Жеткіншек шақтың психологиялық ерекшеліктері
Мазмұны
Нормативтік
сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .3
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
Белгілер мен
қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...5
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6-9
1. Жеткіншектердің қарым-қатынасын жетілдіруде психологиялық
қызметті ұйымдастырудың негізгі мәселелері.
1.1 Жеткіншек шақтың психологиялық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... .10-17
1.2 Мектептегі психологиялық қызметтің қазіргі жағдайы мен даму тарихы.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18-23
1.3 Педагог-психологтың білім беру жүйесінде алатын орны.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24-28
2. Жеткіншектердің қарым-қатынасын жетілдірудегі педагог-психологтың кеңес
беру жұмысының іске асу жолдары
2.1 Мектеп психологі қызметіндегі психологиялық кеңес берудің
маңыздылығы.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .29-34
2.2 Психологиялық кеңес берудің кезеңдері мен түрлері.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35-56
2.3 Психолог қызметіндегі психологиялық кеңес беруді іске асыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57-80
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 81- 82
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
83-84
Қосымшалар
Нормативтік сілтемелер
Бұл дипломдық жұмыста келесі стандарттарға, тұжырымдамаларға,
бағдарламаларға сілтеме жасалған:
[1] Қазақстан Республикасының білім беру заңы. 27 шілде, 2007 ж.
[2] Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасы. Алматы -2005.
[3] Қазақстан Республикасы президентінің жарлығы. Қазақстан Республикасында
білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған
мемлекеттік бағдарламасын бекіту туралы. 1 ақпан, 2010 жыл.
Анықтамалар
Білім беру жүйесіндегі психологиялық қызмет дегеніміз – елдің білім
жүйесінің компоненттерінің бірі.
Тәрбие - қоғам талаптарына сай жеке адамиың дүниеге ғылыми
материалистік козқарасын, мінез-құлықтық, эстетикалық және т.б.қасиеттерді
қалыптастыруды, қоғамның белсенді мүшесін етіп даярлауды көздейтін арнайы
мақсат қойып ұйымдастырылған педагогикалық процесс.
Дау-дамай - (латын тілінен аударғанда conflictus-қақтығыс) - қарама-
қарсы көзқарастардың, қызығушылықтардың, тілектердің қақтығысы;асқыну
қаупі бар келіспеушіліктердің, дау, ұрыс;
Әлеуметтік ересектіктің дамуы дегеніміз - баланың, ересектер қоғамында
оның толық та тең праволы мүшесі болып өмір сүруге деген даярлығының
қалыптасуы.
Кикілжің дегеніміз - екі немесе одан да көп жақтардың қарама-қарсы
пікірлерінің бағыттарының, мүдделерінің қайшы келіп қалуы.
Белгілер мен қысқартулар
ҚР – Қазақстан Республикасы
ҚР БМЖБМС – Қазақстан Республикасы білім берудің міндетті жалпы білім
мемлекеттік стандарты
НЛБ - Нейролингвистикалық бағдарлама
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Ертеңгі күннің бүгінгі күннен асып
түсуіне ықпал етіп, адамзат қоғамын алға қарай жетелеуші құдіретті күш тек
білімге ғана тіреледі. Білім беруге заман талабы тұрғысынан жеке тұлғаны
дамытудағы қоғамның рухани және адамгершілік құндылықтарын қалыптастыруда
білім беру саласы – баса назар аударарлық мәселе.
Білім беру Қазақстан – 2030 ұзақ мерзімді Стратегиясының маңызды
басымдықтарының бірі болып танылды. Қазақстандағы білім беру реформаларының
жалпы мақсаты білім беру жүйесін жаңа әлеуметтік-экономикалық ортаға
бейімдеу болып табылады. Қазақстан Президенті республиканы әлемдегі
бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына енгізу туралы міндет қойған болатын.
Білім беру жүйесін жетілдіру осы мақсатқа қол жеткізуде маңызды рөл
атқарады.
Білім беру қызметі – білім беру субъектілерінің мақсатты, педагогтық
негізделген, дәйекті өзара іс-қимылы барысында жеке адамды оқыту, дамыту
және тәрбиелеу міндеттері шешілетін процесс.[1]
Қазіргі кезде психология ғылымында қарым-қатынастың дамуы – күрделі,
көпқырлы және көпдеңгейлі процесс, бұл психикалық процестер мен адам
даралығын зерттеуде қолданылатын нағыз қажет тәсілмен бірдей. Бұл мәселені
өңдеу тек қана арнайы психология пәндеріне ғана емес, жалпы психология
теориясының дамуындағы маңызды кезең болып саналады. Психикалық процестерге
қатысты барлық кешенді түрдегі мәселелерді зерттеу қазіргі кезде сапалы,
жаңа түрдегі субъект-субъект ретіндегі қарым-қатынаспен яғни, адамдардың
бірлескен іс-әрекет жағдайында өтілуі керек.
Қазақстандық психолог Х.Т.Шерьязданованың еңбегінде қарым-қатынас
баланың қалыпты психикалық дамуының маңызды факторы және ажырамайтын
факторы ретінде қаралады.
Қазақтың көрнекті ғалымы, профессор Қ.Б.Жарықбаев былай деген: Адамның
психологиялық ерекшеліктері, оның өмір сүретін ортасына қоғамдық тікелей
әсер етуінен қалыптасып отырады. Жеке адам қоғамнан тыс өмір сүре алмайды.
Өйткені оның психикасы тек айналасындағылармен қарым-қатынас жасау
процесінде ғана қалыптасады, қоғамдық тәрбие арқылы адам белгілі мазмұнға
ие болады. Сондықтан адамның жеке басының психологиясын ұғынуда оның
бағытын көрсететін компоненттермен қатар әлеуметтік орта, білімі, нақтылы
кәсібі және т.б. танымдық ерекшеліктерін де толық меңгеруімізді талап
етеді. [2]
Мектеп психологі жұмысының табысты болуы, оның теория мен практиканы
шебер ұштастыра біліп, оқушы мен ұстаздың арасындағы, оқушылардың өзара
қарым-қатынасы, оқушы мен ата-ананың т.б. байланыстарды тиімді түрде жолға
қойып, дұрыс сараптама жасап, мектептегі оқу-тәрбие жұмысының ырғағына оң
ықпал етуімен, көптеген жағдайлар байланысты бола түсуде.
Психологиялық қызмет көрсетуге қажеттілік әлеуметтік ортада өмір сүруге
қиналып жүрген адамдарға сүйеніш болу жолдарын іздеуден басталған. Қазіргі
кезде жетім және тастанды балалар аз емес. Білім беру жүйесіндегі
психологиялық қызмет алғашкы кезде балалар үйінде және мектеп интернаттарда
тәрбиеленетін балаларға психологиялық көмек көрсетуден басталған. Өйткені
өкімет үйлерінде тәрбиеленушілер ата-ананың мейіріміне бөлене алмай,
жетімсіреу жағдайынан шығаруға көмек көрсететін адам бұл мекемелерде өте
қажет екені анық.
Қазіргі ғылыми мәселелерді шешу ахуалы: Тәрбие орындарында
психологиялық қызметтің мақсаты мен мазмұнын зерттеген психологтар
А.Г.Асмолов, А.А.Бодалев, Ф.Е.Василюк, Б.А.Вяткин, В.В.Давыдов,
И.В.Дубровина, Ю.М.Забродин, В.А.Иванников, Ю.С.Сэрд. У.В.Ульенкова т.б.
анықтады.
Көптеген психологиялық зерттеулер нәтижесінде бала өмірінде
жеткіншектік кезең қиын әрі өте маңызды деп анықталады. Жеткіншек жас
кезеңінің ерекшеліктерін зерттеушілер: Р.Баярд, Т.В.Драгунова, А.Е.Личко,
М.Кле, Л.С.Выготский, П.М.Якобсон, А.В.Запорожец т.б. ғалымдар осы жас
кезеңінде балаларға ерекше көңіл бөлу керек екендігін атап кеткен.
Психологтың кеңес беру мазмұны әлі толық анықталмаған. И.В.Дубровинана
мен Л.И.Прихожан жасаған Положение о школьной психологической службе
деген еңбектерінде жалпы білім беретін мектепте психикасы және әлеуметтік
жағдайы нормадағы балалармен жүргізетін псхологиялық кеңес беру жолдарын
көрсеткен.
Психологиялық кеңес беру психологиялық практикадағы ерекше тақырып. Ол
маман психологтың адамдарға психологиялық көмек беруімен байланысты, яғни
олар қажет жағдайда ақыл кеңес немесе ұсыныс береді. Бұндай кеңестер
психологтар тарапынан алдын ала зерттеген тақырып бойынша әңгіме өткізу
немесе туындаған проблемаларды бұрынғы тәжірибелер арқылы шешу арқылы
жүзеге асады. Мұндай әңгімелесулер әдетте арнайы белгіленген орында
келісілген уақытта өткізіледі. Әңгіме уақытында кедергі болатын жағдайларға
жол берілмеуі керек.
Психологиялық кеңес бұл психологтың адам табиғатын көп жылдар бойы
зерттеу нәтижесінде жасаған қорытындысы, яғни, әр бір дені сау адам өз
басындағы туындаған проблеманы шешуге шамасы жетеді, тек оған дер кезінде
дұрыс бағыт бағдар көрсету керек. Міне психолог кеңесшінің ең басты
мақсаты осы. [3]
Кеңес кезінде психолог арнайы әдіс тәсілдер қолданады. Бұл тәсілдер
барынша қысқа мерзімде (кеңес өткізе отырып) клиенттің проблемасын шешуді
көздеуі керек. Сондай-ақ, психологтың шешімі клиентке әрі түсінікті әрі
ыңғайлы болғаны дұрыс.
Психологтың кеңес әңгімесі клиентпен бір екі рет өткізумен шектеліп
қалмайды. Көп жағдайда ұзақ мерзімді кеңес беру әдісі қолданылып, үш немесе
оданда көп кездесу ұйымдастырады.Мұндай кездесу ұйымдастырудың қажеттілігі
төмендігі жағдайларға байланысты.
Клиенттің басына түсіп отырған проблемасы қиын болған жағдайда, оны бір
екі кездесуде түбегейлі шешу мүмкін емес.
Берілген кеңес клиенттің проблемасын түбегейлі шеше алмай, кеңесшінің
қосымша көмегі қажет болады.
Психолог кеңесші өз клиентінің мінезіне жеке тұлғасына қарап оның
берілген кеңестерімен проблемасын өз бетінше шешетініне күмән қарайтын
жағдайлар болады. Мұндай жағдайлар өз өзіне сенбейтін, өз сезіміне берік
емес адамдарда жиі кездеседі.
Көп жағдайда психологқа орта деңгейдегі физикалық психологиялық
тәуекелге баратын адамдар көмек сұрай келеді.Өмірдің әр түрлі кезеңінде өте
сезімтал адамдар психикалық, физикалық ауруларға шалдығады. Ал кейбір
адамдар бұндай жағдайда өзін өзі жақсы сезінбейді немесе шаршайды, яғни
олар психологиялық ауруға шалдықпайды.
Психология ғылымы адамдардың практикалық іс-әрекетіне түрлі жолдармен
әсер ететіндігін негізге ала отырып жұмыс жасау керектігі белгілі. Мектеп
психологінің басты жұмыс бағыты – психологиялық кеңес бере білу, оны
барынша тиімді де сауатты ұйымдастыра білу, осы арқылы ұжымның арасында
сенім мен құрметке ие болу – дейтін болсақ, аталған деңгейге жету үшін
атқарылатын жұмыстар да ұшан-теңіз болмақ. Осы тұрғыда аталған мәселені
шешудің жолын қарастыру мақсатында алынып отырған тақырып барынша өзекті
деп білеміз.
Аталған тақырыпты Батыстың психолог ғалымдары өткен ғасырлардан
бастап қарастыра бастаған. Атап айтқанда психоанализдің негізін салушы
З.Фрейд, аналитикалық психологияның негізін салған К.Г.Юнг, индивидуалды
психология ілімінің авторы Адлер, рационалды – эмотивті терапия жолын
негіздеуші А.Лазарус және тағы басқа Батыстың психолог ғалымдарына қоса,
ресейлік-кеңестік психолог ғалымдар Ю.Е. Алешина, Г.С Абрамова,
Р.С.Немов қатарлы психолог-ғалымдар аталған тақырып бойынша біршама
еңбектер қалдырған. Біз жұмысты жазу барысында аталған авторлармен қатар
В.В.Овчарова, И.В.Дубровина, Н.Ф.Талызина қатарлы авторлардың біз
қарастырған мәселелер төңірегіндегі теориялық талдауларын негізге
алғандығымыз белгілі.
Мектеп психологиялық қызметі арқылы жеткіншектердің қарым-қатынасын
жетілдіру жолдарының бірі психологиялық кеңес беру болғандықтан осы
мәселені жан-жақты зерттеу үшін дипломдық зерттеу тақырыбын:
Жеткіншектердің қарым-қатынасын жетілдірудегі педагог-психологтың кеңес
беру жұмысының ерекшеліктері деп анықтадым.
Зерттеудің мақсаты: Психолог қызметіндегі жеткіншектердің қарым-
қатынасын жетілдіруде психологиялық кеңес берудің мәнін ашып, түрлерін
көрсетіп, кеңес берудің өткізу кезеңдері мен ерекшеліктерін көрсету.
Зерттеу міндеттері:
- жеткіншектердің психологиялық ерекшеліктері, білім беру жүйесіндегі
психологиялық қызметті ұйымдастыру және психологиялық кеңес беру бойынша
ғылыми-әдістемелік еңбектерді талдау;
- мектеп психологі қызметінде психологиялық кеңес беруді ұйымдастыру және
алатын орнын көрсету;
- жеткіншектердің қарым-қатынасын жетілдіруде психологиялық кеңес берудің
кезеңдері мен түрлерінайқындау;
- психолог қызметіндегі психологиялық кеңес беруді қолдану жолдарын
көрсету.
Зерттеу объектісі: Психологиялық кеңес беру үрдісі.
Зерттеу пәні: Психолог қызметіндегі психологиялық кеңес беру жолдары.
Ғылыми болжамы: Егер де, жеткіншектер арасындағы қарым- қатынасты
анықтап, жүйелі түрде психолог тарапынан психологиялық кеңес берулер
ұйымдастырылып, өткізілсе,онда оқушылар арасындағы қарым-қатынастары жақсы
болып,білім сапасыда көтерілер еді.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері: Тұлғаның іс-әрекетте
қалыптасуы туралы философиялық, психологиялық, педагогикалық
тұжырымдамалар, психология, әлеуметтік психология, қарым-қатынас
психологиясы, білім саласындағы мемлекеттік құжаттар.
Зерттеудің ғылыми жаналығы мен практикалық мәнділігі:
- Жеткіншектердің психологиялық ерекшеліктері, мектептегі психологиялық
қызметтің қазіргі жағдайы мен даму тарихы теориялық негізделді.
- Психологиялық кеңес берудің түрлері мен кезеңдері айқындалды.
- Психологиялық кеңес берудің жеткіншек арасындағы қарым-қатынасын
жетілдірудегі маңыздылығы көрсетілді.
- Психолог қызметіндегі психологиялық кеңес берудің іске асу жолдары
белгіленді.
- Зерттеу жұмысымызда берілген ақпараттар мен мәліметтерді психолог өз
жұмысында қолдануға болады.
Зерттеу әдістері: Ғылыми әдебиеттерді талдау, байқау, бақылау,
диагностикалық зерттеу, жаттығулар, тест, сауалнамалар, тренинг.
Зерттеу базасы: Астана қаласы, № 4 кәсіптік лицей, 9-сынып.
Зерттеудің құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, қосымшалардан және әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Жеткіншектердің қарым-қатынасын жетілдіруде психологиялық қызметті
ұйымдастырудың негізгі мәселелері
1.1 Жеткіншек шақтың психологиялық ерекшеліктері
Жеткіншек шақ – адамның бала кезінен бозбалалық жасына дейінгі өмірінің
кезеңі, яғни 11-12-ден 14-15-ке дейінгі жас аралығын қамтиды. Бұл периодта
жеткіншек өзінің дамуында үлкен қадам жасайды: онда бұрын қалыптасқан
психологиялық құрылымдардың қайта құрылуы ғана жүріп қоймай, сонымен бірге
жаңа білімдер мен саналы көзқарастар қалыптасып, өзіменен де, өзгелермен де
қақтығысқа түсе отырып тұлғалық сезіміне ие болады.
Байсалды кіші мектеп жасынан кейін жеткіншек кезеңі қарқынды да күрделі
болып көрінеді. С. Холл оны дауылды және қысымды кезеңі деп текке
атамаған. Бұл кезең шынында да өте жылдам қарқынмен жүреді, әсіресе
көптеген өзгерістер тұлғасының қалыптасу аймағында көрінеді. Жеткіншектің
басты ерекшелігі оның тұлғасының тұрақсыздығы болып табылады. Өсіп келе
жатқан баланың мінез-құлқы мен мінезіндегі қайшылықтарды анықтай келе
қарама-қайшы қырлар, талпыныстар, тенденциялар бір уақытта көрініп, бір-
бірімен талан-тартыста болады. Анна Фрейд жеткіншектік шақты былай
суреттеген: Жеткіншектер ерекше өзімшіл, өзін қызығуға тұрарлықтай, үлгі
тұтуға болатын жалғыз ғана пенде ретінде көрінеді, сонымен қатар өмірінің
басқа кезеңдерінде қазіргідей адалдылық пен өзін-өзі құрбандық етуге бара
алмайды. [4]
Жеткіншекке тән көптеген тұлғалық ерекшеліктердің ішінен онда
қалыптасып келе жатқан ересектік сезімі мен Мен концепциясын ерекше бөліп
көрсетеміз.
Бала есейіп келе жатыр дегенде оның ересек адамдар қоғамында өмір
сүруге дайындығы болып жатыр және де сол өмірдің тең құқылы мүшесі дегенді
білдіреді. Әрине, жеткіншекке физикалық та, әлеуметтік те, психологиялық та
жағынан ересек адам болуға әлі де алыс. Ол объективті түрде ересектер
өміріне араласа алмайды, бірақта ересектермен бірге теңқұқылы болуға
талпынады. Жаңа позициялары әр түрлі сфераларда көрінеді, көбінде сырт
келбеттері өзін-өзі ұстауларында.
Ересектерге ұқсағысы келуі тек оған сай киіну мен өзін ұстанумен
шектелмейді. Демалу, қыдыру, романтикалық қатынастар жағынан да ұқсауға
тырысады. Кездесулерді, хат жазуды, би кешіне барудың өзінде ересектерге
сай істейді.
Бірақта балаға жаңа қатынастар жөнінде сабақ алу және әр түрлі рөлдерде
ойнай білуге үйрету пайдалы болып келеді. Шынымен де жеткіншек тұлғасының
қалыптасуына әсер ететін құндылықтар да бар. Бала ғылымның немесе өмірдің
қандай да бір аймағымен айналысуға қызығушылық танытса және өзін-өзі
жетілдірумен терең айналыса бастағанда ересек адамның интеллектуалды
әрекеттеріне ұқсап келеді. Немесе жанұясына қамқорлық көрсету, күрделі
немесе күнделікті мәселелерді шешуге көмектесу, жанұя мүшелеріне, мысалы:
кіші інісіне, апасына, анасына көмектесу сияқтылар. Бірақта жеткіншектердің
кейбіреулері ғана моральда сана сезімінің жоғарғы деңгейіне жете алады және
де тағыда азғантайлары өзгелер үшін жауапкершілікті өзіне алуға қабілетті.
Біздің уақытта әлеуметтік инфантильділік әлдеқайда кең таралған.
Сыртқы, объективті ересектік көріністермен қатар ересектік сезімі де
туады – жеткіншектің өзіне ересек адам сияқты қарауы, өзіне қандай да бір
мөлшерде ересек адаммын деп елестеуі, сезінуі. Бұл ересек болып келгісі
келудің кіші жеткіншек жасының орталық жаңа қалыптасуы деп аталады.
Жеткіншектік жас – ол баланың жанұясымен қатынасын жаңа көзқарас
бойынша бағалау кезеңі. Өзін тұлға ретінде көргісі келген онда күнделікті
өмірде оған әсерін тигізіп отыратындардан, соның ішінде бірінші кезекте
туған жанұясына қатысты алыстау қажеттілігі туындайды. Жанұясына қатысты
алыстау сырт көзге негативизммен көрінеді, яғни кез келген ұсыныстарға,
кеңестерге, сезімдерді білдіруге қарсы шығу. Негативизм – алыстау
механизмінің алғашқы формасы, сонымен қатар жеткіншектің өзінің қайталанбас
Менің белсенді түрде іздестіруінің басқы қадамы болып табылады. [5]
Балалық шағында бала отбасының ажырамас бір бөлшегі болып келеді. Бала
кезінде жанұялық Біз оған тиесілі болған алғашқы топ ретінде қабылданады.
Ата-анасын, туған-туыстарын, оған тиесілі дүниені, жанұялық дәстүрлер мен
өзара қарым-қатынас стильдерін бала тұрмыс-тіршіліктің өзгермес бір бөлігі
ретінде қабылдайды. Бірақта, жеткіншек өмірлік тәжірибесін жинай келе
өзінің туған жанұясынан мүлдем бөлек басқада жанұя түрлері болатындығын
аңғарады. Сонымен қатар онда өз жанұясына қатысты екендігін көрсететін
тегінен құтылу сияқты қажеттілік туындайды. Ол өзінің Менің жанұялық
Бізбен ажыратып өзіндік тұлғалық сезіміне ие болғысы келеді. Сондықтан
жеткіншек өз жанұясының дәстүрлері мен құндылықтарына сын көзбен қарай
бастайды. Ал жанұясының өзі болса оған қатысты бұрынғыдай көзқараста
болады.
Бірақта жеткіншектік жасында баланың өмірлік жағдайы қаншалықты өзгеріп
кетсе де, оның жанұяға деген тартылысы мен қажеттілігі маңызды болып қала
бермек.
Жоғарыда атап өткендей, жеткіншектік шақ – баланың жыныстық пісіп
жетілуі мен психологиялық есеюінің күрделі кезеңі. Өзіндік санасында
маңызды өзгерушіліктер көрінеді: ересектік сезімдері пайда болады, яғни,
өзін ересек адаммын деп сезінуі көрінеді. Әліде ересек болмасам да, тым
болмағанда ересек адам сияқты көрінсем екен деген құштарлық сезімі туады.
Өзінің жаңа құқықтарын табанды түрде келтіре отырып, жеткіншек өз өмірінің
көптеген сферасын ата-ана бақылауынан шеттетіп, олармен қақтығысқа түседі.
Эмансипацияға деген талпынысынан басқа жеткіншекке құрдастарымен қарым-
қатынасқа түсу деген күшті қажеттілік тән. Яғни жеткіншектік жас – ол
жеткіншектің өзінің құрбы-құрдастарымен қатынасын бағалай түсетін кезеңі.
Л.С.Выготскийдің пікірі бойынша: Жеткіншек тұлғасының құрылымында
тұрақты, нақты, өзгермес ештеңе жоқ. Тұлғалық тұрақсыздығы қарама-қайшы
ойлар мен әрекеттер тудыртып, жеткіншектер жан-жақты болып, құрдастарынан
қалыспай топ ішінде ерекшеленіп көрінгісі келмейді, басқалардан адалдықты
талап етіп достарын жиі ауыстырады.[6]
Жеткіншектік жаста құрбы-құрдастары арасындағы жетістіктер әлдеқайда
жоғары бағаланады. Олардың араларында даму деңгейі мен тәрбиесіне
байланысты өзіндік ар-намыс кодексі қалыптасады. Әрине, жалпы алғанда бұл
ережелер мен талаптар ересектер қатынастарының бір үлгісі ретінде алынған.
Бірақта, мұнда тепе-теңдік қарым-қатынастың маңызды бір бөлігі болып
келгендіктен, ережелер мен талаптардың әрбір бөлігіне әрқайсысының қалай
қарайтындығы және орындалатындығы бақыланып отырады. Жеткіншектік шақта ең
қорқыныштысы жалғыздық пен құрбы-құрдастары арасында қажетсіз болып қалу.
Жеткіншекте толымсыздық сезімі туындап, мазасыз болады.
Жеткіншектік жаста ересек адам болып көрінгісі келу сияқты мінез-
құлықтар өзара әрекеттесудің кейбір ересектік түрлерін игеруге
итермелейді. Әрине, оған жынысының қарқынды түрде дамуы мен өздерін
үлкендермен салыстырулары әсерлерін тигізбей қоймайды.
Жоғарыда аталып кеткен факторлар ұл балалар мен қыз балалардың өзара
қарым-қатынастарының өзгеруіне әсерін тигізеді: яғни олар бір-бірлеріне
қарама-қарсы жыныс өкілі ретінде қызығушылық таныта бастайды. Осыған орай
олар үшін сырт келбетінің қаншалықты тартымды екендері маңызды бола түседі.
Жоғары сыныптағы жеткіншектерде екі жыныстың арасындағы қарым-қатынас
әлдеқайда ашық болады. Өзге адамның алдында ашыла білу сияқты қасиет өзге
адамның уайымдары мен әрекеттерін ажыратып, оны түсінгісі келу сияқты
сезімдердің оянуынан, өзара симпатияның болуынан туындайды.
Жеткіншек нақ осы шақта өмір сүрсе де, ол үшін өткен өмірі мен болашағы
маңызды болып келеді. Оның сана-сезімінің әлемі өзі жайлы, болашағы жайлы
аяқталмаған теорияларға толы. Ол болашаққа жарқын көзқараспен қарай
бастайды. Ол есейе келе ересек адам позициясын ала бастайды. Оның өзіне
жеке қатысты ойлар менен армандар маңызды болып келеді: мамандық таңдау,
болашақта үйлену жайлы ойлар, тағы да басқалары ол үшін маңызды болып, ол
оны жүзеге асыруға талпынады.
Жеткіншек жанұядағы тәрбиеленушілерге еліктеп, ата-анасының жылдар бойы
жинақталған тәжірибелерін бойына сіңіру арқылы қалыптасады. Әр жанұядағы
бала саналы түрде өзіне деген психологиялық әсерлерін қоршаған ортамен
байланыста және өзімен жасты балалармен қарым-қатынас барысында игереді.
Сондықтан жеткіншек үшін жанұя әлеуметтік институт ретінде тәрбиенің
алғашқы көзі болып табылады.[3]
Жеткіншектік кезең қиын әрі сыналатын кезең деп саналады. Бұлай
бағалау, біріншіден, осы уақытта болатын көптеген сапалық өзгерістерге
байланысты; бұл өзгерістер кейде баланың бұрынғы ерекшеліктерін, мүдделері
мен қарым-қатынастарын түбірінен өзігертетін сипатта болады; мұның өзі
біршама қысқа мерзімде болуы мүмкін, көбінесе күтпеген жерден болады да,
даму процесі секірмелі, қауырт сипат алады. Екіншіден, болып жатқан
өзгерістер екінің бірінде, бір жағынан, жеткіншектің өзінде әр түрлі елеулі
субъективтік қиыншылықтардың болуымен қабаттасады, ал екінші жағынан, оны
тәрбиелеудегі қиыншылықтармен ұштасады: жеткіншек ересектердің ықпалына
көне коймайды, онда тіл алмаудың, қарсылық пен наразылықтың әр түрлі
формлары шығады (қиқарлық, дөрекілік, қарсылық, тентектік, бүкпелік,
тұйықтық).
Жеткіншектік кезеңдегі дамудың сыналу көріністерінің пайда болуында
биологиялық және әлеуметтік жайлардың ролі туралы теориялық талас жарты
ғасырдан астам уақыттан бері болып келді. Бұл проблеманың аса маңызды
педагогикалық мәні бар.
Әлеуметтік ересектіктің дамуы дегеніміз - баланың, ересектер қоғамында
оның толық та тең праволы мүшесі болып өмір сүруге деген даярлығының
қалыптасуы. Бұл процесс объективтік қана емес, субъективтік даярлықтың да
дамуын көздейді, ол іс-әрекетке, ересектердің мінез-құлқына деген
көзқарастарға қойылатын қоғамдық талаптарды меңгеру үшін қажет,
өйткені әлеуметтік ересектіктің өзі осы талаптарды игеру процесінде дамиды.
Жеткіншектік шақтың басында балалар сырт пішіні жағынан да, мінез-кұлқы
жағынан да ересектерге ұқсамайды: олар әлі де көп ойнап, көп жүгіреді,
алысып-жұлысып, тентектіктер жасайды, өз дегендерін істеп, байыз таппайды,
қызу да шамданғыш, әр түрлі салада белсенді, көбінесе ұшқалақ, ынта
білдіріп, ден қоюы да, біреуді жақсы көруі, қарым-катынасы да
тұрақсыз, басқаның ықпалына оңай көнгіш болады.
Алайда балалығы қаз-қалпында болып көрінетін сырт көрініс алдамшы
болады да оның сыртында жананың қалыптасуының маңызды процестері жүріп
жатады: жеткіншектер көп жағынан әлі бала болып жүріп, елеусіз есейеді.
Ересектіктің қалыптасу процесі көзге бірден түспейді. Оның көріністері мен
нышандары әр сипатты және сан алуан.
Ересектіктің алғашқы өркендері оның дамыған формаларынан өте-мөте
айрықша болып, кейде жеткіншектің мінез-құлқында ересек адамға жағымсыз
жаңа сәттерде көрінуі мүмкін. Кіші жастары мектеп оқушысымен салыстырғанда
жеткіншекте жаңаның көп болуының нақ өзі оның балалықтан арыла бастағанын
көрсетеді. Бұл жаңаның өзі болашақка бағдарланған, ңақ осының өзі дамитын
болады және жеткіншекті тәрбиелегенде нақ осыған сүйену қажет.
Жеткіншектік кезендегі дамудың жаңа бағдарларын білмесе және олар
ескерілмесе, тәрбиелеудің пәрменділігі аз болып шығады, ал жеке адамнын,
қалыптасуы оның дамуының осы жауапты кезеңінде стихиялы түрде өтуі мүмкін.
Жеткіншектік шаққа аяқ басқан баланың жеке басының қалыптасуындағы
түбегейлі өзгерістер сана-сезімнің дамуындағы сапалық өзгеріспен
анықталады, осының арқасында бала мен ортаның арасындағы бұрынғы қатынас
бұзылады. Жеткіншектің жеке басындағы басты және өзіне тән жаңа құрылым
оның өзі туралы енді бала емеспін дейтін түсініктің пайда болуы болады, ол
өзін ересекпін деп сезіне бастайды, ересек болуға және өзіне жұрттың осылай
деп қарауына ұмтылады.
Ересектік сезімі деп аталған бұл ерекшеліктің өзіне тән белгісі
жеткіншек өзін балалар қатарынан шықтым деп санайды, бірақ төңірегіндегілер
менің ересек болғанымды таныса, деген қажетсіну бар болғанымен, онда
шынайы, толық ересектікті сезіну әлі болмайды.
Ересектік сезім дене дамуы мен жыныстық толысудағы ілгерілеушіліктерді
ұғынып, бағалаудың, нәтижесінде шығуы мүмкін; бұларды жеткіншек анық
сезінеді және оны өз ұғымында да объективті түрде неғұрлым ересек етіп
көрсетеді. Қазіргі бар акселерация балада осы жаңа өзін өзі түсіну мен өзін
өзі бағалаудың бұрынғы жылдарға қарағанда ерте пайда болуына жағдай
жасайды.
Ересектік сезімдерінің енді бір қайнары — әлеуметтік негіздер. Мұның
өзі ересектермен қарым-қатынаста бала объективтік тұрғыдан балалық жағдайда
болмай, еңбекке қатысып, елеулі міндеттері болғандай реттерде туындауы
мүмкін. Ересектердің сенімі және жастайынан дербестікке жету әлеуметтік
қана емес, субъективтік тұрғыдан да баланы тез есейтеді. Бұған ұқсас
мысалдар Ұлы Отан соғысы жылдарында көп болды.[7]
Ересектік сезімінің жыныстық толысудан көп бұрын пайда болуының
мүмкіндігі бар жолды Я. А. Некрасов бармақтай мұжық бейнесінде берген.
Мұның өзі бала ересек деп санайтын адам мен өзі арасындағы бір немесе
бірнеше өлшем бойынша баланың өзі ұқсаспыз (білім, іскерлік, күш, ептілік,
батылдық т. б. ұқсастығы) деп тапқан жағдайда да туындауы мүмкін; ұқсастық
жайлар неғұрлым көп болса, өзін ересек сезінуге негіз де соғұрлым көп
болады. Ересектік сезімі баланы өзіне тең ұстайтын неғұрлым ересек
жолдастарымен (баланың ұғымында) қарым-қатынаста да қалыптасады.
Жеткіншек өзін айналасындағылармен ғана емес, мұның алдында өзінің
қандай болғанымен де салыстырады, әрине, белгілі бір бейнелерді бағдарға
алып, өзіндегі прогресті өзгерістерді бөліп көрсетеді.
Ересектік сезімі сана-сезімнін, өзіне тән жаңа кұрылымы ретінде жеке
адамның өзекті ерекшелігі, оның құрылымдық ортасы болады, өйткені
ол жеткіншектің өзіне, жұртқа және дүниеге деген жаңа өмірлік позициясын
білдіреді, оның әлеуметтік белсенділігінің өзіне тән бағыты - мен мазмұның
жаңаша талпыныстарының, толғаныстары мен аффективтік ықпалдардын жүйесін
анықтайды.
Жеткіншектің өзіне тән әлеуметтік белсенділігі ересектер дүниесіндегі
және олардың қарым-қатынастарындары бар нормаларды, құндылықтар мен мінез-
құлық тәсілдерін меңгеру алғырлығы болып табылады. Мұның ұзаққа созылатын
салдары болады, өйткені ересектер мен балалар әр түрлі екі топты
көрсетеді және олардың міндеттері, праволары, артықшылықтары мен
шектелулері түрліше болады.
Балаларға арналған көптеген нормаларда, ережелерде, талаптарда,
шектеулерде, тіл алудың ерекше моралында олардың ересектер дүниесіндегі
дербессіздігі, тең правосыздығы мен тәуелді жағдайы бейнеленген.
Бала үшін дүниеде қол жетпес, тыйым салынған жайлар көп. Балалық
шағында бала қоғамның балаларға қоятын талаптары мен нормаларын меңгереді.
Бұл нормалар мен талаптар ересектер тобына өтер кезде сапалық тұрғыда
өзгереді. Жеткіншекте өзі туралы енді балалықтың шекарасынан өткен адаммын
деген түсініктің пайда болуы оның бір нормалар мен құндылықтардан
басқаларына — балалың нормалар мен құндылықтардан ересектік нормалар мен
құндылықтарға — қайта бағдаралуын айқындайды.
Жеткіншектің ересектерге теңелмектігі оларға сырттай ұқсауға, олардың
өмірі мен іс-әрекетінің кейбір жақтарына ортақтасуға, олардың қасиеттері
мен іскерліктеріне, праволары мен артықшылықтарына жетуге ұмтылуынан,
осының өзінде бұлардың ішінде алдымен балалармен салыстырғанда ересектердің
ерекшелігі мен артықшылықтары көзге анық көрінетіндеріне жетуге ұмтылуынан
көрінеді.
Қарым-қатынас мәселесі бұл әлеуметтік психологияның негізгі
проблемалары. Бірақ қарым-қатынас проблемасымен тек психологтар,
педагогтар, айналысып қана қоймайды, оны философтар, социологтар,
политологтар да жан-жақты зерттеуде.
Шығыс елдерінде қарым-қатынас шешендік өнер яғни, риторика бағытында
кеңінен қолданылды.
Психологиялық тұрғыда қарым-қатынас күрделі, жан-жақты болғандықтан, ол
үш аспектіде (коммуникативтік, интерактивтік, перцептивтік) қарастырылады.
Аталмыш үш аспектінің мазмұны адамдардың бір-бірін тануы, араласуы және
хабар беріп, хабаралмасуы. Олай болса, педагогикалық қарым-қатынастың
психологиялық жағын қарастырайық.
Педагогикалық қарым-қатынас барлық білім беру жүйелеріне қатысты
мекемелерде болатын қарым-қатынастың ерекше түрі. Білім берудің қай
сатысында болмасын мұғалім оқушымен, оқушы мұғаліммен, тікелей және кері
қарым-қатынаста болады. Өйткені оқыту менбілім беру үрдісінде мұғалім
үйретуші, бағыттаушы, басқарушы, тәрбиелеуші, т.б. рөлді атқарса, оқушы
білімді алушы, қабылдаушы, іс-әрекетке араласушы болып қарым-қатынасқа
түседі. Сондықтан да, педагогикалық қарым-қатынастың негізгі құралы – сөз.
Мектеп оқушыларымен жұмыс істейтін мұғалімдер вербальді (сөз) және
вербальді емес (ым не ишара) қарым-қатынастың түрін пайдаланады. Қарым-
қатынастың қай түрі болмасын, ол мұғалімнің шеберлігіне, тәжірибесіне
байланысты. Психологтар педагогикалық қарым-қатынастың нәтижесі мұғалімнің
баланы біліп тануына және әр баламен диалогқа түсуіне байланысты деген.
Әрине, қанша тәжірибелі мұғалім болса да, балалармен қарым-қатынас жасау,
әр баланы білу, оларды тану, әр баланы іс-әрекетке кірістіру, оларды
сөйлеттіру мұғалімдерге оңай жұмыс емес.
Тәжірибеге және өзіміз жүргізген психологиялық зерттеулерімізге
сүйенсек, жалпы оқушылармен қарым-қатынасқа түсіп жүрген мектеп мұғалімдері
екі топқа (балалармен қарым-қатынас жасауы оңай және балалармен қарым-
қатынас орнатуы қиын) бөлуге болады.
Бірінші топтағы мұғалімдер қай жастағы оқушылармен болмасын қарым-қатынасқа
оңай түседі. Оның себептері:
- өз сыныбындағы әр баланың психологиясын өте жақсы білуінде;
- баланың ішкі жан дүниесін оятатындай жылы сөздер айтуында;
- мұғалім этикасы мен психологиясының дұрыс қалыптасуында;
- мұғалім сөзінің тәртіптілігінде, жүйелілігінде, анықтығында,
нақтылығында;
- оқу-тәрбие үрдісінде мұғалімнің бірнеше қарым-қатынастың түрлерін
пайдалана білуінде.
Екінші топ мұғалімдерінің оқушылармен қарым-қатынасқа түсуі қиын. Оның
себептері бірінші топта көрсетілген себептерге қарама-қарсы. Дегенмен,
кейбір мұғалімдердің әр жастағы оқушылармен қарым-қатынасқа түсе алмауының
және оқушымен қарым-қатынастарының өте қиын болу себептері:
- авторитарлық стильді пайдалануында;
- балаларға салқындық танытуы;
- балаларды әлеуметтік жағынан бөлуі;
- балалардың іс-әрекетін, ойын, сөзін әділ бағаламауы;
- бала бойынан үнемі кемшіліктер іздеуі, оны жариялауы дер едік.
Әлеуметтік психология ғылымында Мұғалім-оқушы, Оқушы-мұғалім,
Балалардың өзара қарым-қатынасы және қарым-қатынас барысында болатын
қиындықтар біршама зерттелінген. Қарым-қатынас қиындықтары
эоционалдық, когнитивтік бағытта жиі кездеседі.
Оқушылармен дұрыс қарым-қатынас жасауда кедергі келтіретін аталмыш
қиындықтардың пайда болуының өзіндік себептері бар. Сондай негізгі
себептердің бірі.
1. Қазіргі балалардың көпшілігі акселераттар. Психикасы тез дамыған
балалар сұрақ қойғыш, тез қозғалғыш, бәрін білгісі келіп қарым-
қатынасқа тез түсіп отырады. Бұндай топтың балаларын кейбір мұғалімдер
тежейтіні жасырын емес. Мысалы, Тыныш отыр, Немене бәрін білесін
бе?, Сен қашаннан бері білетін болдың?, Әуелі өзіңді түзетіп ал,
сосын айтарсың, т.б. педагогикаға жатпайтын сөздер айтылады.
2. Оқу үрдісінде кейбір мұғалімдер тек өздері сөйлеуді ұнататындығы
жасырын емес. Өйткені, уақытты пайдаланам деп тек мұғалім өзі сөйлеп,
баланың айтатын сөзіне кедергі келтіріп оның ойымен, пікірімен
санаспайды. Яғни, оқу үрдісінде кейде диалогтың жоқ екені де жасырын
емес.
3. Оқушылардың іс-әрекеттерін әділ бағаламау жиі кездесетін құбылыс.
Осының негізінде қарым-қатынас барысында мұғалім мен оқушы арасында
дау-жанжал болып жатады.
Қарым-қатынас барысында кездесетін осы және өзге де қиындықтарды жоюдың
бірден-бір жолы:
- әр жастағы оқушылардың өзіне тән психикалық ерекшеліктерін ескере отырып,
қарым-өатынас орнату;
- мұғалім өзінің жағымсыз көңіл-күйінің болмауын қадағалау;
- қарым-қатынаста педагогикаға жат сөздер айтпау;
- бұйрық емес, өтініш деңгейінде қарым-қатынас жасау;
- қарым-қатынаста дау-жанжалға жол бермеу;
- сұхбаттасуда жеке оқушының пікірін сыйлау;
- қиын, қыңыр, қырсық оқушылармен жеке дара қарым-қатынас орнатып, олармен
тіл табысу. Оның бірден-бір жолы психологиялық ойындар, тренингтер т.б.;
- қарым-қатынаста мұғалім оқушыға, оқушы мұғалімге сену;
- қарым-қатынас сезімдік, танымдық, іскерлік болу;
Қарым-қатынаста кездесетін қиыншылықтарды осы және өзгеде де жолдар
арқылы жеңе отырып, мұғалім қарым-қатынастың үш функциясын орындайды.
1. Мұғалім қарым-қатынаста оқушыны әрі индивид, әрі жеке тұлға ретінде
дамыту (психологиялық).
2. Оқушыны әлеуметтік ортаның, қоғамның мүшесі ретінде тәрбиелеу
(әлеуметтік).
3. Қарым-қатынас тек адамдар арамында ғана емес, ол қоршаған дүниемен,
табиғатпен байланысты екенін оқушының санатына ұқтыру
(инструменталды).[35]
1.2 Мектептегі психологиялық қызметтің қазіргі жағдайы мен даму тарихы
Психологиялық білім беру–не үшін қажет? Шынымен біздің
республикамыздағы білім беру мекемелері психологиялық кеңес беру маманына
мұқтаж ба, болса ол қандай дәрежеде? Психологиялық кеңес беру арқылы
қандай күрделі ахуалдарды шешуге болады? Осы тектес түрлі сұрақтардың ойға
келетіні сөзсіз. Біздің мемлекетіміз қаржы дағдарысы кезеңін сәтті артқа
тастап, Елбасымыздың алға қойған Елу дамыған мемлекеттің қатарына кіру
мақсатын жүзеге асыру жолында салауатты қоғам құру, ол қоғамның ертеңгі
жетекшісі, бүгінгі жас ұрпақты саналы етіп тәрбиелеуді әлденеше рет қадап
тұрып айтқан болатын.
Осы тұрғыда Мемлекет басшысының арнайы жарлығы да бар. Қазақстан
Республикасының азаматтарына патриоттық тәрбие берудің 2006-2008 жылдарға
арналған мемлекеттік бағдарламасы туралы Қазақстан Республикасы
Президентінің Жарлығында педагогикалық кеңес тұрғысындағы мемлекеттің
тұрғындарғы ықпалы туралы былай деп көрсетілген: Негізінен дәстүрлі
қазақстандық отбасы құндылықтарының негізінде жұмыс істейтін психологиялық
отбасылық кеңес беру және бейімдеу орталықтарын нығайту қажет. Осы мақсатта
педагогтар мен ата-аналар үшін отбасылық тәрбие жөніндегі тренингтер
ұйымдастыру көзделсін; студенттердің жеке адамдар арасындағы және қоғамдық
қатынастарды ұтымды ұғынуы қамтамасыз етілсін;
Әрбір азамат сөзсіз тартылатын қоғамдық-саяси қатынастарды түсінуге
Қазақстанда дамып келе жатқан жеке адамдар арасындағы және қоғамдық
қатынастар мәдениеті мәселелері бойынша студенттік конференциялар,
семинарлар ұйымдастыру курстық, ғылыми жұмыстар жазу ықпал ететін болады;
жасөспірімдер мен жастардың ой-өрісін кеңейтуге жәрдемдесу міндеттеледі
делінген.
Жан сыры туралы ғылымның негіздерін меңгерген адам алдымен ақыл–ой
жұмысын (кітап оқу, лекция тыңдау, өз бетінше білімін көтеру т.б.) тиімді
етіп ұйымдастыра алуға машықтануды (шапшаң оқу, тез жазып, жылдам есептеу,
қысқа да нұсқа сөйлей алу тәуліктегі уақытты барынша үнемдеп, дұрыс
пайдалана алу т.б.)
Психолог мамандар жұмыс барысында жеке адамның болмысындағы және
қоғамдағы үлкен жұмыстармен де шұғылданады. Қазіргі таңда қоғамның даму
барысындағы болып жатқан өзгерістердің ғылыммен техниканың дамуы адам
өміріне үлкен жеңілдіктер әкелуімен қатар оның психологиясына, ішкі жан
дүниесіне әсерін тигізбей қоймайды. Ол жағдайлар жүйкенің тозуы сияқты
ауруларға шалдықтыруы мүмкін. Осыған байланысты психология ғылымы әр түрлі
психологиялық кеңес беру, психотерапия әдістерін қолданып, адамдарға көмек
көрсетуді көздейді.
Кеңес психологиясының аса ірі өкілі саналған Л.С. Выготский
психологияны эмпирикалық тұрғыдан ғана алып қарастырмау қажеттігін айта
келіп, оны тарихи-мәдени теория тұрғысында қарастыруды ұсынған болатын.
Ал психолог М. Коул болса, Выготскийдің ұсынған теориясына салыстырмалы
түрде қарау керек екендігін, психологтің жұмысы - өзіне келетін әрбір
адамды, оның өзгеруге барынша қабілетті, табиғаттың бірегей туындысы
ретінде қарау керек,-деген идеяны ұстанады. [9]
Психологиялық кеңес беру тұрғысында көптеген психологтар мен психолог-
жазушылар Мен атты категорияға аса мән берген. Е.Замятиннің Біз атты
романы мен Дж. Оруэллдің 1984 атты шығармасында аталған мәселеге баса
назар аударады. Мен ойлаймын, Мен сезінемін, Менің ...келеді, Мен
... . ете аламын. Яғни кеңес беруде кеңес алушы адамның аталған сұрақтарға
деген қатынасын есепке алған дұрыс.
Психологиялық кеңес беру жайлы қарастырылған еңбектер кіріспеде
айтылғанындай, қазіргі таңда үлкен маңызға ие болып отыр. Елбасы Нұрсұлтан
Әбішұлы Назарбаев Қазақстан халқына арнаған дәстүрлі Жолдауында Білім беру
жүйесіндегі істің жайын түбегейлі өзгертуді стратегиялық міндет деп
санайды. Ең алдымен мұғалім мәртебесін арттыру ең алдымен ауылдық жердегі
мұғалімдердің біліктілігін арттыру ең бір өзекті мәселе- деп атап
көрсетті.
Қазіргі таңда егеменді еліміздегі білім мекемелерінің алдына оқушыларға
беретін білім мен тәрбие сапасын көтеру және жақсарту міндеттері қойылып
отыр. Соңғы уақытта заман ағымына байланысты білім беру мазмұнында көптеген
түбегейлі өзгерістер болуда. Түрлі білім беру мекемелерінде жас ұрпаққа,
оларды оқытып-баулитын ұстаздарға арналаған психологиялық көмек көрсететін
кабинеттер ашылып, оның жалпы жұмыс жоспары мектептің жылдық жұмыс
жоспарымен сәйкестендірілуде.
Аталған бөлімнің қарастырған тақырыбын ашу үшін - психологиялық кеңес
берудің қажеттілігі қандай? Оның қазіргі жай күйі қаншалықты дәрежеде?
Теориялық, практикалық және әдістемелік тұрғыда қандай құқықтық нормаларға
сүйеніледі, психологиялық кеңес берудің аспектілері туралы қарастырған
психолог ғалымдардың ой-тұжырымдары бар деген сұрақтар төңірегінде жұмыс
жасауға тура келеді.
Психологиялық кеңес беру жұмысы ҚР Білім беру мекемелеріндегі
психологиялық қызмет Ережелері аясында жүргізіледі. Аталған Ережені
сақтау, осының аясында ғана жұмыс жүргізу барысында әрбір психологтан
талап етіледі. Бұл құжат ҚР Білім туралы Заңынан кейінгі кәсіби маман
үшін құқықтық-нормативтік бағдар болып табылады. [1]
Психолог – кеңесшінің жеке жұмысын ұйымдастыруы маңызды рөл атқарады.
Психолог – кеңесші тек өз бағытындағы шаруалармен айналысуға мүдделі.
Өйткені психолог күрделі мамандық, оның әр саласына бір ұрынған адамның
жұмысында береке болмайды.
Жеті сағаттық жұмыс уақытынан басқа, айына жиырма алты жұмыс күні бар.
Мұны әр психолог кеңесші өзінше пайдаланады. Мысалы:
1) Психологиялық кеңесті өткізуге дайындық – 18 сағ. (10%)
2) Клиенттермен жұмыс жүргізу – 90 сағ. (50%)
3) Кеңесті жүйелеп қорыту – 26 сағ. (15%)
4) Керек құжаттарды реттеу – 14 сағ. (5%)
5) Басқа психолог –кеңесшілермен кәсіби деңгейін көтеру – 34 сағ. (20%)
Бұл мәліметтер шамамен емес, барынша орындалуға тиіс. Оны тек психолог
– кеңесші өзінің шамасына қарай өзгерте беруге болады.
Психолог – кеңесші басқа кеңесші мамандармен қарым қатынасы қалай
өрбиді. Мұндай қарым қатынастар қажетіне қарай жиірек өткізілгені дұрыс.
Қатынастың бұл түріне психолог мамандар, дәрігерлер, ұстаздар, әдіскерлер,
заңгерлер қатыстырылып отырғаны жөн. Осы сияқты жиындарды өткізуге
қажеттілік тудыратын мынадай өмірлік жағдайлар бар:
1. Психолог – кеңесші клиенттермен жұмыс кезінде жалғыз өзі
шеше алмайтын мәселелерге тіреледі. Мәселен,
психологиялық сот тексеру істерімен байланысты. Мұндай
кезде кеңесші сұрақты осы мәселемен айналысатын
мамандармен келісе отырып шешеді.
2. Психолог – кеңесші өзі ғана шешетін проблемалармен
бетпе–бет келеді, бірақ оған білімі жетпейді.
3. Психолог – кеңесші басқа мамандармен бірге көп
бағыттағы тексеру комиссиясы құрамында болуы мүмкін.
4. Клиентпен әңгімелесе келе психолог – кеңесші өзі жақсы
білмейтін мәселелерге жолығуы мүмкін. Бірақ ол клиентке
психологиялық кеңес беруі керек.
5. Әртүрлі келеңсіздіктерден қашуы үшін психолог – кеңесші
өзінен білікті мамандармен тәжрибе алмасуы тиіс.
Психолог – кеңесшінің жұмысына қосымша жұмыс қолдары керек. Олар:
(секретар) хатшы референттермен көмекші лаборанттар.
Хатшы референттің жұмысы бірінші келген клиентті қабылдау, олардан
әлеуметтік мәліметтерді алу, кеңеске тіркеу, кеңестің өткізілу талаптарымен
хабардар ету. Сондай–ақ клиентпен үнемі хабарласып отыру. Егер хатшы
болмаса психолог – кеңесші әлгіндей ұсақ–түйек жұмыстарды атқаруға көп
уақыт жұмсайды.
Ал енді көмекші лаборанттың жұмысы қандай? Ол кеңес өткізетін орынды
дайындайды, оған қажетті құжаттарды реттейді. Егер лаборанттың шамасы
жетсе, оған психологиялық тест қабылдауға рұқсат етіледі және оның
қорытындысын дер уақытында шығарып, психолог – кеңесшіге қолғабысын
тигізеді.
Ендігі әңгімеміз психологиялық кеңеске қалай дайындалуы керек сол
туралы әңгімелеп көрейік. Кеңеске дайындалуда психолог – кеңесші жалпы
сұрақтар мен жеке сұрақтарды шешіп алуы керек. Жалпы сұрақ ол кеңесті қалай
өткізу керектігіне байланысты, ал жеке сұрақ клиентті қабылдауға қатысты.
Жалпы сұрақтарға байланысты кеңеске дайындықта мыналар ерекшеленеді:
1. Кеңес өткізетін ғимарат пен орнын таңдау. Оның ішіне клиентке ыңғайлы
жағы қарастырылады. Мүмкіндік болса жұмсақ орындықтар, айналмалы журнал
үстелі қойылады. Жұмсақ орындықтардың орнына жай орындықтар кеңес ұзаққа
созылмайтын уақытта қойылады. Сондай–ақ әлде бір тәртіпті, ыңғайды байқау
үшін де қажет болады. Ал жұмсақ орындықтар кеңес ұзақ уақытқа созылатын
болса және клиентке жақсы жағдай жасау көзделген уақытта қойылады. Мұнан
басқа бөлмеде аудио және видео техникалар тұрса артық болмайды. Олар бір
нәрсені тыңдамақ болғанда немесе бір көріністі тамашаламақ болғанда
қажетті көмекші құралдар.
2. Қағаздар, көбейткіш құралдар, компьютер, қағаз көшіргіш аппараттар,
сонымен бірге клиентпен алынған тест нәтижесін есептеу үшін есептегіш
құралдар.
3. Керек құжаттарды сақтайтын орындар, тіркеу кітапшалары, клиенттердің
картотекасы, құпия құжаттарды сақтайтын сейф болуы міндетті. Тіркеу
кітабына (қосымша №2 кестеде) клиент туралы мәліметтер және өткізілген
кеңес туралы мәліметтер жазылады. Ал картотекаға (қосымша №3 кестеде) әр
клиент туралы жеке мәліметтер және кеңестен кейінгі нәтиже жазылады. Бұл
мәліметтер барынша дәл және анық болуы қажет. Өйткені олар клиенттің
проблемасын шешу үшін керек мәліметтер. [10]
Психолог – кеңесшінің ие болуы керек қасиеттерін қосымша былайша
баяндауға болады:
- Клиенттің жан–дүниесін түсіне білу. Клиентпен бірге қуанып,
бірге қайғыра білу, өзін оның орнына қойып, проблеманы өз қолымен шешуге
тырысу.
- Ашық болу. Клиенттің жан–дүниесіне бойлай отырып, ойындағысын
өзінің қандай күйде отырғанын ашық айту. Клиенттің өзімен де ашық болуын
талап ету.
- Қимыл қозғалыс, беттегі өзгерістер арқылы өзіңіздің клиентті
түсінетініңізді аңғарту.
- Клиентке соншалықты ақкөңілдік таныту, оның проблемасын шешуге
жеке қызығушылығыңызды білдіру.
- Клиент тарапынан болған тәртіпсіздіктерді байқаса да психолог –
кеңесші тәртіп сақтауы тиіс.
- Клиентке өз кеңесін тықпаламау.
- Клиентке сенім арту, оның мүмкіндіктерін шектемеу.
- Клиентті сол уақыттағы абыржушылықтан құтқаруға емес, оның
проблемасынан құтқаруға тырысу.
- Клиентпен екі арадағы психологиялық арақашықтықты сақтау.
- Клиенттің өз өзін өзгертуге сенімділік пен шешім қабылдағыштық
қасиет сіңіру.
Жоғарыда айтылғандардың барлығы психолог – кеңесшінің қарым
қатынасына, ішкі және сыртқы тәртібіне байланысты. Сонымен қатар
психологиялық кеңес өткізу орнына байланысты талаптар бар. Олар мыналар:
1. Кеңес өткізетін жер оңаша, ешкім кедергі келтірмейтіндей болуы керек.
Артық дыбыс, қозғалыс болмағаны жақсы.
2. Ыңғайлысы кеңесші мен клиент қатар немесе бір–біріне қарама қарсы
60 – 70 см – ден 100 – 110 см қашықтықта отырғаны жөн. Ол екі ортада жазу
үстелінен басқа ештеңе болмауы тиіс.
Кеңес өткізу үшін арнайы психологиялық анықтамалар мен әдебиеттер
болуы керек.Кез келген қажет болған жағдайда психолог кеңесші осы
әдебиеттерге сүйенеді.Сонымен қатар клиенттің психологиялық білім аясын
кеңейту үшін де ұсынуға болады .
Жалпы психологиялық кеңес өткізетін жер клиентке ыңғайсыздық
тудырмауы керек.Былай қарағанда офиске де, пәтерге де ұқсайтын қарапайым
бөлме болғаны дұрыс .
Кеңес психолог- кеңесшінің клиентті күтіп алуынан басталады немесе
психологтың көмекшісіне клиентті есік алдынан орнынна тұрып күтіп алу
тапсырылады . Күтіп алушы клиентпен бірінші болып танысу керек . Қажет
болған жағдайда клиентті кабинетке дейін апарып салғаны дұрыс. Психолог
клиенттің проблемасы туралы әңгіме қозғамас бұрын біраз үнсіз отырып ,
клиенттің ойын жинақтауына мұрша бергені дұрыс .
Кеңесті таныстықтан және психологқа қажетті мәліметтерді сұраудан
бастайды .Қажет болса кеңесші клиентке өзі туралы сөз қозғауға болады .
Танысу кезеңі біткеннен кейін клиентті абыржытып жүрген проблемалар
туралы сөз қозғауға болады.Әр кезеңде психолог өзіне керекті сұрақтарға
жауап алғаны болмаса , клиенттің сөзін бөлмегені дұрыс.Қайта қайта
қойылған сұрақ клиентті мезі етіп , жынына тиюі мүмкін.Әңгіме үстінде
псхологү кеңесшінің клиентке қарсы уәз айтуына болмайды .
Психолог кеңесші клиенттің әңгімесін тыңдап ғана қоймай ай -күндерді
, аты - жөндерді , фактілерді есте сақтап отыруы керек.Олар психологтың
дұрыс шешім шығаруы үшін қажет.Егер кеңесші өзінің есте сақтау қабілетіне
сенімсіз болса , клиенттің рұқсатымен кейбір нәрселерді жазып алып
отыруға болады .
Әңгіме соңында клиенттің ақтарған сырынан проблеманың неден
туындағаны , оны қалай шешу керектігі анықтала түседі.Психолог шешімін
айтпас бұрын оның өз ойын жинақтау үшін , клиенттің тыңдауға дайын болу
үшін аз ғана үзіліс болуы керек.Одан әрі қарай кеңесші айтады да , клиент
тыңдауға көшеді .Осы кезде клиентте өзін қызықтыратын сұрақтар қойуына
болады. [11]
Кей кезде шешім шығарып , клиенттің проблемасын шешуге көмектесу үшін
тек қана клиенттің әңгімесі жеткіліксіз. Дұрыс шешім үшін қосымша
ақпараттар керек болатын жағдайларда туады.Бұл жөнінде психолог кеңесшіге
ескертуі тиіс немесе рұқсат сұрауы керек .Кей уақытта қосымша
психологиялық тест жүргізу керек болады.Мұндай жағдайда клиентке оның
қажеттілігі жөнінде айтуы тиіс және оны өткізетін орын , қанша уақыт
жұмсалатын айтып түсіндіру керек. Егер клиент оған келісім ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Нормативтік
сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .3
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
Белгілер мен
қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...5
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6-9
1. Жеткіншектердің қарым-қатынасын жетілдіруде психологиялық
қызметті ұйымдастырудың негізгі мәселелері.
1.1 Жеткіншек шақтың психологиялық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... .10-17
1.2 Мектептегі психологиялық қызметтің қазіргі жағдайы мен даму тарихы.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18-23
1.3 Педагог-психологтың білім беру жүйесінде алатын орны.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24-28
2. Жеткіншектердің қарым-қатынасын жетілдірудегі педагог-психологтың кеңес
беру жұмысының іске асу жолдары
2.1 Мектеп психологі қызметіндегі психологиялық кеңес берудің
маңыздылығы.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .29-34
2.2 Психологиялық кеңес берудің кезеңдері мен түрлері.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35-56
2.3 Психолог қызметіндегі психологиялық кеңес беруді іске асыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57-80
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 81- 82
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
83-84
Қосымшалар
Нормативтік сілтемелер
Бұл дипломдық жұмыста келесі стандарттарға, тұжырымдамаларға,
бағдарламаларға сілтеме жасалған:
[1] Қазақстан Республикасының білім беру заңы. 27 шілде, 2007 ж.
[2] Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасы. Алматы -2005.
[3] Қазақстан Республикасы президентінің жарлығы. Қазақстан Республикасында
білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған
мемлекеттік бағдарламасын бекіту туралы. 1 ақпан, 2010 жыл.
Анықтамалар
Білім беру жүйесіндегі психологиялық қызмет дегеніміз – елдің білім
жүйесінің компоненттерінің бірі.
Тәрбие - қоғам талаптарына сай жеке адамиың дүниеге ғылыми
материалистік козқарасын, мінез-құлықтық, эстетикалық және т.б.қасиеттерді
қалыптастыруды, қоғамның белсенді мүшесін етіп даярлауды көздейтін арнайы
мақсат қойып ұйымдастырылған педагогикалық процесс.
Дау-дамай - (латын тілінен аударғанда conflictus-қақтығыс) - қарама-
қарсы көзқарастардың, қызығушылықтардың, тілектердің қақтығысы;асқыну
қаупі бар келіспеушіліктердің, дау, ұрыс;
Әлеуметтік ересектіктің дамуы дегеніміз - баланың, ересектер қоғамында
оның толық та тең праволы мүшесі болып өмір сүруге деген даярлығының
қалыптасуы.
Кикілжің дегеніміз - екі немесе одан да көп жақтардың қарама-қарсы
пікірлерінің бағыттарының, мүдделерінің қайшы келіп қалуы.
Белгілер мен қысқартулар
ҚР – Қазақстан Республикасы
ҚР БМЖБМС – Қазақстан Республикасы білім берудің міндетті жалпы білім
мемлекеттік стандарты
НЛБ - Нейролингвистикалық бағдарлама
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Ертеңгі күннің бүгінгі күннен асып
түсуіне ықпал етіп, адамзат қоғамын алға қарай жетелеуші құдіретті күш тек
білімге ғана тіреледі. Білім беруге заман талабы тұрғысынан жеке тұлғаны
дамытудағы қоғамның рухани және адамгершілік құндылықтарын қалыптастыруда
білім беру саласы – баса назар аударарлық мәселе.
Білім беру Қазақстан – 2030 ұзақ мерзімді Стратегиясының маңызды
басымдықтарының бірі болып танылды. Қазақстандағы білім беру реформаларының
жалпы мақсаты білім беру жүйесін жаңа әлеуметтік-экономикалық ортаға
бейімдеу болып табылады. Қазақстан Президенті республиканы әлемдегі
бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына енгізу туралы міндет қойған болатын.
Білім беру жүйесін жетілдіру осы мақсатқа қол жеткізуде маңызды рөл
атқарады.
Білім беру қызметі – білім беру субъектілерінің мақсатты, педагогтық
негізделген, дәйекті өзара іс-қимылы барысында жеке адамды оқыту, дамыту
және тәрбиелеу міндеттері шешілетін процесс.[1]
Қазіргі кезде психология ғылымында қарым-қатынастың дамуы – күрделі,
көпқырлы және көпдеңгейлі процесс, бұл психикалық процестер мен адам
даралығын зерттеуде қолданылатын нағыз қажет тәсілмен бірдей. Бұл мәселені
өңдеу тек қана арнайы психология пәндеріне ғана емес, жалпы психология
теориясының дамуындағы маңызды кезең болып саналады. Психикалық процестерге
қатысты барлық кешенді түрдегі мәселелерді зерттеу қазіргі кезде сапалы,
жаңа түрдегі субъект-субъект ретіндегі қарым-қатынаспен яғни, адамдардың
бірлескен іс-әрекет жағдайында өтілуі керек.
Қазақстандық психолог Х.Т.Шерьязданованың еңбегінде қарым-қатынас
баланың қалыпты психикалық дамуының маңызды факторы және ажырамайтын
факторы ретінде қаралады.
Қазақтың көрнекті ғалымы, профессор Қ.Б.Жарықбаев былай деген: Адамның
психологиялық ерекшеліктері, оның өмір сүретін ортасына қоғамдық тікелей
әсер етуінен қалыптасып отырады. Жеке адам қоғамнан тыс өмір сүре алмайды.
Өйткені оның психикасы тек айналасындағылармен қарым-қатынас жасау
процесінде ғана қалыптасады, қоғамдық тәрбие арқылы адам белгілі мазмұнға
ие болады. Сондықтан адамның жеке басының психологиясын ұғынуда оның
бағытын көрсететін компоненттермен қатар әлеуметтік орта, білімі, нақтылы
кәсібі және т.б. танымдық ерекшеліктерін де толық меңгеруімізді талап
етеді. [2]
Мектеп психологі жұмысының табысты болуы, оның теория мен практиканы
шебер ұштастыра біліп, оқушы мен ұстаздың арасындағы, оқушылардың өзара
қарым-қатынасы, оқушы мен ата-ананың т.б. байланыстарды тиімді түрде жолға
қойып, дұрыс сараптама жасап, мектептегі оқу-тәрбие жұмысының ырғағына оң
ықпал етуімен, көптеген жағдайлар байланысты бола түсуде.
Психологиялық қызмет көрсетуге қажеттілік әлеуметтік ортада өмір сүруге
қиналып жүрген адамдарға сүйеніш болу жолдарын іздеуден басталған. Қазіргі
кезде жетім және тастанды балалар аз емес. Білім беру жүйесіндегі
психологиялық қызмет алғашкы кезде балалар үйінде және мектеп интернаттарда
тәрбиеленетін балаларға психологиялық көмек көрсетуден басталған. Өйткені
өкімет үйлерінде тәрбиеленушілер ата-ананың мейіріміне бөлене алмай,
жетімсіреу жағдайынан шығаруға көмек көрсететін адам бұл мекемелерде өте
қажет екені анық.
Қазіргі ғылыми мәселелерді шешу ахуалы: Тәрбие орындарында
психологиялық қызметтің мақсаты мен мазмұнын зерттеген психологтар
А.Г.Асмолов, А.А.Бодалев, Ф.Е.Василюк, Б.А.Вяткин, В.В.Давыдов,
И.В.Дубровина, Ю.М.Забродин, В.А.Иванников, Ю.С.Сэрд. У.В.Ульенкова т.б.
анықтады.
Көптеген психологиялық зерттеулер нәтижесінде бала өмірінде
жеткіншектік кезең қиын әрі өте маңызды деп анықталады. Жеткіншек жас
кезеңінің ерекшеліктерін зерттеушілер: Р.Баярд, Т.В.Драгунова, А.Е.Личко,
М.Кле, Л.С.Выготский, П.М.Якобсон, А.В.Запорожец т.б. ғалымдар осы жас
кезеңінде балаларға ерекше көңіл бөлу керек екендігін атап кеткен.
Психологтың кеңес беру мазмұны әлі толық анықталмаған. И.В.Дубровинана
мен Л.И.Прихожан жасаған Положение о школьной психологической службе
деген еңбектерінде жалпы білім беретін мектепте психикасы және әлеуметтік
жағдайы нормадағы балалармен жүргізетін псхологиялық кеңес беру жолдарын
көрсеткен.
Психологиялық кеңес беру психологиялық практикадағы ерекше тақырып. Ол
маман психологтың адамдарға психологиялық көмек беруімен байланысты, яғни
олар қажет жағдайда ақыл кеңес немесе ұсыныс береді. Бұндай кеңестер
психологтар тарапынан алдын ала зерттеген тақырып бойынша әңгіме өткізу
немесе туындаған проблемаларды бұрынғы тәжірибелер арқылы шешу арқылы
жүзеге асады. Мұндай әңгімелесулер әдетте арнайы белгіленген орында
келісілген уақытта өткізіледі. Әңгіме уақытында кедергі болатын жағдайларға
жол берілмеуі керек.
Психологиялық кеңес бұл психологтың адам табиғатын көп жылдар бойы
зерттеу нәтижесінде жасаған қорытындысы, яғни, әр бір дені сау адам өз
басындағы туындаған проблеманы шешуге шамасы жетеді, тек оған дер кезінде
дұрыс бағыт бағдар көрсету керек. Міне психолог кеңесшінің ең басты
мақсаты осы. [3]
Кеңес кезінде психолог арнайы әдіс тәсілдер қолданады. Бұл тәсілдер
барынша қысқа мерзімде (кеңес өткізе отырып) клиенттің проблемасын шешуді
көздеуі керек. Сондай-ақ, психологтың шешімі клиентке әрі түсінікті әрі
ыңғайлы болғаны дұрыс.
Психологтың кеңес әңгімесі клиентпен бір екі рет өткізумен шектеліп
қалмайды. Көп жағдайда ұзақ мерзімді кеңес беру әдісі қолданылып, үш немесе
оданда көп кездесу ұйымдастырады.Мұндай кездесу ұйымдастырудың қажеттілігі
төмендігі жағдайларға байланысты.
Клиенттің басына түсіп отырған проблемасы қиын болған жағдайда, оны бір
екі кездесуде түбегейлі шешу мүмкін емес.
Берілген кеңес клиенттің проблемасын түбегейлі шеше алмай, кеңесшінің
қосымша көмегі қажет болады.
Психолог кеңесші өз клиентінің мінезіне жеке тұлғасына қарап оның
берілген кеңестерімен проблемасын өз бетінше шешетініне күмән қарайтын
жағдайлар болады. Мұндай жағдайлар өз өзіне сенбейтін, өз сезіміне берік
емес адамдарда жиі кездеседі.
Көп жағдайда психологқа орта деңгейдегі физикалық психологиялық
тәуекелге баратын адамдар көмек сұрай келеді.Өмірдің әр түрлі кезеңінде өте
сезімтал адамдар психикалық, физикалық ауруларға шалдығады. Ал кейбір
адамдар бұндай жағдайда өзін өзі жақсы сезінбейді немесе шаршайды, яғни
олар психологиялық ауруға шалдықпайды.
Психология ғылымы адамдардың практикалық іс-әрекетіне түрлі жолдармен
әсер ететіндігін негізге ала отырып жұмыс жасау керектігі белгілі. Мектеп
психологінің басты жұмыс бағыты – психологиялық кеңес бере білу, оны
барынша тиімді де сауатты ұйымдастыра білу, осы арқылы ұжымның арасында
сенім мен құрметке ие болу – дейтін болсақ, аталған деңгейге жету үшін
атқарылатын жұмыстар да ұшан-теңіз болмақ. Осы тұрғыда аталған мәселені
шешудің жолын қарастыру мақсатында алынып отырған тақырып барынша өзекті
деп білеміз.
Аталған тақырыпты Батыстың психолог ғалымдары өткен ғасырлардан
бастап қарастыра бастаған. Атап айтқанда психоанализдің негізін салушы
З.Фрейд, аналитикалық психологияның негізін салған К.Г.Юнг, индивидуалды
психология ілімінің авторы Адлер, рационалды – эмотивті терапия жолын
негіздеуші А.Лазарус және тағы басқа Батыстың психолог ғалымдарына қоса,
ресейлік-кеңестік психолог ғалымдар Ю.Е. Алешина, Г.С Абрамова,
Р.С.Немов қатарлы психолог-ғалымдар аталған тақырып бойынша біршама
еңбектер қалдырған. Біз жұмысты жазу барысында аталған авторлармен қатар
В.В.Овчарова, И.В.Дубровина, Н.Ф.Талызина қатарлы авторлардың біз
қарастырған мәселелер төңірегіндегі теориялық талдауларын негізге
алғандығымыз белгілі.
Мектеп психологиялық қызметі арқылы жеткіншектердің қарым-қатынасын
жетілдіру жолдарының бірі психологиялық кеңес беру болғандықтан осы
мәселені жан-жақты зерттеу үшін дипломдық зерттеу тақырыбын:
Жеткіншектердің қарым-қатынасын жетілдірудегі педагог-психологтың кеңес
беру жұмысының ерекшеліктері деп анықтадым.
Зерттеудің мақсаты: Психолог қызметіндегі жеткіншектердің қарым-
қатынасын жетілдіруде психологиялық кеңес берудің мәнін ашып, түрлерін
көрсетіп, кеңес берудің өткізу кезеңдері мен ерекшеліктерін көрсету.
Зерттеу міндеттері:
- жеткіншектердің психологиялық ерекшеліктері, білім беру жүйесіндегі
психологиялық қызметті ұйымдастыру және психологиялық кеңес беру бойынша
ғылыми-әдістемелік еңбектерді талдау;
- мектеп психологі қызметінде психологиялық кеңес беруді ұйымдастыру және
алатын орнын көрсету;
- жеткіншектердің қарым-қатынасын жетілдіруде психологиялық кеңес берудің
кезеңдері мен түрлерінайқындау;
- психолог қызметіндегі психологиялық кеңес беруді қолдану жолдарын
көрсету.
Зерттеу объектісі: Психологиялық кеңес беру үрдісі.
Зерттеу пәні: Психолог қызметіндегі психологиялық кеңес беру жолдары.
Ғылыми болжамы: Егер де, жеткіншектер арасындағы қарым- қатынасты
анықтап, жүйелі түрде психолог тарапынан психологиялық кеңес берулер
ұйымдастырылып, өткізілсе,онда оқушылар арасындағы қарым-қатынастары жақсы
болып,білім сапасыда көтерілер еді.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері: Тұлғаның іс-әрекетте
қалыптасуы туралы философиялық, психологиялық, педагогикалық
тұжырымдамалар, психология, әлеуметтік психология, қарым-қатынас
психологиясы, білім саласындағы мемлекеттік құжаттар.
Зерттеудің ғылыми жаналығы мен практикалық мәнділігі:
- Жеткіншектердің психологиялық ерекшеліктері, мектептегі психологиялық
қызметтің қазіргі жағдайы мен даму тарихы теориялық негізделді.
- Психологиялық кеңес берудің түрлері мен кезеңдері айқындалды.
- Психологиялық кеңес берудің жеткіншек арасындағы қарым-қатынасын
жетілдірудегі маңыздылығы көрсетілді.
- Психолог қызметіндегі психологиялық кеңес берудің іске асу жолдары
белгіленді.
- Зерттеу жұмысымызда берілген ақпараттар мен мәліметтерді психолог өз
жұмысында қолдануға болады.
Зерттеу әдістері: Ғылыми әдебиеттерді талдау, байқау, бақылау,
диагностикалық зерттеу, жаттығулар, тест, сауалнамалар, тренинг.
Зерттеу базасы: Астана қаласы, № 4 кәсіптік лицей, 9-сынып.
Зерттеудің құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, қосымшалардан және әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Жеткіншектердің қарым-қатынасын жетілдіруде психологиялық қызметті
ұйымдастырудың негізгі мәселелері
1.1 Жеткіншек шақтың психологиялық ерекшеліктері
Жеткіншек шақ – адамның бала кезінен бозбалалық жасына дейінгі өмірінің
кезеңі, яғни 11-12-ден 14-15-ке дейінгі жас аралығын қамтиды. Бұл периодта
жеткіншек өзінің дамуында үлкен қадам жасайды: онда бұрын қалыптасқан
психологиялық құрылымдардың қайта құрылуы ғана жүріп қоймай, сонымен бірге
жаңа білімдер мен саналы көзқарастар қалыптасып, өзіменен де, өзгелермен де
қақтығысқа түсе отырып тұлғалық сезіміне ие болады.
Байсалды кіші мектеп жасынан кейін жеткіншек кезеңі қарқынды да күрделі
болып көрінеді. С. Холл оны дауылды және қысымды кезеңі деп текке
атамаған. Бұл кезең шынында да өте жылдам қарқынмен жүреді, әсіресе
көптеген өзгерістер тұлғасының қалыптасу аймағында көрінеді. Жеткіншектің
басты ерекшелігі оның тұлғасының тұрақсыздығы болып табылады. Өсіп келе
жатқан баланың мінез-құлқы мен мінезіндегі қайшылықтарды анықтай келе
қарама-қайшы қырлар, талпыныстар, тенденциялар бір уақытта көрініп, бір-
бірімен талан-тартыста болады. Анна Фрейд жеткіншектік шақты былай
суреттеген: Жеткіншектер ерекше өзімшіл, өзін қызығуға тұрарлықтай, үлгі
тұтуға болатын жалғыз ғана пенде ретінде көрінеді, сонымен қатар өмірінің
басқа кезеңдерінде қазіргідей адалдылық пен өзін-өзі құрбандық етуге бара
алмайды. [4]
Жеткіншекке тән көптеген тұлғалық ерекшеліктердің ішінен онда
қалыптасып келе жатқан ересектік сезімі мен Мен концепциясын ерекше бөліп
көрсетеміз.
Бала есейіп келе жатыр дегенде оның ересек адамдар қоғамында өмір
сүруге дайындығы болып жатыр және де сол өмірдің тең құқылы мүшесі дегенді
білдіреді. Әрине, жеткіншекке физикалық та, әлеуметтік те, психологиялық та
жағынан ересек адам болуға әлі де алыс. Ол объективті түрде ересектер
өміріне араласа алмайды, бірақта ересектермен бірге теңқұқылы болуға
талпынады. Жаңа позициялары әр түрлі сфераларда көрінеді, көбінде сырт
келбеттері өзін-өзі ұстауларында.
Ересектерге ұқсағысы келуі тек оған сай киіну мен өзін ұстанумен
шектелмейді. Демалу, қыдыру, романтикалық қатынастар жағынан да ұқсауға
тырысады. Кездесулерді, хат жазуды, би кешіне барудың өзінде ересектерге
сай істейді.
Бірақта балаға жаңа қатынастар жөнінде сабақ алу және әр түрлі рөлдерде
ойнай білуге үйрету пайдалы болып келеді. Шынымен де жеткіншек тұлғасының
қалыптасуына әсер ететін құндылықтар да бар. Бала ғылымның немесе өмірдің
қандай да бір аймағымен айналысуға қызығушылық танытса және өзін-өзі
жетілдірумен терең айналыса бастағанда ересек адамның интеллектуалды
әрекеттеріне ұқсап келеді. Немесе жанұясына қамқорлық көрсету, күрделі
немесе күнделікті мәселелерді шешуге көмектесу, жанұя мүшелеріне, мысалы:
кіші інісіне, апасына, анасына көмектесу сияқтылар. Бірақта жеткіншектердің
кейбіреулері ғана моральда сана сезімінің жоғарғы деңгейіне жете алады және
де тағыда азғантайлары өзгелер үшін жауапкершілікті өзіне алуға қабілетті.
Біздің уақытта әлеуметтік инфантильділік әлдеқайда кең таралған.
Сыртқы, объективті ересектік көріністермен қатар ересектік сезімі де
туады – жеткіншектің өзіне ересек адам сияқты қарауы, өзіне қандай да бір
мөлшерде ересек адаммын деп елестеуі, сезінуі. Бұл ересек болып келгісі
келудің кіші жеткіншек жасының орталық жаңа қалыптасуы деп аталады.
Жеткіншектік жас – ол баланың жанұясымен қатынасын жаңа көзқарас
бойынша бағалау кезеңі. Өзін тұлға ретінде көргісі келген онда күнделікті
өмірде оған әсерін тигізіп отыратындардан, соның ішінде бірінші кезекте
туған жанұясына қатысты алыстау қажеттілігі туындайды. Жанұясына қатысты
алыстау сырт көзге негативизммен көрінеді, яғни кез келген ұсыныстарға,
кеңестерге, сезімдерді білдіруге қарсы шығу. Негативизм – алыстау
механизмінің алғашқы формасы, сонымен қатар жеткіншектің өзінің қайталанбас
Менің белсенді түрде іздестіруінің басқы қадамы болып табылады. [5]
Балалық шағында бала отбасының ажырамас бір бөлшегі болып келеді. Бала
кезінде жанұялық Біз оған тиесілі болған алғашқы топ ретінде қабылданады.
Ата-анасын, туған-туыстарын, оған тиесілі дүниені, жанұялық дәстүрлер мен
өзара қарым-қатынас стильдерін бала тұрмыс-тіршіліктің өзгермес бір бөлігі
ретінде қабылдайды. Бірақта, жеткіншек өмірлік тәжірибесін жинай келе
өзінің туған жанұясынан мүлдем бөлек басқада жанұя түрлері болатындығын
аңғарады. Сонымен қатар онда өз жанұясына қатысты екендігін көрсететін
тегінен құтылу сияқты қажеттілік туындайды. Ол өзінің Менің жанұялық
Бізбен ажыратып өзіндік тұлғалық сезіміне ие болғысы келеді. Сондықтан
жеткіншек өз жанұясының дәстүрлері мен құндылықтарына сын көзбен қарай
бастайды. Ал жанұясының өзі болса оған қатысты бұрынғыдай көзқараста
болады.
Бірақта жеткіншектік жасында баланың өмірлік жағдайы қаншалықты өзгеріп
кетсе де, оның жанұяға деген тартылысы мен қажеттілігі маңызды болып қала
бермек.
Жоғарыда атап өткендей, жеткіншектік шақ – баланың жыныстық пісіп
жетілуі мен психологиялық есеюінің күрделі кезеңі. Өзіндік санасында
маңызды өзгерушіліктер көрінеді: ересектік сезімдері пайда болады, яғни,
өзін ересек адаммын деп сезінуі көрінеді. Әліде ересек болмасам да, тым
болмағанда ересек адам сияқты көрінсем екен деген құштарлық сезімі туады.
Өзінің жаңа құқықтарын табанды түрде келтіре отырып, жеткіншек өз өмірінің
көптеген сферасын ата-ана бақылауынан шеттетіп, олармен қақтығысқа түседі.
Эмансипацияға деген талпынысынан басқа жеткіншекке құрдастарымен қарым-
қатынасқа түсу деген күшті қажеттілік тән. Яғни жеткіншектік жас – ол
жеткіншектің өзінің құрбы-құрдастарымен қатынасын бағалай түсетін кезеңі.
Л.С.Выготскийдің пікірі бойынша: Жеткіншек тұлғасының құрылымында
тұрақты, нақты, өзгермес ештеңе жоқ. Тұлғалық тұрақсыздығы қарама-қайшы
ойлар мен әрекеттер тудыртып, жеткіншектер жан-жақты болып, құрдастарынан
қалыспай топ ішінде ерекшеленіп көрінгісі келмейді, басқалардан адалдықты
талап етіп достарын жиі ауыстырады.[6]
Жеткіншектік жаста құрбы-құрдастары арасындағы жетістіктер әлдеқайда
жоғары бағаланады. Олардың араларында даму деңгейі мен тәрбиесіне
байланысты өзіндік ар-намыс кодексі қалыптасады. Әрине, жалпы алғанда бұл
ережелер мен талаптар ересектер қатынастарының бір үлгісі ретінде алынған.
Бірақта, мұнда тепе-теңдік қарым-қатынастың маңызды бір бөлігі болып
келгендіктен, ережелер мен талаптардың әрбір бөлігіне әрқайсысының қалай
қарайтындығы және орындалатындығы бақыланып отырады. Жеткіншектік шақта ең
қорқыныштысы жалғыздық пен құрбы-құрдастары арасында қажетсіз болып қалу.
Жеткіншекте толымсыздық сезімі туындап, мазасыз болады.
Жеткіншектік жаста ересек адам болып көрінгісі келу сияқты мінез-
құлықтар өзара әрекеттесудің кейбір ересектік түрлерін игеруге
итермелейді. Әрине, оған жынысының қарқынды түрде дамуы мен өздерін
үлкендермен салыстырулары әсерлерін тигізбей қоймайды.
Жоғарыда аталып кеткен факторлар ұл балалар мен қыз балалардың өзара
қарым-қатынастарының өзгеруіне әсерін тигізеді: яғни олар бір-бірлеріне
қарама-қарсы жыныс өкілі ретінде қызығушылық таныта бастайды. Осыған орай
олар үшін сырт келбетінің қаншалықты тартымды екендері маңызды бола түседі.
Жоғары сыныптағы жеткіншектерде екі жыныстың арасындағы қарым-қатынас
әлдеқайда ашық болады. Өзге адамның алдында ашыла білу сияқты қасиет өзге
адамның уайымдары мен әрекеттерін ажыратып, оны түсінгісі келу сияқты
сезімдердің оянуынан, өзара симпатияның болуынан туындайды.
Жеткіншек нақ осы шақта өмір сүрсе де, ол үшін өткен өмірі мен болашағы
маңызды болып келеді. Оның сана-сезімінің әлемі өзі жайлы, болашағы жайлы
аяқталмаған теорияларға толы. Ол болашаққа жарқын көзқараспен қарай
бастайды. Ол есейе келе ересек адам позициясын ала бастайды. Оның өзіне
жеке қатысты ойлар менен армандар маңызды болып келеді: мамандық таңдау,
болашақта үйлену жайлы ойлар, тағы да басқалары ол үшін маңызды болып, ол
оны жүзеге асыруға талпынады.
Жеткіншек жанұядағы тәрбиеленушілерге еліктеп, ата-анасының жылдар бойы
жинақталған тәжірибелерін бойына сіңіру арқылы қалыптасады. Әр жанұядағы
бала саналы түрде өзіне деген психологиялық әсерлерін қоршаған ортамен
байланыста және өзімен жасты балалармен қарым-қатынас барысында игереді.
Сондықтан жеткіншек үшін жанұя әлеуметтік институт ретінде тәрбиенің
алғашқы көзі болып табылады.[3]
Жеткіншектік кезең қиын әрі сыналатын кезең деп саналады. Бұлай
бағалау, біріншіден, осы уақытта болатын көптеген сапалық өзгерістерге
байланысты; бұл өзгерістер кейде баланың бұрынғы ерекшеліктерін, мүдделері
мен қарым-қатынастарын түбірінен өзігертетін сипатта болады; мұның өзі
біршама қысқа мерзімде болуы мүмкін, көбінесе күтпеген жерден болады да,
даму процесі секірмелі, қауырт сипат алады. Екіншіден, болып жатқан
өзгерістер екінің бірінде, бір жағынан, жеткіншектің өзінде әр түрлі елеулі
субъективтік қиыншылықтардың болуымен қабаттасады, ал екінші жағынан, оны
тәрбиелеудегі қиыншылықтармен ұштасады: жеткіншек ересектердің ықпалына
көне коймайды, онда тіл алмаудың, қарсылық пен наразылықтың әр түрлі
формлары шығады (қиқарлық, дөрекілік, қарсылық, тентектік, бүкпелік,
тұйықтық).
Жеткіншектік кезеңдегі дамудың сыналу көріністерінің пайда болуында
биологиялық және әлеуметтік жайлардың ролі туралы теориялық талас жарты
ғасырдан астам уақыттан бері болып келді. Бұл проблеманың аса маңызды
педагогикалық мәні бар.
Әлеуметтік ересектіктің дамуы дегеніміз - баланың, ересектер қоғамында
оның толық та тең праволы мүшесі болып өмір сүруге деген даярлығының
қалыптасуы. Бұл процесс объективтік қана емес, субъективтік даярлықтың да
дамуын көздейді, ол іс-әрекетке, ересектердің мінез-құлқына деген
көзқарастарға қойылатын қоғамдық талаптарды меңгеру үшін қажет,
өйткені әлеуметтік ересектіктің өзі осы талаптарды игеру процесінде дамиды.
Жеткіншектік шақтың басында балалар сырт пішіні жағынан да, мінез-кұлқы
жағынан да ересектерге ұқсамайды: олар әлі де көп ойнап, көп жүгіреді,
алысып-жұлысып, тентектіктер жасайды, өз дегендерін істеп, байыз таппайды,
қызу да шамданғыш, әр түрлі салада белсенді, көбінесе ұшқалақ, ынта
білдіріп, ден қоюы да, біреуді жақсы көруі, қарым-катынасы да
тұрақсыз, басқаның ықпалына оңай көнгіш болады.
Алайда балалығы қаз-қалпында болып көрінетін сырт көрініс алдамшы
болады да оның сыртында жананың қалыптасуының маңызды процестері жүріп
жатады: жеткіншектер көп жағынан әлі бала болып жүріп, елеусіз есейеді.
Ересектіктің қалыптасу процесі көзге бірден түспейді. Оның көріністері мен
нышандары әр сипатты және сан алуан.
Ересектіктің алғашқы өркендері оның дамыған формаларынан өте-мөте
айрықша болып, кейде жеткіншектің мінез-құлқында ересек адамға жағымсыз
жаңа сәттерде көрінуі мүмкін. Кіші жастары мектеп оқушысымен салыстырғанда
жеткіншекте жаңаның көп болуының нақ өзі оның балалықтан арыла бастағанын
көрсетеді. Бұл жаңаның өзі болашақка бағдарланған, ңақ осының өзі дамитын
болады және жеткіншекті тәрбиелегенде нақ осыған сүйену қажет.
Жеткіншектік кезендегі дамудың жаңа бағдарларын білмесе және олар
ескерілмесе, тәрбиелеудің пәрменділігі аз болып шығады, ал жеке адамнын,
қалыптасуы оның дамуының осы жауапты кезеңінде стихиялы түрде өтуі мүмкін.
Жеткіншектік шаққа аяқ басқан баланың жеке басының қалыптасуындағы
түбегейлі өзгерістер сана-сезімнің дамуындағы сапалық өзгеріспен
анықталады, осының арқасында бала мен ортаның арасындағы бұрынғы қатынас
бұзылады. Жеткіншектің жеке басындағы басты және өзіне тән жаңа құрылым
оның өзі туралы енді бала емеспін дейтін түсініктің пайда болуы болады, ол
өзін ересекпін деп сезіне бастайды, ересек болуға және өзіне жұрттың осылай
деп қарауына ұмтылады.
Ересектік сезімі деп аталған бұл ерекшеліктің өзіне тән белгісі
жеткіншек өзін балалар қатарынан шықтым деп санайды, бірақ төңірегіндегілер
менің ересек болғанымды таныса, деген қажетсіну бар болғанымен, онда
шынайы, толық ересектікті сезіну әлі болмайды.
Ересектік сезім дене дамуы мен жыныстық толысудағы ілгерілеушіліктерді
ұғынып, бағалаудың, нәтижесінде шығуы мүмкін; бұларды жеткіншек анық
сезінеді және оны өз ұғымында да объективті түрде неғұрлым ересек етіп
көрсетеді. Қазіргі бар акселерация балада осы жаңа өзін өзі түсіну мен өзін
өзі бағалаудың бұрынғы жылдарға қарағанда ерте пайда болуына жағдай
жасайды.
Ересектік сезімдерінің енді бір қайнары — әлеуметтік негіздер. Мұның
өзі ересектермен қарым-қатынаста бала объективтік тұрғыдан балалық жағдайда
болмай, еңбекке қатысып, елеулі міндеттері болғандай реттерде туындауы
мүмкін. Ересектердің сенімі және жастайынан дербестікке жету әлеуметтік
қана емес, субъективтік тұрғыдан да баланы тез есейтеді. Бұған ұқсас
мысалдар Ұлы Отан соғысы жылдарында көп болды.[7]
Ересектік сезімінің жыныстық толысудан көп бұрын пайда болуының
мүмкіндігі бар жолды Я. А. Некрасов бармақтай мұжық бейнесінде берген.
Мұның өзі бала ересек деп санайтын адам мен өзі арасындағы бір немесе
бірнеше өлшем бойынша баланың өзі ұқсаспыз (білім, іскерлік, күш, ептілік,
батылдық т. б. ұқсастығы) деп тапқан жағдайда да туындауы мүмкін; ұқсастық
жайлар неғұрлым көп болса, өзін ересек сезінуге негіз де соғұрлым көп
болады. Ересектік сезімі баланы өзіне тең ұстайтын неғұрлым ересек
жолдастарымен (баланың ұғымында) қарым-қатынаста да қалыптасады.
Жеткіншек өзін айналасындағылармен ғана емес, мұның алдында өзінің
қандай болғанымен де салыстырады, әрине, белгілі бір бейнелерді бағдарға
алып, өзіндегі прогресті өзгерістерді бөліп көрсетеді.
Ересектік сезімі сана-сезімнін, өзіне тән жаңа кұрылымы ретінде жеке
адамның өзекті ерекшелігі, оның құрылымдық ортасы болады, өйткені
ол жеткіншектің өзіне, жұртқа және дүниеге деген жаңа өмірлік позициясын
білдіреді, оның әлеуметтік белсенділігінің өзіне тән бағыты - мен мазмұның
жаңаша талпыныстарының, толғаныстары мен аффективтік ықпалдардын жүйесін
анықтайды.
Жеткіншектің өзіне тән әлеуметтік белсенділігі ересектер дүниесіндегі
және олардың қарым-қатынастарындары бар нормаларды, құндылықтар мен мінез-
құлық тәсілдерін меңгеру алғырлығы болып табылады. Мұның ұзаққа созылатын
салдары болады, өйткені ересектер мен балалар әр түрлі екі топты
көрсетеді және олардың міндеттері, праволары, артықшылықтары мен
шектелулері түрліше болады.
Балаларға арналған көптеген нормаларда, ережелерде, талаптарда,
шектеулерде, тіл алудың ерекше моралында олардың ересектер дүниесіндегі
дербессіздігі, тең правосыздығы мен тәуелді жағдайы бейнеленген.
Бала үшін дүниеде қол жетпес, тыйым салынған жайлар көп. Балалық
шағында бала қоғамның балаларға қоятын талаптары мен нормаларын меңгереді.
Бұл нормалар мен талаптар ересектер тобына өтер кезде сапалық тұрғыда
өзгереді. Жеткіншекте өзі туралы енді балалықтың шекарасынан өткен адаммын
деген түсініктің пайда болуы оның бір нормалар мен құндылықтардан
басқаларына — балалың нормалар мен құндылықтардан ересектік нормалар мен
құндылықтарға — қайта бағдаралуын айқындайды.
Жеткіншектің ересектерге теңелмектігі оларға сырттай ұқсауға, олардың
өмірі мен іс-әрекетінің кейбір жақтарына ортақтасуға, олардың қасиеттері
мен іскерліктеріне, праволары мен артықшылықтарына жетуге ұмтылуынан,
осының өзінде бұлардың ішінде алдымен балалармен салыстырғанда ересектердің
ерекшелігі мен артықшылықтары көзге анық көрінетіндеріне жетуге ұмтылуынан
көрінеді.
Қарым-қатынас мәселесі бұл әлеуметтік психологияның негізгі
проблемалары. Бірақ қарым-қатынас проблемасымен тек психологтар,
педагогтар, айналысып қана қоймайды, оны философтар, социологтар,
политологтар да жан-жақты зерттеуде.
Шығыс елдерінде қарым-қатынас шешендік өнер яғни, риторика бағытында
кеңінен қолданылды.
Психологиялық тұрғыда қарым-қатынас күрделі, жан-жақты болғандықтан, ол
үш аспектіде (коммуникативтік, интерактивтік, перцептивтік) қарастырылады.
Аталмыш үш аспектінің мазмұны адамдардың бір-бірін тануы, араласуы және
хабар беріп, хабаралмасуы. Олай болса, педагогикалық қарым-қатынастың
психологиялық жағын қарастырайық.
Педагогикалық қарым-қатынас барлық білім беру жүйелеріне қатысты
мекемелерде болатын қарым-қатынастың ерекше түрі. Білім берудің қай
сатысында болмасын мұғалім оқушымен, оқушы мұғаліммен, тікелей және кері
қарым-қатынаста болады. Өйткені оқыту менбілім беру үрдісінде мұғалім
үйретуші, бағыттаушы, басқарушы, тәрбиелеуші, т.б. рөлді атқарса, оқушы
білімді алушы, қабылдаушы, іс-әрекетке араласушы болып қарым-қатынасқа
түседі. Сондықтан да, педагогикалық қарым-қатынастың негізгі құралы – сөз.
Мектеп оқушыларымен жұмыс істейтін мұғалімдер вербальді (сөз) және
вербальді емес (ым не ишара) қарым-қатынастың түрін пайдаланады. Қарым-
қатынастың қай түрі болмасын, ол мұғалімнің шеберлігіне, тәжірибесіне
байланысты. Психологтар педагогикалық қарым-қатынастың нәтижесі мұғалімнің
баланы біліп тануына және әр баламен диалогқа түсуіне байланысты деген.
Әрине, қанша тәжірибелі мұғалім болса да, балалармен қарым-қатынас жасау,
әр баланы білу, оларды тану, әр баланы іс-әрекетке кірістіру, оларды
сөйлеттіру мұғалімдерге оңай жұмыс емес.
Тәжірибеге және өзіміз жүргізген психологиялық зерттеулерімізге
сүйенсек, жалпы оқушылармен қарым-қатынасқа түсіп жүрген мектеп мұғалімдері
екі топқа (балалармен қарым-қатынас жасауы оңай және балалармен қарым-
қатынас орнатуы қиын) бөлуге болады.
Бірінші топтағы мұғалімдер қай жастағы оқушылармен болмасын қарым-қатынасқа
оңай түседі. Оның себептері:
- өз сыныбындағы әр баланың психологиясын өте жақсы білуінде;
- баланың ішкі жан дүниесін оятатындай жылы сөздер айтуында;
- мұғалім этикасы мен психологиясының дұрыс қалыптасуында;
- мұғалім сөзінің тәртіптілігінде, жүйелілігінде, анықтығында,
нақтылығында;
- оқу-тәрбие үрдісінде мұғалімнің бірнеше қарым-қатынастың түрлерін
пайдалана білуінде.
Екінші топ мұғалімдерінің оқушылармен қарым-қатынасқа түсуі қиын. Оның
себептері бірінші топта көрсетілген себептерге қарама-қарсы. Дегенмен,
кейбір мұғалімдердің әр жастағы оқушылармен қарым-қатынасқа түсе алмауының
және оқушымен қарым-қатынастарының өте қиын болу себептері:
- авторитарлық стильді пайдалануында;
- балаларға салқындық танытуы;
- балаларды әлеуметтік жағынан бөлуі;
- балалардың іс-әрекетін, ойын, сөзін әділ бағаламауы;
- бала бойынан үнемі кемшіліктер іздеуі, оны жариялауы дер едік.
Әлеуметтік психология ғылымында Мұғалім-оқушы, Оқушы-мұғалім,
Балалардың өзара қарым-қатынасы және қарым-қатынас барысында болатын
қиындықтар біршама зерттелінген. Қарым-қатынас қиындықтары
эоционалдық, когнитивтік бағытта жиі кездеседі.
Оқушылармен дұрыс қарым-қатынас жасауда кедергі келтіретін аталмыш
қиындықтардың пайда болуының өзіндік себептері бар. Сондай негізгі
себептердің бірі.
1. Қазіргі балалардың көпшілігі акселераттар. Психикасы тез дамыған
балалар сұрақ қойғыш, тез қозғалғыш, бәрін білгісі келіп қарым-
қатынасқа тез түсіп отырады. Бұндай топтың балаларын кейбір мұғалімдер
тежейтіні жасырын емес. Мысалы, Тыныш отыр, Немене бәрін білесін
бе?, Сен қашаннан бері білетін болдың?, Әуелі өзіңді түзетіп ал,
сосын айтарсың, т.б. педагогикаға жатпайтын сөздер айтылады.
2. Оқу үрдісінде кейбір мұғалімдер тек өздері сөйлеуді ұнататындығы
жасырын емес. Өйткені, уақытты пайдаланам деп тек мұғалім өзі сөйлеп,
баланың айтатын сөзіне кедергі келтіріп оның ойымен, пікірімен
санаспайды. Яғни, оқу үрдісінде кейде диалогтың жоқ екені де жасырын
емес.
3. Оқушылардың іс-әрекеттерін әділ бағаламау жиі кездесетін құбылыс.
Осының негізінде қарым-қатынас барысында мұғалім мен оқушы арасында
дау-жанжал болып жатады.
Қарым-қатынас барысында кездесетін осы және өзге де қиындықтарды жоюдың
бірден-бір жолы:
- әр жастағы оқушылардың өзіне тән психикалық ерекшеліктерін ескере отырып,
қарым-өатынас орнату;
- мұғалім өзінің жағымсыз көңіл-күйінің болмауын қадағалау;
- қарым-қатынаста педагогикаға жат сөздер айтпау;
- бұйрық емес, өтініш деңгейінде қарым-қатынас жасау;
- қарым-қатынаста дау-жанжалға жол бермеу;
- сұхбаттасуда жеке оқушының пікірін сыйлау;
- қиын, қыңыр, қырсық оқушылармен жеке дара қарым-қатынас орнатып, олармен
тіл табысу. Оның бірден-бір жолы психологиялық ойындар, тренингтер т.б.;
- қарым-қатынаста мұғалім оқушыға, оқушы мұғалімге сену;
- қарым-қатынас сезімдік, танымдық, іскерлік болу;
Қарым-қатынаста кездесетін қиыншылықтарды осы және өзгеде де жолдар
арқылы жеңе отырып, мұғалім қарым-қатынастың үш функциясын орындайды.
1. Мұғалім қарым-қатынаста оқушыны әрі индивид, әрі жеке тұлға ретінде
дамыту (психологиялық).
2. Оқушыны әлеуметтік ортаның, қоғамның мүшесі ретінде тәрбиелеу
(әлеуметтік).
3. Қарым-қатынас тек адамдар арамында ғана емес, ол қоршаған дүниемен,
табиғатпен байланысты екенін оқушының санатына ұқтыру
(инструменталды).[35]
1.2 Мектептегі психологиялық қызметтің қазіргі жағдайы мен даму тарихы
Психологиялық білім беру–не үшін қажет? Шынымен біздің
республикамыздағы білім беру мекемелері психологиялық кеңес беру маманына
мұқтаж ба, болса ол қандай дәрежеде? Психологиялық кеңес беру арқылы
қандай күрделі ахуалдарды шешуге болады? Осы тектес түрлі сұрақтардың ойға
келетіні сөзсіз. Біздің мемлекетіміз қаржы дағдарысы кезеңін сәтті артқа
тастап, Елбасымыздың алға қойған Елу дамыған мемлекеттің қатарына кіру
мақсатын жүзеге асыру жолында салауатты қоғам құру, ол қоғамның ертеңгі
жетекшісі, бүгінгі жас ұрпақты саналы етіп тәрбиелеуді әлденеше рет қадап
тұрып айтқан болатын.
Осы тұрғыда Мемлекет басшысының арнайы жарлығы да бар. Қазақстан
Республикасының азаматтарына патриоттық тәрбие берудің 2006-2008 жылдарға
арналған мемлекеттік бағдарламасы туралы Қазақстан Республикасы
Президентінің Жарлығында педагогикалық кеңес тұрғысындағы мемлекеттің
тұрғындарғы ықпалы туралы былай деп көрсетілген: Негізінен дәстүрлі
қазақстандық отбасы құндылықтарының негізінде жұмыс істейтін психологиялық
отбасылық кеңес беру және бейімдеу орталықтарын нығайту қажет. Осы мақсатта
педагогтар мен ата-аналар үшін отбасылық тәрбие жөніндегі тренингтер
ұйымдастыру көзделсін; студенттердің жеке адамдар арасындағы және қоғамдық
қатынастарды ұтымды ұғынуы қамтамасыз етілсін;
Әрбір азамат сөзсіз тартылатын қоғамдық-саяси қатынастарды түсінуге
Қазақстанда дамып келе жатқан жеке адамдар арасындағы және қоғамдық
қатынастар мәдениеті мәселелері бойынша студенттік конференциялар,
семинарлар ұйымдастыру курстық, ғылыми жұмыстар жазу ықпал ететін болады;
жасөспірімдер мен жастардың ой-өрісін кеңейтуге жәрдемдесу міндеттеледі
делінген.
Жан сыры туралы ғылымның негіздерін меңгерген адам алдымен ақыл–ой
жұмысын (кітап оқу, лекция тыңдау, өз бетінше білімін көтеру т.б.) тиімді
етіп ұйымдастыра алуға машықтануды (шапшаң оқу, тез жазып, жылдам есептеу,
қысқа да нұсқа сөйлей алу тәуліктегі уақытты барынша үнемдеп, дұрыс
пайдалана алу т.б.)
Психолог мамандар жұмыс барысында жеке адамның болмысындағы және
қоғамдағы үлкен жұмыстармен де шұғылданады. Қазіргі таңда қоғамның даму
барысындағы болып жатқан өзгерістердің ғылыммен техниканың дамуы адам
өміріне үлкен жеңілдіктер әкелуімен қатар оның психологиясына, ішкі жан
дүниесіне әсерін тигізбей қоймайды. Ол жағдайлар жүйкенің тозуы сияқты
ауруларға шалдықтыруы мүмкін. Осыған байланысты психология ғылымы әр түрлі
психологиялық кеңес беру, психотерапия әдістерін қолданып, адамдарға көмек
көрсетуді көздейді.
Кеңес психологиясының аса ірі өкілі саналған Л.С. Выготский
психологияны эмпирикалық тұрғыдан ғана алып қарастырмау қажеттігін айта
келіп, оны тарихи-мәдени теория тұрғысында қарастыруды ұсынған болатын.
Ал психолог М. Коул болса, Выготскийдің ұсынған теориясына салыстырмалы
түрде қарау керек екендігін, психологтің жұмысы - өзіне келетін әрбір
адамды, оның өзгеруге барынша қабілетті, табиғаттың бірегей туындысы
ретінде қарау керек,-деген идеяны ұстанады. [9]
Психологиялық кеңес беру тұрғысында көптеген психологтар мен психолог-
жазушылар Мен атты категорияға аса мән берген. Е.Замятиннің Біз атты
романы мен Дж. Оруэллдің 1984 атты шығармасында аталған мәселеге баса
назар аударады. Мен ойлаймын, Мен сезінемін, Менің ...келеді, Мен
... . ете аламын. Яғни кеңес беруде кеңес алушы адамның аталған сұрақтарға
деген қатынасын есепке алған дұрыс.
Психологиялық кеңес беру жайлы қарастырылған еңбектер кіріспеде
айтылғанындай, қазіргі таңда үлкен маңызға ие болып отыр. Елбасы Нұрсұлтан
Әбішұлы Назарбаев Қазақстан халқына арнаған дәстүрлі Жолдауында Білім беру
жүйесіндегі істің жайын түбегейлі өзгертуді стратегиялық міндет деп
санайды. Ең алдымен мұғалім мәртебесін арттыру ең алдымен ауылдық жердегі
мұғалімдердің біліктілігін арттыру ең бір өзекті мәселе- деп атап
көрсетті.
Қазіргі таңда егеменді еліміздегі білім мекемелерінің алдына оқушыларға
беретін білім мен тәрбие сапасын көтеру және жақсарту міндеттері қойылып
отыр. Соңғы уақытта заман ағымына байланысты білім беру мазмұнында көптеген
түбегейлі өзгерістер болуда. Түрлі білім беру мекемелерінде жас ұрпаққа,
оларды оқытып-баулитын ұстаздарға арналаған психологиялық көмек көрсететін
кабинеттер ашылып, оның жалпы жұмыс жоспары мектептің жылдық жұмыс
жоспарымен сәйкестендірілуде.
Аталған бөлімнің қарастырған тақырыбын ашу үшін - психологиялық кеңес
берудің қажеттілігі қандай? Оның қазіргі жай күйі қаншалықты дәрежеде?
Теориялық, практикалық және әдістемелік тұрғыда қандай құқықтық нормаларға
сүйеніледі, психологиялық кеңес берудің аспектілері туралы қарастырған
психолог ғалымдардың ой-тұжырымдары бар деген сұрақтар төңірегінде жұмыс
жасауға тура келеді.
Психологиялық кеңес беру жұмысы ҚР Білім беру мекемелеріндегі
психологиялық қызмет Ережелері аясында жүргізіледі. Аталған Ережені
сақтау, осының аясында ғана жұмыс жүргізу барысында әрбір психологтан
талап етіледі. Бұл құжат ҚР Білім туралы Заңынан кейінгі кәсіби маман
үшін құқықтық-нормативтік бағдар болып табылады. [1]
Психолог – кеңесшінің жеке жұмысын ұйымдастыруы маңызды рөл атқарады.
Психолог – кеңесші тек өз бағытындағы шаруалармен айналысуға мүдделі.
Өйткені психолог күрделі мамандық, оның әр саласына бір ұрынған адамның
жұмысында береке болмайды.
Жеті сағаттық жұмыс уақытынан басқа, айына жиырма алты жұмыс күні бар.
Мұны әр психолог кеңесші өзінше пайдаланады. Мысалы:
1) Психологиялық кеңесті өткізуге дайындық – 18 сағ. (10%)
2) Клиенттермен жұмыс жүргізу – 90 сағ. (50%)
3) Кеңесті жүйелеп қорыту – 26 сағ. (15%)
4) Керек құжаттарды реттеу – 14 сағ. (5%)
5) Басқа психолог –кеңесшілермен кәсіби деңгейін көтеру – 34 сағ. (20%)
Бұл мәліметтер шамамен емес, барынша орындалуға тиіс. Оны тек психолог
– кеңесші өзінің шамасына қарай өзгерте беруге болады.
Психолог – кеңесші басқа кеңесші мамандармен қарым қатынасы қалай
өрбиді. Мұндай қарым қатынастар қажетіне қарай жиірек өткізілгені дұрыс.
Қатынастың бұл түріне психолог мамандар, дәрігерлер, ұстаздар, әдіскерлер,
заңгерлер қатыстырылып отырғаны жөн. Осы сияқты жиындарды өткізуге
қажеттілік тудыратын мынадай өмірлік жағдайлар бар:
1. Психолог – кеңесші клиенттермен жұмыс кезінде жалғыз өзі
шеше алмайтын мәселелерге тіреледі. Мәселен,
психологиялық сот тексеру істерімен байланысты. Мұндай
кезде кеңесші сұрақты осы мәселемен айналысатын
мамандармен келісе отырып шешеді.
2. Психолог – кеңесші өзі ғана шешетін проблемалармен
бетпе–бет келеді, бірақ оған білімі жетпейді.
3. Психолог – кеңесші басқа мамандармен бірге көп
бағыттағы тексеру комиссиясы құрамында болуы мүмкін.
4. Клиентпен әңгімелесе келе психолог – кеңесші өзі жақсы
білмейтін мәселелерге жолығуы мүмкін. Бірақ ол клиентке
психологиялық кеңес беруі керек.
5. Әртүрлі келеңсіздіктерден қашуы үшін психолог – кеңесші
өзінен білікті мамандармен тәжрибе алмасуы тиіс.
Психолог – кеңесшінің жұмысына қосымша жұмыс қолдары керек. Олар:
(секретар) хатшы референттермен көмекші лаборанттар.
Хатшы референттің жұмысы бірінші келген клиентті қабылдау, олардан
әлеуметтік мәліметтерді алу, кеңеске тіркеу, кеңестің өткізілу талаптарымен
хабардар ету. Сондай–ақ клиентпен үнемі хабарласып отыру. Егер хатшы
болмаса психолог – кеңесші әлгіндей ұсақ–түйек жұмыстарды атқаруға көп
уақыт жұмсайды.
Ал енді көмекші лаборанттың жұмысы қандай? Ол кеңес өткізетін орынды
дайындайды, оған қажетті құжаттарды реттейді. Егер лаборанттың шамасы
жетсе, оған психологиялық тест қабылдауға рұқсат етіледі және оның
қорытындысын дер уақытында шығарып, психолог – кеңесшіге қолғабысын
тигізеді.
Ендігі әңгімеміз психологиялық кеңеске қалай дайындалуы керек сол
туралы әңгімелеп көрейік. Кеңеске дайындалуда психолог – кеңесші жалпы
сұрақтар мен жеке сұрақтарды шешіп алуы керек. Жалпы сұрақ ол кеңесті қалай
өткізу керектігіне байланысты, ал жеке сұрақ клиентті қабылдауға қатысты.
Жалпы сұрақтарға байланысты кеңеске дайындықта мыналар ерекшеленеді:
1. Кеңес өткізетін ғимарат пен орнын таңдау. Оның ішіне клиентке ыңғайлы
жағы қарастырылады. Мүмкіндік болса жұмсақ орындықтар, айналмалы журнал
үстелі қойылады. Жұмсақ орындықтардың орнына жай орындықтар кеңес ұзаққа
созылмайтын уақытта қойылады. Сондай–ақ әлде бір тәртіпті, ыңғайды байқау
үшін де қажет болады. Ал жұмсақ орындықтар кеңес ұзақ уақытқа созылатын
болса және клиентке жақсы жағдай жасау көзделген уақытта қойылады. Мұнан
басқа бөлмеде аудио және видео техникалар тұрса артық болмайды. Олар бір
нәрсені тыңдамақ болғанда немесе бір көріністі тамашаламақ болғанда
қажетті көмекші құралдар.
2. Қағаздар, көбейткіш құралдар, компьютер, қағаз көшіргіш аппараттар,
сонымен бірге клиентпен алынған тест нәтижесін есептеу үшін есептегіш
құралдар.
3. Керек құжаттарды сақтайтын орындар, тіркеу кітапшалары, клиенттердің
картотекасы, құпия құжаттарды сақтайтын сейф болуы міндетті. Тіркеу
кітабына (қосымша №2 кестеде) клиент туралы мәліметтер және өткізілген
кеңес туралы мәліметтер жазылады. Ал картотекаға (қосымша №3 кестеде) әр
клиент туралы жеке мәліметтер және кеңестен кейінгі нәтиже жазылады. Бұл
мәліметтер барынша дәл және анық болуы қажет. Өйткені олар клиенттің
проблемасын шешу үшін керек мәліметтер. [10]
Психолог – кеңесшінің ие болуы керек қасиеттерін қосымша былайша
баяндауға болады:
- Клиенттің жан–дүниесін түсіне білу. Клиентпен бірге қуанып,
бірге қайғыра білу, өзін оның орнына қойып, проблеманы өз қолымен шешуге
тырысу.
- Ашық болу. Клиенттің жан–дүниесіне бойлай отырып, ойындағысын
өзінің қандай күйде отырғанын ашық айту. Клиенттің өзімен де ашық болуын
талап ету.
- Қимыл қозғалыс, беттегі өзгерістер арқылы өзіңіздің клиентті
түсінетініңізді аңғарту.
- Клиентке соншалықты ақкөңілдік таныту, оның проблемасын шешуге
жеке қызығушылығыңызды білдіру.
- Клиент тарапынан болған тәртіпсіздіктерді байқаса да психолог –
кеңесші тәртіп сақтауы тиіс.
- Клиентке өз кеңесін тықпаламау.
- Клиентке сенім арту, оның мүмкіндіктерін шектемеу.
- Клиентті сол уақыттағы абыржушылықтан құтқаруға емес, оның
проблемасынан құтқаруға тырысу.
- Клиентпен екі арадағы психологиялық арақашықтықты сақтау.
- Клиенттің өз өзін өзгертуге сенімділік пен шешім қабылдағыштық
қасиет сіңіру.
Жоғарыда айтылғандардың барлығы психолог – кеңесшінің қарым
қатынасына, ішкі және сыртқы тәртібіне байланысты. Сонымен қатар
психологиялық кеңес өткізу орнына байланысты талаптар бар. Олар мыналар:
1. Кеңес өткізетін жер оңаша, ешкім кедергі келтірмейтіндей болуы керек.
Артық дыбыс, қозғалыс болмағаны жақсы.
2. Ыңғайлысы кеңесші мен клиент қатар немесе бір–біріне қарама қарсы
60 – 70 см – ден 100 – 110 см қашықтықта отырғаны жөн. Ол екі ортада жазу
үстелінен басқа ештеңе болмауы тиіс.
Кеңес өткізу үшін арнайы психологиялық анықтамалар мен әдебиеттер
болуы керек.Кез келген қажет болған жағдайда психолог кеңесші осы
әдебиеттерге сүйенеді.Сонымен қатар клиенттің психологиялық білім аясын
кеңейту үшін де ұсынуға болады .
Жалпы психологиялық кеңес өткізетін жер клиентке ыңғайсыздық
тудырмауы керек.Былай қарағанда офиске де, пәтерге де ұқсайтын қарапайым
бөлме болғаны дұрыс .
Кеңес психолог- кеңесшінің клиентті күтіп алуынан басталады немесе
психологтың көмекшісіне клиентті есік алдынан орнынна тұрып күтіп алу
тапсырылады . Күтіп алушы клиентпен бірінші болып танысу керек . Қажет
болған жағдайда клиентті кабинетке дейін апарып салғаны дұрыс. Психолог
клиенттің проблемасы туралы әңгіме қозғамас бұрын біраз үнсіз отырып ,
клиенттің ойын жинақтауына мұрша бергені дұрыс .
Кеңесті таныстықтан және психологқа қажетті мәліметтерді сұраудан
бастайды .Қажет болса кеңесші клиентке өзі туралы сөз қозғауға болады .
Танысу кезеңі біткеннен кейін клиентті абыржытып жүрген проблемалар
туралы сөз қозғауға болады.Әр кезеңде психолог өзіне керекті сұрақтарға
жауап алғаны болмаса , клиенттің сөзін бөлмегені дұрыс.Қайта қайта
қойылған сұрақ клиентті мезі етіп , жынына тиюі мүмкін.Әңгіме үстінде
псхологү кеңесшінің клиентке қарсы уәз айтуына болмайды .
Психолог кеңесші клиенттің әңгімесін тыңдап ғана қоймай ай -күндерді
, аты - жөндерді , фактілерді есте сақтап отыруы керек.Олар психологтың
дұрыс шешім шығаруы үшін қажет.Егер кеңесші өзінің есте сақтау қабілетіне
сенімсіз болса , клиенттің рұқсатымен кейбір нәрселерді жазып алып
отыруға болады .
Әңгіме соңында клиенттің ақтарған сырынан проблеманың неден
туындағаны , оны қалай шешу керектігі анықтала түседі.Психолог шешімін
айтпас бұрын оның өз ойын жинақтау үшін , клиенттің тыңдауға дайын болу
үшін аз ғана үзіліс болуы керек.Одан әрі қарай кеңесші айтады да , клиент
тыңдауға көшеді .Осы кезде клиентте өзін қызықтыратын сұрақтар қойуына
болады. [11]
Кей кезде шешім шығарып , клиенттің проблемасын шешуге көмектесу үшін
тек қана клиенттің әңгімесі жеткіліксіз. Дұрыс шешім үшін қосымша
ақпараттар керек болатын жағдайларда туады.Бұл жөнінде психолог кеңесшіге
ескертуі тиіс немесе рұқсат сұрауы керек .Кей уақытта қосымша
психологиялық тест жүргізу керек болады.Мұндай жағдайда клиентке оның
қажеттілігі жөнінде айтуы тиіс және оны өткізетін орын , қанша уақыт
жұмсалатын айтып түсіндіру керек. Егер клиент оған келісім ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz