Жергілікті бюджет түсімдері
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Жергілікті бюджетті қалыптастыру мен атқарылуының теориялық
негіздері
Жергілікті бюджеттің мәні мен экономикалық маңызы 6
1.2. Жергілікті бюджеттің кірістері мен шығыстарын қалыптастыру 11
1.3. Жергілікті бюджеттің атқарылу процесін басқару 18
2 Жергілікті бюджеттің атқарылуын Ғ.Мүсірепов атындағы аудан
мысалында талдау
2.1. Ғ.Мүсірепов ауданының экономикалық мінездемесі 27
2.2. Аудан бюджетінің кіріс бөлігінің атқарылуын талдау 29
2.3. Аудан бюджетінің шығыс бөлігінің атқарылуын талдау 39
3 Тұрақты экономикалық өсу жағдайында жергілікті бюджетті
қалыптастыруды жетілдіру жолдары
3.1 Бюджеттің кіріс бөлігін бюджетаралық қатынастарды жетілдіру
арқылы ұлғайту 48
3.2 Бюджеттің кіріс бөлігін ұлғайтудың басты әдісі ретінде салық
салуды жобалауды жетілдіру 51
Қорытынды 58
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 61
Қосымша
Кіріспе
Дипломдық
жұмыс тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы Президентінің
Қазақстан-2030 Стратегиясында қазіргі заманғы мемлекеттік қызмет пен
мемлекеттік басқару құрылымын құру мемлекеттің ең шешуші міндеттерінің бірі
ретінде белгіленген. Нарықтық экономикаға өту және тиісті экономикалық
реформаларды жүргізу кезінде жергілікті әкімшілік органдар өздерінің құзыры
мен дербестігін арттыруға объективті түрде ұмтылады. Бұл эволюция ең
алдымен республикалық билік өкілеттігінің бір бөлігі жергілікті мемлекеттік
деңгейге өтуі тиіс екендігін сипаттайды. Аймақтар Қазақстан Республикасының
аумақтық субъектілері болып табылатындықтан биліктің жергілікті органдары
өз аймағының халқының толып жатқан экономикалық, әлеуметтік және мәдени
мұқтаждары мен тілектеріне жауапты өздерінше іздестіруі тиіс.
Қазақстан Республикасының
экономикасы дамуының қазіргі кезеңінде реформа ауыртпалығының салмағы
шаруашылық жүргізудің аймақтық деңгейіне ауысып, осыған орай басқарудың
жергілікті органдарына үлкен өкілеттік беріліп, олардың жауапкершілігі арта
түсуде. Аймақтардың шаруашылық қызметінің ұлғаюы республикалық және
жергілікті бюджеттердің өзара қарым-қатынастарының мәселесіне, жергілікті
бюджеттерді басқаруды дұрыс ұйымдастыруға жаңаша көзқарасты талап етеді.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы:
- жергілікті бюджетті басқару түсінігіне қатысты негізгі теориялық
дәлелдеулер жүйелендірілді;
- жергілікті бюджетті жоспарлау үдерісінің мәні айқындалып, оның
әдіснамалық негізіне сипаттама берілді;
- мемлекет тарапынан тікелей басқарудың тиімділігін арттыру үшін
аймақтың дамуына қажетті өкілеттіктерді, қаржы көздерін бөлудің қажеттілігі
дәлелденді;
- бюджетті орталықсыздандырудың қазіргі таңдағы өзекті мәселелері
сараланып, оларды шешу жолдары ұсынылды.
Жұмыстың ғылыми-тәжірибелік маңыздылығын жергілікті бюджетті қалыптастыру
мен дамыту барысында зерттеудің нәтижесінде жасалған тәжірибелік қорытынды
мен ұсыныстар деңгейінен көруге болады. Дипломдық жұмыста
келтірілген ұсыныстар, зерттеулер нәтижелері мен тұжырымдарды мемлекеттік
бюджетті басқаруда және халықтың әлеуметтік-экономикалық мәселелерін шешу
іс-шараларын жүзеге асыруда, орта және қысқа мерзімді мемлекеттік немесе
аймақтық даму бағдарламаларын даярлауда пайдалануға болады.
Зерттеу нәтижелерін, сондай-ақ,
тәжірибе жүзінде баяндалған материалдарды Қазақстан Республикасы Экономика
және бюджеттік жоспарлау министрлігі, Қаржы министрлігі және қаржылық
ағымдарды мемлекеттік реттеу мәселелерімен айналысушы қазақстандық ұйымдар
мен ведомствалар өз қызметтері барысында қолдануына болады.
Тақырыптың ғылыми зерттелуінің дәрежесі. Қазақстанда қоғамдық-
саяси және экономикалық жүйенің өзгеруі елімізде жергілікті деңгейдегі
басқару жүйесінің қалыптасуы мен дамуына тікелей байланысты. Соңғы он жылда
елімізде мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіру, жергілікті басқаруды
қалыптастыру және оны дамыту бойынша зерттелген ғылыми жұмыстар баршылық.
Соның ішінде аймақтық экономиканың дамуын басқару, мемлекеттік басқаруды
орталықсыздандыру, бюджетаралық қатынастарды жетілдіру, жергілікті
бюджеттердің табыстары мен шығындарының қалыптасуы, өндіріс орындарының
алатын рөлі бағыттарында жазылған ғылыми еңбектер жеткілікті. Осы аталған
бағыттарда қазақстандық ғалымдар Я.А. Әубәкіров, М.Б. Кенжегузин
Н.Ж. Бримбетова, К.Б. Бердалиев, Г.Н. Дугалова, Р.Е. Елемесов, Ж. Елубаева,
Е.Б. Жатканбаев, Ж.И. Ихданов, К.Е. Кубаев, Г.Ж. Қарақұсова, К.С.
Мухтарова, Б.М. Мухамедиев С.С. Оспанов, С.М. Өмірзақов, К.А. Сағадиев,
Г.Н. Сансызбаева, А.Н. Тулембаева, Ө.Қ. Шеденов
және басқа да отандық, шет елдік экономист ғалымдар еңбектерінде жан-
жақтылы баяндалған. Олардың ғылыми еңбектерінде аймақтар экономикасын
мемлекеттік реттеу, аймақтардың дамуын басқарудағы қаржы ресурстарының
алатын орны жүйелендіріліп, олардың теориялық және тәжірибелік жақтары
зерделенген. Дегенмен, жергілікті бюджетті басқаруды жетілдіру мәселесі
арнайы ғылыми зерттеу объектісі ретінде әлі де болса зерттеуді талап етеді.
Дипломдық жұмыстың
мақсаты. Жергілікті бюджетті қалыптастыру көздерін және шығындалу
бағыттарын зерттеу, аудан бюджетінің кірістері мен шығыстарын талдау және
жергілікті бюджетті қалыптастыру мен атқарылу процесін жетілдіру жолдарын
іздестіру. Қойылған мақсаттарға жету үшін
келесі міндеттерді орындау қажет:
– мемлекеттің бюджет жүйесіндегі жергілікті бюджеттің ұғымын және мәнін
анықтау;
– жергілікті бюджеттің кірістері мен шығыстарын зерттеу;
– аудан бюджетінің кірістері мен шығыстарын талдау;
– бюджетаралық қатынастардың қазіргі жағдайын талдау негізінде орын алып
отырған мәселелерді айқындау және жергілікті бюджетті басқарудың
тиімділігін арттыру мақсатында оларды шешудің жолдарын ұсыну;
– жергілікті бюджетті жетілдіру жолдарын қарастыру;
– жергілікті бюджетті басқарудың тиімділігін арттыру жөнінде ғылыми
негізделген нақты ұсыныстар жасақтау.
Дипломдық жұмыстың пәні болып жергілікті бюджетті қалыптастыру мен
атқарылу үдерісі мен оны басқару барысында қалыптасатын қатынастар
жиынтығы табылады.
Дипломдық жұмыс нысаны ретінде Ғ.Мүсірепов ауданының жергілікті бюджет
қаражаттарын қалыптастыру және пайдалану барысындағы қатынастар алынды.
Дипломдық жұмыстың
әдістемелік және теориялық негізі танымал экономист-ғалымдардың
еңбектерінде баяндалған жергілікті бюджетті жоспарлау, басқару
мәселелері жөніндегі пайымдаулар мен қорытындыларға және монографиялық
зерттеулерге сүйенеді. Зерттеу жұмысына, сонымен қатар, жергілікті
бюджетті жоспарлау мәселелеріне қатысты Қазақстан Республикасының
нормативті және заң актілері, Үкіметтің, Ғ.Мүсірепов ауданының
экономикалық мәселелер жөніндегі қаулылары мен шешімдері, басқа да
мемлекеттік бағдарламалық құжаттар, әдістемелік, анықтамалық мәліметтер
тартылды.
Жұмыста ақпарат көзі ретінде Қазақстан Республикасының статистика
жөніндегі Агенттігі, Экономика және бюджеттік жоспарлау Министрлігі,
Қаржы министрлігінің статистикалық бюллетеньдерінің мәліметтері,
Ғ.Мүсірепов ауданының статистикалық деректері пайдаланылды.
1 Жергілікті бюджетті қалыптастыру мен атқарылуының теориялық
негіздері
1.1 Жергілікті бюджеттің мәні мен экономикалық маңызы Бюджет –
бұл салықтар, жиналымдар, басқа да міндетті төлемдерден, капиталмен
жүргізілетін операциялардан түсетін табыс, салықтық емес және заңда
көрсетілген басқа да түсімдер есебінен құралатын және мемлекеттің өз
қызметтерін орындауын қамтамасыз етуге арналған, заңмен бекітілген,
жергілікті өкілетті органдардың шешімдерімен бекітілген мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қоры.
Бюджеттік құрылымға қатысты бюджет жүйесі ұйымдастырушылық бөлімшелерге
немесе деңгейлерге бөлінеді. Мемлекеттік құрылымның екі нысаны белгілі:
біріншісі, басқарудың екі буынды жүйесімен (орталық және жергілікті буын)
қарастырылатын унитарлы мемлекет және басқарудың үш деңгейлі (орталық,
федерация мүшелері және жергілікті буындар) жүйесі бар федералды мемлекет.
Осыған сәйкес экономикалық қатынастарға және заңды нормаларға негізделген,
билік деңгейлерінің барлық бюджеттерін біріктіретін бюджет жүйесі құрылады
(Сурет 1).
Сурет 1 Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі [4]
Жергілікті қаржы мемлекеттің қаржы жүйесінің маңызды құрамды бөлігі
болып табылады. Ол жергілікті бюджеттерді, арнаулы бюджеттен тыс қорларды
және басқарудың жергілікті органдарының қарамағындағы шаруашылық жүргізуші
субъектілердің қаржысын кіріктіреді. Жергілікті қаржы
отандық экономика үшін біршама жаңа ұғым. Бүкіл жергілікті бюджеттер елдің
мемлекеттік бюджетінің бірыңғай жүйесіне енгізілген 1938 жылдан бастап,
жергілікті қаржы дербес категория ретінде өзінің өмір сүруін тоқтатқан
болатын. Бүгінде қоғамда экономикалық
қатынастарды орталықсыздандыру мемлекеттің жалпы экономикалық саясатын
жүзеге асыруда аймақтардың дербестігі мен рөлін арттырып отыр.
Жалпы жергілікті қаржының жай-күйі әрқашанда,
біріншіден, елдің жалпы экономикалық жағдайына, екіншіден, тиісті
аумақтардың экономикалық әлуетіне, үшіншіден, билік пен басқарудың
жергілікті органдарының құқығы мен міндеттерін белгілі бір дәрежеде реттеп
отыратын мемлекеттік заңдардың деңгейіне, төртіншіден, биліктің жергілікті
органдары құзырының дәрежесіне байланысты болады.
Нарықтық экономикаға өту және тиісті
экономикалық реформаларды жүргізу кезінде жергілікті әкімшілік органдары
өздерінің құзыры мен дербестігін арттыруға объективті түрде ұмтылады. Бұл
эволюция ең алдымен республикалық билік өкілеттігінің бір бөлігі жергілікті
мемлекеттік деңгейге өтуі тиістілігінде көрінеді. Аймақтар Қазақстан
Республикасының аумақтық субъектілері болып табылатындықтан биліктің
жергілікті органдары өз аймағының халқының толып жатқан экономикалық,
әлеуметтік және мәдени мұқтаждары мен тілектеріне жауапты өздерінше
іздестіруі тиіс. 1994 жылға дейін Қазақстанда 3045 жергілікті бюджеттер
болған еді; 1994 жылдың басынан жүргізілген бюджет жүйесін орталықтандыруға
байланысты 2500 жергілікті бюджеттер – селолық, поселкелік, ауылдық
бюджеттер жойылды. Осының нәтижесінде бюджет жүйесіне түсетін қаражаттарды
орталықтандырудың дәрежесі едәуір бәсеңдеді. [6;339]
Аймақтардың шаруашылық қызметінің ұлғаюы республикалық және
жергілікті бюджеттердің өзара қатынастарының проблемасына, жергілікті
бюджеттердің мемлекеттік қаржыландырудағы және оны жүзеге асыру
нысандарындағы қажеттіліктерін дұрыс ұйымдастыруға жаңа көзқарасты талап
етеді. Осыған байланысты түрлі деңгейлердегі бюджеттер арасындағы
бюджеттік құқықтарды айқын шектеу және орталық пен аймақтардың бюджеттік
мүдделерін теңестіру туралы мәселе айрықша мәнділікке ие болып отыр.
Қазақстан Республикасындағы бюджеттер арасындағы қатынастардың жүйесі
қалыптасу мен даму стадиясында тұр, оның оңтайлы механизмі іздестірілуде.
Қазақстанда
басқаруды орталықсыздандыру мемлекеттік басқару мен бекітіліп берілген
міндеттерді жүзеге асыру үшін жергілікті бюджет дербестігі арасында
шығыстар бойынша жауаптылықты неғұрлым байыпты бөлуді қажет етеді.
Жергілікті қаржыда билік пен басқарудың жергілікті органдарының сан қырлы
қызметінің қаржы базасы болып табылатын жергілікті бюджеттерге маңызды рөл
беріледі. Жергілікті бюджет – бұл ұлттық табысты аумақтық тұрғыда қайта
бөлуге мүмкіндік жасайтын және билік пен басқарудың жергілікті органдарының
қаржы базасын жасауды қамтамасыз ететін экономикалық қатынастардың
жиынтығы. Жергілікті бюджеттерді қалыптастыру мен пайдалану өндіріс пен
айырбасқа қатысушылар арасындағы, атап айтқанда: кәсіпорындар мен мемлекет
арасындағы, меншіктің барлық нысандарындағы макроэкономиканың өндірістік
және өндірістік емес салаларының кәсіпорындары, ұйымдары мен мекемелері
арасындағы, бюджет жүйесінің буындары арасындағы, мемлекет пен халық
арасындағы қоғамдық өнім құнының қозғалысын білдіреді.
Жергілікті бюджеттердің экономикалық мәні олардың мынадай арналымында
көрінеді: - Билік пен
басқарудың жергілікті органдарының ақша қорларын қалыптастыру;
- Бұл қорларды жергілікті
деңгейдегі инфрақұрылым салалары мен халықтың арасында қайта бөлу.
Жергілікті бюджеттер билік пен басқарудың
жергілікті органдарының сан қырлы қызметінің негізгі қаржы базасы бола
отырып, олардың экономикалық дербестігін нығайтады, шаруашылық қызметін
жандандырады, ведомстваға қарасты аумақтарда оларға инфрақұрылымды
дамытуға, аумақтың экономикалық әлуетін кеңейтуге, қаржы ресурстарының
резервтерін ашып пайдалануға мүмкіндік жасайды.
Сөйтіп, жергілікті бюджеттер жергілікті деңгейдегі экономикалық
және әлеуметтік міндеттерді жүзеге асыруда елеулі рөл атқарады. Бұл
тұтынудың қоғамдық қорларын бөлген кезде көрінеді. Жергілікті бюджет арқылы
мемлекеттік бюджет қаражатының басым бөлігі әлеуметтік инфрақұрылымға
жұмсалады. Дүниежүзілік
және отандық тарих жергілікті шаруашылықты дамытудағы, әкімшілік-аумақтық
бөліністерді абаттандыру мен олардың санитарлық жағдайын жақсартудағы,
сондай-ақ әлеуметтік сфера мекемелерін ұстаудағы жергілікті қаржының
маңызын дәлелдеп отыр. Осылай әлдеқашан болған және бұл тенденциялар
жиырмасыншы ғасырдың 80-90 жылдары күшейді.
Дамығын нарықтық экономикасы ба елдерде
биліктің жергілікті органдардың бюджеттері мемлекеттің бүкіл қаржы
ресурстарының 30-дан 60 пайызын қайта бөледі және аймақтың өндіргіш
күштерін , бүкіл әлеуметтік сферасын дамытуда , нарықтық инфрақұрылым құрап
, кеңейтуде маңызды рөл атқарады:
- олар арқылы өндірістік ортаны қаржыландыруға
жұмсалатын шығындардың үлкен бөлігі өтеді (жергілікті өнеркәсіпті, ауыл
шаруашылығын, су шаруашылығын, көлікті және басқаларын қаржыландыруға
жұмсалады); - жергілікті бюджет арқылы өндірістік емес ортаның дамуы
қаржыландырылады, сөйтіп, қоғамдық өндіріске жанама ықпал жасалады;
- тұтынудың қоғамдық қорларын бөле отырып, жергілікті бюджеттер жұмыс күшін
ұдайы молайтып отыруға мүмкіндік туғызады. Қазақстан
Республикасының жергілікті бюджеттерінің құрамы облыстық бюджеттерді,
қалалардың және аудандардың бюджеттерін қамтиды. Қазіргі кезде
Қазақстандағы жергілікті бюджеттер кірістері мен шығыстары бойынша
мемлекеттік бюджеттің қаражаттары көлемінің 50% аралығын құрайды. Олар
мемлекеттік бюджеттің құрамды бөлігі болып есептелмейді, республикалық
бюджетпен бірге қоғамның мемлекеттік бюджетінің жиынтығын құрайды.
Қаржы қатынастарын ұйымдастырудың бюджет түрінде екі тенденция қатар өмір
сүреді: 1) Дағдарыстан шығу
және тұрақтандыру мақсатымен экономиканы басқаруда орталықтандырылған
негіздерді дамытудың анағұрлым ортақ процесінің қамтып көрсетілуі ретінде
қаржы ресурстары қозғалысын басқарудың нысандары мен әдістерінің жүйесін
орталықтандыру; 2) Қаржы қорларын қалыптастыру мен
пайдалануда билік пен басқарудың жергілікті органдарының функцияларын
күшейте отырып қаржыны орталықсыздандыру.
Екінші тенденция жергілікті органдардың жергілікті
жағдайларға жуықтығымен дәлелденеді.
Қаржы қатынастарының әкімшілігін жүргізудің қағидаты қаржының
бақылау функциясын жүзеге асыру мүмкіндігі болып табылады: неғұрлым аз
дәрежеде белгілі бір қаржы қатынасы немқұрайды бақылауға берілсе, соғұрлым
оны орталықсыздандырылған реттеуге жатқызған дұрыс.
Дүниежүзілік қаржы теориясы мен практикасы жергілікті бюджеттер бюджет
жүйесінің дербес бөлігі ретінде жұмыс істейтіндігін айқындайды. Бюджеттің
дербестігі деп аймақтық басқару органы бекітіліп берілген кіріс базасының
негізінде бюджеттің көлемін, баптар бойынша кірістер мен шығыстардың
нақтылы құрылымы мен мөлшерін өзі анықтайтын қағида ұғынылады. Оның
атқарылуы басқарудың аймақтық органдарының бұл саласындағы құқықты
анықтайтын республикалық заңнаманың негізінде жүзеге асырылады.
Басқа жағынан аймақтар белгілі
бір матасушылықта болатын бірыңғай шаруашылық кешеннің бір бөлігі болып
саналады және одан тыс өмір сүре алмайды. Аймақтық ұдайы өндірістің мазмұны
мен сипаты бүкіл қоғамдық ұдайы өндіріс дамуының негізгі заңдылықтарымен
анықталады. Сондықтан басқарудағы централизмнің қажеттігін
орынды, өндірістің нақтылы жай – күйімен шарттасылған шектерде қажет етеді.
Аймақтардың экономикалық дербестігі абсолюттік бола алмайды. Ол әрдайым
салыстырмалы және аймақ неғұрлым кіші болса, бұл дербестіктің көріну шегі
де аз болады, яғни шешімдер қабылдауда орталыққа тәуелсіз еркін болады.
Оның үстіне аймақтардың әлеуметтік – экономикалық дамуының қазіргі деңгейі,
бюджеттік өзара қатынастардың қалыптасқан сипаты, нарықтық экономикаға көшу
кезеңінің күрделілігі республика жергілікті бюджеттерінің көпшілігінің
нақтылы дербестігі туралы айтуға мүмкіндік бермейді. Сондықтан әлеуметтік
инфрақұрылымды халықты әлеуметтік игіліктердің кепілдікті минимумымен
қамтамасыз ететін мөлшерлерде қаржыландыру үшін қаражаттардың
жеткіліктілігі қағидаты жүзеге асырылуы тиіс. Әрбір әкімшілік – шаруашылық
бірлігі дербестігінің бір оңтайлы деңгейі болуы тиіс, бұл мүдделерінің ең
жоғары мүмкіндікте іске асыруда болып келеді.
Аймақтардың экономикалық дербестігінің маңызды шарттарының бірі оларда
аймақтық ресурстарды жаңғырту табиғатты қорғау жөніндегі шараларды
қаржыландыруға қажет қаражаттардың кепілдікті көздерін жасау болып
табылады. Аймақтың
экономикасын басқарудағы орталықтандырылған және жергілікті негіздердің
оңтайлы үйлесуін анықтаудың ортақ қағидщаты былайша тұжырымдалады:
экономикалық дамудың стратегиясын анықтаудағы централизм, оны іске
асырудағы дербестік. Оперативтік – шаруашылық
дербестігі жергілікті буында шығыстардың 50% кем емесін жабатын кірістердің
оқшауланылған, бекітіліп берілген жүйесін жасауды, бюджетке ұзақ мерзімге
кірістердің қатаң бекітіліп берілуін қажет етеді.
Дамыған нарықтық экономикасы бар
елдерде ұлттық табысты бюджет арқылы қайта бөлу фискалдық федерализм
теориясы негізінде жүзеге асырылады.
Теорияның мәні мынада. Бүкіл мемлекеттік шаруашылық жалпы
(экономиканың мемлекеттік секторына кіретін барлық кәсіпорындар, мекемелер
және әкімшілік құрылымдар) көпдеңгейлі жүйе болып келеді, онда басқарудың
функцияларын деңгейлер арасында бөлу және олардың сатылас бойынша заңды
бағынышы болады. Осыған байланысты назар ауларылатын мәселелер мыналар:
1) мемлекеттік секторды басқару деңгейлерінің оңтайлы саны;
2) басқару деңгейлерінің арасында өкілеттіктерді оңтайлы бөлу;
3) әлеуметтік шығыстарды неғұрлым тиімді қаржыландыру деңгейі;
4) биліктің жергілікті органдарын басқаруға және қаржыландыруға орталық
үкіметтің араласу дәрежесі;
5) билік пен басқарудың жегілікті органдарының шығыстарын
қаржыландырудағы меншікті қаражаттардың үлесі;
6) мемлекеттік экономиканың барлық деңгейлерінде қаражаттарды жұмсауға
бақылау жасаудың нысаны. Фискалдық
федерализм саясаты басқарудың жергілікті органдарының орталыққа
қаржылық тәуелділігін азайтуға бағытталған. Бұл жергілікті
бюджеттердің ғана емес, сонымен бірге жалпы мемлекеттік бюджеттің де
тапшылығын төмендетудің жолы, жергілікті әлеуметтік проблемаларды
шешудегі нақты дербестікке апаратын жол. Бұған аймақтардың салықтық
автономиясын дамыту, жалпымемлекеттік салықтарға үстемелер өндіріп
алу немесе меншікті салықтарды (экологиялық, мүлік салықтары, мұраға
салынатын салық, тұтынуға салынатын салық) белгілеу жөніндегі оларға
құқық беру есебінен жетеді. Бұл орайда жергілікті органдарды
қаражаттарды тиісді пайдалануға ынталандырылмайтын, оларды қаржылық
дербестігінен айыратын орталық бюджеттен жүргізілетін трансферттік
қаржыландыру қысқарады. Басқа елдердегі аумақтық басқаруды
дамытудың тәжірибесі басқаруды орталықсыздандырудың, ведомстволық
бағыныштағы аумақтарды дамытудың әлеуметтік және экономикалық
проблемаларын шешуде биліктің жергілікті органдарына кең құқықтар
берудің қажеттігін қолдайды. Унитарлық мемлекеттің жағдайына
Қазақстанға сәйкес фискалдық регионализмге ауыстырылуы мүмкін.
Бюджеттік реттеу аумақтық деңгейге өздеріне жүктелген функцияларды
толық орындауы үшін меншікті кіріс көздері жетіспеген кезде
жалпымемлекеттік салықтар мен кірістерден түсетін түсімдердің бір
бөлігін беру жолымен жүргізіледі. Қазақстанда салықтарды
жалпымемлекеттік және жергілікті салықтарға бөлудің күші жойылуына
байланысты бекітілген және реттеуші кірістер мен салықтар
терминдері пайдаланылмайды дей тұрсақта субвенциялар, бюджеттік
алынымдар, есеп айырысу бойынша берілетін қаражаттар мен басқа
трансферттер нысанындағы бюджеттік реттеу процесі сияқты іс жүзінде
кірістерді бекітіп беру сақталынған.
Қазақстан Республикасында жергілікті бюджеттер
коммуналдық заңи тұлғаларға бекітілген; мүлікпен және әкімшілік-
аумақтық бөліністің меншігіндегі өзге де мүлікпен бірге әкімшілік-
аумақтық, экономикалық және қаржылық негізін құрайды; түсімдер мен
бюджет тапшылығын қаржыландыру есебінен қалыптасатын,
Конституциямен, заңдармен және Қазақстан Республикасы Президентінің
және Үкіметінің актілерімен жүктелген міндеттерді жүзеге асыру үшін
жергілікті атқарушы органдар белгілейтін жергілікті бюджеттік
бағдарламаларды қаржыландыруға арналған тиісті маслихаттың шешімімен
бекітілген әкімшілік-аумақтық бөліністердің ақша қорлары болып
табылады.
1.2 Жергілікті бюджеттің кірістері мен шығыстарын қалыптастыру
Қазіргі кезде жергілікті бюджетті қалыптастыру 2008 жылы қабылданған
Қазақстан Республикасының бюджет кодексімен, 2001 жылы қабылданған және
2008 жылы өңделген Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдер туралы заңымен реттеледі. Осыған сәйкес жергілікті бюджеттің
кіріс көздері келесі түрлерге бөлінеді:
1) Жергілікті бюджет түсімдері;
2) Жоғары тұрған бюджеттен алынатын трансферттер;
3)Жергілікті бюджеттен берілген несиенің өтелуі.
Өз кезегінде жергілікті бюджеттің түсімдері келесідей бөлінеді:
1) Салықтардың, алымдардың және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдердің түсімдері;
2) Салықтық емес түсімдер;
3) Негізгі капиталды сатудан түсім;
Дамудың қазіргі кезеңінде Қазақстан Республикасының жергілікті
бюджеттері кірістерінің негізін аумақтағы шаруашылық жүргізуші субъектілер
мен халықтың салықтық түсімдері құрап отыр. Анықтама бойынша салықтық
түсімдер деп Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер
туралы ҚР Заңымен тағайындалған бюджетке төлейтін салықтар мен басқа да
төлемдер айтылады. Сондықтан, салықтық түсімдердің экономикалық мазмұнын
солардың негізіндегі салықтар құрайды.
Бюджеттік кодексте салықтық түсімдердің нақты түрлері бюджет жүйесінің
тиісті деңгейлері бойынша бекітілген. Осылайша жергілікті бюджетке келесі
салық түрлері түседі: - Әлеуметтік
салық; - Жеке табыс
салығы; - Жер салығы;
- Бірыңғай жер
салығы; - Мүлік
салығы; - Көлік
құралдар салығы; Мыналарға:
Қазақстан Республикасының
аумағында өндірілген спирттің барлық түрі Қазақстан Республикасының
аумағында өндірілген алкоголь өніміне; Қазақстан Республикасының
аумағында өндірілген құрамындағы этил спиртінің көлемі 0,5 проценттен
аспайтын сыраға; Қазақстан Республикасының аумағында
өндірілген темекі бұйымдарына; Қазақстан Республикасының аумағында
жасалған жеңіл автомобильдерге (мүгедектер үшін арнайы арналған қолмен
басқарылатын немесе қолмен басқаруға бейімделген автомобильдерден басқа);
бензинге (авиациялық бензинді қоспағанда) және
дизель отынына акциздер;
Алымдар мен төлемдердің келесі түрлері жергілікті бюджетке
түседі: - Облыстық маңызы бар ақылы мемлекеттік автомобиль жолдары
арқылы жүріп өткені үшін алым және бұл жолдардың бөлінген белдеуіне сыртқы
(көрнекі) жарнама орналастырғаны үшін төлем.
- Қоршаған ортаны ластағаны үшін төлем. -
Жер үсті су көздерінің ресурстарын пайдаланғаны үшін төлем. -
Орманды пайдаланғаны үшін төлем. -
Жергілікті маңызы бар ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды пайдаланғаны үшін
төлем. - Жер
учаскелерін пайдаланғаны үшін төлем. - Жеке
кәсіпкерлерді және заңи тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін төлем.
- Қызметтің
жекелеген түрлерімен айналысу құқығы үшін лицензиялық алым.
- Аукциондардан
алынатын алым және басқа да төлемдер мен алымдар. -заңды тұлғаларды
мемлекеттік тіркеу және филиалдар мен өкілдіктерді есептік тіркегені,
сондай-ақ оларды қайта тіркегені үшін алым; - жылжымайтын
мүлікке құқықтарды және онымен жасалатын мәмілелерді мемлекеттік тіркегені
үшін алым; - жылжымалы мүлік
кепілін және кеменің немесе жасалып жатқан кеменің ипотекасын мемлекеттік
тіркегені үшін алым; - республикалық
бюджет есебіне жазылатын консулдық алымнан және мемлекеттік баждардан
басқа, мемлекеттік баж [1] Салықтық түсімдерді
қалыптастыру негізгі екі кезеңнен тұрады: Бірінші кезең –
бірнеше жыл ішіндегі тиісті салықтық түсімдердің динамикасын талдау,
төлеушілер құрамын және оларға берілетін жеңілдіктерді қарастыру.
Екінші кезең – жоспарлы
жылға салықтық түсімдердің сомасын анықтау және оны бюджет құрамына бекіту.
[3;62] Салықтық емес түсімдер маңында бюджетке
Салық кодексінде қарастырылғандардан басқа Бюджет кодексінде тағайындалған
міндетті және қайтарылмайтын төлемдер жатады. Салықтық түсімдерге қарағанда
салықтық емес түсімдердің мығым тағайындалған мөлшерлемелері жоқ, басқаша
айтқанда, олар фискалды-тұрақты сипатта емес, сондықтан мұндай түсімдер
мөлшерін өткен жыл деңгейінде жоспарланады. Салықтық емес түсімдер тізімі
бюджеттер түрлері мен деңгейлері бойынша заңды және жеке тұлғаларға бөлек
міндетті төлемдер форма ретінде Бюджет кодексімен тағайындалады. Салықтық
емес түсімдерге келесілерді жатқызуға болады: -
коммуналдық меншіктен түсетін түсімдер; -
облыстық бюджеттен, республикалық маңызы бар қаланың, астананың, ауданның
(облыстық маңызы бар қаланың) бюджеттерінен қаржыландырылатын мемлекеттік
мекемелердің тауарлар (жұмыстар, көрсетілген қызметтер) өткізуінен түсетін
түсімдер; - жергілікті бюджеттерден
қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелер ұйымдастыратын мемлекеттік сатып
алулар өткізуден түсетін ақша түсімдер; - жер учаскелерін жалға
беруден түсетін түсімдер; - жергілікті бюджеттен
берілетін несиенің сыйақылары; - осы мемлекеттік
мекемелер салатын айыппұлдар, өсімпұлдар, санкциялар, өндіріп алулар;
- Қазақстан Республикасының
заңнамасында қарастырылған басқа да салықтық емес түсімдер.
Түсімдердің келесі көзі республикалық бюджеттен
берілетін трансферттер болып табылады. Ресми трансферттер жалпы сипаттағы
трансферттер, мақсатты ағымдағы трансферттер және дамуға арналған мақсатты
трансферттерге бөлінеді.
Жалпы сипаттағы ресми трансферттер маңында бюджеттік субвенция мен
бюджеттік алып тастау болады. Бюджеттік субвенциялар ретінде республикалық
немесе облыстық бюджеттерде бекітілген сома көлемінде жоғары тұрған
бюджеттен төменгі бюджетке берілетін қаржы құралдары табылады. Жалпы
сипаттағы ресми трансферттер жергілікті бюджеттерді бюджет қаражаттарымен
қамтамасыз ету мен стандарттық деңгейде мемлекеттік қызмет көрсетуге тең
фискалдық мүмкіншілік беруді көлбеулі теңестіруге бағытталады.
Мақсатты ағымдағы трансферттер маңында
жоғары тұрған бюджеттен төменгі бюджетке берілетін бюджеттік алып тастау
немесе субвенциялардан басқа бөлек бір ағымдағы бюджеттік бағдарламаларды
іске асыруға арналған бекітілген сома көлеміндегі ресми трансферттер
қарастырылады. Дамуға арналған мақсатты трансферттер болып жоғары
тұрған бюджеттен төменгі бюджеттерге облыстық инвестициялық жобалар мен
бағдарламаларды іске асыруға берілетін бекітілген сомалар көлеміндегі ресми
трансферттер табылады. Ресми трансферттер орта есеппен, түсімдердің 20%
құрғанмен, бірқатар субвенциялық облыстардың бюджеттерінде әлеуметтік-
экономикалық қажеттіктерді қаржыландырудың қолайлы деңгейіне жету үшін
меншікті салықтық және басқа түсімдердің жетіспейтіндігінен бұл түсім көзі
50 пайызға дейін барады. Бұл мұндай облыстардың салық базасының
нашарлығымен байланысты. Бұл жағдайда Республикалық бюджет арқылы бюджеттік
алынымдар мен субвенциялар тетігінің көмегімен түсімдерді қайта бөлу
проблемасы көкейтесті болып табылады, яғни бұл тетік объективті негізделген
жетілдіруді қажет етеді.
Жергілікті әкімшілік-аумақтық құрылыстардың республикалық бюджеттен
берілетін трансферттері мен өз бюджеттерінде жинақталған бюджеттік
ресурстары тиісті қаржы жылына арналған бюджет туралы заңға және жергілікті
бюджеттер туралы мәслихаттардың нормативтік құқықтық шешімдеріне сәйкес
бөлініп, нақтылы әкімшілік-аумақтық бірліктердің басымды әлеуметтік-
экономикалық даму бағыттарында пайдаланылады. Жергілікті бюджет
шығыстарын қалыптастыру Бюджет кодексімен, нормативті-құқықтық актілермен
және тиісті маслихаттар шешімдерімен реттеледі. Биліктің жергілікті
органдарына аумақтардың экономикалық және қаржылық базаларын пайдалану
жөнінде өкілеттік берілген. Әрбір бөлек әкімшілік-аумақтардың экономикалық
базасы ретінде жергілікті тұрғындардың әлеуметті-экономикалық
мұқтаждықтарын қамтамасыз ету үшін қажетті кірістер көздері болатын
меншікті мүлік пен оларға берілген объектілер саналады. Ал қаржылық база
болып меншікті бюджеттік құралдар мен жоғары тұрған бюджеттерден берілетін
ресми трансферттерден қалыптасатын қаржылық ресурстар табылады.
Жергілікті бюджеттер ауқымы облыстық бюджетті,
республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджетін, сондай-ақ ауданның
(облыстық маңызы бар қаланың) бюджетін қамтиды.
Облыстық бюджеттен, республикалық маңызы бар қала, астана бюджетінен
қаржыландырылатын жергілікті мемлекеттік басқарудың жекелеген функцияларын
жүзеге асыруға облыстар, республикалық маңызы бар қалалар, астана әкімдігі
уәкілеттілік берген атқарушы органдар, облыстар, республикалық маңызы бар
қалалар, астана әкімдері мен мәслихаттарының аппараттары облыстық бюджеттік
бағдарламалардың, республикалық маңызы бар қалалардың, астаналық бюджеттік
бағдарламаларының әкімшілері қатысады.
Аудан, облыстық маңызы бар қала бюджетінен
қаржыландыратын жергілікті мемлекеттік басқарудың жекелеген функцияларын
жүзеге аысру аудан (облыстық маңызы бар қала) әкімдігі тарапынан
уәкілеттілік берілген атқарушы органдар, аудан әкімі мен мәслихатының
аппараттары аудандық (қалалық) бюджеттік бағдарламалардың әкімшілері арқылы
жүргізіледі. Ал қаладағы аудан, аудандық маңызы бар қала, кент,
ауыл (село), ауылдық (селолық) округ әкімдерінің аппараттары аталған
әкімшілік-аумақтық бірліктердің бюджеттік бағдарламаларының әкімшілері
қатарына жатады. Жергілікті бюджеттік бағдарламалар бюджет шығыстарының
бюджеттік бағдарлама ауқымындағы бағыттарын нақтылайтын ішкі
бағдарламаларға да бөлінуі мүмкін.
Жергілікті бюджеттердің шығыстары республикалық бюджеттің
шығыстары сияқты негізінен мына бағыттар бойынша жүзеге асырылады:
- жалпы сипаттағы мемлекеттік қызметтер көрсету; -
қорғаныс, қоғамдық тәртіп және қауіпсіздік; -
білім беру;
- денсаулық сақтау; -
әлеуметтік көмек және әлеуметтік қамсыздандыру; -
тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығы; -
мәдениет, спорт, туризм және ақпараттық кеңістік;
- ауыл, су, орман, балық шаруашылығы және қоршаған ортаны қорғау; -
өнеркәсіп және құрылыс; -
көлік және байланыс; -
экономикалық қызметті реттеу (кәсіпкерлік қызметті қолдау);
басқа да бағыттар: аудандар (облыстық маңызы бар қалалар) бюджеттеріне
берілетін ресми трансферттер, республикалық бюджетке берілетін ресми
трансферттер, жергілікті атқарушы органдардың борышына қызмет көрсету.
Сонымен айтылған мән-
жайларға нақтылы сипат беру үшін облыстық бюджет шығыстарын қарастырайық.
Бюджет кодексінің 54 бабына сәйкес
облыстық бюджеттің заң жүзінде көрініс тапқан басымды бағыттарына:
1) Білім беру:
- облыстық мемлекеттік білім беру ұйымдары үшін
оқулықтар сатып алу және оларды осы ұйымдарға жеткізу;
- арнаулы білім беру бағдарламалары бойынша жалпы білім
беру; - мамандандырылған білім беру ұйымдарында дарынды балаларға
жалпы білім беру;
- жергілікті деңгейде кадрлардың біліктілігін арттыру және
оларды қайта даярлау;
- облыстық ауқымда мектеп олимпиадаларын өткізу және т.б.
Денсаулық сақтау: -
халықтың санитарлық-эпидемиологиялық салауаттылын қамтамасыз ету;
- жергілікті
денсаулық сақтау ұйымдары үшін қан мен оның компоненттерін және
препараттарын өндіру; - халыққа
көрсетілген медициналық көмектің кепілдік берілген көлемін қамтамасыз ету;
-
республикалық бюджеттен қаржыландырылатын бағыттарды қоспағанда денсаулық
сақтау саласындағы басқа да іс-шаралар. Әлеуметтік
көмек және әлеуметтік қамсыздандыру: - жетім
балаларды, ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды әлеуметтік
қамсыздандыру; -
мүгедек балаларды қоса алғанда, қарттар мен мүгедектерді әлеуметтік
қамсыздандыру.
Мәдениет, спорт, туризм және ақпараттық кеңістік: -
жергілікті маңызы бар театр және музыка өнерін қолдау; -
жергілікті деңгейде туристтік қызметті реттеу -
мемлекеттік тілді және басқа да Қазақстан халықтарының тілдерін жергілікті
деңгейде дамыту және т.б. Қорғаныс, қоғамдық
тәртіп, қауіпсіздік: - облыстық
ауқымдағы төтенше жағдайлардың алдын алу және оларды жою;
- облыс аумағындағы
қоғамдық тәртіпті сақтау және қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз ету және
т.б. Облыс бойынша жалпы сипаттағы
мемлекеттік қызмет көрсетулер: - облыстық бюджеттің атқарылуын
ұйымдастыру; - облыстың әлеуметтік-экономикалық
дамуын орта мерзімді жоспарлау және т.б.
1. Ауыл, су, орман шаруашылығы, ерекше
қорғалатын табиғи аумақтар, қоршаған ортаны және жануарлар дүниесін
қорғау, жер қатынастары 2.Тұрғын-үй коммуналдық шаруашылық
елді мекендерді газбен қамтамасыз ету;
3.Көлік және коммуникациялар:
- әлеуметтік маңызы бар ауданаралық қатынастар бойынша
жолаушылар тасымалын ұйымдастыру;
- облыстық маңызы бар автомобиль жолдарын салу, қайта жабдықтау және
күтіп-ұстау;
10. Экономикалық қызметті реттеу, кәсіпкерлік қызметті қолдау және т.б
жатады. [6;39]
Республикалық маңызы бар қала, астана бюджеттерінің құрамында қаладағы
ауданның, аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджетінің құрамында қаладағы
ауданның, аудандық маңызы бар қаланың, кенттің, ауылдың, ауылдық округтің
бюджеттік бағдарламалары мынадай бағыттар бойынша көзделеді: қаладағы
ауданның, аудандық маңызы бар қаланың, кенттің, ауылдың, ауылдық округтің
әкімі аппаратының жұмыс істеуі; шаруашылықтар бойынша статистикалық есепке
алуды жүзеге асыру; азаматтық хал актілерін тіркеу жөніндегі қызметті
қамтамасыз ету; мектепке дейінгі тәрбие беру мекемелерін материалдық
техникалық қамтамасыз ету; ерекше жағдайларда сырқаты ауыр адамдарды
дәрігерлік көмек көрсететін ең жақын денсаулық сақтау ұйымына жеткізуді
ұйымдастыру; мұқтаж азаматтарға үйінде әлеуметтік көмек көрсету; елді
мекендердің санитариясын қамтамасыз ету; жерлеу орындарын күтіп ұстау және
туысы жоқ адамдарды жерлеу; елді мекендерді абаттандыру және көгалдандыру;
мәдениет мекемелерін материалдық-техникалық қамтамасыз ету және басқа да
бағдарламалар. Жергілікті бюджеттерден
кадрларды қайта даярлауды және мемлекеттік мекемелер қызметкерлерінің
біліктілігін арттыруды қоса алғанда, қызмет түрлерін орындайтын мемлекеттік
мекемелердің қызметін қамтамасыз етуге, бюджеттік инвестициялық жобаларға
(бағдарламаларға), жергілікті басқару органдарының заңдарында көзделген
өзге де функцияларына жұмсалатын шығындар да қаржыландырылады.
Жергілікті бюджеттерден қаржыландырылатын жергілікті
атқарушы органдарды ұстауға арналған шығындар Үкімет бекітетін штат санының
жалпы лимиті және заттай нормалар негізінде жоспарланады.
Жергілікті бюджеттердің шығыстарында әлеуметтік инфра-құрылымдарды –
білім беруді, денсаулық сақтауды, халықты әлеуметтік қорғауды қаржыландыру,
экономикалық салалардан – көлікке және байланысқа жұмсалған шығыстар басым
болып отыр. Бюджеттік кодекске сәйкес тұрғын үй-
коммуналдық шаруашылық шығындарын қаржыландыру негізінде олардың
әрекеттігінің айырмашылығына байланысты жергілікті бюджеттер құралдары
арқылы іске асырылады. Республикалық маңызы бар қала, астана, аудан
бюджеттерінде тұрғын үй-коммуналдық шаруашылыққа арналған шығындар келесі
бағыттар бойы қарастырылған: мемлекеттік тұрғын үй қорын сақтауды
ұйымдастыру; заңнамалық актілерге сәйкес азаматтарды жеке категория бойынша
тұрғын үймен қамтамасыз ету; елді мекендердің санитариясын қамтамасыз ету;
елді мекендердің көшелерін жарықтандыру және т.б. Жергілікті бюджеттердің
тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығына арналған шығындарының қалыптасуы елді
мекендердің даму жоспарлары мен мақсаттағы бағдарламалар негізінде іске
асырылады. Қорғанысқа
жұмсалатын шығыстардың функциялық тобы азаматтық қорғаныс пен әскери
комиссариаттардың шығындарын қаржыландыруды білдіреді.
Ресми трансферттерде – жоғарғы
бюджетке (бұл жерде республикалық бюджетке) беру үшін жергілікті
бюджеттерден қаражаттарды алуға жұмсалынған шығыстардың үлес салмағы
айтарлықтай жоғары. Бюджеттік алынымдар дамудың
анағұрлым жоғары экономикалық дәрежесіне байланысты немесе табиғи жағдайы
бойынша орта есеппен елдегіден жоғары салық базасы және тиісінше, салық
түсімдерінің жоғары деңгейі бар облыстарда болады. Субвенциялар да, сондай-
ақ алынымдар да әкімшілік-аумақтық бөліністердің әлеуметтік-экономикалық
даму деңгейін теңестіру үшін пайдаланылады.
Жеке функциялық топтар бойынша мемлекеттік бюджет
шығыстарындағы жергілікті бюджеттер шығыстарының үлесінде әлеуметтік-
тұрмыстық инфрақұрылымды қаржыландыру бағыттары бойынша ол басым орын
алады. Жергілікті
деңгейдегі қаражат түсімдері мен жұмсалымының құрамы мен құрылымы әкімшілік-
аумақтық бөліністердің әлеуметтік-экономикалық даму дәрежесін анықтайтын
мынадай факторларға байланысты: өндірістік объектілердің болуы, табиғи
ресурстар, әлеуметтік және тұрмыстық инфрақұрылым объектілері, бөлініс
мәртебесі, халықтың жиілігі, табиғат-климат жағдайлары және т.с.с.
Бюджеттерді қалыптастыру жергілікті
өкілетті органдар әзірлейтін жергілікті бюджеттік бағдарламалар негізінде
жүзеге асырылады. Жергілікті бюджеттік бағдарламаларды қаржылық негіздеу
және іске асыру – жергілікті бюджеттік бағдарламалардың әкімшілеріне –
жергілікті атқарушы органдар мен оларға бағынышты мемлекеттік мекемелерге
жүктелген. Жергілікті атқарушы органдардың заңи және жеке
тұлғалардың, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Үкіметінен (республикалық
бюджеттен кредит алу жолымен) үкіметпен келісілген аймақтық инвестициялық
бағдарламаларды қаржыландыру үшін қарыз қаражаттарын алуға құқығы бар.
Қарыз алу жергілікті атқарушы органдардың бағалы қағаздарын шығару немесе
қарыз алу нысанында жүзеге асырылады; олардың тәртібін Үкімет анықтайды.
Бюджеттік бағдарламаларға кіріктірілетін мемлекеттік мекемелер шығыстарының
сметаларын жергілікті атқарушы органдардың қаржылық рұхсаттарына сәйкес осы
мекемелердің басшылары атқарады. Бюджеттік шешімдер қабылдауды
оңтайландыру сметаларды нөлдік негізде жасау және бюджеттерді жоспарлау,
бағдарламалау (БЖБ) жүйесін пайдалану әдісі арқылы мүмкін.
Бюджеттерді нөлдік негізде жасау әдісі мынада: жыл сайын
жаңа смета жасалынады, ал бюджеттік мекеме өзінің бағдарламасын толық
негіздеуі және басымдықтарды анықтауы міндетті.
БЖБ әдісі ұйымдық шаралар мен әр түрлі мекемелер арасында
ресурстарды бөлудің қандай ұштастырылуы нәтижеліктің ең жақсы
көрсеткіштеріне жетуге ең жоғары дәрежеде жәрдемдесетінін анықтау үшін
бюджеттік бағдарламалардың өлшеуге еретін нәтижелерін қаржыландыру үшін
пайдаланылады. Бұл әдісте шығыстардың нормалары пайдалануы мүмкін. Сөйтіп,
жергілікті буындағы бюджет рәсімі тиімділік өлшеміне негізделуі мүмкін.
Сонымен жергілікті
бюджеттердің шығыстары бюджеттік қаржыландыру аясындағы барлық басымды
бағыттарды қамтитынын байқауға болады. Аталған мән-жайлар жергілікті
бюджеттерге жинақталған қаржы-қаражаттарды тиісті маслихаттардың
нормативтік қаржылық құқықтық шешімдері негізінде бөлу және пайдалану
процестерін белгілейтін бюджеттік құқықтың ерекше бөлімінің институтында
нақтылы көрініс табады.
3. Жергілікті бюджеттің атқарылу процесін басқару
Жергілікті буындағы бюджеттік үдеріс анықтама бойынша бюджеттердің
барлық түрлеріне ұқсас: бюджеттік үдеріс, бұл – бюджетті жоспарлау, қарау,
бекіту, атқару, нақтылау, түзету, атқарылуы, бюджет есебі мен есептемесін
жүргізу, мемлекеттік қаржылық бақылау, сондай-ақ байланысқан гранттарды
жоспарлау мен пайдалану жөніндегі Қазақстан Республикасы бюджет
заңнамасымен реттелген қызмет.
Бюджеттік процесті іске асыру бюджеттік іс-әрекеттің келесі кезеңдерін
құрайды:
1. Бюджет жобасын құрастыру; 2.
Бюджетті қарау және бекіту; 3.
Бюджетті атқару; 4.
Бюджетті атқару жөнінде есеп беруді құрастыру мен оны бекіту.
Жергілікті бюджеттерді жоспарлау жоспарланып отырған кезеңге арналған
жергілікті бюджет түсімдерінің көлемі және стратегиялық міндеттерді,
басымдықты ескере отырып әрі мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық даму
міндеттеріне сәйкес олардың пайдаланылу бағыттарын айқындау жөніндегі
ұсыныстарды әзірлеу үдерісі болып табылады. Жергілікті бюджеттердің
жобаларын әзірлеу тәртібін Үкімет айқындайды. Жергілікті атқарушы органның
алдағы үш жылдық кезеңге арналған орта мерзімді фискалдық саясатын
жергілікті атқарушы органдар ағымдағы жылдың 1 қазанына дейін бекітеді және
ол міндетті түрде жариялануға жатады.
Бюджеттік жоспарлау жөніндегі жергілікті уәкілетті орган
бюджеттік комиссия қабылдаған шешімдер негізінде алдағы қаржы жылына
арналған бюджет жобасының түпкілікті нұсқасын жасап, оны бюджеттік
комиссияның қарауына енгізеді. Бюджет жобасының түпкілікті нұсқасын қарау
және айқындау жоспарланып отырған қаржы жылының алдындағы жылдың 15
қыркүйегінен кешіктірілмей аяқталады.
Шешім жобасының мәтінінде: 1)
алдағы қаржы жылына арналған бюджет кірістерінің, шығындарының, операциялық
сальдосының, таза бюджеттік кредит беруінің, қаржы активтерімен
жүргізілетін операциялар бойынша сальдосының, тапшылығының (профицитінің),
тапшылығын қаржыландырудың (профицитті пайдаланудың) көлемдері;
2) облыстық
бюджеттен аудандар (облыстық маңызы бар қалалар) бюджеттеріне берілетін
бюджет субвенцияларының көлемдері және аудандар (облыстық маңызы бар
қалалар) бюджеттерінен облыстық бюджетке бюджеттік алынымдар көлемдері;
3) жергілікті атқарушы
органның резерві мөлшері; 4) облыстың,
республикалық маңызы бар қаланың, астананың жергілікті атқарушы органының
тиісті қаржы жылының аяғындағы жағдай бойынша борыш лимиті;
5) басқа қағидалар болуға
тиіс. Алдағы қаржы жылына арналған
облыстық бюджеттің, республикалық маңызы бар қаланың, астана бюджетінің
жобасын жергілікті атқарушы орган жоспарланып отырған жыл алдындағы жылдың
15 қазанынан кешіктірмей тиісті маслихатқа енгізеді. Аудан (облыстық маңызы
бар қала) бюджетінің жобасын жергілікті атқарушы орган 1 қарашадан
кешіктірмей тиісті маслихатқа енгізеді. Алдағы қаржы жылына арналған
жергілікті бюджет Президент тиісті қаржы жылына арналған республикалық
бюджет туралы заңға қол қойғаннан кейін екі апта мерзімінен кешіктірілмей
бекітіледі. Жергілікті бюджет жобасы тиісті мәслихаттың тұрақты
комиссияларында қаралады. Өкілді органдар бюджет жобасын
қараған кезде мынадай қағидаттарды: негізділік қағидатын, бюджеттің
теңдестірімділігін сақтау қағидатын ұстанады. Тиісті қаржы жылына
арналған жергілікті бюджетті бекіту маслихаттың шешімімен қабылдау арқылы
жүзеге асырылады. Бюджетке түсімдердің түсуін, бюджеттік бағдарламалардың
іске асырылуын қамтамасыз ету, сондай-ақ бюджет тапшылығын қаржыландыру
(профицитті пайдалану) жөніндегі іс-шаралар кешенін орындау бюджеттің
атқарылуы болып табылады. Жергілікті атқарушы органдар жергілікті бюджеттің
атқарылуын қамтамасыз етеді. Бюджетті атқару жөніндегі орталық атқару
уәкілетті орган Салық кодексіне сәйкес жергілікті бюджеттердің атқарылуы
бойынша рәсімдерді жүзеге асырады. [7,401б]
Бюджетті атқару маңында бюджеттік құралдарды жұмылдыру мен
оларды пайдалану бойынша Үкіметтің және жергілікті атқарушы органдардың іс-
әрекеттері түсініледі. Бюджетті атқару кезеңі бекітілген қаржы бөлуге
сәйкес бекітілген кірістер алу мен шығыстарды іске асыру және бюджет
тапшылығын қаражаттандыру мен профицитті пайдалану жасалады. Бұл кезең
қаржы немесе бюджет деп аталатын күнтізбелі жыл бойы созылады, яғни
бюджеттің атқарылуы ағымдағы қаржы жылының 1 қаңтарында басталып, 31
желтоқсанында аяқталады.
Жергілікті бюджеттердің атқарылуын жергілікті атқарушы органдар қамтамасыз
етеді. Осы әрекетте олар келесі принциптерді қолданады: -
уақтылы принципі, яғни бюджет түсімдерін бекітілген мерзімде есепке қосу
мен бюджет құралдарын уақытында пайдалануды талап ету; - бюджет
құралдарын арнаулы пайдалану принципі, яғни бюджеттен бөлінген ақша
құралдарын оларды іске асыруын реттейтін нормативті- құқықтық актілер мен
бюджеттік бағдарламалар паспорттарын сәйкес арнауда қатаң пайдалануды талап
ету; - бюджетті бірқалыпты
атқару принципі, яғни бюджеттік жыл соңында төлемдер көлемінің қорландыруын
жібермеу үшін жыл бойы бюджет құралдарын анықтап бөлуді талап ету;
- кассаның бірлестік принципі, яғни түсімдерді
есепке алу мен шығындарды қаржыландыру бойынша жүргізілетін барлық қаржы
операцияларды ұлттық валюта арқылы біріккен қазыналық есеп шотпен іске
асыруды талап етеді.
Бюджеттің атқарылуы республикалық бюджет туралы заңмен немесе жергілікті
бюджет туралы мәслихаттың шешімімен бекітілген тиісті қаржы жылына арналған
бюджет қаражаты көлемінің шегінде жүзеге асырылады. Бюджеттің
атқарылуын ұйымдастыру және бюджеттің атқарылуы жөніндегі бюджеттік
бағдарламалар әкімшілерінің қызметін үйлестіру бюджеттің атқарылуы
жөніндегі тиісті уәкілетті органға жүктеледі. Жергілікті
бюджеттің атқарылуы келесі құжаттарға негізделеді: 1)
Бюджет кодексі; 2)
Жергілікті бюджет туралы мәслихаттың шешімі; 3)
Жергілікті атқарушы органның кезекті қаржы жылының бірінші тоқсанына
арналған жергілікті қаржы жоспары туралы қаулысы; 4)
Жергілікті атқарушы органның жергілікті бюджет туралы мәслихаттың шешімін
іске асыру туралы қаулылары; 5)
Жергілікті атқарушы органның жергілікті бюджеттерді атқару барысында
қабылдайтын шешімі; 6)
мемлекеттік органдардың стратегиялық жоспарлары; 7)
нысаналы трансферттер бойынша нәтижелер туралы келісімдер; 8)
міндеттемелер бойынша қаржыландырудың жиынтық жоспары, түсімдердің және
төлемдер бойынша қаржыландырудың жиынтық жоспары; 9) бюджеттік
бағдарламалар әкімшілерінің міндеттемелері мен төлемдері бойынша
қаржыландыру жоспарлары; 10)
мемлекеттік мекемелердің міндеттемелері мен төлемдері бойынша
қаржыландырудың жеке жоспарлары; 11)
Бюджет кодексіне сәйкес бюджеттің атқарылу тәртібін айқындайтын нормативтік
құқықтық актілер. Бюджетті атқарудың
барлық процестерін реттейтін негізгі заңнамалық акті – ол Бюджеттік кодекс.
Кодекс бюджетті атқарудың негізгі ережелері мен принциптерін, оны атқару,
анықтау, түзету процестерін, мемлекеттік мекемелерді қаржылаендыру
тәртібін, бюджетті атқару мерзімін анықтайды. Тиісті қаржы жылы
бюджетті атқару тәртібі мен процедураларын белгілейтін маңызды құжат –
жергілікті бюджетті орындау жөніндегі тиісті маслихаттардың шешімі. Бұл
құжатта атқаруға қабылданған негізгі бюджеттік көрсеткіштер, мысалы
кірістер, шығыстар, несиелер, ресми трансферттер көлемдері, бюджет
тапшылығының мөлшері мен тағы басқа көрсеткіштер және бюджеттік
бағдарламалар тізімі бекітіледі, сондай-ақ орталық уәкілетті органдар мен
бюджеттік бағдарламалар әкімшіліктерінің бюджетті орындаумен байланысты
қажетті процедураларды жасау мен енгізу мерзімдері белгіленеді.
Экономика салалары мен іс-әрекет салаларында өндіріс пен қызметтердің
тиімділігін жоғарлату арқылы ресурстарды ұлғайту, құралдар үнемін сақтау
мен салық құралдарын толығымен жинауды мемлекет құштар етеді. Сондықтан
бюджетке салықтар мен басқа да төлемдердің жалпы және әрбір көз бойынша
толық және уақытында түсуін, белгіленген сомалар көлемінде барлық шараларды
сол бюджет бекітілген қаржы жылда қаржыландыруын қамтамасыз ету бюджетті
атқарудың ең маңызды мақсаты. Бюджет
түсімдер және шығындар бойынша атқарылады. Бюджеттің түсімдер
бойынша атқарылуы бюджетті атқару жөніндегі орталық және жергілікті
уәкілетті органдардың Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес бюджетке
түсетін түсімдердің толық және уақтылы есепке алынуын қамтамасыз ету
жөніндегі іс-шаралар кешенін жүргізуі болып табылады. Бюджеттік кодекстің
90 бабына сәйкес бюджеттің түсімдер бойынша атқарылуы:
1) түсімдерді бірыңғай
қазынашылық шотқа есепке жазуды; 2) түсімдерді тиісті бюджет
ішінде бөлуді; 3) бюджеттен артық (қате)
төленген түсімдер сомасын қайтаруды не оларды берешекті өтеу есебіне есепке
жатқызуды қамтиды. Шығыстар бойынша бюджетті атқару
маңында бюджеттік құралдар арқылы қаржыландырылатын бюджеттік
бағдарламаларды орындауға бағытталған шараларды іске асыру түсіндіріледі.
Жергілікті деңгейде нақты атқару жергілікті бюджет жөніндегі маслихат
шешімінде тиісті қаржы жылға бекітілген құралдар сомасының көлемінде
жіберіледі. Сондай-ақ бюджеттік бағдарламада қарастырылмаған мақсаттарға
ақша қаражаттары бағыттаумен байланысты шараларды іске асыру да бюджетті
атқару процесіне кіреді. Бюджетті атқаруды қамтамасыз ету үшін
жоспарлардың келесі түрлері жасалады:
- қаржыландырудың жеке жоспары;
- бюджеттік бағдарламаларының әкімшіліктерін қаржыландыру
жоспары; - міндеттемелер бойынша қаржыландырудың жиынтық жоспары.
Қаржыландыру жоспарын жасау барысында мемлекеттік мекемелер қолдануға тиіс:
1) бірыңғай бюджеттік жіктеуге сәйкес шығыстардың экономикалық жіктеуін;
2)
бюджет шығыстарының экономикалық жіктеуінің ерекшеліктері құрылымын;
3) бюджеттік
бағдарламаларды қаржыландыру тәртібін белгілейтін нормативтік құқықтық
актілерді; 4) тауарлар,
жұмыстар мен қызметтерді мемлекеттік сатып алу, мемлекеттік тапсырысты
жайғастыру жөніндегі конкурстар өткізу және жабдықтаушылармен келісімшарт
жасау мерзімдерін; әрбір мемлекеттік мекеме бойынша
тиісті жылға жергілікті бюджеттерді бекітуде есепке алынған шығыстар
есептемелерін. Бюджет шығыстарының экономикалық жіктеуі бойынша және
түсімдердің жылдық көлемімен теңестірілген бюджеттік бағдарламаларды
қаржыландырудың жылдық көлемін анықтайтын құжат қаржыландырудың жылдық
жоспары деп аталады. Бұл құжат бюджеттік жоспарлау жөніндегі уәкілетті
органмен жасалып және бекітіліп, бюджетті атқару жөніндегі уәкілетті орган
мен бюджеттік бағдарламаларының әкімшіліктеріне бағытталады.
Қаржыландырудың жеке жоспарлары, бюджеттік бағдарламалар
әкімшіліктерін қаржыландыру жоспарлары, міндеттемелер бойынша
қаржыландырудың жиынтық жоспары тиісті қаржы жылға бюджеттік бағдарламалар
паспорттарымен белгіленген мақсаттарды іске асыру үшін жасалады. Бұл
жоспарлар тиісті қаржы жылдың республикалық бюджет жөніндегі заң мен
жергілікті бюджеттер жөніндегі маслихаттар шешімдеріне сәйкес жасалады.
Жоспарларды іске асыру жергілікті атқарушы органдардың шешімдері, бюджеттік
бағдарламалар паспорттары, Бірыңғай бюджеттік жіктеу, Бірыңғай стандарттық
шот жоспары негіздерінде және жергілікті бюджеттерді атқару тәртібіне
сәйкес белгіленген тәртіппен іске асырылады. Қаржыландырудың жеке жоспары
мемлекеттік мекеменің бюджетті атқару жөніндегі негізгі құжаты болады. Ол
міндеттемелерді қаржыландыру жоспар формасында және төлемдерді қаржыландыру
жоспар формасында қалыптасады.
Мемлекеттік мекемелердің міндеттемелері бойынша бюджеттік
бағдарламаларды қаржыландыру жоспарында паспорттармен қарастырылған
шараларды іске асыру үшін мемлекеттік мекемелердің міндеттемелер қабылдауға
құқы бар бюджеттік құралдар көлемінің шекті мөлшері анықталады. Сондықтан
мемлекеттік мекеменің міндеттемелері бойынша қаржыландыру жоспарының жылдық
сомаларын ай сайын бөліп таратуы әрбір бюджеттік бағдарламада тиісті қаржы
жыл бойы қарастырылған шараларды іске асыру мерзімі негізінде міндеттемелер
қабылдау мерзімге сәйкестік болуы тиіс.
Мемлекеттік мекемелердің төлемдері бойынша
қаржыландыру жоспары паспорттарда қарастырылған шараларды іске асыру үшін
қабылданатын міндеттемелер бойынша төлемдер жүргізуге мемлекеттік мекеменің
құқы бар құралдар көлемін анықтайды. Сондықтан мемлекеттік мекеменің
төлемдері бойынша қаржыландыру жоспарының жылдық сомасын ай сайын бөліп
таратуы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
1 Жергілікті бюджетті қалыптастыру мен атқарылуының теориялық
негіздері
Жергілікті бюджеттің мәні мен экономикалық маңызы 6
1.2. Жергілікті бюджеттің кірістері мен шығыстарын қалыптастыру 11
1.3. Жергілікті бюджеттің атқарылу процесін басқару 18
2 Жергілікті бюджеттің атқарылуын Ғ.Мүсірепов атындағы аудан
мысалында талдау
2.1. Ғ.Мүсірепов ауданының экономикалық мінездемесі 27
2.2. Аудан бюджетінің кіріс бөлігінің атқарылуын талдау 29
2.3. Аудан бюджетінің шығыс бөлігінің атқарылуын талдау 39
3 Тұрақты экономикалық өсу жағдайында жергілікті бюджетті
қалыптастыруды жетілдіру жолдары
3.1 Бюджеттің кіріс бөлігін бюджетаралық қатынастарды жетілдіру
арқылы ұлғайту 48
3.2 Бюджеттің кіріс бөлігін ұлғайтудың басты әдісі ретінде салық
салуды жобалауды жетілдіру 51
Қорытынды 58
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 61
Қосымша
Кіріспе
Дипломдық
жұмыс тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы Президентінің
Қазақстан-2030 Стратегиясында қазіргі заманғы мемлекеттік қызмет пен
мемлекеттік басқару құрылымын құру мемлекеттің ең шешуші міндеттерінің бірі
ретінде белгіленген. Нарықтық экономикаға өту және тиісті экономикалық
реформаларды жүргізу кезінде жергілікті әкімшілік органдар өздерінің құзыры
мен дербестігін арттыруға объективті түрде ұмтылады. Бұл эволюция ең
алдымен республикалық билік өкілеттігінің бір бөлігі жергілікті мемлекеттік
деңгейге өтуі тиіс екендігін сипаттайды. Аймақтар Қазақстан Республикасының
аумақтық субъектілері болып табылатындықтан биліктің жергілікті органдары
өз аймағының халқының толып жатқан экономикалық, әлеуметтік және мәдени
мұқтаждары мен тілектеріне жауапты өздерінше іздестіруі тиіс.
Қазақстан Республикасының
экономикасы дамуының қазіргі кезеңінде реформа ауыртпалығының салмағы
шаруашылық жүргізудің аймақтық деңгейіне ауысып, осыған орай басқарудың
жергілікті органдарына үлкен өкілеттік беріліп, олардың жауапкершілігі арта
түсуде. Аймақтардың шаруашылық қызметінің ұлғаюы республикалық және
жергілікті бюджеттердің өзара қарым-қатынастарының мәселесіне, жергілікті
бюджеттерді басқаруды дұрыс ұйымдастыруға жаңаша көзқарасты талап етеді.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы:
- жергілікті бюджетті басқару түсінігіне қатысты негізгі теориялық
дәлелдеулер жүйелендірілді;
- жергілікті бюджетті жоспарлау үдерісінің мәні айқындалып, оның
әдіснамалық негізіне сипаттама берілді;
- мемлекет тарапынан тікелей басқарудың тиімділігін арттыру үшін
аймақтың дамуына қажетті өкілеттіктерді, қаржы көздерін бөлудің қажеттілігі
дәлелденді;
- бюджетті орталықсыздандырудың қазіргі таңдағы өзекті мәселелері
сараланып, оларды шешу жолдары ұсынылды.
Жұмыстың ғылыми-тәжірибелік маңыздылығын жергілікті бюджетті қалыптастыру
мен дамыту барысында зерттеудің нәтижесінде жасалған тәжірибелік қорытынды
мен ұсыныстар деңгейінен көруге болады. Дипломдық жұмыста
келтірілген ұсыныстар, зерттеулер нәтижелері мен тұжырымдарды мемлекеттік
бюджетті басқаруда және халықтың әлеуметтік-экономикалық мәселелерін шешу
іс-шараларын жүзеге асыруда, орта және қысқа мерзімді мемлекеттік немесе
аймақтық даму бағдарламаларын даярлауда пайдалануға болады.
Зерттеу нәтижелерін, сондай-ақ,
тәжірибе жүзінде баяндалған материалдарды Қазақстан Республикасы Экономика
және бюджеттік жоспарлау министрлігі, Қаржы министрлігі және қаржылық
ағымдарды мемлекеттік реттеу мәселелерімен айналысушы қазақстандық ұйымдар
мен ведомствалар өз қызметтері барысында қолдануына болады.
Тақырыптың ғылыми зерттелуінің дәрежесі. Қазақстанда қоғамдық-
саяси және экономикалық жүйенің өзгеруі елімізде жергілікті деңгейдегі
басқару жүйесінің қалыптасуы мен дамуына тікелей байланысты. Соңғы он жылда
елімізде мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіру, жергілікті басқаруды
қалыптастыру және оны дамыту бойынша зерттелген ғылыми жұмыстар баршылық.
Соның ішінде аймақтық экономиканың дамуын басқару, мемлекеттік басқаруды
орталықсыздандыру, бюджетаралық қатынастарды жетілдіру, жергілікті
бюджеттердің табыстары мен шығындарының қалыптасуы, өндіріс орындарының
алатын рөлі бағыттарында жазылған ғылыми еңбектер жеткілікті. Осы аталған
бағыттарда қазақстандық ғалымдар Я.А. Әубәкіров, М.Б. Кенжегузин
Н.Ж. Бримбетова, К.Б. Бердалиев, Г.Н. Дугалова, Р.Е. Елемесов, Ж. Елубаева,
Е.Б. Жатканбаев, Ж.И. Ихданов, К.Е. Кубаев, Г.Ж. Қарақұсова, К.С.
Мухтарова, Б.М. Мухамедиев С.С. Оспанов, С.М. Өмірзақов, К.А. Сағадиев,
Г.Н. Сансызбаева, А.Н. Тулембаева, Ө.Қ. Шеденов
және басқа да отандық, шет елдік экономист ғалымдар еңбектерінде жан-
жақтылы баяндалған. Олардың ғылыми еңбектерінде аймақтар экономикасын
мемлекеттік реттеу, аймақтардың дамуын басқарудағы қаржы ресурстарының
алатын орны жүйелендіріліп, олардың теориялық және тәжірибелік жақтары
зерделенген. Дегенмен, жергілікті бюджетті басқаруды жетілдіру мәселесі
арнайы ғылыми зерттеу объектісі ретінде әлі де болса зерттеуді талап етеді.
Дипломдық жұмыстың
мақсаты. Жергілікті бюджетті қалыптастыру көздерін және шығындалу
бағыттарын зерттеу, аудан бюджетінің кірістері мен шығыстарын талдау және
жергілікті бюджетті қалыптастыру мен атқарылу процесін жетілдіру жолдарын
іздестіру. Қойылған мақсаттарға жету үшін
келесі міндеттерді орындау қажет:
– мемлекеттің бюджет жүйесіндегі жергілікті бюджеттің ұғымын және мәнін
анықтау;
– жергілікті бюджеттің кірістері мен шығыстарын зерттеу;
– аудан бюджетінің кірістері мен шығыстарын талдау;
– бюджетаралық қатынастардың қазіргі жағдайын талдау негізінде орын алып
отырған мәселелерді айқындау және жергілікті бюджетті басқарудың
тиімділігін арттыру мақсатында оларды шешудің жолдарын ұсыну;
– жергілікті бюджетті жетілдіру жолдарын қарастыру;
– жергілікті бюджетті басқарудың тиімділігін арттыру жөнінде ғылыми
негізделген нақты ұсыныстар жасақтау.
Дипломдық жұмыстың пәні болып жергілікті бюджетті қалыптастыру мен
атқарылу үдерісі мен оны басқару барысында қалыптасатын қатынастар
жиынтығы табылады.
Дипломдық жұмыс нысаны ретінде Ғ.Мүсірепов ауданының жергілікті бюджет
қаражаттарын қалыптастыру және пайдалану барысындағы қатынастар алынды.
Дипломдық жұмыстың
әдістемелік және теориялық негізі танымал экономист-ғалымдардың
еңбектерінде баяндалған жергілікті бюджетті жоспарлау, басқару
мәселелері жөніндегі пайымдаулар мен қорытындыларға және монографиялық
зерттеулерге сүйенеді. Зерттеу жұмысына, сонымен қатар, жергілікті
бюджетті жоспарлау мәселелеріне қатысты Қазақстан Республикасының
нормативті және заң актілері, Үкіметтің, Ғ.Мүсірепов ауданының
экономикалық мәселелер жөніндегі қаулылары мен шешімдері, басқа да
мемлекеттік бағдарламалық құжаттар, әдістемелік, анықтамалық мәліметтер
тартылды.
Жұмыста ақпарат көзі ретінде Қазақстан Республикасының статистика
жөніндегі Агенттігі, Экономика және бюджеттік жоспарлау Министрлігі,
Қаржы министрлігінің статистикалық бюллетеньдерінің мәліметтері,
Ғ.Мүсірепов ауданының статистикалық деректері пайдаланылды.
1 Жергілікті бюджетті қалыптастыру мен атқарылуының теориялық
негіздері
1.1 Жергілікті бюджеттің мәні мен экономикалық маңызы Бюджет –
бұл салықтар, жиналымдар, басқа да міндетті төлемдерден, капиталмен
жүргізілетін операциялардан түсетін табыс, салықтық емес және заңда
көрсетілген басқа да түсімдер есебінен құралатын және мемлекеттің өз
қызметтерін орындауын қамтамасыз етуге арналған, заңмен бекітілген,
жергілікті өкілетті органдардың шешімдерімен бекітілген мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қоры.
Бюджеттік құрылымға қатысты бюджет жүйесі ұйымдастырушылық бөлімшелерге
немесе деңгейлерге бөлінеді. Мемлекеттік құрылымның екі нысаны белгілі:
біріншісі, басқарудың екі буынды жүйесімен (орталық және жергілікті буын)
қарастырылатын унитарлы мемлекет және басқарудың үш деңгейлі (орталық,
федерация мүшелері және жергілікті буындар) жүйесі бар федералды мемлекет.
Осыған сәйкес экономикалық қатынастарға және заңды нормаларға негізделген,
билік деңгейлерінің барлық бюджеттерін біріктіретін бюджет жүйесі құрылады
(Сурет 1).
Сурет 1 Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі [4]
Жергілікті қаржы мемлекеттің қаржы жүйесінің маңызды құрамды бөлігі
болып табылады. Ол жергілікті бюджеттерді, арнаулы бюджеттен тыс қорларды
және басқарудың жергілікті органдарының қарамағындағы шаруашылық жүргізуші
субъектілердің қаржысын кіріктіреді. Жергілікті қаржы
отандық экономика үшін біршама жаңа ұғым. Бүкіл жергілікті бюджеттер елдің
мемлекеттік бюджетінің бірыңғай жүйесіне енгізілген 1938 жылдан бастап,
жергілікті қаржы дербес категория ретінде өзінің өмір сүруін тоқтатқан
болатын. Бүгінде қоғамда экономикалық
қатынастарды орталықсыздандыру мемлекеттің жалпы экономикалық саясатын
жүзеге асыруда аймақтардың дербестігі мен рөлін арттырып отыр.
Жалпы жергілікті қаржының жай-күйі әрқашанда,
біріншіден, елдің жалпы экономикалық жағдайына, екіншіден, тиісті
аумақтардың экономикалық әлуетіне, үшіншіден, билік пен басқарудың
жергілікті органдарының құқығы мен міндеттерін белгілі бір дәрежеде реттеп
отыратын мемлекеттік заңдардың деңгейіне, төртіншіден, биліктің жергілікті
органдары құзырының дәрежесіне байланысты болады.
Нарықтық экономикаға өту және тиісті
экономикалық реформаларды жүргізу кезінде жергілікті әкімшілік органдары
өздерінің құзыры мен дербестігін арттыруға объективті түрде ұмтылады. Бұл
эволюция ең алдымен республикалық билік өкілеттігінің бір бөлігі жергілікті
мемлекеттік деңгейге өтуі тиістілігінде көрінеді. Аймақтар Қазақстан
Республикасының аумақтық субъектілері болып табылатындықтан биліктің
жергілікті органдары өз аймағының халқының толып жатқан экономикалық,
әлеуметтік және мәдени мұқтаждары мен тілектеріне жауапты өздерінше
іздестіруі тиіс. 1994 жылға дейін Қазақстанда 3045 жергілікті бюджеттер
болған еді; 1994 жылдың басынан жүргізілген бюджет жүйесін орталықтандыруға
байланысты 2500 жергілікті бюджеттер – селолық, поселкелік, ауылдық
бюджеттер жойылды. Осының нәтижесінде бюджет жүйесіне түсетін қаражаттарды
орталықтандырудың дәрежесі едәуір бәсеңдеді. [6;339]
Аймақтардың шаруашылық қызметінің ұлғаюы республикалық және
жергілікті бюджеттердің өзара қатынастарының проблемасына, жергілікті
бюджеттердің мемлекеттік қаржыландырудағы және оны жүзеге асыру
нысандарындағы қажеттіліктерін дұрыс ұйымдастыруға жаңа көзқарасты талап
етеді. Осыған байланысты түрлі деңгейлердегі бюджеттер арасындағы
бюджеттік құқықтарды айқын шектеу және орталық пен аймақтардың бюджеттік
мүдделерін теңестіру туралы мәселе айрықша мәнділікке ие болып отыр.
Қазақстан Республикасындағы бюджеттер арасындағы қатынастардың жүйесі
қалыптасу мен даму стадиясында тұр, оның оңтайлы механизмі іздестірілуде.
Қазақстанда
басқаруды орталықсыздандыру мемлекеттік басқару мен бекітіліп берілген
міндеттерді жүзеге асыру үшін жергілікті бюджет дербестігі арасында
шығыстар бойынша жауаптылықты неғұрлым байыпты бөлуді қажет етеді.
Жергілікті қаржыда билік пен басқарудың жергілікті органдарының сан қырлы
қызметінің қаржы базасы болып табылатын жергілікті бюджеттерге маңызды рөл
беріледі. Жергілікті бюджет – бұл ұлттық табысты аумақтық тұрғыда қайта
бөлуге мүмкіндік жасайтын және билік пен басқарудың жергілікті органдарының
қаржы базасын жасауды қамтамасыз ететін экономикалық қатынастардың
жиынтығы. Жергілікті бюджеттерді қалыптастыру мен пайдалану өндіріс пен
айырбасқа қатысушылар арасындағы, атап айтқанда: кәсіпорындар мен мемлекет
арасындағы, меншіктің барлық нысандарындағы макроэкономиканың өндірістік
және өндірістік емес салаларының кәсіпорындары, ұйымдары мен мекемелері
арасындағы, бюджет жүйесінің буындары арасындағы, мемлекет пен халық
арасындағы қоғамдық өнім құнының қозғалысын білдіреді.
Жергілікті бюджеттердің экономикалық мәні олардың мынадай арналымында
көрінеді: - Билік пен
басқарудың жергілікті органдарының ақша қорларын қалыптастыру;
- Бұл қорларды жергілікті
деңгейдегі инфрақұрылым салалары мен халықтың арасында қайта бөлу.
Жергілікті бюджеттер билік пен басқарудың
жергілікті органдарының сан қырлы қызметінің негізгі қаржы базасы бола
отырып, олардың экономикалық дербестігін нығайтады, шаруашылық қызметін
жандандырады, ведомстваға қарасты аумақтарда оларға инфрақұрылымды
дамытуға, аумақтың экономикалық әлуетін кеңейтуге, қаржы ресурстарының
резервтерін ашып пайдалануға мүмкіндік жасайды.
Сөйтіп, жергілікті бюджеттер жергілікті деңгейдегі экономикалық
және әлеуметтік міндеттерді жүзеге асыруда елеулі рөл атқарады. Бұл
тұтынудың қоғамдық қорларын бөлген кезде көрінеді. Жергілікті бюджет арқылы
мемлекеттік бюджет қаражатының басым бөлігі әлеуметтік инфрақұрылымға
жұмсалады. Дүниежүзілік
және отандық тарих жергілікті шаруашылықты дамытудағы, әкімшілік-аумақтық
бөліністерді абаттандыру мен олардың санитарлық жағдайын жақсартудағы,
сондай-ақ әлеуметтік сфера мекемелерін ұстаудағы жергілікті қаржының
маңызын дәлелдеп отыр. Осылай әлдеқашан болған және бұл тенденциялар
жиырмасыншы ғасырдың 80-90 жылдары күшейді.
Дамығын нарықтық экономикасы ба елдерде
биліктің жергілікті органдардың бюджеттері мемлекеттің бүкіл қаржы
ресурстарының 30-дан 60 пайызын қайта бөледі және аймақтың өндіргіш
күштерін , бүкіл әлеуметтік сферасын дамытуда , нарықтық инфрақұрылым құрап
, кеңейтуде маңызды рөл атқарады:
- олар арқылы өндірістік ортаны қаржыландыруға
жұмсалатын шығындардың үлкен бөлігі өтеді (жергілікті өнеркәсіпті, ауыл
шаруашылығын, су шаруашылығын, көлікті және басқаларын қаржыландыруға
жұмсалады); - жергілікті бюджет арқылы өндірістік емес ортаның дамуы
қаржыландырылады, сөйтіп, қоғамдық өндіріске жанама ықпал жасалады;
- тұтынудың қоғамдық қорларын бөле отырып, жергілікті бюджеттер жұмыс күшін
ұдайы молайтып отыруға мүмкіндік туғызады. Қазақстан
Республикасының жергілікті бюджеттерінің құрамы облыстық бюджеттерді,
қалалардың және аудандардың бюджеттерін қамтиды. Қазіргі кезде
Қазақстандағы жергілікті бюджеттер кірістері мен шығыстары бойынша
мемлекеттік бюджеттің қаражаттары көлемінің 50% аралығын құрайды. Олар
мемлекеттік бюджеттің құрамды бөлігі болып есептелмейді, республикалық
бюджетпен бірге қоғамның мемлекеттік бюджетінің жиынтығын құрайды.
Қаржы қатынастарын ұйымдастырудың бюджет түрінде екі тенденция қатар өмір
сүреді: 1) Дағдарыстан шығу
және тұрақтандыру мақсатымен экономиканы басқаруда орталықтандырылған
негіздерді дамытудың анағұрлым ортақ процесінің қамтып көрсетілуі ретінде
қаржы ресурстары қозғалысын басқарудың нысандары мен әдістерінің жүйесін
орталықтандыру; 2) Қаржы қорларын қалыптастыру мен
пайдалануда билік пен басқарудың жергілікті органдарының функцияларын
күшейте отырып қаржыны орталықсыздандыру.
Екінші тенденция жергілікті органдардың жергілікті
жағдайларға жуықтығымен дәлелденеді.
Қаржы қатынастарының әкімшілігін жүргізудің қағидаты қаржының
бақылау функциясын жүзеге асыру мүмкіндігі болып табылады: неғұрлым аз
дәрежеде белгілі бір қаржы қатынасы немқұрайды бақылауға берілсе, соғұрлым
оны орталықсыздандырылған реттеуге жатқызған дұрыс.
Дүниежүзілік қаржы теориясы мен практикасы жергілікті бюджеттер бюджет
жүйесінің дербес бөлігі ретінде жұмыс істейтіндігін айқындайды. Бюджеттің
дербестігі деп аймақтық басқару органы бекітіліп берілген кіріс базасының
негізінде бюджеттің көлемін, баптар бойынша кірістер мен шығыстардың
нақтылы құрылымы мен мөлшерін өзі анықтайтын қағида ұғынылады. Оның
атқарылуы басқарудың аймақтық органдарының бұл саласындағы құқықты
анықтайтын республикалық заңнаманың негізінде жүзеге асырылады.
Басқа жағынан аймақтар белгілі
бір матасушылықта болатын бірыңғай шаруашылық кешеннің бір бөлігі болып
саналады және одан тыс өмір сүре алмайды. Аймақтық ұдайы өндірістің мазмұны
мен сипаты бүкіл қоғамдық ұдайы өндіріс дамуының негізгі заңдылықтарымен
анықталады. Сондықтан басқарудағы централизмнің қажеттігін
орынды, өндірістің нақтылы жай – күйімен шарттасылған шектерде қажет етеді.
Аймақтардың экономикалық дербестігі абсолюттік бола алмайды. Ол әрдайым
салыстырмалы және аймақ неғұрлым кіші болса, бұл дербестіктің көріну шегі
де аз болады, яғни шешімдер қабылдауда орталыққа тәуелсіз еркін болады.
Оның үстіне аймақтардың әлеуметтік – экономикалық дамуының қазіргі деңгейі,
бюджеттік өзара қатынастардың қалыптасқан сипаты, нарықтық экономикаға көшу
кезеңінің күрделілігі республика жергілікті бюджеттерінің көпшілігінің
нақтылы дербестігі туралы айтуға мүмкіндік бермейді. Сондықтан әлеуметтік
инфрақұрылымды халықты әлеуметтік игіліктердің кепілдікті минимумымен
қамтамасыз ететін мөлшерлерде қаржыландыру үшін қаражаттардың
жеткіліктілігі қағидаты жүзеге асырылуы тиіс. Әрбір әкімшілік – шаруашылық
бірлігі дербестігінің бір оңтайлы деңгейі болуы тиіс, бұл мүдделерінің ең
жоғары мүмкіндікте іске асыруда болып келеді.
Аймақтардың экономикалық дербестігінің маңызды шарттарының бірі оларда
аймақтық ресурстарды жаңғырту табиғатты қорғау жөніндегі шараларды
қаржыландыруға қажет қаражаттардың кепілдікті көздерін жасау болып
табылады. Аймақтың
экономикасын басқарудағы орталықтандырылған және жергілікті негіздердің
оңтайлы үйлесуін анықтаудың ортақ қағидщаты былайша тұжырымдалады:
экономикалық дамудың стратегиясын анықтаудағы централизм, оны іске
асырудағы дербестік. Оперативтік – шаруашылық
дербестігі жергілікті буында шығыстардың 50% кем емесін жабатын кірістердің
оқшауланылған, бекітіліп берілген жүйесін жасауды, бюджетке ұзақ мерзімге
кірістердің қатаң бекітіліп берілуін қажет етеді.
Дамыған нарықтық экономикасы бар
елдерде ұлттық табысты бюджет арқылы қайта бөлу фискалдық федерализм
теориясы негізінде жүзеге асырылады.
Теорияның мәні мынада. Бүкіл мемлекеттік шаруашылық жалпы
(экономиканың мемлекеттік секторына кіретін барлық кәсіпорындар, мекемелер
және әкімшілік құрылымдар) көпдеңгейлі жүйе болып келеді, онда басқарудың
функцияларын деңгейлер арасында бөлу және олардың сатылас бойынша заңды
бағынышы болады. Осыған байланысты назар ауларылатын мәселелер мыналар:
1) мемлекеттік секторды басқару деңгейлерінің оңтайлы саны;
2) басқару деңгейлерінің арасында өкілеттіктерді оңтайлы бөлу;
3) әлеуметтік шығыстарды неғұрлым тиімді қаржыландыру деңгейі;
4) биліктің жергілікті органдарын басқаруға және қаржыландыруға орталық
үкіметтің араласу дәрежесі;
5) билік пен басқарудың жегілікті органдарының шығыстарын
қаржыландырудағы меншікті қаражаттардың үлесі;
6) мемлекеттік экономиканың барлық деңгейлерінде қаражаттарды жұмсауға
бақылау жасаудың нысаны. Фискалдық
федерализм саясаты басқарудың жергілікті органдарының орталыққа
қаржылық тәуелділігін азайтуға бағытталған. Бұл жергілікті
бюджеттердің ғана емес, сонымен бірге жалпы мемлекеттік бюджеттің де
тапшылығын төмендетудің жолы, жергілікті әлеуметтік проблемаларды
шешудегі нақты дербестікке апаратын жол. Бұған аймақтардың салықтық
автономиясын дамыту, жалпымемлекеттік салықтарға үстемелер өндіріп
алу немесе меншікті салықтарды (экологиялық, мүлік салықтары, мұраға
салынатын салық, тұтынуға салынатын салық) белгілеу жөніндегі оларға
құқық беру есебінен жетеді. Бұл орайда жергілікті органдарды
қаражаттарды тиісді пайдалануға ынталандырылмайтын, оларды қаржылық
дербестігінен айыратын орталық бюджеттен жүргізілетін трансферттік
қаржыландыру қысқарады. Басқа елдердегі аумақтық басқаруды
дамытудың тәжірибесі басқаруды орталықсыздандырудың, ведомстволық
бағыныштағы аумақтарды дамытудың әлеуметтік және экономикалық
проблемаларын шешуде биліктің жергілікті органдарына кең құқықтар
берудің қажеттігін қолдайды. Унитарлық мемлекеттің жағдайына
Қазақстанға сәйкес фискалдық регионализмге ауыстырылуы мүмкін.
Бюджеттік реттеу аумақтық деңгейге өздеріне жүктелген функцияларды
толық орындауы үшін меншікті кіріс көздері жетіспеген кезде
жалпымемлекеттік салықтар мен кірістерден түсетін түсімдердің бір
бөлігін беру жолымен жүргізіледі. Қазақстанда салықтарды
жалпымемлекеттік және жергілікті салықтарға бөлудің күші жойылуына
байланысты бекітілген және реттеуші кірістер мен салықтар
терминдері пайдаланылмайды дей тұрсақта субвенциялар, бюджеттік
алынымдар, есеп айырысу бойынша берілетін қаражаттар мен басқа
трансферттер нысанындағы бюджеттік реттеу процесі сияқты іс жүзінде
кірістерді бекітіп беру сақталынған.
Қазақстан Республикасында жергілікті бюджеттер
коммуналдық заңи тұлғаларға бекітілген; мүлікпен және әкімшілік-
аумақтық бөліністің меншігіндегі өзге де мүлікпен бірге әкімшілік-
аумақтық, экономикалық және қаржылық негізін құрайды; түсімдер мен
бюджет тапшылығын қаржыландыру есебінен қалыптасатын,
Конституциямен, заңдармен және Қазақстан Республикасы Президентінің
және Үкіметінің актілерімен жүктелген міндеттерді жүзеге асыру үшін
жергілікті атқарушы органдар белгілейтін жергілікті бюджеттік
бағдарламаларды қаржыландыруға арналған тиісті маслихаттың шешімімен
бекітілген әкімшілік-аумақтық бөліністердің ақша қорлары болып
табылады.
1.2 Жергілікті бюджеттің кірістері мен шығыстарын қалыптастыру
Қазіргі кезде жергілікті бюджетті қалыптастыру 2008 жылы қабылданған
Қазақстан Республикасының бюджет кодексімен, 2001 жылы қабылданған және
2008 жылы өңделген Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдер туралы заңымен реттеледі. Осыған сәйкес жергілікті бюджеттің
кіріс көздері келесі түрлерге бөлінеді:
1) Жергілікті бюджет түсімдері;
2) Жоғары тұрған бюджеттен алынатын трансферттер;
3)Жергілікті бюджеттен берілген несиенің өтелуі.
Өз кезегінде жергілікті бюджеттің түсімдері келесідей бөлінеді:
1) Салықтардың, алымдардың және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдердің түсімдері;
2) Салықтық емес түсімдер;
3) Негізгі капиталды сатудан түсім;
Дамудың қазіргі кезеңінде Қазақстан Республикасының жергілікті
бюджеттері кірістерінің негізін аумақтағы шаруашылық жүргізуші субъектілер
мен халықтың салықтық түсімдері құрап отыр. Анықтама бойынша салықтық
түсімдер деп Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер
туралы ҚР Заңымен тағайындалған бюджетке төлейтін салықтар мен басқа да
төлемдер айтылады. Сондықтан, салықтық түсімдердің экономикалық мазмұнын
солардың негізіндегі салықтар құрайды.
Бюджеттік кодексте салықтық түсімдердің нақты түрлері бюджет жүйесінің
тиісті деңгейлері бойынша бекітілген. Осылайша жергілікті бюджетке келесі
салық түрлері түседі: - Әлеуметтік
салық; - Жеке табыс
салығы; - Жер салығы;
- Бірыңғай жер
салығы; - Мүлік
салығы; - Көлік
құралдар салығы; Мыналарға:
Қазақстан Республикасының
аумағында өндірілген спирттің барлық түрі Қазақстан Республикасының
аумағында өндірілген алкоголь өніміне; Қазақстан Республикасының
аумағында өндірілген құрамындағы этил спиртінің көлемі 0,5 проценттен
аспайтын сыраға; Қазақстан Республикасының аумағында
өндірілген темекі бұйымдарына; Қазақстан Республикасының аумағында
жасалған жеңіл автомобильдерге (мүгедектер үшін арнайы арналған қолмен
басқарылатын немесе қолмен басқаруға бейімделген автомобильдерден басқа);
бензинге (авиациялық бензинді қоспағанда) және
дизель отынына акциздер;
Алымдар мен төлемдердің келесі түрлері жергілікті бюджетке
түседі: - Облыстық маңызы бар ақылы мемлекеттік автомобиль жолдары
арқылы жүріп өткені үшін алым және бұл жолдардың бөлінген белдеуіне сыртқы
(көрнекі) жарнама орналастырғаны үшін төлем.
- Қоршаған ортаны ластағаны үшін төлем. -
Жер үсті су көздерінің ресурстарын пайдаланғаны үшін төлем. -
Орманды пайдаланғаны үшін төлем. -
Жергілікті маңызы бар ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды пайдаланғаны үшін
төлем. - Жер
учаскелерін пайдаланғаны үшін төлем. - Жеке
кәсіпкерлерді және заңи тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін төлем.
- Қызметтің
жекелеген түрлерімен айналысу құқығы үшін лицензиялық алым.
- Аукциондардан
алынатын алым және басқа да төлемдер мен алымдар. -заңды тұлғаларды
мемлекеттік тіркеу және филиалдар мен өкілдіктерді есептік тіркегені,
сондай-ақ оларды қайта тіркегені үшін алым; - жылжымайтын
мүлікке құқықтарды және онымен жасалатын мәмілелерді мемлекеттік тіркегені
үшін алым; - жылжымалы мүлік
кепілін және кеменің немесе жасалып жатқан кеменің ипотекасын мемлекеттік
тіркегені үшін алым; - республикалық
бюджет есебіне жазылатын консулдық алымнан және мемлекеттік баждардан
басқа, мемлекеттік баж [1] Салықтық түсімдерді
қалыптастыру негізгі екі кезеңнен тұрады: Бірінші кезең –
бірнеше жыл ішіндегі тиісті салықтық түсімдердің динамикасын талдау,
төлеушілер құрамын және оларға берілетін жеңілдіктерді қарастыру.
Екінші кезең – жоспарлы
жылға салықтық түсімдердің сомасын анықтау және оны бюджет құрамына бекіту.
[3;62] Салықтық емес түсімдер маңында бюджетке
Салық кодексінде қарастырылғандардан басқа Бюджет кодексінде тағайындалған
міндетті және қайтарылмайтын төлемдер жатады. Салықтық түсімдерге қарағанда
салықтық емес түсімдердің мығым тағайындалған мөлшерлемелері жоқ, басқаша
айтқанда, олар фискалды-тұрақты сипатта емес, сондықтан мұндай түсімдер
мөлшерін өткен жыл деңгейінде жоспарланады. Салықтық емес түсімдер тізімі
бюджеттер түрлері мен деңгейлері бойынша заңды және жеке тұлғаларға бөлек
міндетті төлемдер форма ретінде Бюджет кодексімен тағайындалады. Салықтық
емес түсімдерге келесілерді жатқызуға болады: -
коммуналдық меншіктен түсетін түсімдер; -
облыстық бюджеттен, республикалық маңызы бар қаланың, астананың, ауданның
(облыстық маңызы бар қаланың) бюджеттерінен қаржыландырылатын мемлекеттік
мекемелердің тауарлар (жұмыстар, көрсетілген қызметтер) өткізуінен түсетін
түсімдер; - жергілікті бюджеттерден
қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелер ұйымдастыратын мемлекеттік сатып
алулар өткізуден түсетін ақша түсімдер; - жер учаскелерін жалға
беруден түсетін түсімдер; - жергілікті бюджеттен
берілетін несиенің сыйақылары; - осы мемлекеттік
мекемелер салатын айыппұлдар, өсімпұлдар, санкциялар, өндіріп алулар;
- Қазақстан Республикасының
заңнамасында қарастырылған басқа да салықтық емес түсімдер.
Түсімдердің келесі көзі республикалық бюджеттен
берілетін трансферттер болып табылады. Ресми трансферттер жалпы сипаттағы
трансферттер, мақсатты ағымдағы трансферттер және дамуға арналған мақсатты
трансферттерге бөлінеді.
Жалпы сипаттағы ресми трансферттер маңында бюджеттік субвенция мен
бюджеттік алып тастау болады. Бюджеттік субвенциялар ретінде республикалық
немесе облыстық бюджеттерде бекітілген сома көлемінде жоғары тұрған
бюджеттен төменгі бюджетке берілетін қаржы құралдары табылады. Жалпы
сипаттағы ресми трансферттер жергілікті бюджеттерді бюджет қаражаттарымен
қамтамасыз ету мен стандарттық деңгейде мемлекеттік қызмет көрсетуге тең
фискалдық мүмкіншілік беруді көлбеулі теңестіруге бағытталады.
Мақсатты ағымдағы трансферттер маңында
жоғары тұрған бюджеттен төменгі бюджетке берілетін бюджеттік алып тастау
немесе субвенциялардан басқа бөлек бір ағымдағы бюджеттік бағдарламаларды
іске асыруға арналған бекітілген сома көлеміндегі ресми трансферттер
қарастырылады. Дамуға арналған мақсатты трансферттер болып жоғары
тұрған бюджеттен төменгі бюджеттерге облыстық инвестициялық жобалар мен
бағдарламаларды іске асыруға берілетін бекітілген сомалар көлеміндегі ресми
трансферттер табылады. Ресми трансферттер орта есеппен, түсімдердің 20%
құрғанмен, бірқатар субвенциялық облыстардың бюджеттерінде әлеуметтік-
экономикалық қажеттіктерді қаржыландырудың қолайлы деңгейіне жету үшін
меншікті салықтық және басқа түсімдердің жетіспейтіндігінен бұл түсім көзі
50 пайызға дейін барады. Бұл мұндай облыстардың салық базасының
нашарлығымен байланысты. Бұл жағдайда Республикалық бюджет арқылы бюджеттік
алынымдар мен субвенциялар тетігінің көмегімен түсімдерді қайта бөлу
проблемасы көкейтесті болып табылады, яғни бұл тетік объективті негізделген
жетілдіруді қажет етеді.
Жергілікті әкімшілік-аумақтық құрылыстардың республикалық бюджеттен
берілетін трансферттері мен өз бюджеттерінде жинақталған бюджеттік
ресурстары тиісті қаржы жылына арналған бюджет туралы заңға және жергілікті
бюджеттер туралы мәслихаттардың нормативтік құқықтық шешімдеріне сәйкес
бөлініп, нақтылы әкімшілік-аумақтық бірліктердің басымды әлеуметтік-
экономикалық даму бағыттарында пайдаланылады. Жергілікті бюджет
шығыстарын қалыптастыру Бюджет кодексімен, нормативті-құқықтық актілермен
және тиісті маслихаттар шешімдерімен реттеледі. Биліктің жергілікті
органдарына аумақтардың экономикалық және қаржылық базаларын пайдалану
жөнінде өкілеттік берілген. Әрбір бөлек әкімшілік-аумақтардың экономикалық
базасы ретінде жергілікті тұрғындардың әлеуметті-экономикалық
мұқтаждықтарын қамтамасыз ету үшін қажетті кірістер көздері болатын
меншікті мүлік пен оларға берілген объектілер саналады. Ал қаржылық база
болып меншікті бюджеттік құралдар мен жоғары тұрған бюджеттерден берілетін
ресми трансферттерден қалыптасатын қаржылық ресурстар табылады.
Жергілікті бюджеттер ауқымы облыстық бюджетті,
республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджетін, сондай-ақ ауданның
(облыстық маңызы бар қаланың) бюджетін қамтиды.
Облыстық бюджеттен, республикалық маңызы бар қала, астана бюджетінен
қаржыландырылатын жергілікті мемлекеттік басқарудың жекелеген функцияларын
жүзеге асыруға облыстар, республикалық маңызы бар қалалар, астана әкімдігі
уәкілеттілік берген атқарушы органдар, облыстар, республикалық маңызы бар
қалалар, астана әкімдері мен мәслихаттарының аппараттары облыстық бюджеттік
бағдарламалардың, республикалық маңызы бар қалалардың, астаналық бюджеттік
бағдарламаларының әкімшілері қатысады.
Аудан, облыстық маңызы бар қала бюджетінен
қаржыландыратын жергілікті мемлекеттік басқарудың жекелеген функцияларын
жүзеге аысру аудан (облыстық маңызы бар қала) әкімдігі тарапынан
уәкілеттілік берілген атқарушы органдар, аудан әкімі мен мәслихатының
аппараттары аудандық (қалалық) бюджеттік бағдарламалардың әкімшілері арқылы
жүргізіледі. Ал қаладағы аудан, аудандық маңызы бар қала, кент,
ауыл (село), ауылдық (селолық) округ әкімдерінің аппараттары аталған
әкімшілік-аумақтық бірліктердің бюджеттік бағдарламаларының әкімшілері
қатарына жатады. Жергілікті бюджеттік бағдарламалар бюджет шығыстарының
бюджеттік бағдарлама ауқымындағы бағыттарын нақтылайтын ішкі
бағдарламаларға да бөлінуі мүмкін.
Жергілікті бюджеттердің шығыстары республикалық бюджеттің
шығыстары сияқты негізінен мына бағыттар бойынша жүзеге асырылады:
- жалпы сипаттағы мемлекеттік қызметтер көрсету; -
қорғаныс, қоғамдық тәртіп және қауіпсіздік; -
білім беру;
- денсаулық сақтау; -
әлеуметтік көмек және әлеуметтік қамсыздандыру; -
тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығы; -
мәдениет, спорт, туризм және ақпараттық кеңістік;
- ауыл, су, орман, балық шаруашылығы және қоршаған ортаны қорғау; -
өнеркәсіп және құрылыс; -
көлік және байланыс; -
экономикалық қызметті реттеу (кәсіпкерлік қызметті қолдау);
басқа да бағыттар: аудандар (облыстық маңызы бар қалалар) бюджеттеріне
берілетін ресми трансферттер, республикалық бюджетке берілетін ресми
трансферттер, жергілікті атқарушы органдардың борышына қызмет көрсету.
Сонымен айтылған мән-
жайларға нақтылы сипат беру үшін облыстық бюджет шығыстарын қарастырайық.
Бюджет кодексінің 54 бабына сәйкес
облыстық бюджеттің заң жүзінде көрініс тапқан басымды бағыттарына:
1) Білім беру:
- облыстық мемлекеттік білім беру ұйымдары үшін
оқулықтар сатып алу және оларды осы ұйымдарға жеткізу;
- арнаулы білім беру бағдарламалары бойынша жалпы білім
беру; - мамандандырылған білім беру ұйымдарында дарынды балаларға
жалпы білім беру;
- жергілікті деңгейде кадрлардың біліктілігін арттыру және
оларды қайта даярлау;
- облыстық ауқымда мектеп олимпиадаларын өткізу және т.б.
Денсаулық сақтау: -
халықтың санитарлық-эпидемиологиялық салауаттылын қамтамасыз ету;
- жергілікті
денсаулық сақтау ұйымдары үшін қан мен оның компоненттерін және
препараттарын өндіру; - халыққа
көрсетілген медициналық көмектің кепілдік берілген көлемін қамтамасыз ету;
-
республикалық бюджеттен қаржыландырылатын бағыттарды қоспағанда денсаулық
сақтау саласындағы басқа да іс-шаралар. Әлеуметтік
көмек және әлеуметтік қамсыздандыру: - жетім
балаларды, ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды әлеуметтік
қамсыздандыру; -
мүгедек балаларды қоса алғанда, қарттар мен мүгедектерді әлеуметтік
қамсыздандыру.
Мәдениет, спорт, туризм және ақпараттық кеңістік: -
жергілікті маңызы бар театр және музыка өнерін қолдау; -
жергілікті деңгейде туристтік қызметті реттеу -
мемлекеттік тілді және басқа да Қазақстан халықтарының тілдерін жергілікті
деңгейде дамыту және т.б. Қорғаныс, қоғамдық
тәртіп, қауіпсіздік: - облыстық
ауқымдағы төтенше жағдайлардың алдын алу және оларды жою;
- облыс аумағындағы
қоғамдық тәртіпті сақтау және қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз ету және
т.б. Облыс бойынша жалпы сипаттағы
мемлекеттік қызмет көрсетулер: - облыстық бюджеттің атқарылуын
ұйымдастыру; - облыстың әлеуметтік-экономикалық
дамуын орта мерзімді жоспарлау және т.б.
1. Ауыл, су, орман шаруашылығы, ерекше
қорғалатын табиғи аумақтар, қоршаған ортаны және жануарлар дүниесін
қорғау, жер қатынастары 2.Тұрғын-үй коммуналдық шаруашылық
елді мекендерді газбен қамтамасыз ету;
3.Көлік және коммуникациялар:
- әлеуметтік маңызы бар ауданаралық қатынастар бойынша
жолаушылар тасымалын ұйымдастыру;
- облыстық маңызы бар автомобиль жолдарын салу, қайта жабдықтау және
күтіп-ұстау;
10. Экономикалық қызметті реттеу, кәсіпкерлік қызметті қолдау және т.б
жатады. [6;39]
Республикалық маңызы бар қала, астана бюджеттерінің құрамында қаладағы
ауданның, аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджетінің құрамында қаладағы
ауданның, аудандық маңызы бар қаланың, кенттің, ауылдың, ауылдық округтің
бюджеттік бағдарламалары мынадай бағыттар бойынша көзделеді: қаладағы
ауданның, аудандық маңызы бар қаланың, кенттің, ауылдың, ауылдық округтің
әкімі аппаратының жұмыс істеуі; шаруашылықтар бойынша статистикалық есепке
алуды жүзеге асыру; азаматтық хал актілерін тіркеу жөніндегі қызметті
қамтамасыз ету; мектепке дейінгі тәрбие беру мекемелерін материалдық
техникалық қамтамасыз ету; ерекше жағдайларда сырқаты ауыр адамдарды
дәрігерлік көмек көрсететін ең жақын денсаулық сақтау ұйымына жеткізуді
ұйымдастыру; мұқтаж азаматтарға үйінде әлеуметтік көмек көрсету; елді
мекендердің санитариясын қамтамасыз ету; жерлеу орындарын күтіп ұстау және
туысы жоқ адамдарды жерлеу; елді мекендерді абаттандыру және көгалдандыру;
мәдениет мекемелерін материалдық-техникалық қамтамасыз ету және басқа да
бағдарламалар. Жергілікті бюджеттерден
кадрларды қайта даярлауды және мемлекеттік мекемелер қызметкерлерінің
біліктілігін арттыруды қоса алғанда, қызмет түрлерін орындайтын мемлекеттік
мекемелердің қызметін қамтамасыз етуге, бюджеттік инвестициялық жобаларға
(бағдарламаларға), жергілікті басқару органдарының заңдарында көзделген
өзге де функцияларына жұмсалатын шығындар да қаржыландырылады.
Жергілікті бюджеттерден қаржыландырылатын жергілікті
атқарушы органдарды ұстауға арналған шығындар Үкімет бекітетін штат санының
жалпы лимиті және заттай нормалар негізінде жоспарланады.
Жергілікті бюджеттердің шығыстарында әлеуметтік инфра-құрылымдарды –
білім беруді, денсаулық сақтауды, халықты әлеуметтік қорғауды қаржыландыру,
экономикалық салалардан – көлікке және байланысқа жұмсалған шығыстар басым
болып отыр. Бюджеттік кодекске сәйкес тұрғын үй-
коммуналдық шаруашылық шығындарын қаржыландыру негізінде олардың
әрекеттігінің айырмашылығына байланысты жергілікті бюджеттер құралдары
арқылы іске асырылады. Республикалық маңызы бар қала, астана, аудан
бюджеттерінде тұрғын үй-коммуналдық шаруашылыққа арналған шығындар келесі
бағыттар бойы қарастырылған: мемлекеттік тұрғын үй қорын сақтауды
ұйымдастыру; заңнамалық актілерге сәйкес азаматтарды жеке категория бойынша
тұрғын үймен қамтамасыз ету; елді мекендердің санитариясын қамтамасыз ету;
елді мекендердің көшелерін жарықтандыру және т.б. Жергілікті бюджеттердің
тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығына арналған шығындарының қалыптасуы елді
мекендердің даму жоспарлары мен мақсаттағы бағдарламалар негізінде іске
асырылады. Қорғанысқа
жұмсалатын шығыстардың функциялық тобы азаматтық қорғаныс пен әскери
комиссариаттардың шығындарын қаржыландыруды білдіреді.
Ресми трансферттерде – жоғарғы
бюджетке (бұл жерде республикалық бюджетке) беру үшін жергілікті
бюджеттерден қаражаттарды алуға жұмсалынған шығыстардың үлес салмағы
айтарлықтай жоғары. Бюджеттік алынымдар дамудың
анағұрлым жоғары экономикалық дәрежесіне байланысты немесе табиғи жағдайы
бойынша орта есеппен елдегіден жоғары салық базасы және тиісінше, салық
түсімдерінің жоғары деңгейі бар облыстарда болады. Субвенциялар да, сондай-
ақ алынымдар да әкімшілік-аумақтық бөліністердің әлеуметтік-экономикалық
даму деңгейін теңестіру үшін пайдаланылады.
Жеке функциялық топтар бойынша мемлекеттік бюджет
шығыстарындағы жергілікті бюджеттер шығыстарының үлесінде әлеуметтік-
тұрмыстық инфрақұрылымды қаржыландыру бағыттары бойынша ол басым орын
алады. Жергілікті
деңгейдегі қаражат түсімдері мен жұмсалымының құрамы мен құрылымы әкімшілік-
аумақтық бөліністердің әлеуметтік-экономикалық даму дәрежесін анықтайтын
мынадай факторларға байланысты: өндірістік объектілердің болуы, табиғи
ресурстар, әлеуметтік және тұрмыстық инфрақұрылым объектілері, бөлініс
мәртебесі, халықтың жиілігі, табиғат-климат жағдайлары және т.с.с.
Бюджеттерді қалыптастыру жергілікті
өкілетті органдар әзірлейтін жергілікті бюджеттік бағдарламалар негізінде
жүзеге асырылады. Жергілікті бюджеттік бағдарламаларды қаржылық негіздеу
және іске асыру – жергілікті бюджеттік бағдарламалардың әкімшілеріне –
жергілікті атқарушы органдар мен оларға бағынышты мемлекеттік мекемелерге
жүктелген. Жергілікті атқарушы органдардың заңи және жеке
тұлғалардың, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Үкіметінен (республикалық
бюджеттен кредит алу жолымен) үкіметпен келісілген аймақтық инвестициялық
бағдарламаларды қаржыландыру үшін қарыз қаражаттарын алуға құқығы бар.
Қарыз алу жергілікті атқарушы органдардың бағалы қағаздарын шығару немесе
қарыз алу нысанында жүзеге асырылады; олардың тәртібін Үкімет анықтайды.
Бюджеттік бағдарламаларға кіріктірілетін мемлекеттік мекемелер шығыстарының
сметаларын жергілікті атқарушы органдардың қаржылық рұхсаттарына сәйкес осы
мекемелердің басшылары атқарады. Бюджеттік шешімдер қабылдауды
оңтайландыру сметаларды нөлдік негізде жасау және бюджеттерді жоспарлау,
бағдарламалау (БЖБ) жүйесін пайдалану әдісі арқылы мүмкін.
Бюджеттерді нөлдік негізде жасау әдісі мынада: жыл сайын
жаңа смета жасалынады, ал бюджеттік мекеме өзінің бағдарламасын толық
негіздеуі және басымдықтарды анықтауы міндетті.
БЖБ әдісі ұйымдық шаралар мен әр түрлі мекемелер арасында
ресурстарды бөлудің қандай ұштастырылуы нәтижеліктің ең жақсы
көрсеткіштеріне жетуге ең жоғары дәрежеде жәрдемдесетінін анықтау үшін
бюджеттік бағдарламалардың өлшеуге еретін нәтижелерін қаржыландыру үшін
пайдаланылады. Бұл әдісте шығыстардың нормалары пайдалануы мүмкін. Сөйтіп,
жергілікті буындағы бюджет рәсімі тиімділік өлшеміне негізделуі мүмкін.
Сонымен жергілікті
бюджеттердің шығыстары бюджеттік қаржыландыру аясындағы барлық басымды
бағыттарды қамтитынын байқауға болады. Аталған мән-жайлар жергілікті
бюджеттерге жинақталған қаржы-қаражаттарды тиісті маслихаттардың
нормативтік қаржылық құқықтық шешімдері негізінде бөлу және пайдалану
процестерін белгілейтін бюджеттік құқықтың ерекше бөлімінің институтында
нақтылы көрініс табады.
3. Жергілікті бюджеттің атқарылу процесін басқару
Жергілікті буындағы бюджеттік үдеріс анықтама бойынша бюджеттердің
барлық түрлеріне ұқсас: бюджеттік үдеріс, бұл – бюджетті жоспарлау, қарау,
бекіту, атқару, нақтылау, түзету, атқарылуы, бюджет есебі мен есептемесін
жүргізу, мемлекеттік қаржылық бақылау, сондай-ақ байланысқан гранттарды
жоспарлау мен пайдалану жөніндегі Қазақстан Республикасы бюджет
заңнамасымен реттелген қызмет.
Бюджеттік процесті іске асыру бюджеттік іс-әрекеттің келесі кезеңдерін
құрайды:
1. Бюджет жобасын құрастыру; 2.
Бюджетті қарау және бекіту; 3.
Бюджетті атқару; 4.
Бюджетті атқару жөнінде есеп беруді құрастыру мен оны бекіту.
Жергілікті бюджеттерді жоспарлау жоспарланып отырған кезеңге арналған
жергілікті бюджет түсімдерінің көлемі және стратегиялық міндеттерді,
басымдықты ескере отырып әрі мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық даму
міндеттеріне сәйкес олардың пайдаланылу бағыттарын айқындау жөніндегі
ұсыныстарды әзірлеу үдерісі болып табылады. Жергілікті бюджеттердің
жобаларын әзірлеу тәртібін Үкімет айқындайды. Жергілікті атқарушы органның
алдағы үш жылдық кезеңге арналған орта мерзімді фискалдық саясатын
жергілікті атқарушы органдар ағымдағы жылдың 1 қазанына дейін бекітеді және
ол міндетті түрде жариялануға жатады.
Бюджеттік жоспарлау жөніндегі жергілікті уәкілетті орган
бюджеттік комиссия қабылдаған шешімдер негізінде алдағы қаржы жылына
арналған бюджет жобасының түпкілікті нұсқасын жасап, оны бюджеттік
комиссияның қарауына енгізеді. Бюджет жобасының түпкілікті нұсқасын қарау
және айқындау жоспарланып отырған қаржы жылының алдындағы жылдың 15
қыркүйегінен кешіктірілмей аяқталады.
Шешім жобасының мәтінінде: 1)
алдағы қаржы жылына арналған бюджет кірістерінің, шығындарының, операциялық
сальдосының, таза бюджеттік кредит беруінің, қаржы активтерімен
жүргізілетін операциялар бойынша сальдосының, тапшылығының (профицитінің),
тапшылығын қаржыландырудың (профицитті пайдаланудың) көлемдері;
2) облыстық
бюджеттен аудандар (облыстық маңызы бар қалалар) бюджеттеріне берілетін
бюджет субвенцияларының көлемдері және аудандар (облыстық маңызы бар
қалалар) бюджеттерінен облыстық бюджетке бюджеттік алынымдар көлемдері;
3) жергілікті атқарушы
органның резерві мөлшері; 4) облыстың,
республикалық маңызы бар қаланың, астананың жергілікті атқарушы органының
тиісті қаржы жылының аяғындағы жағдай бойынша борыш лимиті;
5) басқа қағидалар болуға
тиіс. Алдағы қаржы жылына арналған
облыстық бюджеттің, республикалық маңызы бар қаланың, астана бюджетінің
жобасын жергілікті атқарушы орган жоспарланып отырған жыл алдындағы жылдың
15 қазанынан кешіктірмей тиісті маслихатқа енгізеді. Аудан (облыстық маңызы
бар қала) бюджетінің жобасын жергілікті атқарушы орган 1 қарашадан
кешіктірмей тиісті маслихатқа енгізеді. Алдағы қаржы жылына арналған
жергілікті бюджет Президент тиісті қаржы жылына арналған республикалық
бюджет туралы заңға қол қойғаннан кейін екі апта мерзімінен кешіктірілмей
бекітіледі. Жергілікті бюджет жобасы тиісті мәслихаттың тұрақты
комиссияларында қаралады. Өкілді органдар бюджет жобасын
қараған кезде мынадай қағидаттарды: негізділік қағидатын, бюджеттің
теңдестірімділігін сақтау қағидатын ұстанады. Тиісті қаржы жылына
арналған жергілікті бюджетті бекіту маслихаттың шешімімен қабылдау арқылы
жүзеге асырылады. Бюджетке түсімдердің түсуін, бюджеттік бағдарламалардың
іске асырылуын қамтамасыз ету, сондай-ақ бюджет тапшылығын қаржыландыру
(профицитті пайдалану) жөніндегі іс-шаралар кешенін орындау бюджеттің
атқарылуы болып табылады. Жергілікті атқарушы органдар жергілікті бюджеттің
атқарылуын қамтамасыз етеді. Бюджетті атқару жөніндегі орталық атқару
уәкілетті орган Салық кодексіне сәйкес жергілікті бюджеттердің атқарылуы
бойынша рәсімдерді жүзеге асырады. [7,401б]
Бюджетті атқару маңында бюджеттік құралдарды жұмылдыру мен
оларды пайдалану бойынша Үкіметтің және жергілікті атқарушы органдардың іс-
әрекеттері түсініледі. Бюджетті атқару кезеңі бекітілген қаржы бөлуге
сәйкес бекітілген кірістер алу мен шығыстарды іске асыру және бюджет
тапшылығын қаражаттандыру мен профицитті пайдалану жасалады. Бұл кезең
қаржы немесе бюджет деп аталатын күнтізбелі жыл бойы созылады, яғни
бюджеттің атқарылуы ағымдағы қаржы жылының 1 қаңтарында басталып, 31
желтоқсанында аяқталады.
Жергілікті бюджеттердің атқарылуын жергілікті атқарушы органдар қамтамасыз
етеді. Осы әрекетте олар келесі принциптерді қолданады: -
уақтылы принципі, яғни бюджет түсімдерін бекітілген мерзімде есепке қосу
мен бюджет құралдарын уақытында пайдалануды талап ету; - бюджет
құралдарын арнаулы пайдалану принципі, яғни бюджеттен бөлінген ақша
құралдарын оларды іске асыруын реттейтін нормативті- құқықтық актілер мен
бюджеттік бағдарламалар паспорттарын сәйкес арнауда қатаң пайдалануды талап
ету; - бюджетті бірқалыпты
атқару принципі, яғни бюджеттік жыл соңында төлемдер көлемінің қорландыруын
жібермеу үшін жыл бойы бюджет құралдарын анықтап бөлуді талап ету;
- кассаның бірлестік принципі, яғни түсімдерді
есепке алу мен шығындарды қаржыландыру бойынша жүргізілетін барлық қаржы
операцияларды ұлттық валюта арқылы біріккен қазыналық есеп шотпен іске
асыруды талап етеді.
Бюджеттің атқарылуы республикалық бюджет туралы заңмен немесе жергілікті
бюджет туралы мәслихаттың шешімімен бекітілген тиісті қаржы жылына арналған
бюджет қаражаты көлемінің шегінде жүзеге асырылады. Бюджеттің
атқарылуын ұйымдастыру және бюджеттің атқарылуы жөніндегі бюджеттік
бағдарламалар әкімшілерінің қызметін үйлестіру бюджеттің атқарылуы
жөніндегі тиісті уәкілетті органға жүктеледі. Жергілікті
бюджеттің атқарылуы келесі құжаттарға негізделеді: 1)
Бюджет кодексі; 2)
Жергілікті бюджет туралы мәслихаттың шешімі; 3)
Жергілікті атқарушы органның кезекті қаржы жылының бірінші тоқсанына
арналған жергілікті қаржы жоспары туралы қаулысы; 4)
Жергілікті атқарушы органның жергілікті бюджет туралы мәслихаттың шешімін
іске асыру туралы қаулылары; 5)
Жергілікті атқарушы органның жергілікті бюджеттерді атқару барысында
қабылдайтын шешімі; 6)
мемлекеттік органдардың стратегиялық жоспарлары; 7)
нысаналы трансферттер бойынша нәтижелер туралы келісімдер; 8)
міндеттемелер бойынша қаржыландырудың жиынтық жоспары, түсімдердің және
төлемдер бойынша қаржыландырудың жиынтық жоспары; 9) бюджеттік
бағдарламалар әкімшілерінің міндеттемелері мен төлемдері бойынша
қаржыландыру жоспарлары; 10)
мемлекеттік мекемелердің міндеттемелері мен төлемдері бойынша
қаржыландырудың жеке жоспарлары; 11)
Бюджет кодексіне сәйкес бюджеттің атқарылу тәртібін айқындайтын нормативтік
құқықтық актілер. Бюджетті атқарудың
барлық процестерін реттейтін негізгі заңнамалық акті – ол Бюджеттік кодекс.
Кодекс бюджетті атқарудың негізгі ережелері мен принциптерін, оны атқару,
анықтау, түзету процестерін, мемлекеттік мекемелерді қаржылаендыру
тәртібін, бюджетті атқару мерзімін анықтайды. Тиісті қаржы жылы
бюджетті атқару тәртібі мен процедураларын белгілейтін маңызды құжат –
жергілікті бюджетті орындау жөніндегі тиісті маслихаттардың шешімі. Бұл
құжатта атқаруға қабылданған негізгі бюджеттік көрсеткіштер, мысалы
кірістер, шығыстар, несиелер, ресми трансферттер көлемдері, бюджет
тапшылығының мөлшері мен тағы басқа көрсеткіштер және бюджеттік
бағдарламалар тізімі бекітіледі, сондай-ақ орталық уәкілетті органдар мен
бюджеттік бағдарламалар әкімшіліктерінің бюджетті орындаумен байланысты
қажетті процедураларды жасау мен енгізу мерзімдері белгіленеді.
Экономика салалары мен іс-әрекет салаларында өндіріс пен қызметтердің
тиімділігін жоғарлату арқылы ресурстарды ұлғайту, құралдар үнемін сақтау
мен салық құралдарын толығымен жинауды мемлекет құштар етеді. Сондықтан
бюджетке салықтар мен басқа да төлемдердің жалпы және әрбір көз бойынша
толық және уақытында түсуін, белгіленген сомалар көлемінде барлық шараларды
сол бюджет бекітілген қаржы жылда қаржыландыруын қамтамасыз ету бюджетті
атқарудың ең маңызды мақсаты. Бюджет
түсімдер және шығындар бойынша атқарылады. Бюджеттің түсімдер
бойынша атқарылуы бюджетті атқару жөніндегі орталық және жергілікті
уәкілетті органдардың Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес бюджетке
түсетін түсімдердің толық және уақтылы есепке алынуын қамтамасыз ету
жөніндегі іс-шаралар кешенін жүргізуі болып табылады. Бюджеттік кодекстің
90 бабына сәйкес бюджеттің түсімдер бойынша атқарылуы:
1) түсімдерді бірыңғай
қазынашылық шотқа есепке жазуды; 2) түсімдерді тиісті бюджет
ішінде бөлуді; 3) бюджеттен артық (қате)
төленген түсімдер сомасын қайтаруды не оларды берешекті өтеу есебіне есепке
жатқызуды қамтиды. Шығыстар бойынша бюджетті атқару
маңында бюджеттік құралдар арқылы қаржыландырылатын бюджеттік
бағдарламаларды орындауға бағытталған шараларды іске асыру түсіндіріледі.
Жергілікті деңгейде нақты атқару жергілікті бюджет жөніндегі маслихат
шешімінде тиісті қаржы жылға бекітілген құралдар сомасының көлемінде
жіберіледі. Сондай-ақ бюджеттік бағдарламада қарастырылмаған мақсаттарға
ақша қаражаттары бағыттаумен байланысты шараларды іске асыру да бюджетті
атқару процесіне кіреді. Бюджетті атқаруды қамтамасыз ету үшін
жоспарлардың келесі түрлері жасалады:
- қаржыландырудың жеке жоспары;
- бюджеттік бағдарламаларының әкімшіліктерін қаржыландыру
жоспары; - міндеттемелер бойынша қаржыландырудың жиынтық жоспары.
Қаржыландыру жоспарын жасау барысында мемлекеттік мекемелер қолдануға тиіс:
1) бірыңғай бюджеттік жіктеуге сәйкес шығыстардың экономикалық жіктеуін;
2)
бюджет шығыстарының экономикалық жіктеуінің ерекшеліктері құрылымын;
3) бюджеттік
бағдарламаларды қаржыландыру тәртібін белгілейтін нормативтік құқықтық
актілерді; 4) тауарлар,
жұмыстар мен қызметтерді мемлекеттік сатып алу, мемлекеттік тапсырысты
жайғастыру жөніндегі конкурстар өткізу және жабдықтаушылармен келісімшарт
жасау мерзімдерін; әрбір мемлекеттік мекеме бойынша
тиісті жылға жергілікті бюджеттерді бекітуде есепке алынған шығыстар
есептемелерін. Бюджет шығыстарының экономикалық жіктеуі бойынша және
түсімдердің жылдық көлемімен теңестірілген бюджеттік бағдарламаларды
қаржыландырудың жылдық көлемін анықтайтын құжат қаржыландырудың жылдық
жоспары деп аталады. Бұл құжат бюджеттік жоспарлау жөніндегі уәкілетті
органмен жасалып және бекітіліп, бюджетті атқару жөніндегі уәкілетті орган
мен бюджеттік бағдарламаларының әкімшіліктеріне бағытталады.
Қаржыландырудың жеке жоспарлары, бюджеттік бағдарламалар
әкімшіліктерін қаржыландыру жоспарлары, міндеттемелер бойынша
қаржыландырудың жиынтық жоспары тиісті қаржы жылға бюджеттік бағдарламалар
паспорттарымен белгіленген мақсаттарды іске асыру үшін жасалады. Бұл
жоспарлар тиісті қаржы жылдың республикалық бюджет жөніндегі заң мен
жергілікті бюджеттер жөніндегі маслихаттар шешімдеріне сәйкес жасалады.
Жоспарларды іске асыру жергілікті атқарушы органдардың шешімдері, бюджеттік
бағдарламалар паспорттары, Бірыңғай бюджеттік жіктеу, Бірыңғай стандарттық
шот жоспары негіздерінде және жергілікті бюджеттерді атқару тәртібіне
сәйкес белгіленген тәртіппен іске асырылады. Қаржыландырудың жеке жоспары
мемлекеттік мекеменің бюджетті атқару жөніндегі негізгі құжаты болады. Ол
міндеттемелерді қаржыландыру жоспар формасында және төлемдерді қаржыландыру
жоспар формасында қалыптасады.
Мемлекеттік мекемелердің міндеттемелері бойынша бюджеттік
бағдарламаларды қаржыландыру жоспарында паспорттармен қарастырылған
шараларды іске асыру үшін мемлекеттік мекемелердің міндеттемелер қабылдауға
құқы бар бюджеттік құралдар көлемінің шекті мөлшері анықталады. Сондықтан
мемлекеттік мекеменің міндеттемелері бойынша қаржыландыру жоспарының жылдық
сомаларын ай сайын бөліп таратуы әрбір бюджеттік бағдарламада тиісті қаржы
жыл бойы қарастырылған шараларды іске асыру мерзімі негізінде міндеттемелер
қабылдау мерзімге сәйкестік болуы тиіс.
Мемлекеттік мекемелердің төлемдері бойынша
қаржыландыру жоспары паспорттарда қарастырылған шараларды іске асыру үшін
қабылданатын міндеттемелер бойынша төлемдер жүргізуге мемлекеттік мекеменің
құқы бар құралдар көлемін анықтайды. Сондықтан мемлекеттік мекеменің
төлемдері бойынша қаржыландыру жоспарының жылдық сомасын ай сайын бөліп
таратуы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz