік ресурстың интегралдық көрсеткіші.
Экономикалық әдебиеттерде ұсынылып жүрген ресурстық әлеуетті сандық
есептеулер әдістерінің арасынан іс-тәжірибеде пайдалануға маңызы бары, бұл
құндық негізде ресурстарды бағалау және қосу арқылы абсолюттік мөлшерін
анықтау болып табылады.
Мұның теңдеуі төмендегідей:
РӘҚ=НӨҚ+МАҚ+ЖР+ЕР+СР+ЕРу=Ері=(1,2,3 ,...,m); (1)
Бұнда
РӘҚ- ресурстық әлеуеттің құны, теңге;
НӨҚ- негізгі өндірістік қор құны, теңге;
МАҚ- материалды айналма қор құны, теңге;
ЖР- жер ресурстар құны, теңге;
ЕР- еңбек ресурстар құны, теңге;
СР- су ресурстар құны, теңге;
Рj- J түрінде ресурс, і- агроқұрылымында, аумақта, салада.
Соңғы жылдары ауыл шаруашылығының экономикалық тиімділігінің
формуласындағы ресурстық есептеулердің механизмінде бөлім әдістемелігі және
әдісі кең қолданыла бастады. А. Кассирдің зерттеуі бойынша: жерді құн
бойынша бағалауды бірлестіріп есептеу мақсатқа лайықты мәселе, сондықтан
оған оң көзқарас керек Өндірістің тиімділік теңдігіндегі бөлімі сол
бірлестірілген сомаға тең болады. Бірақ тиімділікті қалыптастыруға
қатысатын өндірістік ресурстардың интегралдық көрсеткіштері барлық негізгі
ресурстар түрлерінің мөлшерін көрсетуі керек. Бұл көрсеткішке тек қана
өндірістік негізгі қорлар еніп қана қоймай, барлық материалдық айналма
қорлар және жер, еңбек ресурстары кіреді. [12;48б]
Қорытындылап айтқанда, өндірістік ресурстардың интегралдық көрсеткіші
барлық ресурстардың мөлшерін көрсетеді. Бұл жерде А. Кассиров суармалы
жердегі ауыл шаруашылық өндірісінің негізгі ресурстары- су ресурстарын
есепке алмаған, ғалымдар пікірі бойынша, бөлімнің жалпылама көрсеткішіне
агроөнеркәсіп кешенінің ресурстарына қосымша олардың төлемдерін қосу керек
деген (суға төлем, несие пайызы, т.б.). А. Гусевтің ұсынысы тиімділік
теңдігінің бөлімін анықтау үшін ауыл шаруашылығына арналған пайдаланудағы
негізгі қордың өндірістің тиісті кезеңіне(бір жылдық) келтіру жолымен, яғни
келтірілген шығындар әдісін қолдану дұрыс.
Өқ+Кн*Қнқ;
(2)
Бұнда
Өқ- агроқұрылымның ауыл шаруашылық өнімінің өзіндік құны, мың тг ;
Кн – күрделі салымның тиімділігінің нормативтік коэффициенті, ол 0,15-
ке тең;
Қнқ - ауыл шаруашылығына арналған негізгі қордың орташа жылдық құны,
мың тг.
Теңдіктің бөлімінде А. Гусев жердің бағасын есепке алмаған, бірақ
егістіктің табиғи құнарлығының балл-бонитетін қолданып ауыл шаруашылық
өндірісінің экономикалық тиімділігіне пайдаланып төмендегі теңдікті
ұсынған:
Ттқ=Тк*Бп;
(3)
Бұнда
Ттқ- ауыл шаруашылығы өндірісінің тиімділік критерийі;
Тк- экономикалық тиімділік, келтірілген шығындарды есепке алынған
(Өқ+Кн*Қнқ);
Бп - агроқұрылымдағы егістіктің құндылығын ғалым Г. А. Жмуров
өндірістің экономикалық тиімділігін анықтаудың индекстік әдісі арқылы
ұсынған:
Іжө
Таш = =100;
(4)
Іөш
Бұнда
Таш - ауыл шаруашылығындағы тиімділіктің жалпы көрсеткіші;
Іжө- жалпы өнімнің 1 га жерден түсімінің индексі;
Іөш- өндірілген өнімнің құндық бірлігіне өндірістік шығынның индексі
немесе эталон көрсеткіші.
Ауыл шаруашылығы өндірістің экономикалық тиімділігі проблемаларын
зерттеуші ғалым-экономистер критерийді өндірістің нәтижелік
көрсеткіштерімен теңестіреді. Бізге белгілі болғандай, өндірістің
көрсеткіштері нақтылық және нәтижелік болып екіге бөлінеді. Нақтылық
көрсеткіштер үшін соның ішінде ресурстық әлеуетке біздің пікіріміз бойынша
мақсатты сипаттағы бір ғана критерий бар, ол өндірілген өнімнің және
көрсетілген қызметтің бірлігіне ресурс шығындарын азайту. Бұл көрсеткіштер
сыйымдылық сипаттағы көрсеткіштерге бөлінеді: қор сыйымдылығы, еңбек
сыйымдылығы, қуат сыйымдылығы, жер сыйымдылығы т.с.с. Бұл көрсеткіштер
тиісті нәтижелік көрсеткіштердің кері мөлшерін және нақты пайдаланылған
ресурс түрінің қайтарым деңгейін көрсетеді: қор қайтарымы, еңбек қайтарымы,
еңбек өнімділігі.
Қорыта келгенде, кеміту критерийлерінің мұндай бөлінуі сыйымдылық
нәтижелік көрсеткішті анықтауда қолданылады, ал жоғарылату нәтижелік
көрсеткіштерді пайдалану жолымен өндірісте ресурстар қайтарымының деңгейі
анықталады.
Біздің пікіріміз бойынша, ауыл шаруашылық өндірісінің және оның
экономикалық тиімділік критерийлерінің екі бөліктен құралатындығы және
қолданылғаны дұрыс.
Ауылшаруашылық критерийі- халықтың азық-түлікке қажеттілігін толық
көлемде және бәсекеге қабілетті ассортиментте қанағаттандыру, ал
өнеркәсіпті ауыл шаруашылығында өндірілген шикізатпен қамтамасыз ету. Бұл
тұжырым қазіргі экономикалық саясаттың негізгі мақсатына толық жауап
береді. Ауыл шаруашылық өндірісінің экономикалық тиімділігінің критерийі
шаруашылық іс-әрекетпен максимум тиімділікке жету, өндірілген өнімнің және
көрсетілген қызметтің есептеу бірлігіне минимум тұрақты ресурс шығын арқылы
серпімді даму табатын кеңейтілген ұдайы өндіріс үрдісін қамтамассыз етіп,
өндірістік және экономикалық әлеуетті жоғарылату барлық әлеуметтік-
экономикалық мәселелердің негізін қалау талапқа сай болады.
Тиімділік көрсеткіштердің оның критерийлерінен айырмашылығы олар нақты
санды мәнге ие, олар жалпылама және жекеленген болып бөлінеді, ауыл
шаруашылық өндірісінің үрдісіне жалпы және жекеленген ресурстардың түрлерін
пайдалану тиімділігін көрсетеді. Яғни, ауыл шаруашылық өндірісінің
тиімділікті оның ресурстарын пайдалану тиімділігінің көрсеткіштерімен
сипатталады және олардың интегралдық көрсеткіші-ресурс әлеуеті болып
табылады. Ресурстық әлеуеттің аболюттік сомасының есептеулері тиімділік
көрсеткіштерін ауыл шаруашылығының көп укладты құрылымында пайдалануға
мүмкіндік туғызады: акционерлік қоғамда, өндірістік кооперативте,
серіктестікте, шаруа қожалығында. Алдымызға қойылған мақсатқа және
міндеттің сипаттамасына қарай барлық пайдалануға жататын ресурстар
әлеуетінің экономикалық ресурстар жүйесін төмендегі топтарға бөлуге болады:
- ауыл шаруашылығының ресурстар әлеуетінің пайдаланудың жалпылама
көрсеткіші;
-ауыл шаруашылығы салаларының: өсімдік өсіру және мал шаруашылығы,
агроқұрылымдардың ресурстар әлеуетінің тиімділік көрсеткіштері;
-ауыл шаруашылығының және оның салаларында пайдаланылатын ресурстар
әлеуетінің түрлерінің құрамын пайдалану тиімділігінің көрсеткіштері.
Өндірістің ақырғы нәтижесі ретінде ресурстық әлеуетті пайдаланудың
экономикалық тиімділігін анықтау үшін жалпы, тауарлы, ақырғы өнім, жалпы
және таза табыс ұсынылады. Ауыл шаруашылығында нақты қол жетімді
ресурстарды және өндірістің жағдайын есепке ала отырып техонлогиялық карта
және шығындар нормалары анықталады, осылардың негізінде жер бірлігі
көлеміне шаққандағы ресурстар, жиынтық ресурстар әлеуетін бекітеді. Онан
соң алынатын өнімнің мөлшеріне қарап ресурстық әлеуеттің нормативтік
деңгейі анықталады. Өндірісті ресурстық қамтамассыз етуде баланстық әдістің
маңызы бар, әсіресе көп укладты жаңа агроқұрылымдар: акционерлік қоғам,
өндірістік кооперативтер және шаруа қожалықтары үшін, себебі бұл
агробизнестің басты объектілері болып отыр. Сондықтан осы мәселелерді
зерттеу барысында: ауыл шаруашылығы ресурстық әлеуетін қалыптастыру,
критерийлерді және олардың экономикалық тиімділігін таңдауда нарықтық
қатынас жағдайында тауар-ақша қатынастарының қызметтерінің ерекшеліктерін
есепке алу керек.
Тауар-ақша қатынастарын жетілдіру деңгейінің негізгі көрсеткіші
шаруашылық жүргізу нәтижесінде алынған пайданың салмағымен өлшенеді, бұл
көрсеткіш сатылған өнімнің (көрсетілген қызмет) құнымен оның коммерциялық
өзіндік құнының айырмасына тең. Маркетинг нарықтық қатынасқа тиісті тәсіл
ретінде тікелей өндіріске байланысты емес шығындарды есепке алады:
жарнамалық патент және лицензия алу үшін шығындар. Бұл көрсеткіштер
өндірістің шығыстары есебінде өзіндік құн құрамына енеді. Бұл жерде
жоғарыда көрсетілген шығыстардың көзі қосылған еңбекпен жаратылған қосылған
өнім болады.
Егер шығыстарды m әріпімен белгілесек, онда өнімнің өзіндік құнын мына
схема бойынша жазуға болады: С+У+m. Тиімділіктің жеке бір көрсеткіші бұл
рентабельділік, бұл көрсеткіш пайданың (таза табыс) өндірісте пайдаланылған
ресурстарға яғни өндірістік негізгі қорлардың құнының арақатынасымен
анықталады.
Ғалым Г.Жмуровтың пікірі бойынша, тиімділік көрсеткішінде шығындар
және ресурстар қосылып бірлескен түрде қолданылады, бұл көрсеткішті
қалыптастыруда ағымдағы өндірістік шығындармен бірге ресурстардың негізгі
түрлері де қатысуы керек. Мұндай әдісті қолдану нақты көрсеткіштердің
салыстырмалылығын, бір өлшемділігін қамтамассыз ету керек. Экономист Г.
Марьяхина ресурстық тәсілді қолдай отырып былай деген: ауыл шаруашылығы
өндірісінің тиімділігінің интегралдық көрсеткіші ретінде пайда нормасын
пайдаланған дұрыс, яғни пайданың жұмсалған ресурсқа қатынасын. Ал қоғамдық
өндірістің әртүрлі деңгейде экономикалық тиімділіктің жалпылама көрсеткіші
жалпы табыстың барлық жұмсалған ресурстың , жердің құнын қоса алғанда
бірлігіне есептеу жолымен анықталады . Бірақ автор барлық ресурстарды бір
өлшем бірлігіне келтіру туралы пікір айтпаған[12; 49б].
Ауыл шаруашылық өндірісінің экономикалық тиімділігінің өлшемдер
жүйесінде шығындармен қатар ресурстық тәсілін қолдану жөн болады. Оыс
тұрғыдан ресурстық әлеует көрсеткіші тиімділік формуласының бөлімінде
қолданылады, себебі оның барлық элементтері әлеуметтік есептеулермен
анықталған: бір өлшемдерде, салыстыруларға жататын көрсеткіштер.
Шаруашылық жүргізуде маркетингтік тәсілдерді қолдану және нарықтық
қатынастың, ғылыми-техникалық прогрестің жетістіктеріне бейімділігі барлық
өндірістік әлеуетті толық игеруді талап етеді. Сондықтан біздің пікіріміз
бойынша, ауыл шаруашылық өндірісінің рентабельділігі көрсеткішіне балама
көрсеткіш ретінде ресурстық әлеуетінің рентабельдік көрсеткішін енгізген
дұрыс.
П
Ррә * = 100
(5)
РӘ
Бұнда:
Ррә- ресурс әлеуетінің рентабельділігі;
П- таза пайда массасы, тг;
РӘ- ресурс әлеуеті,тг.
Бұл көрсеткіштің іс-тәжірибеде ерекше маңызы бар. Ресурстық
әлеуетті пайдаланудың тиімділігіне терең талдау жасау үшін көрсеткіштер
жүйесін қолданған дұрыс. Бірлескен ресурстардың қайтарым деңгейін
көрсететін тиімділік көрсеткіштер тобына, бұл формуланың алымына жалпы
өнімді (ЖӨ), жалпы және таза табыстарды (ЖТ,ТТ) және пайданы қолдануға
болады.
Сонда ресурстық әлеуеттің тиімділік формуласы төмендегідей
болады:
ЖӨ
Трә= *100;
РӘ
ТТ
Трә= *100;
(6)
РӘ
ЖТ
Трә= *100;
РӘ
Бұл қатынастардың нәтижелері тиісінше 1 теңге ресурстық әлеуетке жалпы
өнімнің, жалпы және таза табыстың түсімін көрсетеді.
Қорыта айтқанда, нарықтық қатынас жағдайында ауыл шаруашылық
ресурстарының әлеуетінің экономикалық тиімділігінің критерийі- оның
максималды деңгейде игерілуіне қол жеткізу, осы жолмен экономиканың
аграрлық секторының өндірістік және экономикалық потенциялын арттыру,
халықтың тұтыну қажеттілігін толық тауарлармен қанағаттандыру, ал
өнеркәсіпті ауыл шаруашылығында өндірілетін шикізатпен, сонымен қатар
өндірістік шығындарды және бағаларды төмендету. Бірыңғай критерийді
белгілеу өндірістің бірқалыпты істеуінің негізін жасайды: тиімділік, іс-
әрекеттің нәтижесі, шығындар мен ауыл шаруашылық өндірісінде ресурстық
әлеуетті пайдаланудың экономикалық тиімділігінің көрсеткіштер жүйесі. Бұл
көрсеткіштер нарықтық қатынастар талабына толық жауап бермейді.
Бұл факторларға ауыл шаруашылық өндірісінің ұйымдастырушылық-
шаруашылық байланыстарының ішкі құрылымын анықтайтын факторлар жатады. Бұл
өндірістің шаруашылық формасы, инвестициялық саясат, Тәуелсіздік алған
жылдардан кейін еліміздің ауыл шаруашылығында түбегейлі өзгерістер болды:
2003 жылдары ауыл шаруашылығындағы өндірушілер құрылымында мемлекеттік емес
меншік формаларының үлесі 99,9% құрады. Совхоздар мен колхоздарды
жекешелендіру аяқталғаннан кейін шаруашылықпен айналысатын субъектілер саны
өсе бастады. Жеке шаруа қожалықтары ауыл шаруашылық өнімдерін өндіре
бастады. Бүгінгі күнде ауыл шаруашылығындағы өндірушілер 5 мыңнан астам
кәсіпорындарды қамтиды. 1991-2003 жылдары жалпы ішкі өнімдегі ауыл
шаруашылық өндірісінің үлесі айтарлықтай өсті. Егер 1991 жылы ауыл
шаруашылығындағы кәсіпорындар үлесі- 67,5% болса, 2003 жылы- 25,6 % болды,
үй шаруашылығында-32- ден 50 %-ке өсті. Осы уақыт аралығында ауыл
шаруалығында өсімдік өсіру жұмысы да едәуір қолға алынды: ол 1991 жылы-35%
болса, 2003 жылы-57%-ке жетті. Соңғы жылдары ауыл шаруашылығы өндірісін
тұрақтандыру тенденциялары қарастырылуда. 1991-2003 жылдары орта есеппен
жалпы ішкі өнімдегі ауыл шаруашылығының жылдық үлесі-8,6% құрады.
Аграрлық сектор экономикасының дамуымен қоса әлі де шешілмеген
мәселелер ауыл шаруашылық өндіріс потенциялының толық қалыптаспағанын
көрсетеді. Бұны негізгі ішкі және сыртқы факторлар арқылы анықтауға болады.
Ішкі өндіріс құралдарының жағдайы және инновациялық қызметтің дамуы,
жұмыс бастылық құрылымы, өндірісті басқару әдістері және т.б.
Бақылау жұмыстарының қорытындысына сүйенсек, өндіріс формасының бір
түрі–шаруа қожалықтары айтарлықтай нәтижелі емес, яғни олардың жұмыс күші
аз, олар отбасылық деңгейде қызмет атқарады. Олардың техникалық базасы
әлсіз, өндірісті үлкейтуге қаржы мәселесі қиындық туғызады.
Сонымен қатар аграрлық секторда жаңа техника мен технологияларды
енгізуге бағытталған инновациялық қызмет айтарлықтай дамымауда. Қазақстан
Республикасы Агенттігінің жүргізген зерттеулерінің қорытындысы бойынша 2003
жылы елімізге келген 148 инновациялық белсенділіктен ауыл шаруашылығына тек
қана екі кәсіпорынға келді немесе 1,3%.
Соған қоса ауыл шаруашылығында инвестициялық саясат белсенді
жүргізілмеуде, мысалы, 2004 жылдың І кварталында ауыл шаруашылығындағы
барлық формадағы кәсіпорындарға деген инвестиция көлемі- 1,8% -ті құрады,
шаруа қожалықтарына- 1% болды.
Бүгінгі күнде Халықаралық Банк Қазақстанға ауыл шаруашылығының дамуын
ынталандыру мақсатында 24 млн. АҚШ долларын бөлді. Бұл жоба Қазақстанның
ауыл шаруашылық секторының бәсекеге қабілеттілігін арттыруы мүмкін, бұл
мақсатқа жету үшін жобаның орындалу барысында ауыл шаруашылық өнімдерінің
сапасын және қауіпсіздігін жақсарту үшін, стандартқа сай және тиісті
ақпараттар алу үшін арнайы шаралар жүргізіліп отырады.
Аграрлық сектордың еліміз үшін маңызы зор. Қазіргі уақытта ол ЖІӨ-нің
8%-ын, еліміздегі жұмыс бастылықтың 22%-ын құрайды. Сонымен қатар, ауыл
шаруашылығы кедейшілік мәселесін шешуде де қызмет етеді. Ол үшін жоғарыда
аталған бірнеше мәселелер төңірегінде жұмыс жасау керек. Ішкі және сыртқы
рынокта ауыл шаруашылық өімдерінің көлемін арттыру үшін өндіріс процесінде
халықаралық стандарттар мен әдістерді игеру керек.
Қазақстандағы ауыл шаруашылық саласы бойынша зерттеулер жүргізіп
жүрген американдық менеджер Лу Брефорт өз пікірінше былай дейді:
Экономикадағы ауыл шаруашылығының үлесі басқа салалардың, атап айтатын
болсақ қазба өндірісімен байланысты салалардың дамуына байланысты азайып
кетті. Үкімет ел экономикасының мұнайдан түсетін пайдаға деген тәуелділігін
азайту үшін әртүрлі шаралар жасауда, өйткені мұнайдың бағасы тұрақсыз
болуда.
Еліміздің ауыл шаруашылығының бәсекеге қабілеттілігін арттыру
мақсатындағы жоба 83,1 млн. долларды құрайды, оның 24 млн.Халықаралық Банк
займ ретінде берді. Бұл жоба келесідей компоненттерден тұрады: Ауыл
шаруашылық өнімдерінің сапасымен қауіпсіздігін басқару, ауыл шаруашылық
саласындағы маркетинг, бұл компонент рыноктық ақпарат жүйесін күшейтеді
және рынокқа бағытталған инфрақұрылымды дамытады. Келесі компонент ауыл
шаруашылығында тәжірибелік зерттеулер жүргізу, бұл компоненттің мақсаты
ауыл шаруашылығындағы зерттеулердің дұрыс жүргізілуін қамтамассыз ету.
Жоғарыда аталған жоба 5 кезеңнен тұратын 20 жылға есептелінген [12;50б].
1.2 Ауыл шаруашылығының әлемдік аграрлық нарыққа интеграциялануының
ғылыми негіздері
1999 жылдан 2004 жылға дейінгі аралықта Қазақстан Республикасының
аграрлық секторының дамуы тұрақтылық танытты, сонымен қатар ауыл
шаруашылығының нарықтық жүйемен интеграциялануының жолдарын зерттеудің
маңыздылығы артты. Мұндай интеграцияның мүмкіндігі мен тиімділігі нарықтық
экономиканың келесі элементтерімен анықталады: сұраныс, ұсыныс, бәсеке,
баға құру еркіндігі, оның дамуын реттейтін заңдық және нормативтік база.
Қазіргі нарық конъюнктурасын зерттеу көрсеткендей Қазақстаннан әлемдік
нарыққа ұсынылатын өнімдерге ғана сұраныс пен баға қалыптасады. Сонымен
қатар әлемдік саудаға интеграцияланудың осал тұсы болып отандық ауыл
шаруашылық тауар өндірушілердің бәсекеге қабілеттілігінің төмендігі қалып
отыр, бұл жағдай өз кезегінде алдағы уақытта экономиканың аграрлық
секторының нарықтық позициясының күшеюіне әсер етуші факторлар мен
шарттарын жан-жақты зерттеуді қажет етіп отыр.
Өнімнің бәсекеге қабілеттілігінің негізгі факторлары дегенде тауар
сапасының тұтынушы сұранысына сәйкестігі және қол жетімді баға деңгейі
алдымен еске түседі. Қазіргі экономика жағдайында өнімнің сапасы мен
бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз етудің негізгі шарттары:
1) Өнімді дайындау, өндіру, сатуға маркетингтік тұрғыдан келу;
2) Халықаралық стандарттарға негізделген өнімнің сапасын басқару
жүйесін жасау;
3) Стандарттаудың ұлттық жүйесін жетілдіру және оның нарықтық
экономика жүйесі дамыған елдердің ұлттық стандарттау жүйесінің
мақсаттарымен үйлесуі;
4) Өнімді сертификаттаудың ұлттық жүйесі мен сапа жүйесін дамыту;
5) Мемлекеттік органдар орнататын сауда кедергілерінің құрамы мен
қатаңдығын қарастыратын іс-шараларды жүзеге асыру.
Маркетингтің негізгі міндеті болып тұтынушының қажеттіктерін баға
құрылу механизміне негізделген сұраныс пен ұсыныстың байланысы арқылы
нарықтық қатынаспен қанағаттандыру болып табылады. Қазіргі таңдағы
маркетинг бұл-көп аспектілі және күрделі ұйымдық-шаруашылық құбылыс,
экономика ғылымының ерекше саласы, ойлау образы мен концепциясы, сол
мезгілде фирманың саясаты, стратегиясы мен тактикасы, методикасы мен
қазіргі үнемі өзгермелі нарық жағдайында бизнес жүргізу технологиясы [14;
89-90б].
Қазақстанның әлемдік нарықтық қатынастар жүйесіне енуіне байланысты
маркетингтің ролі өндіріс тиімділігін көтеру құралы ретінде маңызы өсе
түсті. Сондықтан оның элементтері нақты нарықтық шарттарға икемді болуы
қажет, әсіресе ауыл шаруашылығы саласы.
Қазақстанның әлемдік экономикалық кеңістікке интеграциялану процесі
бәсекеге қабілетті экономика негізінде жүзеге асуы тиіс.
Сонымен бірге әлемдік нарыққа кіруде мемлекет басқаратын
инвестициялық, несие, салық, баға, кедендік саясат сияқты экономикалық
стимулдардың маңызы зор. Жалпы экономикалық көрсеткіштер саланың пайда
нормасының, өзгеріс динамикасы өндірушілердің тауар нарығында тиімді қызмет
етуін айқындайды. Даму деңгейі, ұйымдасу және еңбек нарығының ашықтық
деңгейі, нарық технологиясы да өз әсерін тигізеді.
Халықаралық еңбек бөлінісі мен мамандану бұрыннан ерекше орынға ие,
себебі, әр елде басқа елдерге қарағанда ерекше ресурстар мен шарттар бар,
белгілі бір тауарды аз шығындармен өндіру мүмкіндігі. Еңбек бөлінісі мен
мемлекеттердің белгілі бір тауарға мамандануы жалпылама үнемдеуге жол
ашады.
Бүгінгі ірі машина индустриясының дамуы өндіріс дифференциясының
тереңдеуіне, мамандану мен ұлттық шекарадан асатын кооперацияға әкеледі.
Индустриясы дамыған елдер өзге елдердің ауыл шаруашылық өнімдеріне өспелі
сұраныс білдіруде, себебі олардың өз елінің тұрғындарының қомақты бөлігі
ауыл шаруашылығының орнына қалада шоғырланған өнеркәсіптік өндіріспен
айналысады. Осы процестің нәтижесінде өнеркәсіптік өнімді өндіруші елдер
мен шикізат ресурстарын ұсынушы мемлекеттердің арасында тауар айналымы
тұрақты орнықты. Алайда Қазақстан әлемнің минералды-шикізат нарығына
белсене араласқанына қарамастан әлемдік еңбек бөлінісі мен халықаралық
сауда жүйесіне жеткілікті деңгейде дайын емес.
Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығының халықаралық
экономикалық қатынастарға интеграциялану стратегиясы табиғи-шаруашылық
ерекшеліктерге, халықаралық еңбек бөлінісінің дамуының әлемдік
тәжірибесіне, оны тиімдірек іске асыратын нысандарын жасауға негізделуі
керек [14;92б].
Елбасы Н.Ә. Назарбаевтің 2007 жылдың 28 ақпанындағы Қазақстан-2030
стратегиясының 10 жылдығына байланысты Қазақстан халқына жолдауында :
Еліміз экономика мен өз мемлекеттілігінің берік іргетасын құра отырып,
дамудың жаңа кезеңіне сенімді қадам басуда деді.
Қазақстан-2030 Стратегиясын дәйектілікпен орындау өзіміздің алдағы
ілгерілеуіміз үшін берік негізді қамтамасыз етті.
Бізде бұрынғыдан да табыстырақ алға басуымыз үшін барлық негіз бар,
біз мұндай тарихи мүмкіндікті уысымыздан шығармайтын боламыз.
Сол үшін де Қазақстанды жеделдете жан-жақты жаңғырта жаңарту жолы
таңдап алынды. Бұл біздің бұдан былайғы дамуымыздың бірден-бір дұрыс
арнасы.
Біз осы заманғы әлемде Қазақстанға және қазақстандықтарға лайықты
орын, бүкіл ел халқының әл-ауқатының өсуі мен тұрмыс деңгейінің елеулі
жақсаруын қамтамасыз ету үшін сыртқы рыноктарға шығып, сенімді орнығуға
міндеттіміз.
Бұл жолда Қазақстан мен өңірдің нақты жағдайын ескеріп, әрі әлемнің
озық мемлекеттерінің жетістіктерін іске асыра отырып, біздің:
Біріншіден, қандай да бір табыстарға қолымыз жетіп үлгерген
секторларды жаңғырта жаңарту қарқынын жеделдете түсуіміз қажет;
Екіншіден, жаңғырта жаңартуды ешқандай алалаусыз Қазақстан экономикасы
мен әлеуметтік өмірінің барлық салаларына тарату керек.
Сондықтан да өткен жылдың өзінде біз жалпы қазақстандық жобамызды
тұжырымдап, оны іске асыруды қолға алған болатынбыз.
Бұл біздің әлемнің бәсекеге барынша қабілетті елу елінің
қоғамдастығына қарай жедел жылжуымыз және оның тұрақты мүшесі ретінде
Қазақстанның тұғырнамасын нығайту.
Мұның қажетті шарты- Қазақстан тауарлары мен қызметтерінің озық
халықаралық стандарттардың сапалық деңгейіне шығуы.
Қазақстан әлемдік тауарлар мен қызметтер, еңбек ресурстары, капитал,
осы заманғы идеялар мен технологиялар рыногының шын мәнінде ажырағысыз да
серпінді бөлігіне айналуы үшін біз басты он міндетті шешуге тиіспіз.
Біз алдағы уақытта да өңірлік ынтымақтастық пен халықаралық
қоғамдастықтың жауапты мүшесі ретіндегі өзіміздің роліміз бен беделімізді
нығайта беретін боламыз.
Енді бір он жылдан кейін жаңа Қазақстанды жаңа әлемде таныту үшін біз
жаңа уақыттың өктем талабына дер кезінде әрі лайықты үн қатуға тиіспіз[1].
Сондықтанда Үкіметке 2030 Стратегиясының негізгі қағидаларын Жаңа
Кезеңде дамытатын барлық міндеттерді дәйектілікпен шешуді тапсырылды.
Оларды орындау үшін елбасымыз біздің ішкі және сыртқы саясатымыздың
аса маңызды 30 бағытын айқындады, бұл- Қазақстанның жаңа кезеңдегі даму
стратегиясы.
Осы аталған 30 бағыттың ішінде жетінші бағыт- Қазақстан үшін тиімді
жағдайларда Дүниежүзілік Сауда Ұйымына кіру туралы айтылады.
Қазақстанның жаһандық экономикадағы бәсекелестік ұстанымдарын көп
ретте оның ДСҰ-на кіруіне байланысты айқындалатын болады. Бұл міндетті біз
бірнеше жыл бойы дәйекті түрде шешудеміз, әрі тиянақтауға да тақаумыз [3].
Біріншіден, еліміздің ұлттық мүдделерін ескере келгенде биылғы жылдың
соңына дейін Қазақстанның заңнамасын ДСҰ-ның міндетті келісімдерінің
нормаларына сәйкес келтіру қажет.
Екіншіден, Қазақстанның ДСҰ-на кіруінің барысында Үкімет аграрлық
секторды қолдаудың лайықты деңгейін сақтап қалуы және өнеркәсіп орындарын
ДСҰ жағдайында тиімді жұмыс істеуге дайындау жөіндегі тиісті бейімдеу
шараларын іске асыруы керек.
Төртінші бағытта- Мемлекеттік холдингтердің қызметін шоғырландыру және
олардың жұмысын халықаралық стандарттарға сәйкес ұйымдастыру шаралары сөз
болады.
Біздің мемхолдингтердің көп жағдайларда халықаралық рынокта бәсекеге
қабілетсіз, бағынбайтын көп бейінді конгломераттарға айналып кетуіне жол
бермеу керек. Сондай-ақ олардың белгілі бір жеңілдіктер жүйесі бар таптарын
қаржылық астауға айналып кетуінен де сақтанып, бұған қоса мемхолдингтер
өз құрамына кіретін ұлттық компаниялар мен ұйымдардың қызметін қайталамай,
керісінше осынау экономикалық қызметті жаңа деңгейде топтастырып, міндеттер
қосарластығынан, бәсекелестік пен томаға-тұйықтықтан арылуға, олардың
тиімділігі мен ашықтығын қамтамасыз етуге тиіс екенін ескеру керек.
Бірінші кезекте мемхолдингтер, Қазақстанның әлемдік экономикаға
ойдағыдай кіруіне бағытталған ұлттық стратегияның бәсекеге қабілеттілігі
мен іске асырылуын қамтамасыз етуде өздерінің жетекші орындарын сайлап
алуға тиіс.
Біріншіден, мемхолдингтерге және тиісті мемлекеттік органдарға бүгінге
дейін жинақталған талдау, маркетинг және технологиялық тәжірибені сыни
тұрғыда саралап, дәйекті іс-қимылды айқындауды тапсырды.
Екіншіден, мемхолдингтер халықаралық компаниялармен бірлескен жобалар
жасау, сондай-ақ олардың Қазақстанға келуіне жәрдемдесу жөнінде белсенді
жұмыс жүргізуге тиіс.
Қаржыландыру жүйесін әзірлеп, іске асыруға тиіс, әрі ескірген
агротехнологияларды алмастыруды және жоғары технологиялық агроөнеркәсіп
құруды қарастыру қажет. ҚазАгро ұлттық холдингі жұмысына да осы
тәріздес қадамдар енгізілуі тиіс.
Біріншіден, ҚазАгроның негізгі міндеті - ауыл шаруашылығының
өнімділік деңгейін көтеру, жердің тозуының алдын алу, еліміздің су және
басқа табиғи реурстарын пайдалану тиімділігін арттыру, сонымен қатар
ескірген аграрлық технологиялардың қолданылуына, аграрлық ғылымның кенжелеп
дамуына тосқауыл қою, сондай-ақ ұсақ шаруа қожалықтарының бытыраңқылығын
еңсеру мәселелерін жүйелі түрде шешу.
Екіншіден, ҚазАгро алға қойылған міндеттердің ауқымында ауыл
шаруашылығының барлық салаларына сапалы талдау жүргізіп, бірінші кезекте
өркендеу қажет болатын бағыттарды айқындауға міндетті. Мәселен, бүкіл дүние
жүзінде жедел дамытыла бастаған ауыл шаруашылық өнімдерінің жаңа рыногы
пайда болды, бұлар- экологиялық таза өнімдер, жаңа өндірістер және
басқалары.
Үшіншіден, ҚазАгро таяу уақыттың ішінде экспорттық әлеуеті бар
қолданыстағы және жаңа ауыл шаруашылық өнім өндірушілерін.
Барлық мемхолдингтердің, оларға кіретін ұлттық компаниялар мен басқа
ұйымдардың басты міндеті корпоративтік басқарудың халықаралық іс -
тәжірибесін, есептілік пен ашықтықты енгізу арқылы олардың қызметін ретке
келтіру болып қала бермек.
Олар бүкіл Қазақстан бизнесі үшін корпоративтік басқарылымның үлгі-
қалыбына айналуы тиіс.
Әлемдік аграрлық нарыққа интеграциялану, оның ішінде ДСҰ-на ену
мәселесі, әр ел өзінің саяси, экономикалық, қоғамдық басымдықтарын есепке
ала отырып, өз бетінше шешетін күрделі процес болып табылады.
Қазақстан Республикасының мәелелері,оның ішінде ауыл шаруашылығы
жөніндегі сұрақтар, ДСҰ-да енді-енді қарастырылып келе жатыр. Бұл мәселе
шет елдерде, әсіресе ДСҰ-на енген елдерде кеңінен зерттеледі, ал соңғы
жылдары ТМД-ның ДСҰ-на енген елдерінде де талқыланады (Қырғызстан,
Молдавия, Грузия) және кейбірі жақын арада қосылайын деп отыр(Ресей,
Қазақстан, Украина, т.б.).
Қазақстанның әлемдік аграрлық нарыққа интеграциялануының ұйымдық-
экономикалық негіздері көбінесе мемлекеттің Дүниежүзілік Сауда Ұйымына
енуімен тығыз байланысты. ДСҰ-на мүше елдер әлемдік экономиканың 23
бөлігін билеп, халықаралық банк жүйесін және қор нарығын басқарады, бұл
мүмкіндіктер іс жүзінде кез-келген азырақ дамыған елдердің экономикасына
араласуына жол ашады, ондай елдердің қатарына ТМД елдері де кіреді.
Экономикалық деңгейінің қатысты түрде төмен деңгейіне қарамастан
Қазақстан дәстүрлі түрде дамушы ел деп қарастырылмауы керек. Себебі
қоғамдық дамуға білім деңгейінің төмендігі мен жоғары туу деңгейі және
қоғамдық дамудың төмен деңгейі тән. Ал Қазақстан халқының білім деңгейі,
адам және материалды-техникалық ресурстары елдің әлемдік интеграциялық
процестеріне белсенді түрде қатысуын есепке ала отырып, экономикалық
эволюция процесінің кезеңдерін, мазмұнын және логикасын айқындайды.
Ауыл шаруашылығы тауарларын халықаралық саудаға енгізу аумағындағы
реформалары ДСҰ басшылығымен іске асады, ал бұл өз кезегінде Уругвай
раундының Аграрлық келісіміне сәйкес жүргізіледі (URAA).Келісімде аталмыш
саладағы үш басым бағыт белгіленген: нарыққа шығу мүмкіндігі, ішкі қолдау,
экспорттық бәсеке.
Аталған талаптар дамыған елдерге қатысты дайындалады. Сондықтан
Қазақстанға ТМД-ның басқа елдері сияқты талаптар бірегей ортақ емес.
Біздің елімізге қашан, қалай, не үшін және қандай шарттармен ДСҰ-на
ену керектігін айқындау керек.
Қазақстан мен ДСҰ-ның осы ұйымға ену сұрақтары бойынша жұмыс істейтін
топтың көрсетуінше, заңдық және т.б. аспектілер бойынша дайындық деңгейі
төмен болып отыр.
Ауыл шаруашылығы тауарлары саудасының арнайы келісімдері бойынша
заңнаманың әлсіз дайындығы Қазақстанның келісу процесіндегі позициясын
кемітеді. Осыған орай ауыл шаруашылығы тауарлары саудасын реформалаудың
принциптері мен механизмдерін және Қазақстан үшін тиімді агробизнес
саясатын анықтау маңызды болып отыр.
Ауыл шаруашылығы бойынша келісімдерде әділ бәсеке принципі бюджеттік
қаржыландырудан кейін іске асырылған басым бағыттардың бірі болып отыр.
-2005 жылғы ауыл шаруашылығы өнімдерінің Жасыл себет аталған
шаралар жиынтығы сауда мен өндіріске минималды әсер ететін немесе әсер
етпейтін мемлекеттік қолдау шараларынан тұрады. Бұл шаралар мемлекеттік
бюджет есебінен қаржыланады.
Жасыл себет шегіндегі мемлекеттік шығындар келесі бағыттарға
жұмсалуы мүмкін:
- ғылыми зерттеулер, кадр білімін көтеру және даярлау, ақпараттық-
консультациялық қызымет;
- ветеринарлы және фитосанитарлы шаралар, тамақтану тағамдарының
қауіпсіздігін бақылау;
- ауыл шаруашылығы өнімін өндіруге көмектесу (жинау, өңдеу, нарықтық
ақпаратты таратуды қоса алғанда);
-инфрақұрылымды жетілдіру (жол құрылысы, электр байалныс жүйелерін,
мелиоративті құрылыс), бұл шығынға олардың жұмыс істеп тұруын қамтамасыз
етуге кететін шығындары қосылмайды;
- стратегиялық сауда қоры, ішкі сауда көмегі;
-ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілердің табысын кепілді түрде
қамтамасыз ету, жерді пайдалануды кеңейту;
- өндіріс түрі мен көлеміне қарамастан өндірушілердің табысын қолдау;
-кіріс пен егінді сақтандыру, табиғи апаттардан болған зиянды
компенсациялау;
-ауыл шаруашылығы өндірісінің құрылымын қайта құруға көмектесу;
-қоршаған ортаны қорғау;
-аймақтық даму бағдарламасы.
Осындай режим шектен тыс өндірісті шектеуге бағытталған жасыл себет
шаралар жиынтығына тән. Сары себет шаралар жиынтығы бойынша сауда мен
өндіріске тікелей әсер етуші ішкі көмекке негізделген (дотациялар мен
компенсациялар, бағалық қолдау, шығыстардың түрлері).
Агрегатталған қолдау шаралары негізгі интеграциялық көрсеткіш және жыл
сайынғы барлық мемлекеттік көмек түрлерінің сомасын құрайды. Алты жылдық
өтпелі кезеңде агрегатталған қолдау шаралары 20% дейін қысқаруы керек.
Аталған әдіс ауыл шаруашылығы өндірісін реттеудегі елеулі икемділікті
қамтамасыз етеді, себебі, нақты секторларда түрлі қысқарту деңгейін орната
алады, сәйкесінше сезімтал өнім түрлеріне қолдауды сақтауға мүмкіндік
береді.
ДСҰ-на мүше ел сары себет шығыстарын қысқартпауға құқылы, бірақ егер
дамыған елдердің ауыл шаруашылығы өндірісінің жиынтық құнынан 5пайыз
көлемінде, ал дамушы елдер үшін 10 пайызға дейінгі көлемде көмек көрсетуге
шартталса ғана құқылы.
Кесте 1
2010 жылғы ауыл шаруашылығы өнімдерінің экспорты мен
импорты, мың тонна
Өнімдердің атауы. 2010 жыл Экспортпен (+)
импорттың (-)
арасындағы айырмашылық
экспорты импорты
Астық 2933,4 16,0 +2917,4
Өңделген астық 547,9 55,8 +492,1
Картошка 0,9 19,4 - 18,5
Қант қызылшасы 0,0 41,2 - 41,2
Күнбағыс тұқымы 2,1 24,2 - 22,1
Көкөністер 281,4 80,8 +200,6
Жеміс-жидек, жүзім 44,6 104,6 - 60,0
Ет және ет өнімдері 1,5 104,6 - 103,1
Сүт және сүт өнімдері 41,7 449,9 - 408,2
Жұмыртқа өнімдері 1,2 177,9 - 176,7
Күнбағыс майы 9,7 59,6 - 49,9
Қант 77,7 182,0 - 104,3
Кестеден көріп отырғанымыздай ауыл шаруашылығы өнімдері ішінде
экспорттық потенциялға тек астық (шикізат түрінде), бидай ұны, көкөністер
ғана ие. Сондықтан Қазақстанның ауыл шаруашылық өндірісі ұлттық
шаруашылықтың басқа салаларымен бәсекеге түсе алмайды, Әлемдік тәжірибе
көрсеткендей бұл сала мемелекеттік реттеу саясатын қажет етеді.
Қорытынды нәтежелері көрсеткендей агро рынокта Қазақстан өзінің жеке
рыногын ашуға әлі дайын емес, себебі бұл саладағы технологиямен өндірістік
базасы қазіргі заманға сай емес[14;91б].
1.3 Ауыл шаруашылығының халықаралық қаржылық есептілік стандартын
қолдану өрісі және оның болашағы
Еліміздің нарық экономикасында өзінің лайықты орнын табуы үшін
бәсекелестікке төтеп бере алатын сапалы өнім шығарумен қатар тұрған өзекті
мәселе ауыл шаруашылығы есебін халықаралық стандарттар талаптарына сәйкес
ұйымдастыру болып табылады. Аталған мәселелерді шешуге бағытталған
шараларды жүзеге асыу бойынша 1997 жылдың 1-қаңтарынан енгізілген
бухгалтерлік есептің ұлттық стандарттары және бастапқыда субъектінің қаржы-
шаруашылық қызыметінің бухгалтерлік есеп шоттарының бас жоспары, ал 2003
жылдың 1-қаңтарынан толықтырулар мен өзгертулер енгізіліп қайта қабылданған
бухгалтерлік есептің типтік (тұрпаттық) жоспары- еліміздегі бухгалтерлік
есепті реформалауға байланысты жасалған алғашқы қадам. Еліміздің алдында
тұрған күрделі мәселе- Дүниежүзілік Сауда Ұйымына кіру отандық өнім
өндірушілер алдында бәсекелестікке төтеп бере алатын өнім шығару шараларын
жан-жақты қарастырумен қатар, бухгалтерлік есеп жүйесін жетілдіру, оны
халықаралық стандарттардың талаптарына сәйкес ұйымдастыру талаптарын қойып
отыр. Ол үшін, біріншіден, кәсіби бухгалтер мен аудиторларды дайындау,
олардың білімін жетілдіру, бухгалтерлік есепті халықаралық стандарттардың
талаптарына сай ұйымдастыруды шешу кезек күттірмейтін мәселе. Алайда
халықаралық стандарттардың нормаларын ауыл шаруашылығы есебінде қолданудың
ерекшеліктері мен қатар қиыншылықтарының бар екендігі жасырын емес. Оның
айғағы Халықаралық қаржылық есептілік стандартында әзірге ең соңғы 41 Ауыл
шаруашылығы стандарты қаралып, стандарт 2003 жылдың 1-қаңтарынан күшіне
еніп, тек қана ауыл шаруашылығы қызыметімен байланысты, есеп үрдісін
мынандай активтерде қолданылуы тиісті деп көрсетілген:
- биологиялық активтерге;
- ауыл шаруашылығы өнімдеріне, оны жинау мезетінде;
- 34,35 параграфтарда қаралмаған мемлекеттік субсидияға.
Сондай-ақ 41 Ауыл шаруашылығы ХҚЕС, 16 Негізгі құралдар және 40
Жылжымайтын мүлікке салынған инвестициялар ауыл шаруашылығында
пайдаланылатын жердің және 38 Материалдық емес активтер ауыл
шаруашылығында пайдаланылатын материалдық емес активтердің есебіне
қолданылмайды делінген [15, 26-27б].
Жоғарыда аталғандай 41 Ауыл шаруашылығы ХҚЕС, жинау мезетінде
биологиялық актитерден (малдардан, өсімдіктерден) алынған ауыл шаруашылық
өнімдерінің есебіне қолданумен ғана шектеліп, жиналған өнімге 2 Қорлар
ХҚЕС немесе басқа да тиісті халықаралық қаржылық есептілік стандарттары
қолданылатындықтан, ауыл шаруашылығы өнімдерін жинағаннан кейінгі оны өңдеу
операциялары, ауыл шаруашылық қызыметінің логикалық және табиғи жалғасы
бола тұрып, 41 Ауыл шаруашылығы ХҚЕС қаралмауы, өнімнің сақталу және
жиналу орындары бойынша өзіндік құнын анықтауға мүмкіндік бермейді. 2
Қорлар ХҚЕС, 41 Ауыл шаруашылығы ХҚЕС, 16 А парагарафтарына сілтеме
жасай отырып, компанияның биологиялық актитерімен жиналған ауыл шаруашылық
өнімдерінің қорлары, бастапқы мезетінде болжамды сату шығындары шегеріліп,
өнім жинау кезеңінде белгіленген әділ құны бойынша бағалануы керек дей
келе, бұндай бағалаудың нәтижесінде, осы стандарт қолданыла бастаған күннен
бастап өнімнің өзіндік құнына айналады деп көрсетілген. Сондай-ақ егер
нәтижесі өзіндік құнының мәнін көрсететіндей жақын шамалас болған жағдайда
ыңғайлы болу үшін, өзіндік құнды анықтаудың нақты шығындары бойынша есебі
және сату бағасы бойынша есебі әдістері пайдаланылуы мүмкін. Нормативтік
шығындар шикізаттар мен материалдарды, еңбекті, тиімділік пен қуатты
қалыпты пайдалану деңгейін білдіреді. Олар тұрақты тексеріліп отырылады.
Қажет болған жағдайда, қалыптасқан жағдайға қарай қайта қаралып отырылады.
41 Ауыл шаруашылығы ХҚЕС қаралған талаптарға сәйкес, ауыл
шаруашылығында қолданылатын терминдерге түсініктеме бере кету қажет.
Ауыл шаруашылық қызметі - бұл сату, ауыл шаруашылығы өнімдерін алу
немесе қосымша биологиялық активтерді өндіру мақсатында биологиялық
активтердің биотасымалдануын басқару.
Ауыл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz