Инверсияны ағылшын тілінен қазақ тіліне аудару анализі
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1 Инверсия – грамматиканың зерттеу объектісі және оның
қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1. Инверсияның стилистикалық және эмоционалды-бағалау
қызметтері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Ағылшын және қазақ тілінде сөйлемдегі сөйлем мүшелерінің
орын тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
2 Аударманың грамматикалық және синтаксистік
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2.1 Аударма трансформацияларының түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2.2 Ағылшын тілінен аударма нәтижесіндегі синтаксистік
трансформациялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
3. Инверсияны ағылшын тілінен қазақ тіліне аудару анализі ... ... ... ... ... ..28
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
Кіріспе
Аударма адам қызметінің, іс-әрекетінің бір түрі. Ал іс-әрекет -
субъектінің болмысқа қарым-қатынасын белгілейтін ұғым. Аударма - көп
мағыналы сөз. Ол, біріншіден, бір тілді екінші бір тілде сөйлету үдерісін
білдірсе, екіншіден, осы тілде айтылғанның, жазылғанның келесі тілге қалай
жеткенін, яғни іс-әрекеттің нәтижесін, өнімін білдіреді.
Аударма әдебиеттің тілі – бір тілден екінші тілге ауыстырылған
семиотикалық таңба-белгілердің жиынтығы емес; коммуникативтік мақсаты бар
тұтас құрылым. Аударма әдебиеттің тілі де төл тілдегі нұсқалар сияқты
ақпарат беру, эмотивті (қабылдаушыға әсер ету) қызметтерін атқарады.
Осыған қоса аударма әрқашан да синтаксис ұғымымен өзара байланысты болып
келеді.
Синтаксистік құрылыс функцияларының аудару кезінде жеткізу
ерекшеліктерінің маңызы зор. Синтаксис, яғни коммуникативтік бірліктердің
ұйымдастырылуы, тілдік тәжірибенің қоғамның басқа мүшелеріне берілуіне
айтарлықтай қызмет етеді.
Ағылшын тіліндегі сөз тәртібінің қазақ тіліндегі аудармада ең жиі
қайталанатын қателердің бірі – сөз тәртібінің бұзылуы. Бұл ұғымды басқаша
инверсия деп атаймыз, яғни сөйлем ішінде сөз тәртібінің бұзылуы. Сондықтан
ағылшын тіліндегі сөз тәртібінің қазақ тіліндегі сөз тәртібімен салыстыру
орынды болып саналады. Инверсия мәселесі грамматикада да, стилистикада да
қарастырылады.
Бұл жұмыстың өзектілігі ағылшын тілінен қазақ тіліне аудару үрдісінде
сөйлемдердегі сөз тәртібінің ерекшеліктерін анықтау. Қазақ тілінде ағылшын
тіліне аудару мәселелері жайлы мағлұматтары бар оқулықтардың жоқтығынан
аударма үрдісі барысында қиыншылық тудырады. Бұл жұмыс арқылы аударма
кезінде инверсияның қазақ тіліне қандай жолдармен берілгенін меңгеруге
болады. Қазақ тілі мен ағылшын тіліндегі инверсия өзекті мәселелердің бірі
болып отыр.
Жұмыс жаңалығы қазақ және ағылшын тілдегі көркем әдебиет шығармалары
арқылы инверсияның салыстырылып-салғыстырылуы жаңа ғана өріс алумен
анықталады. Сөйлем құрамының өзгерісін, қазақ тілінен ағылшын тіліне аудару
кезіндегі қиыншылықтарды қарастырады және ағылшын тілінен қазақ тіліне
аудару трансформацияларын анықтап, оны орыс тіліндегі аудармасымен
салыстыруға мүмкіндік береді.
Зерттеу мақсаты – ағылшын тілінен қазақ тіліне инверсияны аудару
ерекшеліктерін зерттеу.
Жұмыс мақсатына сәйкес келесі міндеттер туындайды:
• Инверсияны грамматиканың объектісі ретінде және оның қызметтерін
зерттеу;
• Ағылшын және қазақ тілінде сөйлемдегі сөйлем мүшелерінің орын
тәртібін салыстыру;
• Аударманың грамматикалық және синтаксистік аспектілерін қарастыру;
• Инверсияның ағылшын тілінен қазақ тіліне аударылу ерекшеліктерін
салыстырмалы әдіс негізінде қарастыру.
Зерттеу объектісі – көркем әдебиет шығармаларындағы инверсияның
аудармасы (Теодор Драйзердің Аяулы Керри шығармасын аударған
Қ.Мәдібаеваның шығармасы бойынша)
Зерттеудің пәні –ағылшын тілінен қазақ тіліне инверсия аудармасының
ерекшеліктерін анықтау.
Теориялық маңыздылығы зерттеу барысында инверсияның тілдік сипаты
теориялық мәселелері қарастырылады. Инверсияның қазақ тілі мен ағылшын
тілдегі түрлері мен қызметтері зерттелінеді. Олардың ерекшеліктері, мағына
түзудегі маңызы және бағалауыштық мәселелері көрсетіліп сараланады. Ағылшын
тілінен қазақ тіліне аудару ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік беретін
аударма теориясының дамуына үлесі қосылады. Берілген теориялық нәтижелерді
ағылшын тілінен қазақ тіліне аудару кезіндегі сөйлем құрамының өзгеру
ерекшеліктерін зерттеу барысындағы алдағы теориялық жұмыстарда қолдануға
болады.
Практикалық маңыздылығы бұл жобаның көмегімен жоғары оқу орындарда
аударма теориясы пәнінде инверсияны меңгеруге болады және қазақ тілді
мектептерде көмекші құрал ретінде пайдалануға болады. Сөйлемдерді аудару
анализінің жұмысы шығармашылық аударма және аударма теориясы сияқты
курстарда және қазақ топтарында грамматика курстарын оқыту кезінде
қолданыла алады.
Диплом жобасының құрылымы кіріспеден, бірінші, екінші, яғни теориялық
және практикалық бөлімдерден және қорытындыдан құралған.
Кіріспе бөлімінде диплом жұмысының мақсаттары, міндеттері, жұмыс
өзектілігі, зерттеу объектісі мен теориялық және практикалық маңыздылықтары
қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде инверсия ұғымына түсінік беріледі
және синтаксис туралы мағлұмат және ағылшын және қазақ тілдеріндегі орын
тәртібі туралы айтылады.
Екінші бөлімде аударма ұғымына жалпы түсініктеме беріледі, оның түрлері
мен трансформация түрлері анықталады және қазақ және ағылшын әдебиет
шығармаларындағы инверсияны аудару ерекшеліктері мен әдіс–тәсілдері
қарастырылады (Теодор Драйзердің Аяулы Керри шығармасын аударған
Қ.Мәдібаеваның шығармасы бойынша)
Қорытынды бөлімінде жасалған жұмыс нәтижелері беріледі.
1. Инверсия – грамматиканың зерттеу объектісі және оның қызметтері
1.1 Инверсияның стилистикалық және эмоционалды-бағалау қызметі
В.Г. Адмони сөз тәртібінің эмоционалды қызметін ерекшелей отырып,
негізгі мағынаны бастапқы сөз тәртібінің өзгерген формасымен орындалатын
синтаксистік бірліктердің жоғары эмоционалды мазмұнының құрылуында
қарастырады. Бастапқы және өзгерген түсініктерінің оппозициясы көптеген
авторлардың еңбектерінде кездеседі, бұл европалық рационализімінің
идеясымен байланысты әдет-ғұрпымен түсіндіріледі. Тілдің синтаксисі әрқашан
икондық нормалармен қақтығысқа түседі, бұл нормалардың бұзылуын емес, ал
олардың жетілмегенін көрсетеді. Осы күнгі грамматиктер ағылшын тіліндегі
сөз тәртібінің дұрыс және бұрыс етіп бөлінуінен қашқақтайды [7, б.89].
Дұрыс, бейтарап, эмфатикалық емес және бұрыс, ерекше, эмфатикалық
сөз тәртібі туралы пікірлер (И.Р. Гальпериннің терминдері) әрқашан тіл
мамандарын ойландыратын. Риторикағылымының пайда болған кезінен бастап
ғалымдар сөйлем мүшелерінің орналасуының мәселесін зерттеп келеді.
Алғашында жалпыға танылған сөз тәртібі жай ғана назарға алынды, содан
соң грамматика сөйлем мүшелері арасындағы байланысты қарастыра бастады,
яғни сөйлем мүшелерінің синтаксистік байланысы, ал содан соң стилистика
жалпыға танылғанның ауытқуларын қарастыра бастады және тілдегі олардың
мағыналарын анықтады [19, б.37].
И.Р. Гальперин өзінің Ағылшын тілінің стилистикасы жайлы очерктері
атты еңбегінде ерекше нәрселермен айналысатын ғылымның қызметтерін
анықтайды. Тілдің стилистикасы синтаксистік ерекше құралдарын және
айтылымдардың ерекше ұйымдастыруын құратын синтаксистік стилистикалық
тәсілдерін зерттейді [19, б.49].
Инверсия нормадан ауытқушылық бола отырып, стилистиканың зерттеу
объектісіне кіреді. Стилистика тілдегі оның әсерін қарастырады.
Грамматиканың өзі инверсияны сөйлем құрылымының грамматикалық ережелерінің
бұзылуы ретінде қарастырады. Грамматика сөйлем мүшелерінің қайсысы
ерекшеленетіндігін бейнелесе, стилистика осы сөйлем мүшесінің ерекшеленуі
қандай әсер беретінін бейнелейді. Шындығында, инверсия мәселесі
грамматикада да, стилистикада да қарастырылады. ”Only then have I made up
my mind to go there” сияқты сөз тіркес грамматика курсында стилистикалық
инверсия деп, ал стилистика курсында грамматикалы инверсия деп аталады.
Сондықтан кейбір анық грамматикалық ауытқуларды қате деп айту қиын. Бұл
жерде грамматика стилистика мен оның қызметтерімен есепке алыну керек.
Көптеген стилистердің ...нормадан ауытқуды қате деп қарастыруға
болмайды” сияқты пікірі үйлеседі. Осындай ауытқуларда кей-кезде автордың
жеке шығармашылық мәнері бар екендігі есептеледі. Егер осындай ауытқулар
әртүрлі жазушылардың жеке шығармашылық стилінде жиі қолданылса, олар тіл
стилистикасында орын алып, типке келтірілуі мүмкін, содан соң ауытқулардың
белгілі нормаларын пайдалануы арқылы грамматикада да орын алады. Сонымен,
синтаксисте грамматика мен стилистика арасындағы байланысты көрсету оңай
емес.
Синтаксистік ресімдеу тиісті түсіндіруді талап етеді, әйтпесе тәсілдің
өзі сапасын жоғалтады. Түпнұсқалық шығармашылық жұмыстарда инверсияның
қолдануында әрқашан айтылымның мақсаты негізделеді. Talent Mr. Micawber
has; capital Mr. Macawber has not (Dickens) сөйлемінде толықтауыштар talent
және capital басында орналасқан. Мұнда кейбір қызықты кездер байқалады:
егер бұл сөз тәртібін кәдімгі сөз тәртібімен салыстырсақ, бастауыш (Mr.
Macawber) берілген болып келеді (give); толықтауыштары (talent, capital)
және баяндауыштары has және has not хабарланатын болып есептеледі (new).
Кәдімгі сөз тәртібінде баяндауыштар әдетте екпінсіз қалыпта болып, ешқандай
логикалық эмфазаға ие болмайды. Барлық логикалық ерекшеліктің күші
толықтауышқа түседі. Инверсиялық сөз тәртібінде баяндауыш та, толықтауыш та
жаңа, хабарланатын болып келеді, өйткені толықтауыш бірінші орынға
қойылғандықтан, ал баяндауыш айтылымның соңғы элементі ретінде ол екпінді
болып келетіндігінде.
Бұл әсіресе жолдың соңғы орнында орналасатын баяндауыштары бар
поэтикалық шығармаларда кездеседі. Осылайша, тек стилистикалық түрде қарсы
қойылатын talent және capital ғана ерекшеленбейді, сонымен қатар has және
has not ерекшеленеді [19, б.40].
Инверсияның жалпы стилистиклық қызметі әсіресе үлкен мән-мәтіннен
байқалады. Қазіргі ағылшын тіліндегі инверсия сөйлем мүшелерінің әртүрлі
орналасуларына ие. Біз И.Р. Гальпериннің сөйлем мүшелерінің орналасу
тәсілдерін пайдаланамыз [19, б.34-36]:
1 кесте - Сөйлем мүшелерінің орналасу тәсілдері
1. толықтауыш + қалған сөйлем мүшелері
2. анықталатын сөз + анықтауыш
3. баяндауыш + бастауыш + қалған сөйлем мүшелері
4. пысықтауыш + бастауыш+ қалған сөйлем мүшелері
5. пысықтауыш + баяндауыш + бастауыш
Бірінші: толықтауыш сөйлем басына қойылады
Екінші: анықтауыш анықталатын сөзінен кейін тұрады (анықтауыштың орны),
мысалы: with fingers weary and worn.
Үшінші: а) баяндауыштың атаулы бөлігі бастауыштың алдында тұр: A good
generous prayer it was (M. Twain)
б) баяндауыштың атаулы бөлігі жалғаулық етістігінің алдында тұр
және екеуі де бастауыштың алдына шығып тұр: Rude am I in my speech
(Shakespeare)
Төртінші: пысықтауыш бастауыштың алдында орналасқан: Eagerly I wished
the morrow. My dearest daughter at your feet I fall.
Бесінші: пысықтауыш пен баяндауыш бастауыштың алдында орналасқан: In
went Mr. Pickwick (Ch. Dickens) Down dropped the breeze.
Барлық жоғары айтылған ағылшын тіліндегі инверсияның жағдайлары оның
әртүрлі қызметтерін орындай алады.
Жоғарыда айтылған мысалдарда инверсия, біріншіден, грамматикалық
қызметті атқарып тұр, өйткені ол тілдің бейтарап құрылымын бұзады.
Грамматика ағылшын тіліндегі сөйлемнің мүшелерінің ерекше орналасуын
қарастырады, яғни ол бұл ауытқушылықты тіркейді. Жоғарыда атап
өткеніміздей, бұндай грамматикалық “ауытқуларды” қате деп тануға болмайды.
Грамматика тек оларды назарға алып, сөйлем мүшелерінің орналасуын
грамматикалық анықтамалармен атайды.
Сөз тәртібі әдеттегі, дұрыс құрылымының өзгерісі кезінде тыңдаушы
бұл сигналды алады да бұл сөйлемді немесе айтылымды ерекшелейді. Сонымен,
инверсия өзіне тиесілі басқа қызметтерді орындай бастайды, яғни келесі
эмоционалды бағалау қызметін қарастырсақ:
А. Бастауышты белгілеген кезде:
1. Баяндауыш салт етістіктермен белгіленсе (to be, to live, to remain, to
stand, to lie, to come, to run и т.б.), толық инверсия қолданылады;
а) There құрылымы бар сөйлемдерде (әдетте to be етістігімен):
There is nothing there. There came S repeated knocking at the door.
б) There құрылымы жоқ сөйлемдерде (әдетте мекен пысықтауыштармен
басталған):
In the corner stood & table set for three. Beside me sat a man.
2. So және neither сөздері бар эллиптикалық құрылымдарында жартылай
инверсия қолданылады:
Bill was tired after the bull-fight. So was I.
Б. Предикативті белгілеген кезде:
Предикативті мүше + жалғаулық етістік + бастауыш
Strange is the heart of woman.
Бірақ: Terrible it had been!
В. Толықтауыш пен пысықтауышты белгілеген кезде:
Бірінші орынға толықтауыш пен пысықтауыш қойылады:
а) Келесі мағыналармен:
Болымсыздық: never, nowhere, not a word және т.с.с.
I looked in all directions.., but no house could I make out (Ch.
Dickens). Never had he read fiction with such keen zest as he studied those
books. Everything was always in its place, and nowhere could you see a
speck of dust. Only by a jerkiness in his movements and by the scuffing of
his heels could it be seen that he was old. Only as he closed the door did
he remember he had said nothing of his decision. Little did we think that
we were never to see him again (Ch. Dickens). Many bargains had he picked
up there. Many a time in the course of that week did I bless the good
fortune.
б) қозғалыс бағдарын білдіретін үстеулер және to go out, to come in
етістікті тіркестер компоненті болатын үстеулер. Олардың бірінші орынға
қойылуы жылдам немесе күтпеген қозғалыстың мағынасын береді.
Егер бастауыш зат есіммен берілсе, онда толық инверсия орын алады;
есімдікпен белгіленсе, инверсия орын алмайды.:
Up went the steps, bang went the door, round whirled the wheels, off
they rattled (Ch. Dickens) [21, б.57-59].
2 кесте - Инверсияның қолданылуы
Толық инверсия қолданылады:
А) баяндауыш салт етістіктермен белгіленсе
В) there is құрылымында
Жартылай инверсия қолданылады:
А) so және neither сөздері бар эллиптикалық құрылымда
В) предикативті белгілегенде
1.2 Ағылшын және қазақ тілінде сөйлемдегі сөйлем мүшелерінің орын тәртібі
Синтаксис термині тілдің синтаксистік құрылымы және оны зерттеу ретінде
анықталады. Синтаксис ұғымының әрбасқа анықтамалары бар. Бірінші
анықтамасына келетін болсақ, синтаксис сөз тіркестерін зерттеп қарастырады,
екіншісі бойынша синтаксис сөйлемді зертейтін тіл білімінің саласы. Алайда
бұл екі анықтаманы бөлек қарастырғанда әрбіреуі жеткілікті толық емес. Егер
бірінші анықтаманы алатын болсақ, онда келесі бір сөзден тұратын
сөйлемдерді (Өрт!, Кеш, Fire! және т.б)қайда жатқызуға болады деген
сұрақ туады. Осылайша екінші анықтама бойынша сұрақтар туындайды. Шынымен
де тілде сөз тіркестерінің құрылуының белгілі ережелері бар. Мысалы,
ағылшын тілінде ауыспалы етістік пен зат есіммен тіркесі бар. Бұл тіркестер
белгілі бір мағынаға ие және әрекет түрін білдіреді. Алайда сөз тіркестер
өздігінен сөйлемдерді құра алмайды. Мысалы:
To read a book – кітап оқу
Reading a book – кітаптың оқылуы
Reading a book – кітап оқып отырған
I read a book – (Мен) кітап оқыдым
Read a book! – Кітап оқыңыз! Және т.б
Соңғы екі мысал сөйлем болып келеді. Синтаксистік зерттеуге сөйлем
болып табылмайтын, бірақ құрамдарында белгілі сөз тіркестері бар тіл
бірліктері жатады. Сонымен, синтаксис сөз тіркестерін, сөйлем құрамын
зерттейтін тіл білімінің саласы [2, б.48-49].
Синтаксис грамматиканың саласы ретінде екі бөлімге бөлінеді:
1) сөздердің грамматикалық құрылуының амалдарын және сөз тіркестерін
зерттеу; 2) сөйлем құрылымын зерттеу;
Жоғарыда айтылғандай кез келген сөз тіркесі сөйлем болып табылмайды,
өйткені ол аяқталған бір тиянақты ойды білдірмейді.
Сөйлем құрылымы үшін етістіктің жеке формасы немесе предикативті
формасы болуы шарт. Етістіктің мұндай түрі тек қана ағылшын тіліне ғана тән
емес, сондай-ақ барлық еуропалық тілдерге де тән. Етістіксіз құралған
сөйлемдер қысқа болып келеді және белгілі бір ойды айтып жеткізу қиын.
Етістіктің предикативті формасының маңыздылығы оның іс-әрекетке қатынасын
толығымен білдіреді. Бұл қатынас келесі үш негізгі бағытта байқалады:
1. Етістіктің предикативті формасы айтылған ойдың болу- болмауын,
қажеттілігін көрсетеді: Were it only true! Бұл шындығында болып шықса
ғой!, бірақ It is true Бұл рас.
2. Бұл предикативті формасы айтылған ойдың белгілі бір шаққа жататынын
көрсетеді (өткен, осы және келер шақ): He lives here Ол осында тұрады,
He lived here Ол осында тұрды, He will live here Ол осында тұратын
болады.
3. Етістіктің предикативті формасы айтылған ойдың қандай жақта айтылып
тұрғанын көрсетеді (1, 2 және 3жақ) [2, б.51-53].
Сөз тәртібі табиғи тілдің айтылуында маңызды рөл атқарады. Белгілі
тілге
тән компоненттер тәртібінің ержелері қолданылады. Қандай да болсын тілдің
сөз тіртібі мәселесі-сол тілдің синтаксисінің негізгі мәселесі, яғни ол
кірпіш-сөздерден тұратын ең кіші бірлігі-сөйлемнің тірегі [8, б.35].
Айтылымның мағынасына әсер ететін ағылшын және аудармадағы позициялық
өзгерістерді анықтау және салыстыру қажет. Әсіресе сөздердің функционалдық
құбылыстарына назар аудару керек. Бекітілген негізгі функцияларды, яғни
себебі сөз тәртібінің анықталуы мәселесі белгілі тілдің сөз тәртібіне тән
негізгі функцияларға байланысты.
Сөйлемдегі сөз тәртібінің қызметін баяндамастан бұрын, сөз тәртібі
мәселесін әлемдік ғылымда дамуына көмегін тигізген зерттеулерді атап өту
керек. Көп уақыт бойы тілдің синтаксистік типология мәселесі, және сөз
тәртібінің типологиясы назарсыз қалды. Грамматикалық түсіндіруінде басты
орын тілдің морфологиялық ерекшеліктеріне берілді. Сөз тәртібінің
типолгиясын зерттеуге арналған жұмыстар бертін пайда бола бастады (ХХғ І
жартысында). Тіл білімінің осы бөлімінде алғаш зерттеулерді бастағандарға
В.Шмид. Л.Теньер, Дж.Гринберг және олардың ізбасарлары А.А. Холодвич,
В.М.Алпатова, Ю.В. Рождественскийлерді жатқызуға болады.
Ағылшын тіліндегі сөйлем мүшелерінің арасындағы грамматикалық
байланысты анықтау құралы болып табылады. Jack loves Jill. – Jill loves
Jack сөйлемдерінде ағылшын сөйлемнің құрылымына тән сөз тәртібінің
арқасында, бірінші мысалда “Jack”, екінші мысалда “Jill” бастауыш болады.
Себебі олар етістіктің алдында тұр, ал тура толықтауыш етістіктен кейін
ораласқан сөз болады, яғни бірінші мысалда “Jill”, екіншісінде – “Jack” [8,
б.35].
Аналитикалық тілдерде ағылшын сияқты тілде грамматикалық принцип
алдында орналасқан. Ағылшын тіліндегі сөз тәртібі грамматикалық түрде
бекітіледі [4, б.97-98].
Ағылшын тілінде баяндалудың бейтарап формасында қарапайым сөз тәртібі
– бастауыш, баяндауыш және содан кейін тұрлаусыз сөйлем мүшелері болатыны
белгілі, бастауышы әдетте берілген (given) болады, ал содан кейінгі мүшелер
жаңаны (new) хабарлайды. Бірақ ағылшын тілінде бірінші орынға басқа сөйлем
мүшелері тұратыны және бастауыштың басқа орынға ауысатын кездері белгілі
Сөз тәртібі әртүрлі қызметтерді атқарады. Оның негізгі үш қызметі бар:
1. Грамматикалық қызметі белгілі синтаксистік қатынастардың
анықтауындағы сөз тәртібінің қызметі.
2. Сөз тәртібіндегі лексикалық бастауыш пен лексикалық баяндауышты
айқындау қызметі.
3. Экспрессивті-стилистикалық қызмет.
4. Комуникативтік қызмет.
Сөз тәртібі бірнеше қызметті атқара алады, бірақ ол қызметтердің біреуі
негізгі болады. Сөз тәртібі сөйлемдегі сөздердің арасындағы қатынастарды
көрсете алады. Мысалы, “You must do it carefully” - Сіз осыны мұқият
істеуіңіз керек сөйлемінде және “You must carefully do it” - Сіз мұқият
осыны істеуіңіз керек сөйлемінде де carefully үстеуі do етістігімен
байланысты, бірақ бұл байланыстың дәрежесі сөйлемдерде әр басқа. Бірінші
сөйлемде назар әрекеттің сапалығына аударылады, carefully үстеуінің
етістікпен байланысы еркін. Екіншісінде берілген сөзге ерекшк назар
аудармaса, бұл байланыс тығыз болады, do етістігіне екпін түседі де, ал
үстеу оны айқындап тұрады [2, б.62].
1. Грамматикалық қызмет келесілерді кірістіреді:
a) Алдымен сөз тәртібі бастауыш пен тура толықтауыш
арасындағы ерекшелікті көрсету үшін қолданылатынын айтып
кету керек. Көптеген лингвистік жұмыстарға орай ағылшын
тілінде бастауыш әдетте етістіктің алдында орналасады, ал
тура толықтауыш етістіктен кейін орналасады. Мысалы, мына
сөйлемде My brother saw your sister, Менің ағам сіздің
әпкеңізді көрді бастауыш пен тура толықтауыштың орналасуы
көрсетілген. Бұл сөйлем мүшелерінің орналасуы еркін. Ал
тура толықтауышы жоқ сөйлемде бастауыштың орналасуы еркін
болады. Мысалы Thus thought every respectable boy
Осылайша әр өнегелі бала ойлайтын. Бастауыш пен тура
толықтауышы бар сөйлемде бастауыштың орны белгіленген, ал
тура толықтауыш бастауыштың алған орнынан басқа кез келген
орында бола алады. Жалпы бұл ереже келесідей құрылады:
ағылшын тілінде бастауыш пен тура толықтауыш арасындағы
ерекшелік бастауыштың баяндауыш алдындағы орнымен
айқындалады. Мысалы, This I thought, and this I think осы
туралы мен ойладым, және осыны ойлап отырмын сөйлемдері
ерекше болып келмейді. Толықтауыштың бірінші орынға шығуы
оның бастауышпен байланысы өзгеріске түспейді.
b) Сөз тәртібінде тура толықтауыш пен жанама толықтауыш
ерекшеленеді. Мысалы, I gave the boy a book Мен балаға
кітап бердім. Жанама толықтауыш етістіктен кейін тұрады,
тура толықтауыш та етістікке жақын орналасатындықтан
жанама толықтауыш етісті кпен тура толықтауыш арасында
орын алады. Алайда бұл тәртіп бұзылып кетуі мүмкін,
өйткені тура толықтауыш сөйлемнің алдында тұруы мүмкін.
Мысалы, This he told him Осыны ол рған айтты. Сондықтан
жанама толықтауыштың орнын етістікке байланысы бойынша
айқындауға болады.
c) Сөз тәртібінде анықтауыш пен анықталатын сөздің арасындағы
ерекшеленеді. Есімдіктін зат есімдермен тіркесуі кезіндегі
өзгеруі анықтауыш пен анықталатын сөздің арасындағы
ерекшелікті көрсетеді. Мысалы, these books, those books –
мына кітаптар, анау кітаптар. Сонымен қатар анықтауыш тек
анықталатын сөздің алдында тұрғандықтан оның анықтауыш
екен деп қана емес және оның сын есім екендігін айтып кету
керек. Бірақ кейбір жағдайларды анықтауыш анықталатын
сөзден кейін де тұруы тиіс. Мысалы, А forest dark and
gloomy Орман күңгірт және қараңғы. Осындай ерекше сөз
тәртібіне қарамастан, анықтауыш пен анықталатын сөздің
арасындағы байланысты айқындау қиынға соқпайды [2, б.63-
66].
2. Сөз тәртібіндегі лексикалық бастауыш пен лексикалық баяндауышты айқындау
қызметі. Тек сөздер арасындағы қатынасты орнату ғана маңызды емес,
сонымен қатар бұл қатынастың бағытталлуын айқындау да маңызды. Бұл
жағдайда лексикалық бастауыш пен лексикалық баяндауыш ұғымдары
пайдаланылады. Лексикалық бастауыш деп берілген айтылымдағы ойдың
негізгісі болатын сөз немесе сөздерді айтамыз, ал осы негізгі ойды
жетілдіретін, нақтылайтын және айтылымға жаңа бір ой беретін сөзді
лексикалық баяндауыш дейміз. Лексикалық бастауыш пен лексикалық баяндауыш
ретінде кез келген сөз табы бола алады. Ағылшын тілінде сөз тәртібіндегі
лексикалық бастауыш пен лексикалық баяндауыш тек барлық грамматикалық
байланыстар көрсетілгеннен кейін ғана айқындалады. Мысалы, This letter I
wrote yesterday Бұл хатты мен кеше жаздым сөйлемде this letter сөз
тіркесі лексикалық бастауыш болады, сондықтан бірінші орында тұр [2, б.67-
68].
3. Үшінші және маңызды жағынан кем түспейтін сөз тәртібінің функциясы –
стилистикалық немесе экспрессивті-стилистикалық қызметі болып табылады.
Оның басты мәні – айтылымдағы ерекше назарды қажет ететін белгілі бір
бірінші орнына шығады. Бұл айтылымның мазмұнын өзгертпей оған белгілі
экспрессивтілік береді:
Играть будет Заречная...(Чехов А.П.)
Never had there been so full an assembly ... (J. Galsworthy)
Ешкімге ұқсамайтын не деген көркем едің...( Т.Арынғали)
Стилистикалық функция эмфатикалық сөз тәртібі жатады. Бұл дегеніміз
берілген тілдің құрылымына тән емес сөз тәртібі.
Ағылшын тілінде нормадан шығатын кез келген сөз тәртібі эмфатикалық деп
саналады. Ол бірінші кезекте әр түрлі сөйлем мүшелерінің инверсиясына
қатысты:
Very ill he looked... [8, б.36].
Қазақ тілінде дәл солай: Өте ауру болып көрінді.
Сонымен, сөз тәртібінің стилистикалық функциясы тұрақты сөз тәртібі
бар тілдерде, соның ішінде ағылшын, қазақ тілдерінде және еркін сөз тәртібі
бар тілдерде кеңінен қолданылады деп айтуға болады. Сонымен қатар функция
жүйесі дамыған орыс тілінде стилистикалық функция сөз тәртібінің
коммуникативті функциясымен бірге, ағылышн және қазақ тілдеріне қарағанда
ерекше айқындалады.
4. Сөйлемдегі сөз тәртібінің төртінші қызметі – коммуникативтік қызмет
болып табылады. Ол тема (негізгі, түпнұсқалық) және реманың (жаңа)
құрамдарына айтылымның бөлінуінің әсерінде болады. Қазақ тілінде сөздер
арасындағы қатынас морфемалар көмегімен орындалған кезде, сөздердің
орналасуының коммуникативті принципі сөз тәртібін анықтауында басты рөл
атқарады. Сөйлемде екі екпінді орын бар: басында және соңында. Осылайша,
жазушы немесе сөйлеп тұрған адам сөйлемнің коммуникативті маңызды бөлігін
басындағы немесе соңындағы орынға қояды.
Орыс тілінде сөз тәртібінің коммуникативтік функциясы біріншіден
өзекті бөлінуді білдіру қызметі болып табылады. Матезиус бойынша,
объективті сөз тәртібі орыс тіліне тән сөз тәртіп түрі. Бұл тәртіп
бойынша бірінші орнына, хабардың негізгі бастауы ретінде, тема құрамы,
кейін, бір жаңа және белгісіз, яғни рема құрамы орналасады [10, б.244].
Ал қазақ тіліндегі сөз тәртібі тұрақты. Оның тема – ремалық орналасуы
орыс тіліндегіге қарама – қайшы. Яғни қазақ тіліне тән тұрақты сөз тәртібі
бойынша, бірінші орында жаңа және белгісіздің атауы – рема, одан кейін,
негізгі, яғни тема орналасады.
Мысал ретінде орыс тілінен сөйлемді алайық:
Он оглянулся на жену он зат есімі тема, ал оглянулся на жену
етістік тіркесі рема болып табылады.
Сөз тәртібінің коммуникативтік функциясының екінші көрінісі – жаңа
емес, сөздердің коммуникативті маңыздылық дәреже қызметі. Маңызсыз мүшелер
(тұрлаулы, тұрлаусыз) контактті постпозицияда, маңыздылар – препозицияда
неиесе қашықтықта орналасады [26,152бет ].
Берілген мысалда қазақ тілінде, қалыптасқан ережесіне қарамастан,
ескерту ретінде, сөз тәртібінің тема және ремалық орналасуы бірдей болып
келеді. Аудармаға назар аурыңыз:
Ол әйеліне бұрылып қарады
Ол зат есімі – тема, ал әйеліне бұрылып қарады етістікті тіркесі –
рема.
Болмысынан аналитикалық тіл болып табылатын, ағылшын тілі үшін
коммуникативті функция тиімсіз, себебі онда айтылымның қандай да болсын
компонентінің орын ауыстыруының грамматикалық модификациясынсыз мүмкін
емес. А.И.Смириницкийдің сөзі бойынша, сөз тәртібінің үлкен грамматикалық
күші ағылшын тіліндегі сөз тәртібінің грамматикалық емес бағытта қолдану
мүмкіндігі айтарлықтай шектеуіне әкеледі [2, б.63].
A little water stood in her eyes. (Galsworthy J.) сөйлемін
салыстырайық. Оның құрылымы норма болып табылады, және In her eyes stood a
little water – норманың бұзылуы болып табылады.
Ағылшын тілінде орыс, қазақ тілдерінде сияқты тема және реманың белгілі
позициясы жоқ. Алайда, В.Е.Шевякованың пікірінше келіссек, көбінесе рема
соңғы орында болады, ол тіпті сөз тәртібінің тура және қайта тәртібіне
қарамастан сондай позицияда болады. Берілген шарт бойынша актуальді
бөлінудің компонеттерінің орналасу тіртібі орыс тіліне сәйкес (тема-рема)
болады. Бұндай жағдайда аударма қиындық тудырмайды:
They collected pictures... (Galsworthy J.)
...они коллекционировали картины...
..олар картиналартиналарды жинады...
Ағылшын тіліндегі реманың позициясын таңдау сөйлем мүшесінің қайсысы ол
(рема) болатынына байланысты. Егер рема – бастауыш болса, онда ол (рема)
сөйлемнің басында болады. Бұндай жағдайда актуальді бөліну компоненттерінің
орналасу тәртібі орыс тілімен сәйкес келмейді, ол – кері (рема – тема), сол
себепті аудару кезінде орын ауыстыруды орындау керек;
Heron was his name... (Galsworthy J.)
Фамилия его Эрон... (Голсуорси Д.)
Аты оның Эрон...
Орта позициядағы рема әдетте соңғы емес толықтауыш немесе баяндауыш
қызметін атқарады:
Soames will have trouble with her. (Galsworthy J.)
Матезиустың пікірінше, ...сөйлемнің актуальді бөлінуі ағылышн тілінде
сөз тәртібінің көмегімен орындала алмайды, және бұл үшін тіл басқа
мүмкідіктер жасау керек... [10, б.251]. Бұл мүмкіндіктер В.Е.Шевякованың
ойынша, ағылышн сөз тәртібінің анығырақ баяндалған контекстінде табуға
болады. Онда теманың болуы анық көрсетіледі. Ол өз кезегінде реманы табуды
жеңілдетеді [8, б.50].
Тұрақты сөз тәртібіне қарамастан, ағылшын тілінде реманы анықтау
мақсатында әртүрлі орын ауыстырулар мүмкіндігі бар. Бұған, біріншіден,
бастапқы және соңғы позициядағы инверсиялар жатады. Мысалы, экзистенциалды
мағыналы сөйлем:
Seated in a row close to one another were three ladies. There was
little sentimentality about the Forsytes. (J. Galsworthy); it is ...that\who
айналымының көмегімен: It was at this moment that the idea came to him... It
was Bosinney who first noticed her, and asked her name. (J. Galsworthy);
пысықтауыш инверсиясы:
Never had there been so full an assembly ... (J. Galsworthy) және т.б.
Сонымен, айтылымның коммуникативті мақсатының ағылшын тілінің сөз
тәртібіне әсер ететіндігі айдан анық. Бірақ орыс тілімен салыстарғанда сөз
тәртібінің өзгеруі көбінесе сөйлемнің құрылуының грамматикалық ережелеріне
бағынады. Бұл мәселеде ағылшын тілі мен қазақ тілі ұқсас келеді.
Қазақ тілінде сөйлем мүшелерінің өз грамматикалық сипатына сай орналасу
тәртібі бар. Ол орын тәртібі мынандай. Сөйлем қаңқасын құрайтын негізгі
мүшелер бастауыш пен баяндауыш болса, бастауыш ілгергі позицияда тұрады да,
баяндауыш содан кейін орналасады: Кең жазық дала биыл ерте көгерді.
Бастауыш пен баяндауыштың аталғандай тәртіппен орналасуы ойлау жұмысының
ретіне, пікірдің құрылысына ыңғайланып қалыптасқан. Пікірдің құрылысы былай
болады: субъект – предикат. Пікірдің бұл құрылысы ой жұмысының ретіне дәл
келеді: алдымен ойға, пікірге негіз болатын субъект (дала) келтіріледі.
Содан кейін оған қатысты, оны анықтайтын предикат мүше (көгерді)
келтіріледі. Сөйлемнің негізгі мүшелерінің орын тәртібі пікірдің осы
құрылысына сай қалыптасқан [30, б.89].
Аталған тәртіп сөйлемді статикалық (идеалдық) қалыпта алғанда
байқалады. Бірақ сөйлеушінің сөйлеу үстінде алдына қоятын мақсатына сай
өзгере береді. Сөйлем мүшелерінің орын тәртібінің өзгеруі сөйлемнің ой
екпінін түсіру (актуализация) мақсатына байланысты. Актуализация сөйлеу
үстінде көп ескерілетін талап болғандықтан, оны жүзеге асырудың тұрақты
тілдік амалдары қалыптасқан. Солардың бір амалы – сөйлемнің белгілі
позициясы. Актуализация тұрғысынан көзге түсетін екі позиция бар: бірі ой
екпінін түсіретін актуалды позиция, екіншісі елеусіз мүшені қоятын қалтарыс
позиция. Қазақ тілінің сөйлем жүйесінде баяндауыштың алдыңғы түбі актуалды
позиция болып танылады. Ой екпінін түсіру қажет болған мүшелер осы
позицияға жылжытылады. Ордабайдың өз інілері мен мырзалар болмаса, былайғы
жұрт бұл үйге батып кіре бермейтін. Қонақтардың қасында бүгін де солар ғана
бар екен.(Ғ.М.). Қалтарыс позиция ретінде баяндауыштан кейінгі позиция
танылады.
Қалтарыс позицияның мәнін мына сөйлемнен көруге болады: Әзімхан бір
әңгіме айтшы басыңды көтеріп (С.С.). Бұл сөйлемдерде пысықтауыштық топ
(басыңды көтеріп) қалыпты орнынан ауысып, баяндауыштан соң орналасып тұр.
Осы арқылы сөйлеуші олардың актуалдық дәрежесін төмен көрсетіп отыр [34,
б.172-173].
Сөйлем мүшелерін баяндауыштан соң қою бар екені М. Б. Балақаев пен Ш.
Бектаеваның ғылыми еңбектерінде аталып жүр. Бірақ бұл инверсияны Ш. Б.
Бектаева ой екпінін түсіру амалы деп түсіндіреді. Ілгеріде келтірілген
мысалдар бұған қарсы дәлел болып тұр. Шынында, қазақ тілінде, сол сияқты
басқа түркі тілдерде ой екпінін түсіретін бір ғана позиция бар. Ол –
баяндауыштың ілгері түбі. Баяндауыштан басқа мүшелердің барлығы да ой
екпінін айту қажет болғанда осы позицияға қойылады. Баяндауыш орнын
өзгертпейді. Кейбір еңбектерде Көрді ме екен ол осы ауылды деген сөйлемдегі
инверсияны баяндауыштың ілгері жылжып, ой екпінін түсіретін позицияға тұруы
дейді. Шындығында, бұл тәрізді инверсия баяндауыштың емес, басқа сөйлем
мүшелерінің орын ауыстыруына байланысты. Баяндауыш – сөйлемде ремалық
(жалпы тіл біліміндегі терминді қолданғанда) мағынаны, яғни жаңа
информацияны әкелетін мүше. Сондықтан болу керек, оның позициясы әр уақыт
өз-өзінен актуалды. Баяндауыш мүшені ой екпінін түсіру үшін басқа позицияға
ауыстырудың қажеті жоқ. Қайты осы позицияның аталған сапасына қарай басқа
мүшелер ой екпінін түсіру үшін оған тақау келіп орналасады
[25, б.56].
Ауызекі сөйлеу тілінде өте жиі, әрі алуан түрде жұмсалады. Бұл оның
диалог түрінде жүруіне байланысты.
Ой екпіні түсетін мүшенің баяндауыш алдына көшірілуі мына тәртіпте
жүзеге асады. Бұл позицияға анықтауыштан басқа мүшелердің бәрі ой екпінін
түсіру қажет болғанда орналаса береді. Мына мысалдарда баяндауыштың алдына
бастауыштар ауысып орналасқан.
Сырым, естір сөзді сен де естідің, мен де естідім (М.Ә.). Қайда
апаратынымызды ешбіріміз айтқан жоқпыз (М.Ә.).
Септік формада тұрып, пысықтауыш, толықтауыш қызметін атқаратын сөздер
де актуалды позицияға көшіріледі.
Бұл хабарды ептеп ағайдың құлағына салып қою керек.
Мына сөйлемдерден үстеу, көсемшелерден болған пысықтауыштардың актуалды
позицияға ауысуын көреміз.
Балалар күйеулер отырған үйге қайта-қайта кіреді. Желкесінен қолымен
ақырын түртті. Ошақта жатқан отты көсіп алды (Ғ.М.).
Баяндауыштан кейінгі қалтарыс позицияға сөйлеу үстінде елеусіз көрінген
сөйлем мүшелерінің бәрі қойыла береді. Осылай көшірілетін мүшенің бірі –
бастауыш.
- Апырай, мұндай қатыгез, қатты болар ма мінезі (С.М.).
Келтірілген сөйлемдер баяндауышы етістіктен болған сөйлемдер. Бірақ
бастауыш, баяндауышы есімнен болған сөйлемдер де ілгерідей инверсияға
түседі. Мына бала ма жұбайың. Сұраулық демеуліктер (ма, ме, па,пе)
баяндауыштың қай сөз екенін анық көрсетіп тұр. Сондыұтан да орнын
ауыстырған бастауыш сөздер анық танылады.
Сендердің әдеттерің ғой – түсінбей қалатын (Б. Тіл.). Бұл сөйлемдерде
баяндауыштар есім сөзден болған, ал есімшеден болған бастауыштар қалтарыс
позицияға көшіп тұр.
Баяндауыштардан кейінгі позицияға толықтауыштар көшіріле береді. Бқл
позицияға тура толықтауыш тек жалғаулы түрінде ауысады. Уа, береке
беремісің үй ішіме (М.Ә.).
Пысықтауыш мүшелер қалтарыс позицияға еркін ауысады. Бұл инверсияға
олар басыңқы сөзбен қабысу, меңгерілу амалы арқылы байланысуына қарамай
түседі.
Машинаның артын тастап жүріп сол Күлғайша шақырды мені бір күні (Б.М.).
Анықтауыш мүшенің ішінен баяндауыш мүшеден кейінгі орынға жиі
ауысатындары – ілік септіктегі сөзден және есімшеден болғандары.
Қолыңыздың магниті бар- ау тартатын (Қ.Ж.). Өз малымды кімге берсем
де, еркім бар ма жоқ, жоқ па менің (Қ.М.) [34, б.174-175].
Инверсияны зерттеу объектісі ретінде ала отырып, бірінші бөлім бойынша
біз инверсияның сөйлем құрылымының грамматикалық ережелерінің бұзылуы
ретінде қарастырдық. Оның грамматика мен стилистиканың зерттеу объектісі
екені мәлім болды, яғни стилистика тілдегі оның әсерін қарастырады, ал
грамматиканың өзі инверсияны сөйлем құрылымының грамматикалық ережелерінің
бұзылуы ретінде қарастырады.
Мәселен, инверсияның стилистикалық қызметі келесі И.Р. Гальпериннің
сөйлем мүшелерінің орналасу бес тәсілі бойынша көрсеттік және мынадай
мысалдар келтірдік: Бірінші түрі: толықтауыш сөйлем басына қойылады,
екінші: анықтауыш анықталатын сөзінен кейін тұрады (анықтауыштың орны),
мысалы: with fingers weary and worn, үшінші: а) баяндауыштың атаулы бөлігі
бастауыштың алдында тұр: A good generous prayer it was (M. Twain) б)
баяндауыштың атаулы бөлігі жалғаулық етістігінің алдында тұр және екеуі де
бастауыштың алдына шығып тұр: Rude am I in my speech (Shakespeare),
төртінші: пысықтауыш бастауыштың алдында орналасқан: Eagerly I wished the
morrow. My dearest daughter at your feet I fall, бесінші: пысықтауыш пен
баяндауыш бастауыштың алдында орналасқан: In went Mr. Pickwick (Ch.
Dickens).
Осыдан кейін инверсияның эмоционалдық бағалау қызметтерін көрсеттік,
яғни бұд қызмет бойынша А. 1) Баяндауыш салт етістіктермен белгіленсе (to
be, to live, to remain, to stand, to lie, to come, to run и т.б.), толық
инверсия қолданылады; а) There құрылымы бар сөйлемдерде (әдетте to be
етістігімен): There is nothing there. There came S repeated knocking at the
door; б) There құрылымы жоқ сөйлемдерде (әдетте мекен пысықтауыштармен
басталған): In the corner stood & table set for three. 2) So және neither
сөздері бар эллиптикалық құрылымдарында жартылай инверсия қолданылады: Bill
was tired after the bull-fight. So was I. Б) Предикативті белгілеген
кезде: Strange is the heart of woman. В) Толықтауыш пен пысықтауышты
белгілеген кезде: Бірінші орынға толықтауыш пен пысықтауыш қойылады: а)
Келесі мағыналармен: Болымсыздық: never, nowhere, not a word және т.с.с. I
looked in all directions.., but no house could I make out (Ch. Dickens).
Never had he read fiction with such keen zest as he studied those books.
Everything was always in its place, and nowhere could you see a speck of
dust. Only by a jerkiness in his movements and by the scuffing of his heels
could it be seen that he was old. б) қозғалыс бағдарын білдіретін үстеулер
және to go out, to come in етістікті тіркестер компоненті болатын үстеулер.
Олардың бірінші орынға қойылуы жылдам немесе күтпеген қозғалыстың мағынасын
береді [21, б.57-59].
Сонымен қатар осы бөлімде ағылшын тілінде сөз тәртібі әртүрлі
қызметтерді атқарады. Оның негізгі төрт қызметі бар: 1) Грамматикалық
қызметі белгілі синтаксистік қатынастардың анықтауындағы сөз тәртібінің
қызметі. 2) Сөз тәртібіндегі лексикалық бастауыш пен лексикалық баяндауышты
айқындау қызметі. 3) Экспрессивті-стилистикалық қызмет. 4) Коммуникативтік
қызмет. Осылардың ішінен соңғы екі қызмет бойынша қазақ, орыс және ағылшын
тілдері бойынша тема және рема ұғымдарын қарастырып салыстырдық. Мысалы,
стилистикалық немесе экспрессивті-стилистикалық қызметте басты мән –
айтылымдағы ерекше назарды қажет ететін белгілі бір бірінші орнына шығады.
Бұл айтылымның мазмұнын өзгертпей оған белгілі экспрессивтілік береді:
Играть будет Заречная...(Чехов А.П.). Never had there been so full an
assembly ... (J. Galsworthy). Ешкімге ұқсамайтын не деген көркем едің...(
Т.Арынғали)
Ағылшын тілінде нормадан шығатын кез келген сөз тәртібі эмфатикалық
деп саналады. Ол бірінші кезекте әр түрлі сөйлем мүшелерінің инверсиясына
қатысты: Very ill he looked... [8, б.36]. Қазақ тілінде дәл солай: Өте
ауру болып көрінді. Сонымен, сөз тәртібінің стилистикалық функциясы тұрақты
сөз тәртібі бар тілдерде, соның ішінде ағылшын, қазақ тілдерінде және еркін
сөз тәртібі бар тілдерде кеңінен қолданылады деп айтуға болады. Сонымен
қатар функция жүйесі дамыған орыс тілінде стилистикалық функция сөз
тәртібінің коммуникативті функциясымен бірге, ағылышн және қазақ тілдеріне
қарағанда ерекше айқындалады.
Коммуникативтік қызмет бойынша, ағылшын тілінде орыс, қазақ тілдерінде
сияқты тема және реманың белгілі позициясы жоқ. Рема соңғы орында болады,
ол тіпті сөз тәртібінің тура және қайта тәртібіне қарамастан сондай
позицияда болады. Берілген шарт бойынша актуальді бөлінудің компонеттерінің
орналасу тәртібі орыс тіліне сәйкес (тема-рема) болады. Бұндай жағдайда
аударма қиындық тудырмайды: They collected pictures, они коллекционировали
картины, олар картиналартиналарды жинады. Ағылшын тіліндегі реманың
позициясын таңдау сөйлем мүшесінің қайсысы ол (рема) болатынына байланысты.
Егер рема – бастауыш болса, онда ол (рема) сөйлемнің басында болады. Бұндай
жағдайда актуальді бөліну компоненттерінің орналасу тәртібі орыс тілімен
сәйкес келмейді, ол – кері (рема – тема), сол себепті аудару кезінде орын
ауыстыруды орындау керек. Мысалы: Heron was his name... (Galsworthy J.),
Фамилия его Эрон... (Голсуорси Д.), Аты оның Эрон...
Сонымен, сөз тәртібінің стилистикалық функциясы тұрақты сөз тәртібі
бар тілдерде, соның ішінде ағылшын, қазақ тілдерінде және еркін сөз тәртібі
бар тілдерде кеңінен қолданылады деп айтуға болады.
2. Аударманың грамматикалық және синтаксистік аспектілері
2.1 Аударма трансформацияларының түрлері
Қазіргі кезде тіл білімінің қарастыратын сұрақтарының бірі аударма деп
аталатын лингвистикалық аспектісінің зерттелуі. Аударма – бұл адамзат
әрекетінің көне түрі. Тарихта тілдері бір бірінен ажыраған адамдар топтары
құрылғаннан соң билингілер пайда болды. Жазу шықаннан кейін ауызша
аудурмашыдарға жазбаша жұмыс істейтін аудармашылар қосылды. Олар әлтүрлі
ресми, діни және іс құжаттарын аударып отырды. Аударма алдымен әлеуметтік
қызметті атқарды. Бірінші теоретиктер аудармашылардың өздері болатын. Тіл
білімінің басты мақсаты тілді зерттеу, құрылысын, грамматикалық құрылымының
ерекшеліктерін қарастыру болды [9, б.47].
Аударма сөзінің бірнеше анықтамасы бар. Бұл ұғым бір тілден екінші
тілге аудару мағынасында қолданылады. Бұл жағдайда оның екі анықтамасы
бар: 1) Белгілі іс-әрекеттің нәтижесі ретіндегі ауларма, яғни аударылған
мәтіннің берілуі; 2) Аударма үдерістің өзі болып табылады. Үдеріс ұғымы
лингвистикалық мағынада мәтіннің бір тілден екінші тілге аударылуын
білдіреді. Үдеріс барысында мәтіннің басқа тілде түрі беріледі, яғни біз
оны аударма деп атаймыз. Осыдан аударма тіларалық трансформациясының түрі
болып табылады. Аударма барысында екі мәтін болады. Біріншісі – негізгі,
яғни түпнұсқалық мәтін, екіншісі – аударылған мәтін. Түпнұсқалық мәтін
айтылған немесе жазыдған тіл – негізгі тіл (бастапқы тіл – source language
SL) деп, ал мәтіннің аударма тілін – аударма тіл (target language - TL) деп
атаймыз
[31, б.19].
Француз гуманисті, жазушы және аудармашы Этьенн Доле (1509-1546)
аударма кезінде аудармашы бес негізгі принципті ескеру қажет деп санаған:
1) Мәтіннің мағынасын және аударып жатқан автордың қойған мақсатын
түсіну;
2) Негізгі және аударма тілдерін жетік білу;
3) Сөзбе-сөз аударманы қолданбау, әйтпесе бұл түпнұсқалық мәтіннің
мағынасын және формасын бұзады;
4) Аудармада жалпы қолданылатын сөз бірліктерін пайдалану;
5) Сөздерді дұрыс таңдай білу және түпнұсқадағыдай әсерді сақтау;
1790 жылы ағылшын А.Тайтлердің Принципы перевода атты кітабында
аудармаға қойылған шарттар келесідей тұжырымдалды:
1) Аударма толығымен түпнұсқаның ойын жеткізу керек;
2) Аударманың айтылу стилі мен нақышы (style, manner) түпнұсқадағыдай
болу керек;
3) Түпнұсқалық шығармалар тәрізді аударма да оңай оқылу керек
[24, б.26];
Аударма теориясында келесідегідей міндеттер бар:
1) Жалпы лингвистикалық аударма негіздерін сипаттама беру, яғни аударма
процесіндегі тілдер қызметінің заңдылықтарын және тідлер жүйесінің
ерекшеліктерін көрсету;
2) Аударманы лингвистикалық зерттеу объектісі ретінде қарастыру;
3) Аударма түрлерінің топтау негіздерін ұүру;
4) Аударма баламасының (equivalence) мәнін ашу;
5) Әр тілдер үшін аударма теориясының құрылым ерекшеліктерін және
негізгі принциптерін құру;
6) Прагматикалық және лингвистикалық факторлардың аударма процесіне
тигізетін әсерін көрсету;
7) Аударма нормасы атты ұғымын анықтау;
Аударма түрлері келесі белгілермен жіктеледі:
1. Аударма тілінің және түпнұсқалық тілдің түрі бойынша;
2. Аударма қызметінің субъектісі бойынша;
3. Аударылатын материалдың өңделу тәсілі бойынша;
4. Түпнұсқалық мәтіннің және аударма мәтіннің берілу формасы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1 Инверсия – грамматиканың зерттеу объектісі және оның
қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1. Инверсияның стилистикалық және эмоционалды-бағалау
қызметтері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Ағылшын және қазақ тілінде сөйлемдегі сөйлем мүшелерінің
орын тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
2 Аударманың грамматикалық және синтаксистік
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2.1 Аударма трансформацияларының түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2.2 Ағылшын тілінен аударма нәтижесіндегі синтаксистік
трансформациялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
3. Инверсияны ағылшын тілінен қазақ тіліне аудару анализі ... ... ... ... ... ..28
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
Кіріспе
Аударма адам қызметінің, іс-әрекетінің бір түрі. Ал іс-әрекет -
субъектінің болмысқа қарым-қатынасын белгілейтін ұғым. Аударма - көп
мағыналы сөз. Ол, біріншіден, бір тілді екінші бір тілде сөйлету үдерісін
білдірсе, екіншіден, осы тілде айтылғанның, жазылғанның келесі тілге қалай
жеткенін, яғни іс-әрекеттің нәтижесін, өнімін білдіреді.
Аударма әдебиеттің тілі – бір тілден екінші тілге ауыстырылған
семиотикалық таңба-белгілердің жиынтығы емес; коммуникативтік мақсаты бар
тұтас құрылым. Аударма әдебиеттің тілі де төл тілдегі нұсқалар сияқты
ақпарат беру, эмотивті (қабылдаушыға әсер ету) қызметтерін атқарады.
Осыған қоса аударма әрқашан да синтаксис ұғымымен өзара байланысты болып
келеді.
Синтаксистік құрылыс функцияларының аудару кезінде жеткізу
ерекшеліктерінің маңызы зор. Синтаксис, яғни коммуникативтік бірліктердің
ұйымдастырылуы, тілдік тәжірибенің қоғамның басқа мүшелеріне берілуіне
айтарлықтай қызмет етеді.
Ағылшын тіліндегі сөз тәртібінің қазақ тіліндегі аудармада ең жиі
қайталанатын қателердің бірі – сөз тәртібінің бұзылуы. Бұл ұғымды басқаша
инверсия деп атаймыз, яғни сөйлем ішінде сөз тәртібінің бұзылуы. Сондықтан
ағылшын тіліндегі сөз тәртібінің қазақ тіліндегі сөз тәртібімен салыстыру
орынды болып саналады. Инверсия мәселесі грамматикада да, стилистикада да
қарастырылады.
Бұл жұмыстың өзектілігі ағылшын тілінен қазақ тіліне аудару үрдісінде
сөйлемдердегі сөз тәртібінің ерекшеліктерін анықтау. Қазақ тілінде ағылшын
тіліне аудару мәселелері жайлы мағлұматтары бар оқулықтардың жоқтығынан
аударма үрдісі барысында қиыншылық тудырады. Бұл жұмыс арқылы аударма
кезінде инверсияның қазақ тіліне қандай жолдармен берілгенін меңгеруге
болады. Қазақ тілі мен ағылшын тіліндегі инверсия өзекті мәселелердің бірі
болып отыр.
Жұмыс жаңалығы қазақ және ағылшын тілдегі көркем әдебиет шығармалары
арқылы инверсияның салыстырылып-салғыстырылуы жаңа ғана өріс алумен
анықталады. Сөйлем құрамының өзгерісін, қазақ тілінен ағылшын тіліне аудару
кезіндегі қиыншылықтарды қарастырады және ағылшын тілінен қазақ тіліне
аудару трансформацияларын анықтап, оны орыс тіліндегі аудармасымен
салыстыруға мүмкіндік береді.
Зерттеу мақсаты – ағылшын тілінен қазақ тіліне инверсияны аудару
ерекшеліктерін зерттеу.
Жұмыс мақсатына сәйкес келесі міндеттер туындайды:
• Инверсияны грамматиканың объектісі ретінде және оның қызметтерін
зерттеу;
• Ағылшын және қазақ тілінде сөйлемдегі сөйлем мүшелерінің орын
тәртібін салыстыру;
• Аударманың грамматикалық және синтаксистік аспектілерін қарастыру;
• Инверсияның ағылшын тілінен қазақ тіліне аударылу ерекшеліктерін
салыстырмалы әдіс негізінде қарастыру.
Зерттеу объектісі – көркем әдебиет шығармаларындағы инверсияның
аудармасы (Теодор Драйзердің Аяулы Керри шығармасын аударған
Қ.Мәдібаеваның шығармасы бойынша)
Зерттеудің пәні –ағылшын тілінен қазақ тіліне инверсия аудармасының
ерекшеліктерін анықтау.
Теориялық маңыздылығы зерттеу барысында инверсияның тілдік сипаты
теориялық мәселелері қарастырылады. Инверсияның қазақ тілі мен ағылшын
тілдегі түрлері мен қызметтері зерттелінеді. Олардың ерекшеліктері, мағына
түзудегі маңызы және бағалауыштық мәселелері көрсетіліп сараланады. Ағылшын
тілінен қазақ тіліне аудару ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік беретін
аударма теориясының дамуына үлесі қосылады. Берілген теориялық нәтижелерді
ағылшын тілінен қазақ тіліне аудару кезіндегі сөйлем құрамының өзгеру
ерекшеліктерін зерттеу барысындағы алдағы теориялық жұмыстарда қолдануға
болады.
Практикалық маңыздылығы бұл жобаның көмегімен жоғары оқу орындарда
аударма теориясы пәнінде инверсияны меңгеруге болады және қазақ тілді
мектептерде көмекші құрал ретінде пайдалануға болады. Сөйлемдерді аудару
анализінің жұмысы шығармашылық аударма және аударма теориясы сияқты
курстарда және қазақ топтарында грамматика курстарын оқыту кезінде
қолданыла алады.
Диплом жобасының құрылымы кіріспеден, бірінші, екінші, яғни теориялық
және практикалық бөлімдерден және қорытындыдан құралған.
Кіріспе бөлімінде диплом жұмысының мақсаттары, міндеттері, жұмыс
өзектілігі, зерттеу объектісі мен теориялық және практикалық маңыздылықтары
қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде инверсия ұғымына түсінік беріледі
және синтаксис туралы мағлұмат және ағылшын және қазақ тілдеріндегі орын
тәртібі туралы айтылады.
Екінші бөлімде аударма ұғымына жалпы түсініктеме беріледі, оның түрлері
мен трансформация түрлері анықталады және қазақ және ағылшын әдебиет
шығармаларындағы инверсияны аудару ерекшеліктері мен әдіс–тәсілдері
қарастырылады (Теодор Драйзердің Аяулы Керри шығармасын аударған
Қ.Мәдібаеваның шығармасы бойынша)
Қорытынды бөлімінде жасалған жұмыс нәтижелері беріледі.
1. Инверсия – грамматиканың зерттеу объектісі және оның қызметтері
1.1 Инверсияның стилистикалық және эмоционалды-бағалау қызметі
В.Г. Адмони сөз тәртібінің эмоционалды қызметін ерекшелей отырып,
негізгі мағынаны бастапқы сөз тәртібінің өзгерген формасымен орындалатын
синтаксистік бірліктердің жоғары эмоционалды мазмұнының құрылуында
қарастырады. Бастапқы және өзгерген түсініктерінің оппозициясы көптеген
авторлардың еңбектерінде кездеседі, бұл европалық рационализімінің
идеясымен байланысты әдет-ғұрпымен түсіндіріледі. Тілдің синтаксисі әрқашан
икондық нормалармен қақтығысқа түседі, бұл нормалардың бұзылуын емес, ал
олардың жетілмегенін көрсетеді. Осы күнгі грамматиктер ағылшын тіліндегі
сөз тәртібінің дұрыс және бұрыс етіп бөлінуінен қашқақтайды [7, б.89].
Дұрыс, бейтарап, эмфатикалық емес және бұрыс, ерекше, эмфатикалық
сөз тәртібі туралы пікірлер (И.Р. Гальпериннің терминдері) әрқашан тіл
мамандарын ойландыратын. Риторикағылымының пайда болған кезінен бастап
ғалымдар сөйлем мүшелерінің орналасуының мәселесін зерттеп келеді.
Алғашында жалпыға танылған сөз тәртібі жай ғана назарға алынды, содан
соң грамматика сөйлем мүшелері арасындағы байланысты қарастыра бастады,
яғни сөйлем мүшелерінің синтаксистік байланысы, ал содан соң стилистика
жалпыға танылғанның ауытқуларын қарастыра бастады және тілдегі олардың
мағыналарын анықтады [19, б.37].
И.Р. Гальперин өзінің Ағылшын тілінің стилистикасы жайлы очерктері
атты еңбегінде ерекше нәрселермен айналысатын ғылымның қызметтерін
анықтайды. Тілдің стилистикасы синтаксистік ерекше құралдарын және
айтылымдардың ерекше ұйымдастыруын құратын синтаксистік стилистикалық
тәсілдерін зерттейді [19, б.49].
Инверсия нормадан ауытқушылық бола отырып, стилистиканың зерттеу
объектісіне кіреді. Стилистика тілдегі оның әсерін қарастырады.
Грамматиканың өзі инверсияны сөйлем құрылымының грамматикалық ережелерінің
бұзылуы ретінде қарастырады. Грамматика сөйлем мүшелерінің қайсысы
ерекшеленетіндігін бейнелесе, стилистика осы сөйлем мүшесінің ерекшеленуі
қандай әсер беретінін бейнелейді. Шындығында, инверсия мәселесі
грамматикада да, стилистикада да қарастырылады. ”Only then have I made up
my mind to go there” сияқты сөз тіркес грамматика курсында стилистикалық
инверсия деп, ал стилистика курсында грамматикалы инверсия деп аталады.
Сондықтан кейбір анық грамматикалық ауытқуларды қате деп айту қиын. Бұл
жерде грамматика стилистика мен оның қызметтерімен есепке алыну керек.
Көптеген стилистердің ...нормадан ауытқуды қате деп қарастыруға
болмайды” сияқты пікірі үйлеседі. Осындай ауытқуларда кей-кезде автордың
жеке шығармашылық мәнері бар екендігі есептеледі. Егер осындай ауытқулар
әртүрлі жазушылардың жеке шығармашылық стилінде жиі қолданылса, олар тіл
стилистикасында орын алып, типке келтірілуі мүмкін, содан соң ауытқулардың
белгілі нормаларын пайдалануы арқылы грамматикада да орын алады. Сонымен,
синтаксисте грамматика мен стилистика арасындағы байланысты көрсету оңай
емес.
Синтаксистік ресімдеу тиісті түсіндіруді талап етеді, әйтпесе тәсілдің
өзі сапасын жоғалтады. Түпнұсқалық шығармашылық жұмыстарда инверсияның
қолдануында әрқашан айтылымның мақсаты негізделеді. Talent Mr. Micawber
has; capital Mr. Macawber has not (Dickens) сөйлемінде толықтауыштар talent
және capital басында орналасқан. Мұнда кейбір қызықты кездер байқалады:
егер бұл сөз тәртібін кәдімгі сөз тәртібімен салыстырсақ, бастауыш (Mr.
Macawber) берілген болып келеді (give); толықтауыштары (talent, capital)
және баяндауыштары has және has not хабарланатын болып есептеледі (new).
Кәдімгі сөз тәртібінде баяндауыштар әдетте екпінсіз қалыпта болып, ешқандай
логикалық эмфазаға ие болмайды. Барлық логикалық ерекшеліктің күші
толықтауышқа түседі. Инверсиялық сөз тәртібінде баяндауыш та, толықтауыш та
жаңа, хабарланатын болып келеді, өйткені толықтауыш бірінші орынға
қойылғандықтан, ал баяндауыш айтылымның соңғы элементі ретінде ол екпінді
болып келетіндігінде.
Бұл әсіресе жолдың соңғы орнында орналасатын баяндауыштары бар
поэтикалық шығармаларда кездеседі. Осылайша, тек стилистикалық түрде қарсы
қойылатын talent және capital ғана ерекшеленбейді, сонымен қатар has және
has not ерекшеленеді [19, б.40].
Инверсияның жалпы стилистиклық қызметі әсіресе үлкен мән-мәтіннен
байқалады. Қазіргі ағылшын тіліндегі инверсия сөйлем мүшелерінің әртүрлі
орналасуларына ие. Біз И.Р. Гальпериннің сөйлем мүшелерінің орналасу
тәсілдерін пайдаланамыз [19, б.34-36]:
1 кесте - Сөйлем мүшелерінің орналасу тәсілдері
1. толықтауыш + қалған сөйлем мүшелері
2. анықталатын сөз + анықтауыш
3. баяндауыш + бастауыш + қалған сөйлем мүшелері
4. пысықтауыш + бастауыш+ қалған сөйлем мүшелері
5. пысықтауыш + баяндауыш + бастауыш
Бірінші: толықтауыш сөйлем басына қойылады
Екінші: анықтауыш анықталатын сөзінен кейін тұрады (анықтауыштың орны),
мысалы: with fingers weary and worn.
Үшінші: а) баяндауыштың атаулы бөлігі бастауыштың алдында тұр: A good
generous prayer it was (M. Twain)
б) баяндауыштың атаулы бөлігі жалғаулық етістігінің алдында тұр
және екеуі де бастауыштың алдына шығып тұр: Rude am I in my speech
(Shakespeare)
Төртінші: пысықтауыш бастауыштың алдында орналасқан: Eagerly I wished
the morrow. My dearest daughter at your feet I fall.
Бесінші: пысықтауыш пен баяндауыш бастауыштың алдында орналасқан: In
went Mr. Pickwick (Ch. Dickens) Down dropped the breeze.
Барлық жоғары айтылған ағылшын тіліндегі инверсияның жағдайлары оның
әртүрлі қызметтерін орындай алады.
Жоғарыда айтылған мысалдарда инверсия, біріншіден, грамматикалық
қызметті атқарып тұр, өйткені ол тілдің бейтарап құрылымын бұзады.
Грамматика ағылшын тіліндегі сөйлемнің мүшелерінің ерекше орналасуын
қарастырады, яғни ол бұл ауытқушылықты тіркейді. Жоғарыда атап
өткеніміздей, бұндай грамматикалық “ауытқуларды” қате деп тануға болмайды.
Грамматика тек оларды назарға алып, сөйлем мүшелерінің орналасуын
грамматикалық анықтамалармен атайды.
Сөз тәртібі әдеттегі, дұрыс құрылымының өзгерісі кезінде тыңдаушы
бұл сигналды алады да бұл сөйлемді немесе айтылымды ерекшелейді. Сонымен,
инверсия өзіне тиесілі басқа қызметтерді орындай бастайды, яғни келесі
эмоционалды бағалау қызметін қарастырсақ:
А. Бастауышты белгілеген кезде:
1. Баяндауыш салт етістіктермен белгіленсе (to be, to live, to remain, to
stand, to lie, to come, to run и т.б.), толық инверсия қолданылады;
а) There құрылымы бар сөйлемдерде (әдетте to be етістігімен):
There is nothing there. There came S repeated knocking at the door.
б) There құрылымы жоқ сөйлемдерде (әдетте мекен пысықтауыштармен
басталған):
In the corner stood & table set for three. Beside me sat a man.
2. So және neither сөздері бар эллиптикалық құрылымдарында жартылай
инверсия қолданылады:
Bill was tired after the bull-fight. So was I.
Б. Предикативті белгілеген кезде:
Предикативті мүше + жалғаулық етістік + бастауыш
Strange is the heart of woman.
Бірақ: Terrible it had been!
В. Толықтауыш пен пысықтауышты белгілеген кезде:
Бірінші орынға толықтауыш пен пысықтауыш қойылады:
а) Келесі мағыналармен:
Болымсыздық: never, nowhere, not a word және т.с.с.
I looked in all directions.., but no house could I make out (Ch.
Dickens). Never had he read fiction with such keen zest as he studied those
books. Everything was always in its place, and nowhere could you see a
speck of dust. Only by a jerkiness in his movements and by the scuffing of
his heels could it be seen that he was old. Only as he closed the door did
he remember he had said nothing of his decision. Little did we think that
we were never to see him again (Ch. Dickens). Many bargains had he picked
up there. Many a time in the course of that week did I bless the good
fortune.
б) қозғалыс бағдарын білдіретін үстеулер және to go out, to come in
етістікті тіркестер компоненті болатын үстеулер. Олардың бірінші орынға
қойылуы жылдам немесе күтпеген қозғалыстың мағынасын береді.
Егер бастауыш зат есіммен берілсе, онда толық инверсия орын алады;
есімдікпен белгіленсе, инверсия орын алмайды.:
Up went the steps, bang went the door, round whirled the wheels, off
they rattled (Ch. Dickens) [21, б.57-59].
2 кесте - Инверсияның қолданылуы
Толық инверсия қолданылады:
А) баяндауыш салт етістіктермен белгіленсе
В) there is құрылымында
Жартылай инверсия қолданылады:
А) so және neither сөздері бар эллиптикалық құрылымда
В) предикативті белгілегенде
1.2 Ағылшын және қазақ тілінде сөйлемдегі сөйлем мүшелерінің орын тәртібі
Синтаксис термині тілдің синтаксистік құрылымы және оны зерттеу ретінде
анықталады. Синтаксис ұғымының әрбасқа анықтамалары бар. Бірінші
анықтамасына келетін болсақ, синтаксис сөз тіркестерін зерттеп қарастырады,
екіншісі бойынша синтаксис сөйлемді зертейтін тіл білімінің саласы. Алайда
бұл екі анықтаманы бөлек қарастырғанда әрбіреуі жеткілікті толық емес. Егер
бірінші анықтаманы алатын болсақ, онда келесі бір сөзден тұратын
сөйлемдерді (Өрт!, Кеш, Fire! және т.б)қайда жатқызуға болады деген
сұрақ туады. Осылайша екінші анықтама бойынша сұрақтар туындайды. Шынымен
де тілде сөз тіркестерінің құрылуының белгілі ережелері бар. Мысалы,
ағылшын тілінде ауыспалы етістік пен зат есіммен тіркесі бар. Бұл тіркестер
белгілі бір мағынаға ие және әрекет түрін білдіреді. Алайда сөз тіркестер
өздігінен сөйлемдерді құра алмайды. Мысалы:
To read a book – кітап оқу
Reading a book – кітаптың оқылуы
Reading a book – кітап оқып отырған
I read a book – (Мен) кітап оқыдым
Read a book! – Кітап оқыңыз! Және т.б
Соңғы екі мысал сөйлем болып келеді. Синтаксистік зерттеуге сөйлем
болып табылмайтын, бірақ құрамдарында белгілі сөз тіркестері бар тіл
бірліктері жатады. Сонымен, синтаксис сөз тіркестерін, сөйлем құрамын
зерттейтін тіл білімінің саласы [2, б.48-49].
Синтаксис грамматиканың саласы ретінде екі бөлімге бөлінеді:
1) сөздердің грамматикалық құрылуының амалдарын және сөз тіркестерін
зерттеу; 2) сөйлем құрылымын зерттеу;
Жоғарыда айтылғандай кез келген сөз тіркесі сөйлем болып табылмайды,
өйткені ол аяқталған бір тиянақты ойды білдірмейді.
Сөйлем құрылымы үшін етістіктің жеке формасы немесе предикативті
формасы болуы шарт. Етістіктің мұндай түрі тек қана ағылшын тіліне ғана тән
емес, сондай-ақ барлық еуропалық тілдерге де тән. Етістіксіз құралған
сөйлемдер қысқа болып келеді және белгілі бір ойды айтып жеткізу қиын.
Етістіктің предикативті формасының маңыздылығы оның іс-әрекетке қатынасын
толығымен білдіреді. Бұл қатынас келесі үш негізгі бағытта байқалады:
1. Етістіктің предикативті формасы айтылған ойдың болу- болмауын,
қажеттілігін көрсетеді: Were it only true! Бұл шындығында болып шықса
ғой!, бірақ It is true Бұл рас.
2. Бұл предикативті формасы айтылған ойдың белгілі бір шаққа жататынын
көрсетеді (өткен, осы және келер шақ): He lives here Ол осында тұрады,
He lived here Ол осында тұрды, He will live here Ол осында тұратын
болады.
3. Етістіктің предикативті формасы айтылған ойдың қандай жақта айтылып
тұрғанын көрсетеді (1, 2 және 3жақ) [2, б.51-53].
Сөз тәртібі табиғи тілдің айтылуында маңызды рөл атқарады. Белгілі
тілге
тән компоненттер тәртібінің ержелері қолданылады. Қандай да болсын тілдің
сөз тіртібі мәселесі-сол тілдің синтаксисінің негізгі мәселесі, яғни ол
кірпіш-сөздерден тұратын ең кіші бірлігі-сөйлемнің тірегі [8, б.35].
Айтылымның мағынасына әсер ететін ағылшын және аудармадағы позициялық
өзгерістерді анықтау және салыстыру қажет. Әсіресе сөздердің функционалдық
құбылыстарына назар аудару керек. Бекітілген негізгі функцияларды, яғни
себебі сөз тәртібінің анықталуы мәселесі белгілі тілдің сөз тәртібіне тән
негізгі функцияларға байланысты.
Сөйлемдегі сөз тәртібінің қызметін баяндамастан бұрын, сөз тәртібі
мәселесін әлемдік ғылымда дамуына көмегін тигізген зерттеулерді атап өту
керек. Көп уақыт бойы тілдің синтаксистік типология мәселесі, және сөз
тәртібінің типологиясы назарсыз қалды. Грамматикалық түсіндіруінде басты
орын тілдің морфологиялық ерекшеліктеріне берілді. Сөз тәртібінің
типолгиясын зерттеуге арналған жұмыстар бертін пайда бола бастады (ХХғ І
жартысында). Тіл білімінің осы бөлімінде алғаш зерттеулерді бастағандарға
В.Шмид. Л.Теньер, Дж.Гринберг және олардың ізбасарлары А.А. Холодвич,
В.М.Алпатова, Ю.В. Рождественскийлерді жатқызуға болады.
Ағылшын тіліндегі сөйлем мүшелерінің арасындағы грамматикалық
байланысты анықтау құралы болып табылады. Jack loves Jill. – Jill loves
Jack сөйлемдерінде ағылшын сөйлемнің құрылымына тән сөз тәртібінің
арқасында, бірінші мысалда “Jack”, екінші мысалда “Jill” бастауыш болады.
Себебі олар етістіктің алдында тұр, ал тура толықтауыш етістіктен кейін
ораласқан сөз болады, яғни бірінші мысалда “Jill”, екіншісінде – “Jack” [8,
б.35].
Аналитикалық тілдерде ағылшын сияқты тілде грамматикалық принцип
алдында орналасқан. Ағылшын тіліндегі сөз тәртібі грамматикалық түрде
бекітіледі [4, б.97-98].
Ағылшын тілінде баяндалудың бейтарап формасында қарапайым сөз тәртібі
– бастауыш, баяндауыш және содан кейін тұрлаусыз сөйлем мүшелері болатыны
белгілі, бастауышы әдетте берілген (given) болады, ал содан кейінгі мүшелер
жаңаны (new) хабарлайды. Бірақ ағылшын тілінде бірінші орынға басқа сөйлем
мүшелері тұратыны және бастауыштың басқа орынға ауысатын кездері белгілі
Сөз тәртібі әртүрлі қызметтерді атқарады. Оның негізгі үш қызметі бар:
1. Грамматикалық қызметі белгілі синтаксистік қатынастардың
анықтауындағы сөз тәртібінің қызметі.
2. Сөз тәртібіндегі лексикалық бастауыш пен лексикалық баяндауышты
айқындау қызметі.
3. Экспрессивті-стилистикалық қызмет.
4. Комуникативтік қызмет.
Сөз тәртібі бірнеше қызметті атқара алады, бірақ ол қызметтердің біреуі
негізгі болады. Сөз тәртібі сөйлемдегі сөздердің арасындағы қатынастарды
көрсете алады. Мысалы, “You must do it carefully” - Сіз осыны мұқият
істеуіңіз керек сөйлемінде және “You must carefully do it” - Сіз мұқият
осыны істеуіңіз керек сөйлемінде де carefully үстеуі do етістігімен
байланысты, бірақ бұл байланыстың дәрежесі сөйлемдерде әр басқа. Бірінші
сөйлемде назар әрекеттің сапалығына аударылады, carefully үстеуінің
етістікпен байланысы еркін. Екіншісінде берілген сөзге ерекшк назар
аудармaса, бұл байланыс тығыз болады, do етістігіне екпін түседі де, ал
үстеу оны айқындап тұрады [2, б.62].
1. Грамматикалық қызмет келесілерді кірістіреді:
a) Алдымен сөз тәртібі бастауыш пен тура толықтауыш
арасындағы ерекшелікті көрсету үшін қолданылатынын айтып
кету керек. Көптеген лингвистік жұмыстарға орай ағылшын
тілінде бастауыш әдетте етістіктің алдында орналасады, ал
тура толықтауыш етістіктен кейін орналасады. Мысалы, мына
сөйлемде My brother saw your sister, Менің ағам сіздің
әпкеңізді көрді бастауыш пен тура толықтауыштың орналасуы
көрсетілген. Бұл сөйлем мүшелерінің орналасуы еркін. Ал
тура толықтауышы жоқ сөйлемде бастауыштың орналасуы еркін
болады. Мысалы Thus thought every respectable boy
Осылайша әр өнегелі бала ойлайтын. Бастауыш пен тура
толықтауышы бар сөйлемде бастауыштың орны белгіленген, ал
тура толықтауыш бастауыштың алған орнынан басқа кез келген
орында бола алады. Жалпы бұл ереже келесідей құрылады:
ағылшын тілінде бастауыш пен тура толықтауыш арасындағы
ерекшелік бастауыштың баяндауыш алдындағы орнымен
айқындалады. Мысалы, This I thought, and this I think осы
туралы мен ойладым, және осыны ойлап отырмын сөйлемдері
ерекше болып келмейді. Толықтауыштың бірінші орынға шығуы
оның бастауышпен байланысы өзгеріске түспейді.
b) Сөз тәртібінде тура толықтауыш пен жанама толықтауыш
ерекшеленеді. Мысалы, I gave the boy a book Мен балаға
кітап бердім. Жанама толықтауыш етістіктен кейін тұрады,
тура толықтауыш та етістікке жақын орналасатындықтан
жанама толықтауыш етісті кпен тура толықтауыш арасында
орын алады. Алайда бұл тәртіп бұзылып кетуі мүмкін,
өйткені тура толықтауыш сөйлемнің алдында тұруы мүмкін.
Мысалы, This he told him Осыны ол рған айтты. Сондықтан
жанама толықтауыштың орнын етістікке байланысы бойынша
айқындауға болады.
c) Сөз тәртібінде анықтауыш пен анықталатын сөздің арасындағы
ерекшеленеді. Есімдіктін зат есімдермен тіркесуі кезіндегі
өзгеруі анықтауыш пен анықталатын сөздің арасындағы
ерекшелікті көрсетеді. Мысалы, these books, those books –
мына кітаптар, анау кітаптар. Сонымен қатар анықтауыш тек
анықталатын сөздің алдында тұрғандықтан оның анықтауыш
екен деп қана емес және оның сын есім екендігін айтып кету
керек. Бірақ кейбір жағдайларды анықтауыш анықталатын
сөзден кейін де тұруы тиіс. Мысалы, А forest dark and
gloomy Орман күңгірт және қараңғы. Осындай ерекше сөз
тәртібіне қарамастан, анықтауыш пен анықталатын сөздің
арасындағы байланысты айқындау қиынға соқпайды [2, б.63-
66].
2. Сөз тәртібіндегі лексикалық бастауыш пен лексикалық баяндауышты айқындау
қызметі. Тек сөздер арасындағы қатынасты орнату ғана маңызды емес,
сонымен қатар бұл қатынастың бағытталлуын айқындау да маңызды. Бұл
жағдайда лексикалық бастауыш пен лексикалық баяндауыш ұғымдары
пайдаланылады. Лексикалық бастауыш деп берілген айтылымдағы ойдың
негізгісі болатын сөз немесе сөздерді айтамыз, ал осы негізгі ойды
жетілдіретін, нақтылайтын және айтылымға жаңа бір ой беретін сөзді
лексикалық баяндауыш дейміз. Лексикалық бастауыш пен лексикалық баяндауыш
ретінде кез келген сөз табы бола алады. Ағылшын тілінде сөз тәртібіндегі
лексикалық бастауыш пен лексикалық баяндауыш тек барлық грамматикалық
байланыстар көрсетілгеннен кейін ғана айқындалады. Мысалы, This letter I
wrote yesterday Бұл хатты мен кеше жаздым сөйлемде this letter сөз
тіркесі лексикалық бастауыш болады, сондықтан бірінші орында тұр [2, б.67-
68].
3. Үшінші және маңызды жағынан кем түспейтін сөз тәртібінің функциясы –
стилистикалық немесе экспрессивті-стилистикалық қызметі болып табылады.
Оның басты мәні – айтылымдағы ерекше назарды қажет ететін белгілі бір
бірінші орнына шығады. Бұл айтылымның мазмұнын өзгертпей оған белгілі
экспрессивтілік береді:
Играть будет Заречная...(Чехов А.П.)
Never had there been so full an assembly ... (J. Galsworthy)
Ешкімге ұқсамайтын не деген көркем едің...( Т.Арынғали)
Стилистикалық функция эмфатикалық сөз тәртібі жатады. Бұл дегеніміз
берілген тілдің құрылымына тән емес сөз тәртібі.
Ағылшын тілінде нормадан шығатын кез келген сөз тәртібі эмфатикалық деп
саналады. Ол бірінші кезекте әр түрлі сөйлем мүшелерінің инверсиясына
қатысты:
Very ill he looked... [8, б.36].
Қазақ тілінде дәл солай: Өте ауру болып көрінді.
Сонымен, сөз тәртібінің стилистикалық функциясы тұрақты сөз тәртібі
бар тілдерде, соның ішінде ағылшын, қазақ тілдерінде және еркін сөз тәртібі
бар тілдерде кеңінен қолданылады деп айтуға болады. Сонымен қатар функция
жүйесі дамыған орыс тілінде стилистикалық функция сөз тәртібінің
коммуникативті функциясымен бірге, ағылышн және қазақ тілдеріне қарағанда
ерекше айқындалады.
4. Сөйлемдегі сөз тәртібінің төртінші қызметі – коммуникативтік қызмет
болып табылады. Ол тема (негізгі, түпнұсқалық) және реманың (жаңа)
құрамдарына айтылымның бөлінуінің әсерінде болады. Қазақ тілінде сөздер
арасындағы қатынас морфемалар көмегімен орындалған кезде, сөздердің
орналасуының коммуникативті принципі сөз тәртібін анықтауында басты рөл
атқарады. Сөйлемде екі екпінді орын бар: басында және соңында. Осылайша,
жазушы немесе сөйлеп тұрған адам сөйлемнің коммуникативті маңызды бөлігін
басындағы немесе соңындағы орынға қояды.
Орыс тілінде сөз тәртібінің коммуникативтік функциясы біріншіден
өзекті бөлінуді білдіру қызметі болып табылады. Матезиус бойынша,
объективті сөз тәртібі орыс тіліне тән сөз тәртіп түрі. Бұл тәртіп
бойынша бірінші орнына, хабардың негізгі бастауы ретінде, тема құрамы,
кейін, бір жаңа және белгісіз, яғни рема құрамы орналасады [10, б.244].
Ал қазақ тіліндегі сөз тәртібі тұрақты. Оның тема – ремалық орналасуы
орыс тіліндегіге қарама – қайшы. Яғни қазақ тіліне тән тұрақты сөз тәртібі
бойынша, бірінші орында жаңа және белгісіздің атауы – рема, одан кейін,
негізгі, яғни тема орналасады.
Мысал ретінде орыс тілінен сөйлемді алайық:
Он оглянулся на жену он зат есімі тема, ал оглянулся на жену
етістік тіркесі рема болып табылады.
Сөз тәртібінің коммуникативтік функциясының екінші көрінісі – жаңа
емес, сөздердің коммуникативті маңыздылық дәреже қызметі. Маңызсыз мүшелер
(тұрлаулы, тұрлаусыз) контактті постпозицияда, маңыздылар – препозицияда
неиесе қашықтықта орналасады [26,152бет ].
Берілген мысалда қазақ тілінде, қалыптасқан ережесіне қарамастан,
ескерту ретінде, сөз тәртібінің тема және ремалық орналасуы бірдей болып
келеді. Аудармаға назар аурыңыз:
Ол әйеліне бұрылып қарады
Ол зат есімі – тема, ал әйеліне бұрылып қарады етістікті тіркесі –
рема.
Болмысынан аналитикалық тіл болып табылатын, ағылшын тілі үшін
коммуникативті функция тиімсіз, себебі онда айтылымның қандай да болсын
компонентінің орын ауыстыруының грамматикалық модификациясынсыз мүмкін
емес. А.И.Смириницкийдің сөзі бойынша, сөз тәртібінің үлкен грамматикалық
күші ағылшын тіліндегі сөз тәртібінің грамматикалық емес бағытта қолдану
мүмкіндігі айтарлықтай шектеуіне әкеледі [2, б.63].
A little water stood in her eyes. (Galsworthy J.) сөйлемін
салыстырайық. Оның құрылымы норма болып табылады, және In her eyes stood a
little water – норманың бұзылуы болып табылады.
Ағылшын тілінде орыс, қазақ тілдерінде сияқты тема және реманың белгілі
позициясы жоқ. Алайда, В.Е.Шевякованың пікірінше келіссек, көбінесе рема
соңғы орында болады, ол тіпті сөз тәртібінің тура және қайта тәртібіне
қарамастан сондай позицияда болады. Берілген шарт бойынша актуальді
бөлінудің компонеттерінің орналасу тіртібі орыс тіліне сәйкес (тема-рема)
болады. Бұндай жағдайда аударма қиындық тудырмайды:
They collected pictures... (Galsworthy J.)
...они коллекционировали картины...
..олар картиналартиналарды жинады...
Ағылшын тіліндегі реманың позициясын таңдау сөйлем мүшесінің қайсысы ол
(рема) болатынына байланысты. Егер рема – бастауыш болса, онда ол (рема)
сөйлемнің басында болады. Бұндай жағдайда актуальді бөліну компоненттерінің
орналасу тәртібі орыс тілімен сәйкес келмейді, ол – кері (рема – тема), сол
себепті аудару кезінде орын ауыстыруды орындау керек;
Heron was his name... (Galsworthy J.)
Фамилия его Эрон... (Голсуорси Д.)
Аты оның Эрон...
Орта позициядағы рема әдетте соңғы емес толықтауыш немесе баяндауыш
қызметін атқарады:
Soames will have trouble with her. (Galsworthy J.)
Матезиустың пікірінше, ...сөйлемнің актуальді бөлінуі ағылышн тілінде
сөз тәртібінің көмегімен орындала алмайды, және бұл үшін тіл басқа
мүмкідіктер жасау керек... [10, б.251]. Бұл мүмкіндіктер В.Е.Шевякованың
ойынша, ағылышн сөз тәртібінің анығырақ баяндалған контекстінде табуға
болады. Онда теманың болуы анық көрсетіледі. Ол өз кезегінде реманы табуды
жеңілдетеді [8, б.50].
Тұрақты сөз тәртібіне қарамастан, ағылшын тілінде реманы анықтау
мақсатында әртүрлі орын ауыстырулар мүмкіндігі бар. Бұған, біріншіден,
бастапқы және соңғы позициядағы инверсиялар жатады. Мысалы, экзистенциалды
мағыналы сөйлем:
Seated in a row close to one another were three ladies. There was
little sentimentality about the Forsytes. (J. Galsworthy); it is ...that\who
айналымының көмегімен: It was at this moment that the idea came to him... It
was Bosinney who first noticed her, and asked her name. (J. Galsworthy);
пысықтауыш инверсиясы:
Never had there been so full an assembly ... (J. Galsworthy) және т.б.
Сонымен, айтылымның коммуникативті мақсатының ағылшын тілінің сөз
тәртібіне әсер ететіндігі айдан анық. Бірақ орыс тілімен салыстарғанда сөз
тәртібінің өзгеруі көбінесе сөйлемнің құрылуының грамматикалық ережелеріне
бағынады. Бұл мәселеде ағылшын тілі мен қазақ тілі ұқсас келеді.
Қазақ тілінде сөйлем мүшелерінің өз грамматикалық сипатына сай орналасу
тәртібі бар. Ол орын тәртібі мынандай. Сөйлем қаңқасын құрайтын негізгі
мүшелер бастауыш пен баяндауыш болса, бастауыш ілгергі позицияда тұрады да,
баяндауыш содан кейін орналасады: Кең жазық дала биыл ерте көгерді.
Бастауыш пен баяндауыштың аталғандай тәртіппен орналасуы ойлау жұмысының
ретіне, пікірдің құрылысына ыңғайланып қалыптасқан. Пікірдің құрылысы былай
болады: субъект – предикат. Пікірдің бұл құрылысы ой жұмысының ретіне дәл
келеді: алдымен ойға, пікірге негіз болатын субъект (дала) келтіріледі.
Содан кейін оған қатысты, оны анықтайтын предикат мүше (көгерді)
келтіріледі. Сөйлемнің негізгі мүшелерінің орын тәртібі пікірдің осы
құрылысына сай қалыптасқан [30, б.89].
Аталған тәртіп сөйлемді статикалық (идеалдық) қалыпта алғанда
байқалады. Бірақ сөйлеушінің сөйлеу үстінде алдына қоятын мақсатына сай
өзгере береді. Сөйлем мүшелерінің орын тәртібінің өзгеруі сөйлемнің ой
екпінін түсіру (актуализация) мақсатына байланысты. Актуализация сөйлеу
үстінде көп ескерілетін талап болғандықтан, оны жүзеге асырудың тұрақты
тілдік амалдары қалыптасқан. Солардың бір амалы – сөйлемнің белгілі
позициясы. Актуализация тұрғысынан көзге түсетін екі позиция бар: бірі ой
екпінін түсіретін актуалды позиция, екіншісі елеусіз мүшені қоятын қалтарыс
позиция. Қазақ тілінің сөйлем жүйесінде баяндауыштың алдыңғы түбі актуалды
позиция болып танылады. Ой екпінін түсіру қажет болған мүшелер осы
позицияға жылжытылады. Ордабайдың өз інілері мен мырзалар болмаса, былайғы
жұрт бұл үйге батып кіре бермейтін. Қонақтардың қасында бүгін де солар ғана
бар екен.(Ғ.М.). Қалтарыс позиция ретінде баяндауыштан кейінгі позиция
танылады.
Қалтарыс позицияның мәнін мына сөйлемнен көруге болады: Әзімхан бір
әңгіме айтшы басыңды көтеріп (С.С.). Бұл сөйлемдерде пысықтауыштық топ
(басыңды көтеріп) қалыпты орнынан ауысып, баяндауыштан соң орналасып тұр.
Осы арқылы сөйлеуші олардың актуалдық дәрежесін төмен көрсетіп отыр [34,
б.172-173].
Сөйлем мүшелерін баяндауыштан соң қою бар екені М. Б. Балақаев пен Ш.
Бектаеваның ғылыми еңбектерінде аталып жүр. Бірақ бұл инверсияны Ш. Б.
Бектаева ой екпінін түсіру амалы деп түсіндіреді. Ілгеріде келтірілген
мысалдар бұған қарсы дәлел болып тұр. Шынында, қазақ тілінде, сол сияқты
басқа түркі тілдерде ой екпінін түсіретін бір ғана позиция бар. Ол –
баяндауыштың ілгері түбі. Баяндауыштан басқа мүшелердің барлығы да ой
екпінін айту қажет болғанда осы позицияға қойылады. Баяндауыш орнын
өзгертпейді. Кейбір еңбектерде Көрді ме екен ол осы ауылды деген сөйлемдегі
инверсияны баяндауыштың ілгері жылжып, ой екпінін түсіретін позицияға тұруы
дейді. Шындығында, бұл тәрізді инверсия баяндауыштың емес, басқа сөйлем
мүшелерінің орын ауыстыруына байланысты. Баяндауыш – сөйлемде ремалық
(жалпы тіл біліміндегі терминді қолданғанда) мағынаны, яғни жаңа
информацияны әкелетін мүше. Сондықтан болу керек, оның позициясы әр уақыт
өз-өзінен актуалды. Баяндауыш мүшені ой екпінін түсіру үшін басқа позицияға
ауыстырудың қажеті жоқ. Қайты осы позицияның аталған сапасына қарай басқа
мүшелер ой екпінін түсіру үшін оған тақау келіп орналасады
[25, б.56].
Ауызекі сөйлеу тілінде өте жиі, әрі алуан түрде жұмсалады. Бұл оның
диалог түрінде жүруіне байланысты.
Ой екпіні түсетін мүшенің баяндауыш алдына көшірілуі мына тәртіпте
жүзеге асады. Бұл позицияға анықтауыштан басқа мүшелердің бәрі ой екпінін
түсіру қажет болғанда орналаса береді. Мына мысалдарда баяндауыштың алдына
бастауыштар ауысып орналасқан.
Сырым, естір сөзді сен де естідің, мен де естідім (М.Ә.). Қайда
апаратынымызды ешбіріміз айтқан жоқпыз (М.Ә.).
Септік формада тұрып, пысықтауыш, толықтауыш қызметін атқаратын сөздер
де актуалды позицияға көшіріледі.
Бұл хабарды ептеп ағайдың құлағына салып қою керек.
Мына сөйлемдерден үстеу, көсемшелерден болған пысықтауыштардың актуалды
позицияға ауысуын көреміз.
Балалар күйеулер отырған үйге қайта-қайта кіреді. Желкесінен қолымен
ақырын түртті. Ошақта жатқан отты көсіп алды (Ғ.М.).
Баяндауыштан кейінгі қалтарыс позицияға сөйлеу үстінде елеусіз көрінген
сөйлем мүшелерінің бәрі қойыла береді. Осылай көшірілетін мүшенің бірі –
бастауыш.
- Апырай, мұндай қатыгез, қатты болар ма мінезі (С.М.).
Келтірілген сөйлемдер баяндауышы етістіктен болған сөйлемдер. Бірақ
бастауыш, баяндауышы есімнен болған сөйлемдер де ілгерідей инверсияға
түседі. Мына бала ма жұбайың. Сұраулық демеуліктер (ма, ме, па,пе)
баяндауыштың қай сөз екенін анық көрсетіп тұр. Сондыұтан да орнын
ауыстырған бастауыш сөздер анық танылады.
Сендердің әдеттерің ғой – түсінбей қалатын (Б. Тіл.). Бұл сөйлемдерде
баяндауыштар есім сөзден болған, ал есімшеден болған бастауыштар қалтарыс
позицияға көшіп тұр.
Баяндауыштардан кейінгі позицияға толықтауыштар көшіріле береді. Бқл
позицияға тура толықтауыш тек жалғаулы түрінде ауысады. Уа, береке
беремісің үй ішіме (М.Ә.).
Пысықтауыш мүшелер қалтарыс позицияға еркін ауысады. Бұл инверсияға
олар басыңқы сөзбен қабысу, меңгерілу амалы арқылы байланысуына қарамай
түседі.
Машинаның артын тастап жүріп сол Күлғайша шақырды мені бір күні (Б.М.).
Анықтауыш мүшенің ішінен баяндауыш мүшеден кейінгі орынға жиі
ауысатындары – ілік септіктегі сөзден және есімшеден болғандары.
Қолыңыздың магниті бар- ау тартатын (Қ.Ж.). Өз малымды кімге берсем
де, еркім бар ма жоқ, жоқ па менің (Қ.М.) [34, б.174-175].
Инверсияны зерттеу объектісі ретінде ала отырып, бірінші бөлім бойынша
біз инверсияның сөйлем құрылымының грамматикалық ережелерінің бұзылуы
ретінде қарастырдық. Оның грамматика мен стилистиканың зерттеу объектісі
екені мәлім болды, яғни стилистика тілдегі оның әсерін қарастырады, ал
грамматиканың өзі инверсияны сөйлем құрылымының грамматикалық ережелерінің
бұзылуы ретінде қарастырады.
Мәселен, инверсияның стилистикалық қызметі келесі И.Р. Гальпериннің
сөйлем мүшелерінің орналасу бес тәсілі бойынша көрсеттік және мынадай
мысалдар келтірдік: Бірінші түрі: толықтауыш сөйлем басына қойылады,
екінші: анықтауыш анықталатын сөзінен кейін тұрады (анықтауыштың орны),
мысалы: with fingers weary and worn, үшінші: а) баяндауыштың атаулы бөлігі
бастауыштың алдында тұр: A good generous prayer it was (M. Twain) б)
баяндауыштың атаулы бөлігі жалғаулық етістігінің алдында тұр және екеуі де
бастауыштың алдына шығып тұр: Rude am I in my speech (Shakespeare),
төртінші: пысықтауыш бастауыштың алдында орналасқан: Eagerly I wished the
morrow. My dearest daughter at your feet I fall, бесінші: пысықтауыш пен
баяндауыш бастауыштың алдында орналасқан: In went Mr. Pickwick (Ch.
Dickens).
Осыдан кейін инверсияның эмоционалдық бағалау қызметтерін көрсеттік,
яғни бұд қызмет бойынша А. 1) Баяндауыш салт етістіктермен белгіленсе (to
be, to live, to remain, to stand, to lie, to come, to run и т.б.), толық
инверсия қолданылады; а) There құрылымы бар сөйлемдерде (әдетте to be
етістігімен): There is nothing there. There came S repeated knocking at the
door; б) There құрылымы жоқ сөйлемдерде (әдетте мекен пысықтауыштармен
басталған): In the corner stood & table set for three. 2) So және neither
сөздері бар эллиптикалық құрылымдарында жартылай инверсия қолданылады: Bill
was tired after the bull-fight. So was I. Б) Предикативті белгілеген
кезде: Strange is the heart of woman. В) Толықтауыш пен пысықтауышты
белгілеген кезде: Бірінші орынға толықтауыш пен пысықтауыш қойылады: а)
Келесі мағыналармен: Болымсыздық: never, nowhere, not a word және т.с.с. I
looked in all directions.., but no house could I make out (Ch. Dickens).
Never had he read fiction with such keen zest as he studied those books.
Everything was always in its place, and nowhere could you see a speck of
dust. Only by a jerkiness in his movements and by the scuffing of his heels
could it be seen that he was old. б) қозғалыс бағдарын білдіретін үстеулер
және to go out, to come in етістікті тіркестер компоненті болатын үстеулер.
Олардың бірінші орынға қойылуы жылдам немесе күтпеген қозғалыстың мағынасын
береді [21, б.57-59].
Сонымен қатар осы бөлімде ағылшын тілінде сөз тәртібі әртүрлі
қызметтерді атқарады. Оның негізгі төрт қызметі бар: 1) Грамматикалық
қызметі белгілі синтаксистік қатынастардың анықтауындағы сөз тәртібінің
қызметі. 2) Сөз тәртібіндегі лексикалық бастауыш пен лексикалық баяндауышты
айқындау қызметі. 3) Экспрессивті-стилистикалық қызмет. 4) Коммуникативтік
қызмет. Осылардың ішінен соңғы екі қызмет бойынша қазақ, орыс және ағылшын
тілдері бойынша тема және рема ұғымдарын қарастырып салыстырдық. Мысалы,
стилистикалық немесе экспрессивті-стилистикалық қызметте басты мән –
айтылымдағы ерекше назарды қажет ететін белгілі бір бірінші орнына шығады.
Бұл айтылымның мазмұнын өзгертпей оған белгілі экспрессивтілік береді:
Играть будет Заречная...(Чехов А.П.). Never had there been so full an
assembly ... (J. Galsworthy). Ешкімге ұқсамайтын не деген көркем едің...(
Т.Арынғали)
Ағылшын тілінде нормадан шығатын кез келген сөз тәртібі эмфатикалық
деп саналады. Ол бірінші кезекте әр түрлі сөйлем мүшелерінің инверсиясына
қатысты: Very ill he looked... [8, б.36]. Қазақ тілінде дәл солай: Өте
ауру болып көрінді. Сонымен, сөз тәртібінің стилистикалық функциясы тұрақты
сөз тәртібі бар тілдерде, соның ішінде ағылшын, қазақ тілдерінде және еркін
сөз тәртібі бар тілдерде кеңінен қолданылады деп айтуға болады. Сонымен
қатар функция жүйесі дамыған орыс тілінде стилистикалық функция сөз
тәртібінің коммуникативті функциясымен бірге, ағылышн және қазақ тілдеріне
қарағанда ерекше айқындалады.
Коммуникативтік қызмет бойынша, ағылшын тілінде орыс, қазақ тілдерінде
сияқты тема және реманың белгілі позициясы жоқ. Рема соңғы орында болады,
ол тіпті сөз тәртібінің тура және қайта тәртібіне қарамастан сондай
позицияда болады. Берілген шарт бойынша актуальді бөлінудің компонеттерінің
орналасу тәртібі орыс тіліне сәйкес (тема-рема) болады. Бұндай жағдайда
аударма қиындық тудырмайды: They collected pictures, они коллекционировали
картины, олар картиналартиналарды жинады. Ағылшын тіліндегі реманың
позициясын таңдау сөйлем мүшесінің қайсысы ол (рема) болатынына байланысты.
Егер рема – бастауыш болса, онда ол (рема) сөйлемнің басында болады. Бұндай
жағдайда актуальді бөліну компоненттерінің орналасу тәртібі орыс тілімен
сәйкес келмейді, ол – кері (рема – тема), сол себепті аудару кезінде орын
ауыстыруды орындау керек. Мысалы: Heron was his name... (Galsworthy J.),
Фамилия его Эрон... (Голсуорси Д.), Аты оның Эрон...
Сонымен, сөз тәртібінің стилистикалық функциясы тұрақты сөз тәртібі
бар тілдерде, соның ішінде ағылшын, қазақ тілдерінде және еркін сөз тәртібі
бар тілдерде кеңінен қолданылады деп айтуға болады.
2. Аударманың грамматикалық және синтаксистік аспектілері
2.1 Аударма трансформацияларының түрлері
Қазіргі кезде тіл білімінің қарастыратын сұрақтарының бірі аударма деп
аталатын лингвистикалық аспектісінің зерттелуі. Аударма – бұл адамзат
әрекетінің көне түрі. Тарихта тілдері бір бірінен ажыраған адамдар топтары
құрылғаннан соң билингілер пайда болды. Жазу шықаннан кейін ауызша
аудурмашыдарға жазбаша жұмыс істейтін аудармашылар қосылды. Олар әлтүрлі
ресми, діни және іс құжаттарын аударып отырды. Аударма алдымен әлеуметтік
қызметті атқарды. Бірінші теоретиктер аудармашылардың өздері болатын. Тіл
білімінің басты мақсаты тілді зерттеу, құрылысын, грамматикалық құрылымының
ерекшеліктерін қарастыру болды [9, б.47].
Аударма сөзінің бірнеше анықтамасы бар. Бұл ұғым бір тілден екінші
тілге аудару мағынасында қолданылады. Бұл жағдайда оның екі анықтамасы
бар: 1) Белгілі іс-әрекеттің нәтижесі ретіндегі ауларма, яғни аударылған
мәтіннің берілуі; 2) Аударма үдерістің өзі болып табылады. Үдеріс ұғымы
лингвистикалық мағынада мәтіннің бір тілден екінші тілге аударылуын
білдіреді. Үдеріс барысында мәтіннің басқа тілде түрі беріледі, яғни біз
оны аударма деп атаймыз. Осыдан аударма тіларалық трансформациясының түрі
болып табылады. Аударма барысында екі мәтін болады. Біріншісі – негізгі,
яғни түпнұсқалық мәтін, екіншісі – аударылған мәтін. Түпнұсқалық мәтін
айтылған немесе жазыдған тіл – негізгі тіл (бастапқы тіл – source language
SL) деп, ал мәтіннің аударма тілін – аударма тіл (target language - TL) деп
атаймыз
[31, б.19].
Француз гуманисті, жазушы және аудармашы Этьенн Доле (1509-1546)
аударма кезінде аудармашы бес негізгі принципті ескеру қажет деп санаған:
1) Мәтіннің мағынасын және аударып жатқан автордың қойған мақсатын
түсіну;
2) Негізгі және аударма тілдерін жетік білу;
3) Сөзбе-сөз аударманы қолданбау, әйтпесе бұл түпнұсқалық мәтіннің
мағынасын және формасын бұзады;
4) Аудармада жалпы қолданылатын сөз бірліктерін пайдалану;
5) Сөздерді дұрыс таңдай білу және түпнұсқадағыдай әсерді сақтау;
1790 жылы ағылшын А.Тайтлердің Принципы перевода атты кітабында
аудармаға қойылған шарттар келесідей тұжырымдалды:
1) Аударма толығымен түпнұсқаның ойын жеткізу керек;
2) Аударманың айтылу стилі мен нақышы (style, manner) түпнұсқадағыдай
болу керек;
3) Түпнұсқалық шығармалар тәрізді аударма да оңай оқылу керек
[24, б.26];
Аударма теориясында келесідегідей міндеттер бар:
1) Жалпы лингвистикалық аударма негіздерін сипаттама беру, яғни аударма
процесіндегі тілдер қызметінің заңдылықтарын және тідлер жүйесінің
ерекшеліктерін көрсету;
2) Аударманы лингвистикалық зерттеу объектісі ретінде қарастыру;
3) Аударма түрлерінің топтау негіздерін ұүру;
4) Аударма баламасының (equivalence) мәнін ашу;
5) Әр тілдер үшін аударма теориясының құрылым ерекшеліктерін және
негізгі принциптерін құру;
6) Прагматикалық және лингвистикалық факторлардың аударма процесіне
тигізетін әсерін көрсету;
7) Аударма нормасы атты ұғымын анықтау;
Аударма түрлері келесі белгілермен жіктеледі:
1. Аударма тілінің және түпнұсқалық тілдің түрі бойынша;
2. Аударма қызметінің субъектісі бойынша;
3. Аударылатын материалдың өңделу тәсілі бойынша;
4. Түпнұсқалық мәтіннің және аударма мәтіннің берілу формасы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz