ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТТІ ҰЛҒАЙТУ ЖОЛДАРЫ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ТҮСІНІК
1.1 Жергiлiктi бюджеттердiң мәнi, кiрiстерi мен
шығыстары ... ... ... ... ... ... .. ... ..5
1.2 Бюджет жүйесі және бюджет
құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
1.3 Жергілікті бюджетті қалыптастыратын негізгі салық түрлерінің
мінездемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2 КӨКШЕТАУ ҚАЛАСЫ БОЙЫНША ШЫҒЫНДАРДЫҢ
ҚОЛДАНЫЛУЫН ЖӘНЕ КІРІСТЕР ЖОСПАРЫНЫҢ ОРЫНДАЛУЫН
ТАЛДАУ
2.1 Кірістер жоспары түсімінің орындалуын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 33
2.2 Қала бюджеті шығыстарының орындалуын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 46
3 ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТТІ ҰЛҒАЙТУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Салалардың кластерлерін дамыту арқылы жергілікті бюджеттің
түсімін арттыру
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...52
3.2 Салық жүйесіндегі кейбір мәселелерді оңтайландырудағы
ұсыныстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
3.3 Жергілікті бюджетті қалыптастырудағы тұрғындарға салынатын
салықтың
жетілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...60
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..6 5
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..68
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Бюджет – жалпы категория қаржылардан
айырмашылығы бар жеке экономикалық категория. Ол қаржылардан басқа
деңгейдегі абстракциямен әр түрлі дәрежедегі қаржылық байланыстармен
ерекшеленеді. Мемлекет шапшаң дамитын салаларды, әлеуметтік мәдени
шараларды іске асыру үшін, жалпы қоғамдық масштабтағы шараларды өткізу
үшін, қорғаныс сұрақтарын шешу үшін, мемлекеттік басқарудың жалпы
шығындарын жабу үшін орталықтанған құралдарға мұқтаж. Сонымен мемлекеттік
бюджеттің болуы кеңейтілген қайта өндірудің мұқтаждықтарына мемлекеттік
табиғатымен функцияларына байланысты. Мемлекеттік бюджетке қойылған
көптеген міндеттер мен мақсаттарды орындауға ат салысатын, аймақтық
деңгейдегі әлеуметтік-экономикалық мәселелермен айналысатыны жергілікті
бюджет.
Қоғамда экономикалық қатынастарды орталықсыздандыру мемлекеттің жалпы
экономикалық саясатын жүзеге асыруда аймақтардың дербестiгi мен рөлiн
арттырып отыр. Нарықтық қатынастардың қалыптасуы жағдайында жергiлiктi
органдар қызметiнiң аясы кеңейе түсуде, олар әлеуметтiк, экономикалық,
экологиялық, демографиялық сипаттағы мәселелерді шешуде едәуiр дербестiкке
ие бола бастады. Жергiлiктi қаржының әлеуметтiк-экономикалық мәнi
жалпымемлекеттiк қаржыға ұқсас.
Жергiлiктi қаржының рөлi, оның кұрылымы мен бағыты бүтiндей билiк пен
басқарудың жергiлiктi органдарына жүктелiнген функциялардың сипатымен,
сондай-ақ мемлекеттің әкiмшiлiк-аумақтық құрылысымен және оның саяси-
экономикалық бағыттылығымен анықталады.
Жалпы жергiлiктi қаржының жай-күйi әрқашанда, бiрiншiден, елдiң жалпы
экономикалық жағдайына, екiншiден, тиiстi аумақтардың экономикалық
әлуетiне, үшiншiден, билiк пен басқарудың жергілiктi органдарының құқығы
мен мiндеттерiн белгiлi бiр дәрежеде реттеп отыратын мемлекеттiк заңдардың
деңгейiне, төртіншiден, билiктiң жергiлiктi органдары кұзырының дәрежесiне
байланысты болады.
Зерттеу заты. Бюджеттiк бөлінiс салықтар мен алымдардың әр түрлi
деңгейдегi бюджеттерге түсуiн нақты шектеумен ерекшелендi. Атап айтқанда
корпорациялық табыс салығы түгелдей республикалық бюджетке, ал акциздер,
жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы мен әлеуметтік салық жергiлiктi
бюджетке қалдырылды. Бұл әкiмдердiң жергiлiктi қазынаны толтыруға,
әлеуметтiк вексельдердi шешуге деген ынтасын арттыруға септiгiн тигiзгенi
сөзсiз. Сонымен қатар қоршаған ортаны ластағаны үшiн төлем, табиғатты
қорғау туралы заңдарды бұзғаны үшiн алынатын айыппұлдар республикалық және
жергiліктi бюджеттер арасында тепе-тең бөлiнетін болды.
Осыған байланысты түрлi деңгейлердегi бюджеттер арасындағы бюджеттiк
уықтарды айқын шектеу және орталық пен аймақтардың бюджеттiк мүдделерiн
теңестiру туралы мәселе айрықша мәнділiкке ие болып отыр.
Қазақстан Республикасындағы бюджеттер арасындағы қатынастардың жүйесі
қалыптасу мен даму стадиясында тұр, оның оңтайлы механизмi iздестiрiлуде.
Міне, осының бәрін біз Көкшетау қаласының жергілікті бюджетінен іздеу
саламыз.
Зерттеу тақырыбының өңделгендік деңгейі. Дипломдық жұмыста Қ.Р.
Президентінің Қазақстан халқына 2006 жылғы Жолдауы, қалалық әкімшіліктің
жыл сайынғы есептік мәліметтері, Қаржы-қаражат, Банки Казахстана
журналдары, Қ. Ілиясов, С. Құлпыбаевтың Қаржы оқулығы, Қазақстан
Республикасының бюджет кодексі, Ақмола облысының кәсіпкерлік және өндіріс
департаментінің берілгендері және де т.б. мәліметтер қолданылған.
Осыдан дипломдық жұмыстың мақсаты мен маңызы жергілікті бюджеттің
жалпы мәнімен, оның ерекшеліктерімен танысу болып табылады және де
жергілікті бюджетті ұлғайтудың негізгі жолдарын аша отырып, сол аймақтағы
тұратын тұрғындардың әл-ауқатын, қоғамдық қажеттіліктерін барынша
қанағаттандыру деп есептейміз. Осыған орай елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлы
Назарбаевтың 2006 жылғы Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау
қарсаңында атты халқына жолдауында айтылғандай: Бүгінгі таңда тұтас
алғанда еліміздегі экономикалық жаңарудың локомотиві болуға қабілетті
дамыған өңірлік орталықтардың экономикалық қызметін жандандыруға, сондай-ақ
өңірлердің ұтымды экономикалық мамандануын қалыптастыруға бағытталған осы
заманғы жаңа аумақтық даму стратегиясы қажет [1].
Берілген мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылды және шешілді:
- жергілікті бюджет туралы жалпы түсінік;
- Көкшетау қаласы бойынша шығындардың қолданылуын және кірістер
жоспарының орындалуын талдау;
- жергілікті бюджетті ұлғайту жолдары.
Дипломдық жұмыстың зерттеу нысаны Көкшетау қаласы бойынша жергілікті
бюджет, негізінен жергiлiктi бюджет - ақша нысанындағы қоғамдық өнiмнiң бiр
бөлiгiн жергiлiктi басқару органдары өздерiне артылған функцияларға сәйкес
жасау, бөлу, пайдалану процесiндегi қаржы қатынастарының жүйесi. Жергiлiктi
бюджет мемлекеттiң қаржы жүйесiнің маңызды құрамды бөлiгi болып табылады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізіне мәселе орталығына қатысы
бойынша отандық және шет елдік ғалымдардың еңбектері жатады. Дипломдық
жұмыста Қазақстан Республикасының заңдылық және нормативтік актілер, және
де жоғары да аталып кеткен кәсіпорынның мәліметтері және зерттеу барысында
автордың өзімен жиналған мәліметтер қолданылған.
Зерттеудің ғылыми жаңалық және практикалық мәні қойылған міндеттерді
тұтастай және комплексті негізінде шешуге, инновациялық қызметті
жетілдіруді ынталандырушы теориялық және практикалық ұсынысты өңдеу –
көкейкесті мәселені шешуімен қорытындаланады.
Зерттеу нәтижесі қорытындыда жинақталған.
1. ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ТҮСІНІК
1. Жергiлiктi бюджеттердiң мәнi, кiрiстерi мен шығыстары
Жергiлiктi қаржыда билiк пен басқарудың жергiлiктi органдарының
сан қырлы қызметiнiң қаржы базасы болып табылатын жергiлiктi бюджеттерге
маңызды рөл берiледi.
Жергiлiктi бюджет - бұл ұлттық табысты аумақтық тұрғыда қайта бөлуге
мүмкіндiк жасайтын және билiк пен басқарудың жергiлiктi органдарының қаржы
базасын жасауды қамтамасыз ететiн экономикалық қатынастардың жиынтығы [2].
Жергiлiктi бюджеттердi қалыптастыру мен пайдалану өндiрiс пен айырбасқа
қатысушылар арасындағы, атап айтқанда:
кәсiпорындар меп мемлекет арасындағы, меншiктiң барлық нысандарындағы
макроэкономиканың өндiрiстiк және өндiрiстiк емес салаларының
кәсiпорындары, ұйымдары мен мекемелерi арасындағы, бюджет жүйесiнiң
буындары арасындағы, мемлекет пен халық арасындағы қоғамдық өнiм құнының
қозғалысын бiлдiредi.
Жергiлiктi бюджеттердің экономикалық мәнi олардың мынадай арналымында
көрiнедi:
• билiк пен басқарудың жергiлiктi органдарының ақша қорларын қалыптастыру;
• бұл қорларды жергiлiктi деңгейдегi инфрақұрылым салалары мен халықтың
арасында қайта бөлу.
Жергiлiктi бюджеттер қазіргі кезде билiк пен басқарудың жергiлiктi
органдарының сан қырлы қызметiнiң негiзгi қаржы базасы бола отырып, олардың
экономикалық дербестiгiн нығайтады, шаруашылық қызметiн жандандырады,
ведомствоға қарасты аумақтарда оларға инфрақұрылымды дамытуға, аумақтың
экономикалық әлуетiн кеңейтуге, қаржы ресурстарының резервтерiн ашып
пайдалануға мүмкiндiк жасайды. Сонымен бiрге бюджеттерде соңғы кездерде
бюджеттiк бөлiнiс және әлеуметтiк жеңiлдiктердiң орнына қаржылай жәрдемақы
сияқты жаңа ұғымдар өзінің көрiнiсiн тапқан. “Бюджеттiк бөлінiс” салықтар
мен алымдардың әр түрлi деңгейдегi бюджеттерге түсуiн нақты шектеумен
ерекшелендi. Атап айтқанда корпорациялық табыс салығы түгелдей
республикалық бюджетке, ал акциздер, жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы
мен әлеуметтік салық жергiлiктi бюджетке қалдырылды. Бұл әкiмдердiң
жергiлiктi қазынаны толтыруға, әлеуметтiк вексельдердi шешуге деген ынтасын
арттыруға септiгiн тигiзгенi сөзсiз. Сонымен қатар қоршаған ортаны
ластағаны үшiн төлем, табиғатты қорғау туралы заңарды бұзғаны үшiн алынатын
айыппұл республикалық және жергiліктi бюджеттер арасында тепе–тең
бөлінетіні белгілі болды [3].
Сөйтiп, жергiлiктi бюджеттер жергiлiктi деңгейдегi экономикалық және
әлеуметтiк мiндеттердi жүзеге асыруда елеулi рөл атқарады. Бұл тұтынудың
қоғамдық қорларын бөлген кезде көрiнедi. Жергiлiктi бюджет арқылы
мемлекеттiк бюджет қаражаттарының басым бөлiгi әлеуметтiк инфрақұрылымға
жұмсалады.
Дүниежүзiлiк және отандық тарих жергiлiктi шаруашылықты дамытудағы,
әкiмшiлiк-аумақтық бөлiнiстердi абаттандыру мен олардың санитарлық жағдайын
жақсартудағы, сондай-ақ әлеуметтiк сфера мекемелерiн ұстаудағы жергiлiктi
(муниципалды) қаржының маңызын дәлелдеп отыр. Осылай әлдеқашан болған және
бұл тенденциялар жиырмасыншы ғасырдың 80-90 жылдары күшейдi.
Дамыған нарықтық экономикасы бар елдерде билiктiң жергiлiктi органдарының
бюджеттерi мемлекеттiң бүкiл қаржы ресурстарының 30-дан 60 пайызын қайта
бөледi (Англия, АҚШ, Жапония, Германия және т.б.) және аймақтың өндiргiш
күштерiн, бүкiл әлеуметтiк сферасын дамытуда, нарықтық инфрақұрылым құрып,
кеңейтуде маңызды рөл атқарады:
• олар арқылы өндiрiстiк ортаны қаржыландыруға жұмсалатын шығындардың үлкен
бөлiгi өтедi (жергiлiктi өнеркәсiптi, ауыл шаруашылығын, су шаруашылығын,
көлiктi және басқаларын қаржыландыруға жұмсалады);
• жергiлiктi бюджет арқылы өндiрiстiк емес ортаның дамуы қаржыландырылады,
сөйтiп, қоғамдық өндiрiске жанама ықпал жасалады;
• тұтынудың қоғамдық (әлеуметтiк) қорларын бөле отырып, жергiлiктi
бюджеттер жұмыс күшiн ұдайы молайтуға мүмкiндiк туғызады [4].
Қазақстан Республикасының жергiлiктi бюджетiнiң құрамы облыстық
бюджеттердi, қалалардың (аудандық маңызы бар қалаларды қоспағанда) және
аудандардың (қалалардағы аудандарды қоспағанда) бюджеттерiн қамтиды.
Қазiргi кезде Қазақстандағы жергiлiктi бюджеттер кiрiстерi мен шығыстары
бойынша мемлекеттiк бюджеттiң қаражаттары көлемiнiң 50 пайыз аралығын
кұрайды. Олар мемлекеттiк бюджеттiң құрамды бөлiгi болып есептелмейдi,
республикалық бюджетпен бiрге қоғамның мемлекеттiк бюджетiнiң жиынтығын
құрайды.
Қаржы қатынастарын ұйымдастырудың бюджет түрiнде екi тенденция қатар өмiр
сүредi:
1) дағдарыстан шығу және тұрақтандыру мақсатымен экономиканы басқаруда
орталықтандырылған негiздердi дамытудың анағұрлым ортақ процесiн қамтып
көрсетiлуi ретiнде қаржы ресурстары қозғалысын басқарудың нысандары мен
әдiстерiнiң жүйесiн орталықтандыру;
2) қаржы қорларын қалыптастыру мен пайдалануда билiкпен басқарудың
жергiлiктi органдарының функцияларын күшейте отырып қаржыны
орталықсыздандыру.
Екiншi тенденция жергiлiктi органдардың жергiлiктi жағдайларға
жуықтығымен дәлелденедi.
Қаржы қатынастарының әкімшiлiгiн жүргiзудiң қағидаты қаржының бақылау
функциясын жүзеге асыру мүмкiндiгi болып табылады: неғұрлым аз дәрежеде
белгiлi бiр қаржы қатынасы немқұрайлы бақылауға берiлсе, соғұрлым оны
орталықсыздандырылған реттеуге жатқызған дұрыс.
Дүниежүзiлiк қаржы теориясы мен практикасы жергiлiктi бюджеттер бюджет
жүйесiнiң дербес бөлiгi ретiнде жұмыс iстейтiндiгiн айқындайды. Бюджеттің
дербестiгi деп аймақтық басқару органы бекітiліп берiлген кiрiс базасының
негiзiнде бюджеттің көлемiн, баптар бойынша кiрiстер мен шығыстардың
нақтылы құрылымы мен мөлшерiн өзi анықтайтын қағида ұғынылады. Оның
атқарылуы басқарудың аймақтық органдарының бұл саласындағы құқықты
анықтайтын республикалық заңнаманың негiзiнде жүзеге асырылады.
Басқа жағынан аймақтар белгiлi бiр матасушылықта болатын бiрыңғай
шаруашылық кешеннiң бiр бөлiгi болып саналады және одан тыс өмiр сүре
алмайды. Аймақтық ұдайы өндiрiстiң мазмұны мен сипаты бүкiл қоғамдық ұдайы
өндiрiстің дамуының негiзгi заңдылықтарымен анықталады.
Сондықтан басқарудағы орталықтың қажеттiгiн орынды, өндiрiстiң нақтылы
жай-күйiмен шарттасылған шектерде қажет етедi. Аймақтардың экономикалық
дербестiгi абсолюттiк бола алмайды. Ол әрдайым салыстырмалы және аймақ
неғұрлым кiшi болса, бұл дербестiктiң көрiну шегi де аз болады, яғни
шешiмдер қабылдауда орталыққа тәуелсiз еркiн болады. Оның үстiне
аймақтардың әлеуметтiк-экономикалық дамуының қазіргi деңгейi, бюджеттiк
өзара қатынастардың қалыптасқан сипаты, нарықтық экономикаға көшу кезеңiнiң
күрделiлiгi республика жергiлiктi бюджеттерiнiң көпшiлiгiнiң нақтылы
дербестiгi туралы айтуға мүмкiндiк бермейдi. Сондықтан әлеуметтiк
инфрақұрылымды халықты әлеуметтiк игiлiктердiң кепiлдiктi минимумымен
қамтамасыз ететiн мөлшерлерде қаржыландыру үшiн қаражаттардың
жеткiлiктiлiгi кағидаты жүзеге асырылуы тиiс. Әрбiр әкімшiлiк-шаруашылық
бiрлiгi дербестiгiнiң бiр оңтайлы деңгейi болуы тиiс, бұл деңгейдiң талабы
осы аймақтық экономикалық мүдделерiнiң ең жоғары мүмкінiдiкті iске асыруда
болып келедi.
Аймақтардың экономикалық дербестiгiнiң маңызды шарттарының бiрi оларда
аймақтық ресурстарды жаңғырту, табиғатты қорғау жөнiндегi шараларды
қаржыландыруға қажет қаражаттардың кепiлдiктi көздерiн жасау болып
табылады.
Аймақтың экономикасын басқарудағы орталықтандырылған және жергiлiктi
негiздердiң оңтайлы үйлесуiн анықтаудың ортақ қағидаты былайша
тұжырымдалады: экономикалық дамудың стратегиясын анықтаудағы орталық, оны
iске асырудағы дербестiк.
Оперативтiк-шаруашылық дербестiгi жергiлiктi буында шығыстардың 50
пайыздан кем емесiн жабатын кiрiстердiң оқшауланылған, бекітiлiп берiлген
жүйесiн жасауды, бюджетке ұзақ мерзiмге кiрiстердiң қатаң бекiтiлiп
берiлуiн қажет етедi.
Дамыған нарықтық экономикасы бар елдерде ұлттық табысты бюджет арқылы
қайта бөлу “фискалдық федерализм” теориясы негiзiнде жүзеге асырылады.
Теорияның мәнi мынада. Бүкiл мемлекеттiк шаруашылық жалпы (экономиканың
мемлекеттiк секторына кiретiн барлық кәсiпорындар, мекемелер және әкiмшiлiк
құрылымдар) көпдеңгейлi жүйе болып келедi, онда басқарудың функцияларын
деңгейлер арасында бөлу және олардың сатылас бойынша заңды бағынышы болады.
Осыған байланысты назар аударылатын мәселелер мыналар:
1) мемлекеттiк секторды басқару деңгейлерiнiң оңтайлы саны;
2) басқару деңгейлерiнiң арасында өкiлеттiктердi оңтайлы бөлу;
3) әлеуметтiк шығыстарды неғұрлым тиiмдi қаржыландыру деңгейi;
4) билiктiң жергiлiктi органдарын басқаруға және қаржыландыруға орталық
үкiметтiң араласу дәрежесi;
5) билiк пен баскарудың жергiлiктi органдарының шығыстарын
қаржыландырудағы меншiктi қаражаттардың үлесi;
6) мемлекеттiк экономиканың барлық деңгейлерiнде қаражаттарды жұмсауға
бақылау жасаудың нысаны.
Фискалдық федерализм саясаты басқарудың жергiлiктi органдарының орталыққа
қаржылық тәуелдiлiгiн азайтуға бағытталған. Бұл жергiлiктi бюджеттердiң
ғана емес, сонымен бiрге жалпы мемлекеттiк бюджеттiң де тапшылығын
төмендетудiң жолы, жергiлiктi әлеуметтiк проблемаларды шешудегi нақты
дербестiкке апаратын жол. Бұған аймақтардың салықтық автономиясын дамыту,
жалпымемлекеттiк салықтарға үстемелер өндiре алу немесе меншiктi салықтарды
(экологиялық мүлiк салықтары, мұраға салынатын салық, тұтынуға салынатын
салық) белгiлеу жөнiндегi оларға құқық беру есебiнен жетедi. Бұл орайда
жергiлiктi органдар қаражаттарды тиiмдi пайдалануға ынталандырылмайтын,
оларды қаржылық дербестiгiнен айыратын орталық бюджеттен жүргiзiлетiн
трансферттiк қаржыландыру қысқарады.
Басқа елдердегi аумақтық басқаруды дамытудың тәжiрибесi басқаруды
орталықсыздандырудың ведомстволық бағыныштағы аумақтарды дамытудың
әлеуметтiк және экономикалық проблемаларын шешуде билiктiң жергiлiктi
органдарына кең құқықтар берудiң қажеттiгiн қолданды. Унитарлық мемлекеттің
жағдайына Қазақстанға сәйкес фискалдық федерализм ұғымының мәнi сақталған
кезде фискалдық регионализмге ауыстырылуы мүмкiн.
Бюджеттiк реттеу аумақтық деңгейге өздерiне жүктелген функцияларды
толық орындауы үшiн меншiктi кiрiс көздерi жетiспеген кезде
жалпымемлекеттiк салықтар мен кiрiстерден түсетiн түсiмдердiң бiр бөлiгiн
беру жолымен жүргiзiледi. Қазақстанда салықтарды жалпымемлекеттiк және
жергiлiктi салықтарға бөлудiң күшi жойылуына байланысты бекiтiлген және
реттеуші кiрiстер мен салықтар терминдерi пайдаланылмайды дей тұрсақ та,
субвенциялар, бюджеттiк алынымдар, есеп айырысу бойынша берiлетiн
қаражаттар мен басқа трансферттер нысанындағы бюджеттiк реттеу процесi
сияқты iс жүзiнде кiрiстердi бекiтiп беру әлі де сақталынып отыр.
Қазақстан Республикасында жергiлiктi бюджеттер коммуналдық заңды
тұлғаларға бекiтiлген; мүлiкпен және әкiмшiлiк-аумақтық бөлiнiстiң
меншiгiндегi өзге де мүлiкпен бiрге әкiмшiлiк аумақтық экономикалық және
қаржылық негiзiн құрайды; түсiмдер мен бюджет тапшылығын Үкiметiнiң
актiлерiмен жүктелген мiндеттердi жүзеге асыру үшiн жергiлiктi атқарушы
органдар белгiлейтiн жергiлiктi бюджеттiк бағдарламаларды қаржыландыруға
арналған тиісті маслихаттың шешімімен бекітілген әкімшілік-аумақтық
бөліністердің ақша қорлары болып табылады.
Жалпы жеке аумақтар мен аймақтар бюджеттерiне қаражаттардың түсу көлемi
мен құрылымына елдегi экономикалық ситуация: қаржы-бюджет саясаты, өндiрiс
дамуының аймақтық деңгейi, оның кұрылымы, инфляция қарқыны, бағаның өсуi
және т.с.с. сан алуан факторлар әсер етедi.
Қазақстан Республикасының бюджет кодексiне, Қазақстан Республикасының
жергiлiктi мемлекеттiк басқару туралы Қазақстан Республикасының заңына
сәйкес жалпы жергiлiктi бюджеттерге түсетiн түсiмдер республикалық
бюджеттiң түсiмдерiне ұқсас және мыналарды бiрiктiредi:
1) салықтардың, алымдардың және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi
төлемдердiң түсiмдерi;
2) салықтық емес түсiмдер (коммуналдық меншiктен түсетiн түсiмдер;
облыстық бюджеттен, республикалық маңызы бар каланың, астананың, ауданның
(облыстық маңызы бар каланың) бюджеттерiнен қаржыландырылатын мемлекеттiк
мекемелердiң тауарлар (жұмыстар, көрсетiлетiн қызметтер) өткiзуiнен түсетiн
түсiмдер; жергiлiктi бюджеттерден қаржыландырылатын мемлекеттiк мекемелер
ұйымдастыратын мемлекеттiк сатып алулар өткiзуден түсетiн ақша түсiмдерi;
осы мемлекеттiк мекемелер салатын айыппұлдар, өсiмпұлдар, санкциялар,
өндiрiп алулар; жергiлiктi бюджеттерге түсетiн салықтық емес басқа да
түсiмдер);
3) жергілікті бюджеттерге түсетін түсімдер (жергілікті бюджеттерден
қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелерге бекітіліп берілген мемлекеттік
мүлікті сатудан түсетін түсімдер);
4) жергілікті бюджеттерге түсетін ресми трансферттердің түсімдері.
Жергілікті бюджеттерден берілген кредиттерді өтеуден, коммуналдық
меншіктегі мемлекеттің қаржы активтерін сатудан, жергілікті атқарушы
органның қарыздарынан түсетін түсімдер жергілікті бюджеттерге есептеледі.
Дамудың казіргі кезеңінде Қазақстан Республикасының жергілікті
бюджеттері кірістерінің негізін аумақтағы шаруашылық жүргізуші субъектілер
мен халықтың салықтық түсімдері құрап отыр.
Түсімдердің екінші көзі республикалық бюджеттен берілетін трансферттер
болып табылады. Әйтсе де, орта есеппен, олар түсімдердің 20% құрғанмен,
бірқатар субвенциялық облыстардың бюджеттерінде әлеуметтік-экономикалық
қажеттіктерді қаржыландырудың қолайлы деңгейіне жету үшін меншікті салықтық
және басқа түсімдердің жетіспейтіндігінен бұл түсім көзі 50 пайызға дейін
барады [5]. Бұл мұндай облыстардың салық базасының нашарлығымен байланысты.
Осы жағдайда республикалық бюджет арқылы бюджеттік алынымдар мен
субвенциялар тетігінің көмегімен түсімдерді қайта бөлу проблемасы
көкейтесті болып табылады.
Жергілікті бюджеттердің шешілмеген мәселесі сондай-ақ олардың меншігін
құрайтын шаруашылық салалары (тұрғын үй шаруашылығы, мәдениет шығармашылық
мекемелері, коммуналдық инфрақұрылым - су құбыры, көлік, тазалау қызметі
және басқалары) бюджеттерді қалыптастыруға кіріс бермек түгіл залалды болып
табылады және жергілікті бюджеттер қаражаттарының едәуір бөлігін жеп
қоятындығында болып отыр. Меншікті республикалық және коммуналдық етіп
бөлген кезде биліктің жергілікті органдарының басқаруына залалды
кәсіпорындар немесе шамалы кіріс әкелетіндері берілді.
Жергілікті бюджеттердің шығыстары да республикалық бюджеттің шығыстары
сияқты негізінен мына бағыттар бойынша жүзеге асырылады: жалпы сипаттағы
мемлекеттік қызметтер көрсету; қорғаныс, қоғамдық тәртіп және қауіпсіздік;
білім беру, денсаулық сақтау; әлеуметтік көмек және әлеуметтік
қамсыздандыру; тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығы; мәдениет, спорт, туризм
және ақпараттық кеңістік; ауыл, су, орман, балық шаруашылығы және қоршаған
ортаны қорғау; өнеркәсіп және құрылыс көлік және байланыс; экономикалық
қызметті реттеу (кәсіпкерлік қызметті қолдау); басқа да бағыттар: аудандар
(облыстық маңызы бар қалалар) бюджеттеріне берілетін ресми трансферттер,
республикалық бюджетке берілетін ресми трансферттер, жергілікті атқарушы
органдарға қызмет көрсету. Аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджетінің
шығыстарында денсаулық сақтау, сәулет, қала құрылысы және құрылыс қызметі,
экономикалық қызметті реттеу бағыттары бойынша жүзеге асыру көзделінбейді.
Жергілікті қаржы-қоғамдық өнімнің ақша нысанындағы бір бөлігін жергілікті
басқару органдары өздеріне артылған функцияларға сәйкес жасау, бөлу,
пайдалану процесіндегі қаржы қатынастарының жүйесі. Жергілікті қаржы
мемлекеттің қаржы жүйесінің маңызды құрамды бөлігі болып табылады. Ол
жергілікті бюджеттерді, арнаулы бюджеттен тыс қорларды және басқарудың
жергілікті органдарының қарамағындағы шаруашылық жүргізуші субъектілердің
қаржысын қамтиды. Жергілікті қаржы отандық экономика үшін біршама жаңа
ұғым. Бүкіл жергілікті бюджеттер елдің мемлекеттік бюджетінің бірыңғай
жүйесіне кірістірілген 1938 жылдан бастап жергілікті қаржы дербес категория
ретінде өзінің өмір сүруін тоқтатқан болатын.
Қаржы технологизмінің тұғырнамасы мынаған сүйенеді: бюджет үрдісін
регламенттеу, бюджет саласындағы институттардың өзара іс-қимылының тәртібін
анықтау үрдісі, олардың билік өкілеттілігін үйлестіруі және жауапкершілігі
болып табылады. Жергілікті қаржы ресурстарын жұмсау бағыттары мен нақты
ойын шарты негізіндегі тиімді іс-әрекетінің стартегиясына жатқызуға
болады. Қазақстан Республикасының бюджет кодексі өз күшіне енгеннен бері
ретке келтіру жүзеге асырылып, мемлекеттік қаржы жүйесінде оң үрдістерге
қол жеткізілді.
Жергілікті қаржының рөлі, оның құрылымы мен бағыты бүтіндей билік пен
басқарудың жергілікті органдарына жүктелінген функциялардың сипатымен,
сондай-ақ мемлекеттің әкімшілік-аумақтық құрылысымен және оның саяси-
экономикалық бағыттылығымен анықталады.
Жалпы жергілікті қаржының жай-күйі әрқашанда, біріншіден, елдің жалпы
экономикалық жағдайына, екіншіден, тиісті аумақтардың экономикалық
әлуетіне, үшіншіден, билік пен басқарудың жергілікті органдарының құқығы
мен міндеттерін белгілі бір дәрежеде реттеп отыратын мемлекеттік заңдардың
деңгейіне, төртіншіден, биліктің жергілікті органдары құзырының дәрежесіне
байланысты болады.
Өркениетті батыс елдеріңде жергілікті қаржы мемлекеттің қаржы ресурстарын
қалыптастыру мен пайдалану үрдісінде едәуір рөл атқарады. Оның үстіне
жергілікті бюджеттердің айтарлықтай дербестігі болады және батыс елдерінде
олар мемлекеттік бюджеттің жалпы жүйесіне кірмейді.
Қазақстан Республикасының экономикасы дамуының қазіргі кезеңінде реформа
ауыртпалығының салмағы шаруашылық жүргізудің аймақтық деңгейіне ауысып
отыр, осыған орай басқарудың жергілікті органдарына үлкен өкілеттік
беріліп, олардың жауапкершілігі арта түсуде. Білім беру мен денсаулық
сақтау саласындағы бағдарламаларға, қамсыздандыру жөніндегі іс-шараларды
және атаулы әлеуметтік көмекке жұмсалынатын шығындардың көбі оларды
қаржыландырудың жаңа тәртібіне сәйкес жергілікті бюджеттерге жүктеліп отыр.
Сонымен бірге бюджеттерде соңғы кездерде бюджет бөлінісі және әлеуметтік
жеңілдіктердің орнына қаржылай жәрдемақы сияқты жаңа ұғымдар өзінің
көрінісін тапқан.
"Бюджеттік бөлініс" салықтар мен алымдардың әртүрлі деңгейдегі
бюджеттерге түсуін нақты шектеумен ерекшеленеді. Атап айтқанда
корпорациялық табыс салығы түгелдей республикалық бюджетке, ал акциздер,
жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы мен әлеуметтік. салық жергілікті
бюджетке қалдырылды. Бұл әкімдердің жергілікті қазынаны толтыруға,
әлеуметтік мәселелерді шешуге деген ынтасын арттыруға септігін тигізері
сөзсіз. Сонымен қатар қоршаған ортаны ластағаны үшін төлем, табиғатты
қорғау туралы заңдарды бұзғаны үшін алынатын айыппұлдар республикалық және
жергілікті бюджеттер арасында тепе-тең бөлінетін болды.
1994 жылға дейін Қазақстанда 3045 жергілікті бюджеттер болған еді; 1994
жылдың басынан жүргізілген бюджет жүйесін орталықтандыруға байланысты 2500
жергілікті бюджеттер-селолық, поселкелік, ауылдық бюджеттер жойылды. Осының
нәтижесінде бюджет жүйесіне түсетін қаражаттарды орталықтаңдырудың дәрежесі
едәуір бәсеңсіді.
Жергілікті ақшалай қаражаттарының орталықтандырылмаған қорын жасаумен
және пайдаланумен байланысты бюджеттің қызметі айрықша экономикалық
формалар арқылы-бюдежеттің кірістері мен шығыстары арқылы атқарылады. Олар
құндық бөліністің жеке кезеңдерін көрсетеді. Екі категория да объективті
және бюджет секілді өздерінің арнайы қоғамдық міндеттері бар: кірістер
жергілікті бюджетке қажетті қаражатпен қамтамасыз етсе, шығыстар тиісті
әлеуметтік қамсыздандыруға бөледі. Кірістер мен шығыстардың құрамымен
құралы өзіөзі басқаратын органдармен нақты әлеуметтік-экономикалық, тарихи
жағдайда жүзеге асыратын бюджет және салық саясатын іске асыру бағыттарына
байланысты. Соның өзінде жергілікті кірістерді қалыптастырып, шығындарды
жұмсаудың нақты жағдайға сәйкес формалары мен әдістерін пайдаланады.
Жергілікті бюджеттің меншік түсім көздері болып табылатын, меншікті
салықтар немесе төлемдер болып табылады. Кірістер мен шығыстардың
тәптіштелген тізімі мен топтамасы бюджет жіктемесінен айқындалады. Бюджет-
жіктемесі бұл жергілікті қаржы органдарының бүкіл бюджеттік қызметінің
негізін қалайтын бюджеттің кірістері мен шығыстарының жүйеленген
экономикалық топтамасы. Бюджет жіктемесі экономикалық және әлеуметтік
дамудың жоспарлары, болжамдары және бағдарламалары мен байланысты
қамтамасыз етеді. Бюджет жіктемесінің бөлім, парагрф, тарау және баптары
болады.
Бюджет процесін қарастырғанда, жергілікті органның қаржыландырудың
экономикалық нысандарын оңтайлы іріктеу туралы сауалдың алатын орыны
ерекше. Оның шешімі бюджетті қалыптастырудың пәтуа үрдісін өтеп алуға
берілген. Бюджет туралы заңды дайындау және қарау, бекіту үрдісі, сонымен
қатар оны атқару мен атқарылуын бақылау үрдісі процедураның басты мәселесі.
Соңғы он жылдықта қазақстандық бюджет саласының дамуы, экономикалық және
әлеуметтік негізделген құрлымымен және жергілікті шығыстар көлемімен
қажетті нәтижеге қойған жоқ. Негізгі себептерінің бірі ретінде қолданыстағы
бюджеттік процедураның әлі де жетілмегенін айта кеткен жөн. Бюджеттік
технологизм тұғырнамасында процедура мәселесін заңмен реттеу барысында
негізгі критерий ретінде бюджеттік процедураның тиімділігін және айқындығын
пайдалану маңызды болып табылады. Бұл байланыста бюджет туралы заң жобасын
төрт рет қараудан гөрі бір рет бюджет заңын қабылдау өзекті болып саналады,
ол үкіметтін экономикалық саясатының сенімді ұйғарымы болады. Мұнда бюджет
үрдісіне қатысушыларға қажетті ақпаратты қатамасыз ету сауала туындайды.
Қажетті ақпараттың әртүрлі бюджет процедурасының шешіміне әсер ететін
дәрежесін есепке ала отырып, бюджет туралы заң жобасымен бір уақытта
енгізілген материалдар мен құжаттар тізімдемесін қалыптастыратын амалды
өзгерту керек. Бұл бюджеттің мақсаттық параметірін әзірлеуге мүмкіндік
береді, яғни оның басымдығын анықтауға және бюджеттің атқарылуын бақылау
жүйесін жетілдіруге мүмкіндік туғызады.
Бюджетті атқару стадиясы, бюджетті дайындау, қарау және бекіту
кезеңдеріне қарағанда, ұзақ уақыт аралығын алады-бір сөзбен айтқанда қаржы
жылын. Тағайындалған көлеммен салыстырғанда, бюджеттік қаржыландыру көлемін
өзгерту бойынша шешім құжаттық рәсімдеуді және мемлекеттік қаржы бақылау
органдарына айтуды қажет етпейді, бұл бақылау процедурасының тиімділігін
төмендетеді. Бюджеттік тағайындау өзгергенде, заңмен бекітілген шарттарды
сақтамау, бюджеттің орындалуы туралы есеп беруді қабылдамау үшін негіз
болмайды. Осымен қатар, атқарушы өкіметке мемлекеттік қаржыларды заңды
түрде еркін иеленуге мүмкіншілік туады. Бюджеттік қатынастардағы әртүрлі
субъектілердің-атқарушы өкімет пен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының
өкілеттігі туралы мәселенің реттелмегені бюджеттің атқарылуы кезінде
күрделі ауыртпалық болып табылады. Бұл мәселе менің ойымша, жалпы бюджет
үрдісін оңтайландыру негізінде шкшілуі керек. Мысалы, әлеуметтік-
экономикалық жағдайдың елеулі ауытқуы кезінде болжамданатын параметрлерден
бірқатар істерді алдын-ала қарастыру керек.
Жергілікті бюджеттерді қалыптастыру мен пайдалану өндіріс пен айырбасқа
қатысушылар арасындағы, атап айтқанда: кәсіпорындар мен мемлекет
арасындағы, меншіктің барлық нысандарындағы макроэкономиканың өндірістік
және өндірістік емес салаларының кәсіпорындары, ұйымдары мен мекемелері
арасындағы, бюджет жүйесінің буындары арасындағы, мемлекет пен халық
арасындағы қоғамдық өнім құнының қозғалысын білдіреді.
Жергілікті бюджеттер билік пен басқарудың жергілікті оргаңдарының сан
қырлы қызметінің негізгі қаржы базасы бола отырып, олардың экономикалық
дербестігін нығайтады, шаруашылық қызметін жандандырады, ведомствоға
қарасты аумақтарда оларға инфрақұрылымды дамытуға, аумақтың экономикалық
әлуетін кеңейтуге, қаржы ресурстарының резервтерін ашып, пайдалануға
мүмкіндік жасайды.
Қазақстан Республикасының жергілікті бюджетінің құрамы облыстық
бюджеттерді, қалалардың (аудандық маңызы бар қалаларды қоспағанда) және
аудандардың (қалалардағы аудандарды қоспағанда) бюджеттерін қамтиды.
Қазіргі кезде Қазақстандағы бюджеттер кірістері мен шығыстары бойынша
мемлекеттік қаражаттары көлемінің 50% аралығын құрайды. Олар бюджеттің
құрамды бөлігі болып есептелмейді, республикалық бюджетпен бірге қоғамның
мемлекеттік бюджетінің жиынтығын құрайды.
Қазақстан Республикасында жергілікті бюджеттер коммуналдық заңды
тұлғаларға бекітілген; мүлікпен және әкімшілік-аумақтық бірліктің
меншігіндегі өзге де мүлікпен бірге әкімшілік-аумақтық экономикалық және
қаржылық негізін құрайды; түсімдер мен бюджет тапшылығын (профицитін
пайдалану) қаржылаңдыру есебінен қалыптасатын, Конституциямен, заңдармен
және Қазақстан Республикасы Президентінің және Үкіметінің актілерімен
жүктелген міндеттерді жүзеге асыру үшін жергілікті атқарушы органдар
белгілейтін жергілікті бюджеттік бағдарламаларды қаржыландыруға арналған
тиісті маслихаттың шешімімен бекітілген әкімшілік-аумақтық бірліктердің
ақша қорлары болып табылады. Нарықтық қатынастар, басқарудың жергілікті
органдарын реформалау жергілікті бюджеттердің кіріс көздерінің қалыптасуына
әсер етіп отыр.
Қаржыларды орталық бюджетке шоғырландыру, барлық деңгейлер бюджеттері
арасында қарсы қаржылық ағындардың болуы, жергілікті бюджеттердің меншікті
кірістері деңгейінің төмендегі-осылардың барлығы жергілікті билік
органдарын халықтың өмірлік маңызды проблемаларын шешу мүмкіндігінен
айырады, сонымен қатар сәйкес аумақтарда тиімді салықтық-бюджеттік саясатты
жүргізуге кедергі жасайды .Бюджеттік жүйе деңгейлері бойынша салық әулетін
таратуды үйлестіру сияқты бюджетаралық қатынастардың маңызды сұрағы әлі
шешілген жоқ. Аймақаралық деңгейде, бюджетаралық реттеудің тиімсіз
әдістерін қолдану, аймақтардың өздерінің салықтық түсімдерін жоғарлатуға
мүддесіздігімен шартталады. Салықтардың
жиналу деңгейінің төмендегі жергілікті бюджеттердің трансферттердегі
қажеттілігін жоғарлатады және оның тапшылығының өсуіне әкеледі. Аймақтардың
өз күштерімен тапшылықты қысқартуға тырысуы меншікті кіріс
жетіспеушілігімен сипатталады. Біздің елімізде мемлекеттік және жеке
меншікке негізделген нарықтық экономика түбегейлі қалыптасып келе жатыр.
Сол нарық қатынастарының барлығы есеппен жүретінін көріп те, естіп те
жүрміз. Осы маңызды істі қолға алып жетілдіру, басшы және мамандардың
жауапкершілігін арттыру мақсатында Елбасымыздың бірнеше аса құнды заң күші
бар Жарғылықтары шықты. Осы Жарғылықтарға орай, еліміздің экономикасы дамып
келе жатқаны сөзсіз бәрімізге мәлім деп айтсам артық емес.
1.2 Бюджет жүйесі және бюджет құрылысы
Бюджет жүйесі дегеніміз экономикалық қатынастар мен заңды нормаларға
негізделген бюджеттердің барлық түрлерінің жиынтығы Қазақстан
Республикасының Бюджеттік кодексінде бюджет жүйесі Қазақстан
Республикасының Ұлтық қорын кіріктірумен түсіндіріледі.
Бюджет жүйесі - экономикалық қатынастар мен заңдық нормаларға негізделген
түрлі денгейдегі бюджеттердің жиынтығы, сондай-ақ оларды әзірлеу, қарау,
бекіту, атқару және атқарылуын бақылау үдерісі. Бюджет жүйесінің бірлігі
бірыңғай заң шығарушылық негіз, бюджеттік құжаттама нысаны, бірыңғай
бюджеттік сыныптаманы (кіріс пен шығыстың міндетті бірыңғай топтамасын)
қолдану, бюджеттердің төменгі деңгейінен келесі деңгейіне қажетті
статистикалық және бюджеттік ақпарат беру, бірыңғай ақша жүйесі арқылы
қамтамасыз етіледі. Бюджеттердің дербестігі меншікті кіріс көздерінің болуы
және оның пайдаланылуын айқындау құқығы арқылы қамтамасыз етіледі.
Қазақстан Республикасы бюджет жүйесінің құрылымы екі деңгейлі —
республикалық бюджет пен жергілікті бюджеттерден құралады. Бюджеттердің
дербестігі меншікті кіріс көздерінің болуы және оның пайдаланылуын айқындау
құқығы арқылы қамтамасыз етіледі. Барлық деңгейдегі бюджеттердің
теңдестірілуі бюджет-қаржы саясатының қажетті шарты болып табылады.
Қазақстан Республикасында әрбір деңгейдегі бюджеттердің кірістері оның
салық, жергілікті өзін-өзі басқару, жергілікті шаруашылық, бюджет жүйесі
туралы заңдарына сәйкес құралады. Республикалық бюджет пен жергілікті
бюджеттерді әзірлеу, қарау, бекіту, атқару және атқарылуын бақылау тәртібі
Қазақстан Республикасының "Бюджет жүйесі туралы" Заңымен (1.4.1999) және
оған кейіннен енгізілетін өзгертулер мен толықтырулар туралы заңдармен
айқындалады. [6]
Мемлекеттік органдардың өздерінің функцияларын орындауы үшін басқарудың
барлық деңгейлерінде тиісті қаржы базасы болуы тиіс. Осы мақсатпен әр елде
аймақтардың шаруашылығын, әлеуметтік сферасын, әрбір әкімшілік-аумақтық
бірліктерді абаттандыруды, заң шығарушы билікті, басқару аппаратын ұстауды
және басқа шараларды қаржыландыру үшін олардың ақша ресурстарын жұмылдыруды
қамтамасыз ететін бюджеттер тармақтарының желісі құрылады. Бюджеттердің
жекелеген түрлерінің кірістері мен шығындарын қалыптастыру, оларды
теңдестіру процесінде заңмен реттеліп отыратын белгілі бір қаржылық өзара
қарым-қатынастар пайда болды. Осы элементтердің барлығы - бюджет жүйесін
ұйымдастыру мен құрудың қағидаттары, оның буындарының өзара қатынастары мен
байланысының ұйымдық нысандары, бюджет құқықтарының жиынтығы - бюджет
құрылысын құрайды.
Дүниежүзінің әр түрлі елдерінде бюджет құрылысы мемелекеттің құрылысына,
аумақтық-әкімшілік бөлінісіне, экономиканың даму деңгейіне және нақтылы
мемлекеттің басқа айрықша белгілеріне байланысты өзгешеліктермен
ерекшеленеді.
Бюджет құрылысында басты орынды бюджет жүйесі алады, ол экономикалық
қатынастарға және құқықтық нормаларға негізделген түрлі деңгейлер
бюджеттерінің, сонымен бірге бюджет процесі мен қатынастарының жиынтығын
білдіреді. Әр түрлі елдердің бюджет жүйелері өзінің құрылымы, бюджеттердің
жекелеген түрлерінің саны жағынан түрліше болып келеді, өйткені олардың
аумақтық құрылысы мен аумақтық бөлінісіне байланысты болады.
Бюджет жүйесінің құрамы елдің ұлттық-мемлекеттік құрылымымен анықталады.
Мемлекеттің федеративтік және унитарлық құрылымы болуы мүмкін.
Федеративтік мемлекеттерде бюджет жүйесі үш буыннан тұрады:
• мемлекеттік бюджет немесе федералдық бюджет немесе орталық
мемлекеттің бюджеті;
• федерация мүшелерінің бюджеттері (АҚШ-та - штаттардың, ГФР-да
-жерлердің (ландтардың), Канадада - провинциялардың, Ресейде -
федерация субъектілерінің бюджеттері);
• жергілікті бюджеттер.
Унитарлық (біркелкі) мемлекеттерде екі буынды бюджет жүйесі қолданылады:
орталық (республикалық) бюджет және толып жатқан жергілікті бюджеттер. Екі
жағдайда да бюджеттердің оқшаулану мен дербестігінің түрлі дәрежесі болуы
мүмкін, бірақ, әдеттегідей, әлеуметтік-экономикалық процестерді басқаруды
орталықтандыру деңгейіне байланысты төменгі бюджеттерге қатынасы бойынша
белгілі бір реттеуші рөл орталық бюджетте сақталады.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі бюджет құрлымының унитарлық
типімен анықталады, өйткені Қазақстан — федералдық емес, басқарудың
Президенттік нысаны және сайланатын Парламенті бар унитарлық мемлекет.
Қазақстан Республикасында жиынтығында мемлекеттік бюджетті құрайтын
бекітілетін, атқарылатын және дербес болып табылатын мынадай бюджеттер
жұмыс істейді (1 суретті қараңыз):
• республикалық бюджет;
• облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеті;
• ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) бюджеті.
Сурет 1. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі
Мемлекеттік (республикалық) және жергілікті (муниципалдық) бюджеттер кез-
келген басқа мемлекеттердегідей Қазақстан Республикасы қаржы жүйесінің
орталық буыны болып табылады. Бюджет - мемлекеттің қажетті атрибуты және
оның егемендігінің негізі. Бюджеттің көмегімен тиісті мемлекеттік және
муниципалдық құрылымдарының ақша қорлары құрылады, бұл қорлар олардың жалпы
маңызды міндеттерін орындауды қамтамасыз етеді, мемлекеттік билік пен
жергілікті өзін-өзі басқару органдарының функцияларын жүзеге асырудың
қаржылық негізін жасайды. Бюджеттерде мемлекеттің қаржы ресурстарының аса
ірі бөлігі шоғырландырылады. Бюджетте қаржы ресурстарын шоғырландыру
мемлекеттің қаржы саясатын ойдағыдай жүзеге асыру үшін қажет.
Бюджет жүйесінің жұмыс істеуі бюджеттердің әр түрлі деңгейлерінің өзара
байланысына негізделеді және оларды жоспарлау, әзірлеу, қарау, бекіту,
атқару, бақылау тәртібімен, сондай-ақ республикалық және жергілікті
бюджеттердің атқарылуы туралы есеппен қамтамасыз етіледі.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі мемлекеттік бюджет жүйесіне
кіретін барлық бюджеттердің бірлігі, дербестігі, толықтығы, реалистігі,
дәйектілігі, жариялылығы және т.б. қағидаттарына негізделеді.
Бюджеттің бірлігі қағидаты бюджет жүйесін ұйымдық-экономикалық
орталықтандырудың дәрежесін білдіреді. Ол бірыңғай бюджет заңнамасын
қолданумен, соның ішінде Үкімет бекіткен бірыңғай бюджеттік сыныптамасын,
бюджет процесін жүзеге асырудың бюджет рәсімдерін пайдаланумен қамтамасыз
етіледі. Бюджет жүйесінің бірлігі салық саясатын қоса бірыңғай әлеуметтік-
экономикалық саясат арқылы іске асырылады.
Алайда бюджеттердің бірлігі бюджет жүйесін құрудың маңызды қағидаты болып
отырған оның жеке буындарының дербестігін жоққа шығармайды. Бюджеттердің
дербестігі қағидаты түрлі деңгейдегі бюджеттердің арасындағы түсімдерді
тұрақты бөлуді белгілейді және оларды жұмсаудың бағыттарын анықтайды.
Биліктің әрбір органы өз бюджетін жасайды, бекітеді және оны атқарады.
Бюджеттердің жеке түрлерінің арасындағы кіріс көздері мен шығыстарды бөлуді
шектейтін айқын құқықтар белгіленген.
Бюджеттің толықтығы (толымдығы) бюджетке үкіметтің барлық қаржы
операцияларының, оның жинайтын барлық түсімдерінің және жасайтын
шығыстарының, Қазақстан Республикасының салық және бюджет заңнамаларында
белгіленетін барлық түсімдердің толық тізбесінің бюджеттерде және Қазақстан
Рсспубликасының Ұлттық қорында міндетті және толық көрсетілуімен қамтамасыз
етіледі.
Бюджет іске асатындай болуы тиіс, нақты экономикалық және саяси ахуалды,
өндірістің даму тенденциясын, жалпымемлекеттік қажеттілікті есепке алу
қажет. Дүниежүзілік практикада бұл қағидат қазіргі кезде оны дәл қолдану
бюджетке кірістерінің дербес көздері бар автономды түрде бөліп көрсетуге
болатын аса көп шығыстарды жүктейтіндіктен орынды деп есептелмейді.
Қазақстанда мемлекеттік қаражаттарды қалыптастырудың орталықтандырылған
әдісі қабылданған, сондықтан 1998 жылдан бастап мемлекеттік бюджетке
бюджеттен тыс қорлардың - зейнетақы, әлеуметтік сақтандыру және т.б.
қорлардың қаражаттары енгізілген.
Реалистік қағидаты - параметрлердің экономиканың ағымдағы жай-күйінің
көрсеткіштеріне, сондай-ақ Қазақстанның және аймақтардың параметрлеріне
және әлеуметтік-экономикалық дамуының бағыттарына сәйкестігі. Бюджеттің
реалистігіне ішкі және сыртқы саясаттың негізгі бағыттары туралы
Президенттің Қазақстан халқына жыл сайынғы Жолдауына сәйкес оларды
Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының индикативтік
жоспарының, аумақтарды дамытудың экономикалық және әлеуметтік
бағдарламаларының өлшемдеріне сәйкес келтіру арқылы қол жеткізіледі.
Айқындық қағидаты - бюджет заңнамасы саласындағы нормативтік құқықтық
актілерді, бекітілген бюджеттерді және олардың атқарылуы туралы
есептемелерді, мемлекеттің фискалдық саясатына қатысты басқа ақпаратты
міндетті түрде жариялау, бюджет процесінің ашықтығы, мемлекеттік қаржылық
бақылауды жүргізу.
Дәйектілік қағидаты дегеніміз мемлекеттік басқару органдарының бюджет
қатынастары сферасында бұрын қабылдаған шешімдерінің сақталуы.
Тиімділік пен нәтижелілік қағидаты - бұл бюджеттік бағдарламалардың
паспорты қарастырған нәтижеге жету үшін қажетті бюджет қаражаттарының
оңтайлы көлемін пайдалана отырып белгілі бір нәтижелерге жетудің
қажеттігіне қарай бюджеттерді әзірлеу және атқару.
Басымдық қағидаты - бюджеттік процесті республиканың немесе аймақтың
әлеуметтік-экономикалық дамуының басты бағыттарына сәйкес жүзеге асыру.
Жауапкершілік қағидаты - бюджеттік процесске қатысушыларды бюджет
заңнамасын бұзғаны үшін жауапқа тарту.
Бюджеттердің жариялылығы қағидаты бекітілген бюджеттер мен алдағы қаржы
жылына арналған бюджет туралы заң мен өткен кезеңдегі олардың атқарылуы
туралы есептердің жариялануы арқылы қамтамасыз етіледі [7].
Бюджет кірістерінің қалыптасуы (ең алдымен салықтар, алымдар арқылы)
бюджет ресурстарының бағытталуы сияқты шаруашылық жүргізуші субъектілердің
және қоғамның барлық мүшелерінің мүдделерін шалады. Сондықтан олар
бюджеттің мазмұны, оны қалыптастырудың көздері, салық төлемдерін алудың
тәртібі, сондай-ақ бюджет қаражаттарының бағыттары туралы хабардар болуы
тиіс. Президент қол қойған Қазақстан Республикасының бюджеті заң мәртебесін
қабылдайды және оның атқарылуы бюджет рәсімінің қатысушылары үшін міндетті
болады. Заң, өткен кезеңдегі бюджеттің атқарылуы туралы есеп баспасөз
бетінде жарияланады. Осылайша бюджеттің кірістері мен шығыстарының көлемі,
оның негізгі түсім көздері, шығыстарының бағыттары, тапшылық көлемі және
оны жабудың әдістері (шығындарды қысқарту, кірістерді көбейту, қарыздар,
ақша эмиссиясы) жария етіледі.
Бюджет жүйесін құрудың барлық қағидаттары өзара үйлестірілген және бірін-
бірі толықтырып отырады, олар егеменді еліміздің Конституциясында және
Бюджет кодексінде, Жергілікті өкілді және атқарушы органдар туралы,
Қазақстан Республикасының жергілікті мемлекеттік басқару туралы арнайы
заңдарда және басқа да заңнамалық актілерінде қамтып көрсетілген.
Кірістер мен шығыстардың егжей-тегжейлі тізбесі мен топтамасы
бюджеттік сыныптамамен айқындалады. Бірыңғай бюджеттік сыныптама сыныптау
объектілеріне топтастыру кодтарын бере отырып функциялық, ведомстволық және
экономикалық сыныптамалар бойынша бюджеттің түсімдері мен шығыстарын
топтастыру болып табылады. Ол кірістердің сыныптамасынан, бюджет
шығыстарының функциялық және экономикалық сыныптамаларынан тұрады. Бірыңғай
бюджеттік сыныптама Қазақстан Республикасы бюджет жүйесінің барлық
деңгейлері бюджеттерінің көрсеткіштерінің салыстырымдылығын қамтамасыз
етеді.
Бірыңғай бюджеттік сыныптама бірыңғай және бюджеттің барлық деңгейлері
үшін міндетті болып табылады. Оны бюджеттік жоспарлау жөніндегі уәкілетті
орган әзірлейді және республика Үкіметі бекітеді. Бюджет процесі бірыңғай
бюджеттік сыныптама негізінде жүзеге асырылады.
Бюджет түсімдерінің сыныптамасы бюджет заңнамасына негізделген барлық
деңгейлер бюджеттерінің түсімдерін белгілі бір сыныптамалар бойынша
топтастыру болып табылады. Бюджет түсімдері сыныптамасының топтамасы
санаттан, сыныптан, ішкі сыныптан жөне ерекшеліктен тұрады. Санаттар
түсімдерді экономикалық белгілері бойынша топтастыру болып табылады.
Сыныптар мен ішкі сыныптар түсімдерді олардың көздері мен түрлері бойынша
топтастырады. Ерекшелік бюджетке төленетін төлем немесе түсім түрін
айқындайды.
Бюджет шығыстарының функциялық сыныптамасы барлық деңгейлер бюджетінің
шығыстарын топтастыру болып табылады, ол мемлекет функцияларының
орындалуын, республикада мемлекеттік саясаттың жүзеге асырылуын қамтып
көрсететін функциялық және ведомстволық белгілер бойынша бюджет
қаражаттарының жұмсалу бағыттарын анықтайды.
Бюджет шығыстарын функциялық сыныптауды топтастыру мынадай деңгейлерден
тұрады: функциялық топтар, функциялық кіші топтар, бюджеттік
бағдарламалардың әкімшілері, бюджеттік бағдарламалар және ішкі
бағдарламалар [8].
Нарықтық экономика жағдайында бюджет процесінде жоғарғы және төменгі
бюджет арасындағы бюджетаралық қатынастар және кірістер мен шығыстарды
бюджеттер деңгейлері арасында бөлу аса маңызды шешілмеген мәселелердің бірі
болып отыр.
Бюджеттік Кодекске сәйкес, Қазақстандағы бюджетаралық қатынастар –
жоғары және төмен тұратын бюджет арасындағы қатынасты айтады [9].
Сонымен қоса, бұл құжатта жазылғандай, бюджет процесінде облыстық
бюджеттің, республикалық маңызы бар қала, астана бюджетінің басқа осындай
бюджеттермен, аудандар (облыстық маңызы бар қалалар) бюджеттерінің бір-
бірімен өзара қарым-қатынастарына жол берілмейді.
Бюджеттік бөлінудің Қазақстандағы бірінші қадамдары 90-шы жылдардың
алғашқы жылдарында басталды [10].
Бюджетаралық қатынастар мемлекеттік басқарудың деңгейлері арасында
функциялар мен өкілеттіктердің ара жігін дәлме-дәл ажыратуға, бюджеттер
деңгейлерінің арасында түсімдер мен шығыстарды бірыңғай бөлуге, сондай-ақ
бюджетаралық қатынастарды айқындау әдістерінің біртұтастығы мен ашықтығына
негізделген.
Үкімет пен орталық мемлекеттік органдардың, облыстардың жергілікті
атқарушы органдарының тиісінше облыстардың, республикалық маңызы бар
қалалардың, астананың жеке аудандардың (облыстық маңызы бар қалалардың)
бюджет процесіне араласуына жол берілмейді.
Шығыстардың өкілеттіктерін немесе түсімдердің жекелеген түрлерін
бюджеттің бір деңгейінен екіншісіне беру бюджет кодексіне өзгертулер
енгізгенде ғана жүзеге асырылады.
Бюджетаралық қатынастар мынадай қағидаттарға негізделеді:
1) облыстар, республикалық маңызы бар қалалар, астана
бюджеттерінің республикалық бюджетпен өзара қатынастарда,
аудандар (облыстық маңызы бар қалалар) бюджеттерінің жоғарғы облыстық
бюджетпен өзара қатынастарда теңдігі;
2) түсімдерді тиімді бөлу, ол түсімдердің ара жігін ажыратудың мынадай
өлшемдерін бір мезгілде сақтауды ескереді:
• төменгі бюджеттерге тұрақты сипаты бар, сыртқы факторлардың әсеріне
тәуелсіз салықтық және салықтық емес түсімдер бекітіледі;
• мемлекеттік мекемелер көрсеткен қызметтер үшін төлемақы болып табылатын
салықтық және салықтық емес түсімдер аталған қызметтер көрсету
қаржыландырылатын бюджет кірісіне түседі;
• қайта бөліну сипаты бар, сондай-ақ салық базасы әркелкі орналастырылатын
салықтар бюджет жүйесінің неғұрлым жоғары деңгейлеріне бекітіледі;
• салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді бекіткен кезде
оларды жинаудың неғұрлым жоғары дәрежесін қамтамасыз ететін бюджет
деңгейіне артықшылық беріледі;
• нақты аумақтық байланыстылығы бар салықтық базадан алынатын салықтар
жергілікті бюджеттерге бекітіледі;
Қазақстан Республикасының әкімшілік-аумақтық бірліктерінің бюджеттік
қамтамасыз етілу деңгейлерін теңестіру;
жергілікті атқарушы органдардың бірдей дәрежелі деңгейде мемлекеттік қызмет
көрсетуін қамтамасыз ету;
мемлекеттік қызмет көрсетуде ұсынудың барынша тиімділігі мен нәтижелілігі -
мемлекеттік қызмет көрсетудің неғұрлым тиімді және нәтижелі жүргізілуі мен
ұсынылуын қамтамасыз ете алатын мемлекеттік басқару деңгейіне мемлекеттік
қызметтер көрсетуді бекітіп беру;
6) мемлекеттік қызмет көрсету деңгейін оны алушыларға барынша жақындату
қызметтерді алушылардың қажеттерін жақсылап есепке алу және мемлекеттік
қызметтер көрсету сапасын арттыру мақсатымен, көрсетілетін қызметтерді
атқаруды бюджет жүйесінің мүмкін болғанша неғұрлым төмен деңгейіне беру;
7) бюджеттің әрбір деңгейінің алынған ресми трансферттер мен кредиттердің
тиімді және нысаналы пайдаланылуы үшін жауаптылығы.
Бюджетаралық қатынастар:
1) республикалық және облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қала,
астана бюджетінің арасында:
ресми трансферттермен;
бюджеттік несиелермен;
2) облыстық және аудандық (облыстық маңызы бар қалалар) бюджеттер
арасында:
ресми трансферттермен;
бюджеттік несиелермен;
кірістерді бөлу нормативтерімен реттеледі.
Ресми трансферттер жалпы сипаттағы трансферттер, ағымдағы нысаналы
трансферттер, дамуға арналған нысаналы трансферттер болып бөлінеді.
Бюджетаралық қатынастарды реттеу нысандарын айқындаған кезде бюджеттер
деңгейлерінің әрқайсысының салықтық әлуеті, аймақтардың объективтік
бюджеттік қажеттіліктерін бағалау нәтижелері, бекітілген заттай нормалар
ескеріледі. Бюджетаралық қатынастарды реттеу нысандары орта мерзімді
фискалдық саясатқа сәйкес белгіленеді.
Нысаналы трансферттер мен несиелерді жергілікті атқарушы органдар тек
қана олардың нысаналы қызметіне сәйкес пайдаланады. Нысаналы трансферттер
мен несиелердің нысаналы мақсатқа сай пайдаланылмаған сомалары осы
трансферттер мен кредиттерді бөлген жоғарғы бюджетке ағымдағы қаржы жылының
31 желтоқсанына дейін міндетті түрде қайтарылуға жатады.
Нысаналы трансферттер мен несиелердің қаржы жылы ішінде пайдаланылмаған
(толық пайдаланылмаған) сомалары осы трансферттер мен несиелерді бөлген
жоғарғы бюджетке қаржы жылы аяқталғаннан кейін он күн ішінде міндетті түрде
қайтарылуға жатады.
Бюджетаралық реттеу - теңгерімділік мақсаттарында жоғарғы бюджет
ресурстарының бір бөлігін төменгі бюджетке беруден тұратын және керісінше,
ақша қаражаттарын бөлудің жүйесі. Реттеу механизміне бюджеттік
субвенциялар, бюджеттік алымдар, реттеуші кіріс көздері жатады.
Бюджеттік алымдар - заңнамалық актілермен немесе мәслихаттардың
шешімдерімен бекітілген сомалар шегінде төменгі бюджеттердің жоғарғы
бюджеттерге беретін ресми трансферттері.
Субвенциялар - төменгі бюджеттердің жоғарғы бюджеттерден заңнамалық
актілермен және маслихаттардың шешімдерімен бекітілген сомалар шегінде
алатын ресми транферттері.
Реттеуші кіріс көздері бекітіліп берілген және реттеуші болып бөлінеді.
Бекітіп берілген кірістер - бұл түгелдей немесе ішінара белгілі бір
бюджетке берілетін бюджет қаражаттары.
Реттеуші кірістер - жоғарғы бюджеттен төменгі бюджетке нығайту үшін
бағытталатын қаражаттар.
Бекітіп берілген және ретттеуші кірістердің тізбесі бюджет заңнамасында
белгіленеді.
Егер биліктің әрбір деңгейінде жиынтық бюджеттердегі түсімдердің көлемі
жалпы алғанда олардың функцияларын жүзеге асыру үшін жеткілікті болса,
бюджет жүйесі сатыластығы жағынан баланстандырылған деп есептеледі.
Деңгейлес теңгерімділік-биліктің тиісті деңгейлерінің жеке аймақтары мен
аумақтарының бюджеттеріндегі кірістер мен шығыстардың жалпы сәйкестігі.
Сатылас теңгерімділікке жету - жалпы теңгерімділіктің 1 - кезеңі, ал
деңгейлес теңгерімділікке жету - теңдестірудің 2 - кезеңі, ол Қазақстанда
бюджеттік алынымдар мен субвенциялар арқылы жүзеге асырылады.
Бюджетаралық қатынастарда түрлі деңгейлер бюджеттерінің қаржы
өкілеттіктерінің келісілмегендік және олардың өкілеттіктері мен кірістерін
қамтамасыз ету проблемалары бар: аумақтық бюджеттердің нашар салық базасы;
қайта бөлу саясатындағы тұрлаусыздық. Бюджетаралық қатынастар жоғарғы
бюджеттердің төменгі деңгейдің бюджеттерін орталықтандырылған нығайту
негізінде құрылады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ТҮСІНІК
1.1 Жергiлiктi бюджеттердiң мәнi, кiрiстерi мен
шығыстары ... ... ... ... ... ... .. ... ..5
1.2 Бюджет жүйесі және бюджет
құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
1.3 Жергілікті бюджетті қалыптастыратын негізгі салық түрлерінің
мінездемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2 КӨКШЕТАУ ҚАЛАСЫ БОЙЫНША ШЫҒЫНДАРДЫҢ
ҚОЛДАНЫЛУЫН ЖӘНЕ КІРІСТЕР ЖОСПАРЫНЫҢ ОРЫНДАЛУЫН
ТАЛДАУ
2.1 Кірістер жоспары түсімінің орындалуын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 33
2.2 Қала бюджеті шығыстарының орындалуын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 46
3 ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТТІ ҰЛҒАЙТУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Салалардың кластерлерін дамыту арқылы жергілікті бюджеттің
түсімін арттыру
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...52
3.2 Салық жүйесіндегі кейбір мәселелерді оңтайландырудағы
ұсыныстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
3.3 Жергілікті бюджетті қалыптастырудағы тұрғындарға салынатын
салықтың
жетілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...60
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..6 5
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..68
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Бюджет – жалпы категория қаржылардан
айырмашылығы бар жеке экономикалық категория. Ол қаржылардан басқа
деңгейдегі абстракциямен әр түрлі дәрежедегі қаржылық байланыстармен
ерекшеленеді. Мемлекет шапшаң дамитын салаларды, әлеуметтік мәдени
шараларды іске асыру үшін, жалпы қоғамдық масштабтағы шараларды өткізу
үшін, қорғаныс сұрақтарын шешу үшін, мемлекеттік басқарудың жалпы
шығындарын жабу үшін орталықтанған құралдарға мұқтаж. Сонымен мемлекеттік
бюджеттің болуы кеңейтілген қайта өндірудің мұқтаждықтарына мемлекеттік
табиғатымен функцияларына байланысты. Мемлекеттік бюджетке қойылған
көптеген міндеттер мен мақсаттарды орындауға ат салысатын, аймақтық
деңгейдегі әлеуметтік-экономикалық мәселелермен айналысатыны жергілікті
бюджет.
Қоғамда экономикалық қатынастарды орталықсыздандыру мемлекеттің жалпы
экономикалық саясатын жүзеге асыруда аймақтардың дербестiгi мен рөлiн
арттырып отыр. Нарықтық қатынастардың қалыптасуы жағдайында жергiлiктi
органдар қызметiнiң аясы кеңейе түсуде, олар әлеуметтiк, экономикалық,
экологиялық, демографиялық сипаттағы мәселелерді шешуде едәуiр дербестiкке
ие бола бастады. Жергiлiктi қаржының әлеуметтiк-экономикалық мәнi
жалпымемлекеттiк қаржыға ұқсас.
Жергiлiктi қаржының рөлi, оның кұрылымы мен бағыты бүтiндей билiк пен
басқарудың жергiлiктi органдарына жүктелiнген функциялардың сипатымен,
сондай-ақ мемлекеттің әкiмшiлiк-аумақтық құрылысымен және оның саяси-
экономикалық бағыттылығымен анықталады.
Жалпы жергiлiктi қаржының жай-күйi әрқашанда, бiрiншiден, елдiң жалпы
экономикалық жағдайына, екiншiден, тиiстi аумақтардың экономикалық
әлуетiне, үшiншiден, билiк пен басқарудың жергілiктi органдарының құқығы
мен мiндеттерiн белгiлi бiр дәрежеде реттеп отыратын мемлекеттiк заңдардың
деңгейiне, төртіншiден, билiктiң жергiлiктi органдары кұзырының дәрежесiне
байланысты болады.
Зерттеу заты. Бюджеттiк бөлінiс салықтар мен алымдардың әр түрлi
деңгейдегi бюджеттерге түсуiн нақты шектеумен ерекшелендi. Атап айтқанда
корпорациялық табыс салығы түгелдей республикалық бюджетке, ал акциздер,
жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы мен әлеуметтік салық жергiлiктi
бюджетке қалдырылды. Бұл әкiмдердiң жергiлiктi қазынаны толтыруға,
әлеуметтiк вексельдердi шешуге деген ынтасын арттыруға септiгiн тигiзгенi
сөзсiз. Сонымен қатар қоршаған ортаны ластағаны үшiн төлем, табиғатты
қорғау туралы заңдарды бұзғаны үшiн алынатын айыппұлдар республикалық және
жергiліктi бюджеттер арасында тепе-тең бөлiнетін болды.
Осыған байланысты түрлi деңгейлердегi бюджеттер арасындағы бюджеттiк
уықтарды айқын шектеу және орталық пен аймақтардың бюджеттiк мүдделерiн
теңестiру туралы мәселе айрықша мәнділiкке ие болып отыр.
Қазақстан Республикасындағы бюджеттер арасындағы қатынастардың жүйесі
қалыптасу мен даму стадиясында тұр, оның оңтайлы механизмi iздестiрiлуде.
Міне, осының бәрін біз Көкшетау қаласының жергілікті бюджетінен іздеу
саламыз.
Зерттеу тақырыбының өңделгендік деңгейі. Дипломдық жұмыста Қ.Р.
Президентінің Қазақстан халқына 2006 жылғы Жолдауы, қалалық әкімшіліктің
жыл сайынғы есептік мәліметтері, Қаржы-қаражат, Банки Казахстана
журналдары, Қ. Ілиясов, С. Құлпыбаевтың Қаржы оқулығы, Қазақстан
Республикасының бюджет кодексі, Ақмола облысының кәсіпкерлік және өндіріс
департаментінің берілгендері және де т.б. мәліметтер қолданылған.
Осыдан дипломдық жұмыстың мақсаты мен маңызы жергілікті бюджеттің
жалпы мәнімен, оның ерекшеліктерімен танысу болып табылады және де
жергілікті бюджетті ұлғайтудың негізгі жолдарын аша отырып, сол аймақтағы
тұратын тұрғындардың әл-ауқатын, қоғамдық қажеттіліктерін барынша
қанағаттандыру деп есептейміз. Осыған орай елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлы
Назарбаевтың 2006 жылғы Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау
қарсаңында атты халқына жолдауында айтылғандай: Бүгінгі таңда тұтас
алғанда еліміздегі экономикалық жаңарудың локомотиві болуға қабілетті
дамыған өңірлік орталықтардың экономикалық қызметін жандандыруға, сондай-ақ
өңірлердің ұтымды экономикалық мамандануын қалыптастыруға бағытталған осы
заманғы жаңа аумақтық даму стратегиясы қажет [1].
Берілген мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылды және шешілді:
- жергілікті бюджет туралы жалпы түсінік;
- Көкшетау қаласы бойынша шығындардың қолданылуын және кірістер
жоспарының орындалуын талдау;
- жергілікті бюджетті ұлғайту жолдары.
Дипломдық жұмыстың зерттеу нысаны Көкшетау қаласы бойынша жергілікті
бюджет, негізінен жергiлiктi бюджет - ақша нысанындағы қоғамдық өнiмнiң бiр
бөлiгiн жергiлiктi басқару органдары өздерiне артылған функцияларға сәйкес
жасау, бөлу, пайдалану процесiндегi қаржы қатынастарының жүйесi. Жергiлiктi
бюджет мемлекеттiң қаржы жүйесiнің маңызды құрамды бөлiгi болып табылады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізіне мәселе орталығына қатысы
бойынша отандық және шет елдік ғалымдардың еңбектері жатады. Дипломдық
жұмыста Қазақстан Республикасының заңдылық және нормативтік актілер, және
де жоғары да аталып кеткен кәсіпорынның мәліметтері және зерттеу барысында
автордың өзімен жиналған мәліметтер қолданылған.
Зерттеудің ғылыми жаңалық және практикалық мәні қойылған міндеттерді
тұтастай және комплексті негізінде шешуге, инновациялық қызметті
жетілдіруді ынталандырушы теориялық және практикалық ұсынысты өңдеу –
көкейкесті мәселені шешуімен қорытындаланады.
Зерттеу нәтижесі қорытындыда жинақталған.
1. ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ТҮСІНІК
1. Жергiлiктi бюджеттердiң мәнi, кiрiстерi мен шығыстары
Жергiлiктi қаржыда билiк пен басқарудың жергiлiктi органдарының
сан қырлы қызметiнiң қаржы базасы болып табылатын жергiлiктi бюджеттерге
маңызды рөл берiледi.
Жергiлiктi бюджет - бұл ұлттық табысты аумақтық тұрғыда қайта бөлуге
мүмкіндiк жасайтын және билiк пен басқарудың жергiлiктi органдарының қаржы
базасын жасауды қамтамасыз ететiн экономикалық қатынастардың жиынтығы [2].
Жергiлiктi бюджеттердi қалыптастыру мен пайдалану өндiрiс пен айырбасқа
қатысушылар арасындағы, атап айтқанда:
кәсiпорындар меп мемлекет арасындағы, меншiктiң барлық нысандарындағы
макроэкономиканың өндiрiстiк және өндiрiстiк емес салаларының
кәсiпорындары, ұйымдары мен мекемелерi арасындағы, бюджет жүйесiнiң
буындары арасындағы, мемлекет пен халық арасындағы қоғамдық өнiм құнының
қозғалысын бiлдiредi.
Жергiлiктi бюджеттердің экономикалық мәнi олардың мынадай арналымында
көрiнедi:
• билiк пен басқарудың жергiлiктi органдарының ақша қорларын қалыптастыру;
• бұл қорларды жергiлiктi деңгейдегi инфрақұрылым салалары мен халықтың
арасында қайта бөлу.
Жергiлiктi бюджеттер қазіргі кезде билiк пен басқарудың жергiлiктi
органдарының сан қырлы қызметiнiң негiзгi қаржы базасы бола отырып, олардың
экономикалық дербестiгiн нығайтады, шаруашылық қызметiн жандандырады,
ведомствоға қарасты аумақтарда оларға инфрақұрылымды дамытуға, аумақтың
экономикалық әлуетiн кеңейтуге, қаржы ресурстарының резервтерiн ашып
пайдалануға мүмкiндiк жасайды. Сонымен бiрге бюджеттерде соңғы кездерде
бюджеттiк бөлiнiс және әлеуметтiк жеңiлдiктердiң орнына қаржылай жәрдемақы
сияқты жаңа ұғымдар өзінің көрiнiсiн тапқан. “Бюджеттiк бөлінiс” салықтар
мен алымдардың әр түрлi деңгейдегi бюджеттерге түсуiн нақты шектеумен
ерекшелендi. Атап айтқанда корпорациялық табыс салығы түгелдей
республикалық бюджетке, ал акциздер, жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы
мен әлеуметтік салық жергiлiктi бюджетке қалдырылды. Бұл әкiмдердiң
жергiлiктi қазынаны толтыруға, әлеуметтiк вексельдердi шешуге деген ынтасын
арттыруға септiгiн тигiзгенi сөзсiз. Сонымен қатар қоршаған ортаны
ластағаны үшiн төлем, табиғатты қорғау туралы заңарды бұзғаны үшiн алынатын
айыппұл республикалық және жергiліктi бюджеттер арасында тепе–тең
бөлінетіні белгілі болды [3].
Сөйтiп, жергiлiктi бюджеттер жергiлiктi деңгейдегi экономикалық және
әлеуметтiк мiндеттердi жүзеге асыруда елеулi рөл атқарады. Бұл тұтынудың
қоғамдық қорларын бөлген кезде көрiнедi. Жергiлiктi бюджет арқылы
мемлекеттiк бюджет қаражаттарының басым бөлiгi әлеуметтiк инфрақұрылымға
жұмсалады.
Дүниежүзiлiк және отандық тарих жергiлiктi шаруашылықты дамытудағы,
әкiмшiлiк-аумақтық бөлiнiстердi абаттандыру мен олардың санитарлық жағдайын
жақсартудағы, сондай-ақ әлеуметтiк сфера мекемелерiн ұстаудағы жергiлiктi
(муниципалды) қаржының маңызын дәлелдеп отыр. Осылай әлдеқашан болған және
бұл тенденциялар жиырмасыншы ғасырдың 80-90 жылдары күшейдi.
Дамыған нарықтық экономикасы бар елдерде билiктiң жергiлiктi органдарының
бюджеттерi мемлекеттiң бүкiл қаржы ресурстарының 30-дан 60 пайызын қайта
бөледi (Англия, АҚШ, Жапония, Германия және т.б.) және аймақтың өндiргiш
күштерiн, бүкiл әлеуметтiк сферасын дамытуда, нарықтық инфрақұрылым құрып,
кеңейтуде маңызды рөл атқарады:
• олар арқылы өндiрiстiк ортаны қаржыландыруға жұмсалатын шығындардың үлкен
бөлiгi өтедi (жергiлiктi өнеркәсiптi, ауыл шаруашылығын, су шаруашылығын,
көлiктi және басқаларын қаржыландыруға жұмсалады);
• жергiлiктi бюджет арқылы өндiрiстiк емес ортаның дамуы қаржыландырылады,
сөйтiп, қоғамдық өндiрiске жанама ықпал жасалады;
• тұтынудың қоғамдық (әлеуметтiк) қорларын бөле отырып, жергiлiктi
бюджеттер жұмыс күшiн ұдайы молайтуға мүмкiндiк туғызады [4].
Қазақстан Республикасының жергiлiктi бюджетiнiң құрамы облыстық
бюджеттердi, қалалардың (аудандық маңызы бар қалаларды қоспағанда) және
аудандардың (қалалардағы аудандарды қоспағанда) бюджеттерiн қамтиды.
Қазiргi кезде Қазақстандағы жергiлiктi бюджеттер кiрiстерi мен шығыстары
бойынша мемлекеттiк бюджеттiң қаражаттары көлемiнiң 50 пайыз аралығын
кұрайды. Олар мемлекеттiк бюджеттiң құрамды бөлiгi болып есептелмейдi,
республикалық бюджетпен бiрге қоғамның мемлекеттiк бюджетiнiң жиынтығын
құрайды.
Қаржы қатынастарын ұйымдастырудың бюджет түрiнде екi тенденция қатар өмiр
сүредi:
1) дағдарыстан шығу және тұрақтандыру мақсатымен экономиканы басқаруда
орталықтандырылған негiздердi дамытудың анағұрлым ортақ процесiн қамтып
көрсетiлуi ретiнде қаржы ресурстары қозғалысын басқарудың нысандары мен
әдiстерiнiң жүйесiн орталықтандыру;
2) қаржы қорларын қалыптастыру мен пайдалануда билiкпен басқарудың
жергiлiктi органдарының функцияларын күшейте отырып қаржыны
орталықсыздандыру.
Екiншi тенденция жергiлiктi органдардың жергiлiктi жағдайларға
жуықтығымен дәлелденедi.
Қаржы қатынастарының әкімшiлiгiн жүргiзудiң қағидаты қаржының бақылау
функциясын жүзеге асыру мүмкiндiгi болып табылады: неғұрлым аз дәрежеде
белгiлi бiр қаржы қатынасы немқұрайлы бақылауға берiлсе, соғұрлым оны
орталықсыздандырылған реттеуге жатқызған дұрыс.
Дүниежүзiлiк қаржы теориясы мен практикасы жергiлiктi бюджеттер бюджет
жүйесiнiң дербес бөлiгi ретiнде жұмыс iстейтiндiгiн айқындайды. Бюджеттің
дербестiгi деп аймақтық басқару органы бекітiліп берiлген кiрiс базасының
негiзiнде бюджеттің көлемiн, баптар бойынша кiрiстер мен шығыстардың
нақтылы құрылымы мен мөлшерiн өзi анықтайтын қағида ұғынылады. Оның
атқарылуы басқарудың аймақтық органдарының бұл саласындағы құқықты
анықтайтын республикалық заңнаманың негiзiнде жүзеге асырылады.
Басқа жағынан аймақтар белгiлi бiр матасушылықта болатын бiрыңғай
шаруашылық кешеннiң бiр бөлiгi болып саналады және одан тыс өмiр сүре
алмайды. Аймақтық ұдайы өндiрiстiң мазмұны мен сипаты бүкiл қоғамдық ұдайы
өндiрiстің дамуының негiзгi заңдылықтарымен анықталады.
Сондықтан басқарудағы орталықтың қажеттiгiн орынды, өндiрiстiң нақтылы
жай-күйiмен шарттасылған шектерде қажет етедi. Аймақтардың экономикалық
дербестiгi абсолюттiк бола алмайды. Ол әрдайым салыстырмалы және аймақ
неғұрлым кiшi болса, бұл дербестiктiң көрiну шегi де аз болады, яғни
шешiмдер қабылдауда орталыққа тәуелсiз еркiн болады. Оның үстiне
аймақтардың әлеуметтiк-экономикалық дамуының қазіргi деңгейi, бюджеттiк
өзара қатынастардың қалыптасқан сипаты, нарықтық экономикаға көшу кезеңiнiң
күрделiлiгi республика жергiлiктi бюджеттерiнiң көпшiлiгiнiң нақтылы
дербестiгi туралы айтуға мүмкiндiк бермейдi. Сондықтан әлеуметтiк
инфрақұрылымды халықты әлеуметтiк игiлiктердiң кепiлдiктi минимумымен
қамтамасыз ететiн мөлшерлерде қаржыландыру үшiн қаражаттардың
жеткiлiктiлiгi кағидаты жүзеге асырылуы тиiс. Әрбiр әкімшiлiк-шаруашылық
бiрлiгi дербестiгiнiң бiр оңтайлы деңгейi болуы тиiс, бұл деңгейдiң талабы
осы аймақтық экономикалық мүдделерiнiң ең жоғары мүмкінiдiкті iске асыруда
болып келедi.
Аймақтардың экономикалық дербестiгiнiң маңызды шарттарының бiрi оларда
аймақтық ресурстарды жаңғырту, табиғатты қорғау жөнiндегi шараларды
қаржыландыруға қажет қаражаттардың кепiлдiктi көздерiн жасау болып
табылады.
Аймақтың экономикасын басқарудағы орталықтандырылған және жергiлiктi
негiздердiң оңтайлы үйлесуiн анықтаудың ортақ қағидаты былайша
тұжырымдалады: экономикалық дамудың стратегиясын анықтаудағы орталық, оны
iске асырудағы дербестiк.
Оперативтiк-шаруашылық дербестiгi жергiлiктi буында шығыстардың 50
пайыздан кем емесiн жабатын кiрiстердiң оқшауланылған, бекітiлiп берiлген
жүйесiн жасауды, бюджетке ұзақ мерзiмге кiрiстердiң қатаң бекiтiлiп
берiлуiн қажет етедi.
Дамыған нарықтық экономикасы бар елдерде ұлттық табысты бюджет арқылы
қайта бөлу “фискалдық федерализм” теориясы негiзiнде жүзеге асырылады.
Теорияның мәнi мынада. Бүкiл мемлекеттiк шаруашылық жалпы (экономиканың
мемлекеттiк секторына кiретiн барлық кәсiпорындар, мекемелер және әкiмшiлiк
құрылымдар) көпдеңгейлi жүйе болып келедi, онда басқарудың функцияларын
деңгейлер арасында бөлу және олардың сатылас бойынша заңды бағынышы болады.
Осыған байланысты назар аударылатын мәселелер мыналар:
1) мемлекеттiк секторды басқару деңгейлерiнiң оңтайлы саны;
2) басқару деңгейлерiнiң арасында өкiлеттiктердi оңтайлы бөлу;
3) әлеуметтiк шығыстарды неғұрлым тиiмдi қаржыландыру деңгейi;
4) билiктiң жергiлiктi органдарын басқаруға және қаржыландыруға орталық
үкiметтiң араласу дәрежесi;
5) билiк пен баскарудың жергiлiктi органдарының шығыстарын
қаржыландырудағы меншiктi қаражаттардың үлесi;
6) мемлекеттiк экономиканың барлық деңгейлерiнде қаражаттарды жұмсауға
бақылау жасаудың нысаны.
Фискалдық федерализм саясаты басқарудың жергiлiктi органдарының орталыққа
қаржылық тәуелдiлiгiн азайтуға бағытталған. Бұл жергiлiктi бюджеттердiң
ғана емес, сонымен бiрге жалпы мемлекеттiк бюджеттiң де тапшылығын
төмендетудiң жолы, жергiлiктi әлеуметтiк проблемаларды шешудегi нақты
дербестiкке апаратын жол. Бұған аймақтардың салықтық автономиясын дамыту,
жалпымемлекеттiк салықтарға үстемелер өндiре алу немесе меншiктi салықтарды
(экологиялық мүлiк салықтары, мұраға салынатын салық, тұтынуға салынатын
салық) белгiлеу жөнiндегi оларға құқық беру есебiнен жетедi. Бұл орайда
жергiлiктi органдар қаражаттарды тиiмдi пайдалануға ынталандырылмайтын,
оларды қаржылық дербестiгiнен айыратын орталық бюджеттен жүргiзiлетiн
трансферттiк қаржыландыру қысқарады.
Басқа елдердегi аумақтық басқаруды дамытудың тәжiрибесi басқаруды
орталықсыздандырудың ведомстволық бағыныштағы аумақтарды дамытудың
әлеуметтiк және экономикалық проблемаларын шешуде билiктiң жергiлiктi
органдарына кең құқықтар берудiң қажеттiгiн қолданды. Унитарлық мемлекеттің
жағдайына Қазақстанға сәйкес фискалдық федерализм ұғымының мәнi сақталған
кезде фискалдық регионализмге ауыстырылуы мүмкiн.
Бюджеттiк реттеу аумақтық деңгейге өздерiне жүктелген функцияларды
толық орындауы үшiн меншiктi кiрiс көздерi жетiспеген кезде
жалпымемлекеттiк салықтар мен кiрiстерден түсетiн түсiмдердiң бiр бөлiгiн
беру жолымен жүргiзiледi. Қазақстанда салықтарды жалпымемлекеттiк және
жергiлiктi салықтарға бөлудiң күшi жойылуына байланысты бекiтiлген және
реттеуші кiрiстер мен салықтар терминдерi пайдаланылмайды дей тұрсақ та,
субвенциялар, бюджеттiк алынымдар, есеп айырысу бойынша берiлетiн
қаражаттар мен басқа трансферттер нысанындағы бюджеттiк реттеу процесi
сияқты iс жүзiнде кiрiстердi бекiтiп беру әлі де сақталынып отыр.
Қазақстан Республикасында жергiлiктi бюджеттер коммуналдық заңды
тұлғаларға бекiтiлген; мүлiкпен және әкiмшiлiк-аумақтық бөлiнiстiң
меншiгiндегi өзге де мүлiкпен бiрге әкiмшiлiк аумақтық экономикалық және
қаржылық негiзiн құрайды; түсiмдер мен бюджет тапшылығын Үкiметiнiң
актiлерiмен жүктелген мiндеттердi жүзеге асыру үшiн жергiлiктi атқарушы
органдар белгiлейтiн жергiлiктi бюджеттiк бағдарламаларды қаржыландыруға
арналған тиісті маслихаттың шешімімен бекітілген әкімшілік-аумақтық
бөліністердің ақша қорлары болып табылады.
Жалпы жеке аумақтар мен аймақтар бюджеттерiне қаражаттардың түсу көлемi
мен құрылымына елдегi экономикалық ситуация: қаржы-бюджет саясаты, өндiрiс
дамуының аймақтық деңгейi, оның кұрылымы, инфляция қарқыны, бағаның өсуi
және т.с.с. сан алуан факторлар әсер етедi.
Қазақстан Республикасының бюджет кодексiне, Қазақстан Республикасының
жергiлiктi мемлекеттiк басқару туралы Қазақстан Республикасының заңына
сәйкес жалпы жергiлiктi бюджеттерге түсетiн түсiмдер республикалық
бюджеттiң түсiмдерiне ұқсас және мыналарды бiрiктiредi:
1) салықтардың, алымдардың және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi
төлемдердiң түсiмдерi;
2) салықтық емес түсiмдер (коммуналдық меншiктен түсетiн түсiмдер;
облыстық бюджеттен, республикалық маңызы бар каланың, астананың, ауданның
(облыстық маңызы бар каланың) бюджеттерiнен қаржыландырылатын мемлекеттiк
мекемелердiң тауарлар (жұмыстар, көрсетiлетiн қызметтер) өткiзуiнен түсетiн
түсiмдер; жергiлiктi бюджеттерден қаржыландырылатын мемлекеттiк мекемелер
ұйымдастыратын мемлекеттiк сатып алулар өткiзуден түсетiн ақша түсiмдерi;
осы мемлекеттiк мекемелер салатын айыппұлдар, өсiмпұлдар, санкциялар,
өндiрiп алулар; жергiлiктi бюджеттерге түсетiн салықтық емес басқа да
түсiмдер);
3) жергілікті бюджеттерге түсетін түсімдер (жергілікті бюджеттерден
қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелерге бекітіліп берілген мемлекеттік
мүлікті сатудан түсетін түсімдер);
4) жергілікті бюджеттерге түсетін ресми трансферттердің түсімдері.
Жергілікті бюджеттерден берілген кредиттерді өтеуден, коммуналдық
меншіктегі мемлекеттің қаржы активтерін сатудан, жергілікті атқарушы
органның қарыздарынан түсетін түсімдер жергілікті бюджеттерге есептеледі.
Дамудың казіргі кезеңінде Қазақстан Республикасының жергілікті
бюджеттері кірістерінің негізін аумақтағы шаруашылық жүргізуші субъектілер
мен халықтың салықтық түсімдері құрап отыр.
Түсімдердің екінші көзі республикалық бюджеттен берілетін трансферттер
болып табылады. Әйтсе де, орта есеппен, олар түсімдердің 20% құрғанмен,
бірқатар субвенциялық облыстардың бюджеттерінде әлеуметтік-экономикалық
қажеттіктерді қаржыландырудың қолайлы деңгейіне жету үшін меншікті салықтық
және басқа түсімдердің жетіспейтіндігінен бұл түсім көзі 50 пайызға дейін
барады [5]. Бұл мұндай облыстардың салық базасының нашарлығымен байланысты.
Осы жағдайда республикалық бюджет арқылы бюджеттік алынымдар мен
субвенциялар тетігінің көмегімен түсімдерді қайта бөлу проблемасы
көкейтесті болып табылады.
Жергілікті бюджеттердің шешілмеген мәселесі сондай-ақ олардың меншігін
құрайтын шаруашылық салалары (тұрғын үй шаруашылығы, мәдениет шығармашылық
мекемелері, коммуналдық инфрақұрылым - су құбыры, көлік, тазалау қызметі
және басқалары) бюджеттерді қалыптастыруға кіріс бермек түгіл залалды болып
табылады және жергілікті бюджеттер қаражаттарының едәуір бөлігін жеп
қоятындығында болып отыр. Меншікті республикалық және коммуналдық етіп
бөлген кезде биліктің жергілікті органдарының басқаруына залалды
кәсіпорындар немесе шамалы кіріс әкелетіндері берілді.
Жергілікті бюджеттердің шығыстары да республикалық бюджеттің шығыстары
сияқты негізінен мына бағыттар бойынша жүзеге асырылады: жалпы сипаттағы
мемлекеттік қызметтер көрсету; қорғаныс, қоғамдық тәртіп және қауіпсіздік;
білім беру, денсаулық сақтау; әлеуметтік көмек және әлеуметтік
қамсыздандыру; тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығы; мәдениет, спорт, туризм
және ақпараттық кеңістік; ауыл, су, орман, балық шаруашылығы және қоршаған
ортаны қорғау; өнеркәсіп және құрылыс көлік және байланыс; экономикалық
қызметті реттеу (кәсіпкерлік қызметті қолдау); басқа да бағыттар: аудандар
(облыстық маңызы бар қалалар) бюджеттеріне берілетін ресми трансферттер,
республикалық бюджетке берілетін ресми трансферттер, жергілікті атқарушы
органдарға қызмет көрсету. Аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджетінің
шығыстарында денсаулық сақтау, сәулет, қала құрылысы және құрылыс қызметі,
экономикалық қызметті реттеу бағыттары бойынша жүзеге асыру көзделінбейді.
Жергілікті қаржы-қоғамдық өнімнің ақша нысанындағы бір бөлігін жергілікті
басқару органдары өздеріне артылған функцияларға сәйкес жасау, бөлу,
пайдалану процесіндегі қаржы қатынастарының жүйесі. Жергілікті қаржы
мемлекеттің қаржы жүйесінің маңызды құрамды бөлігі болып табылады. Ол
жергілікті бюджеттерді, арнаулы бюджеттен тыс қорларды және басқарудың
жергілікті органдарының қарамағындағы шаруашылық жүргізуші субъектілердің
қаржысын қамтиды. Жергілікті қаржы отандық экономика үшін біршама жаңа
ұғым. Бүкіл жергілікті бюджеттер елдің мемлекеттік бюджетінің бірыңғай
жүйесіне кірістірілген 1938 жылдан бастап жергілікті қаржы дербес категория
ретінде өзінің өмір сүруін тоқтатқан болатын.
Қаржы технологизмінің тұғырнамасы мынаған сүйенеді: бюджет үрдісін
регламенттеу, бюджет саласындағы институттардың өзара іс-қимылының тәртібін
анықтау үрдісі, олардың билік өкілеттілігін үйлестіруі және жауапкершілігі
болып табылады. Жергілікті қаржы ресурстарын жұмсау бағыттары мен нақты
ойын шарты негізіндегі тиімді іс-әрекетінің стартегиясына жатқызуға
болады. Қазақстан Республикасының бюджет кодексі өз күшіне енгеннен бері
ретке келтіру жүзеге асырылып, мемлекеттік қаржы жүйесінде оң үрдістерге
қол жеткізілді.
Жергілікті қаржының рөлі, оның құрылымы мен бағыты бүтіндей билік пен
басқарудың жергілікті органдарына жүктелінген функциялардың сипатымен,
сондай-ақ мемлекеттің әкімшілік-аумақтық құрылысымен және оның саяси-
экономикалық бағыттылығымен анықталады.
Жалпы жергілікті қаржының жай-күйі әрқашанда, біріншіден, елдің жалпы
экономикалық жағдайына, екіншіден, тиісті аумақтардың экономикалық
әлуетіне, үшіншіден, билік пен басқарудың жергілікті органдарының құқығы
мен міндеттерін белгілі бір дәрежеде реттеп отыратын мемлекеттік заңдардың
деңгейіне, төртіншіден, биліктің жергілікті органдары құзырының дәрежесіне
байланысты болады.
Өркениетті батыс елдеріңде жергілікті қаржы мемлекеттің қаржы ресурстарын
қалыптастыру мен пайдалану үрдісінде едәуір рөл атқарады. Оның үстіне
жергілікті бюджеттердің айтарлықтай дербестігі болады және батыс елдерінде
олар мемлекеттік бюджеттің жалпы жүйесіне кірмейді.
Қазақстан Республикасының экономикасы дамуының қазіргі кезеңінде реформа
ауыртпалығының салмағы шаруашылық жүргізудің аймақтық деңгейіне ауысып
отыр, осыған орай басқарудың жергілікті органдарына үлкен өкілеттік
беріліп, олардың жауапкершілігі арта түсуде. Білім беру мен денсаулық
сақтау саласындағы бағдарламаларға, қамсыздандыру жөніндегі іс-шараларды
және атаулы әлеуметтік көмекке жұмсалынатын шығындардың көбі оларды
қаржыландырудың жаңа тәртібіне сәйкес жергілікті бюджеттерге жүктеліп отыр.
Сонымен бірге бюджеттерде соңғы кездерде бюджет бөлінісі және әлеуметтік
жеңілдіктердің орнына қаржылай жәрдемақы сияқты жаңа ұғымдар өзінің
көрінісін тапқан.
"Бюджеттік бөлініс" салықтар мен алымдардың әртүрлі деңгейдегі
бюджеттерге түсуін нақты шектеумен ерекшеленеді. Атап айтқанда
корпорациялық табыс салығы түгелдей республикалық бюджетке, ал акциздер,
жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы мен әлеуметтік. салық жергілікті
бюджетке қалдырылды. Бұл әкімдердің жергілікті қазынаны толтыруға,
әлеуметтік мәселелерді шешуге деген ынтасын арттыруға септігін тигізері
сөзсіз. Сонымен қатар қоршаған ортаны ластағаны үшін төлем, табиғатты
қорғау туралы заңдарды бұзғаны үшін алынатын айыппұлдар республикалық және
жергілікті бюджеттер арасында тепе-тең бөлінетін болды.
1994 жылға дейін Қазақстанда 3045 жергілікті бюджеттер болған еді; 1994
жылдың басынан жүргізілген бюджет жүйесін орталықтандыруға байланысты 2500
жергілікті бюджеттер-селолық, поселкелік, ауылдық бюджеттер жойылды. Осының
нәтижесінде бюджет жүйесіне түсетін қаражаттарды орталықтаңдырудың дәрежесі
едәуір бәсеңсіді.
Жергілікті ақшалай қаражаттарының орталықтандырылмаған қорын жасаумен
және пайдаланумен байланысты бюджеттің қызметі айрықша экономикалық
формалар арқылы-бюдежеттің кірістері мен шығыстары арқылы атқарылады. Олар
құндық бөліністің жеке кезеңдерін көрсетеді. Екі категория да объективті
және бюджет секілді өздерінің арнайы қоғамдық міндеттері бар: кірістер
жергілікті бюджетке қажетті қаражатпен қамтамасыз етсе, шығыстар тиісті
әлеуметтік қамсыздандыруға бөледі. Кірістер мен шығыстардың құрамымен
құралы өзіөзі басқаратын органдармен нақты әлеуметтік-экономикалық, тарихи
жағдайда жүзеге асыратын бюджет және салық саясатын іске асыру бағыттарына
байланысты. Соның өзінде жергілікті кірістерді қалыптастырып, шығындарды
жұмсаудың нақты жағдайға сәйкес формалары мен әдістерін пайдаланады.
Жергілікті бюджеттің меншік түсім көздері болып табылатын, меншікті
салықтар немесе төлемдер болып табылады. Кірістер мен шығыстардың
тәптіштелген тізімі мен топтамасы бюджет жіктемесінен айқындалады. Бюджет-
жіктемесі бұл жергілікті қаржы органдарының бүкіл бюджеттік қызметінің
негізін қалайтын бюджеттің кірістері мен шығыстарының жүйеленген
экономикалық топтамасы. Бюджет жіктемесі экономикалық және әлеуметтік
дамудың жоспарлары, болжамдары және бағдарламалары мен байланысты
қамтамасыз етеді. Бюджет жіктемесінің бөлім, парагрф, тарау және баптары
болады.
Бюджет процесін қарастырғанда, жергілікті органның қаржыландырудың
экономикалық нысандарын оңтайлы іріктеу туралы сауалдың алатын орыны
ерекше. Оның шешімі бюджетті қалыптастырудың пәтуа үрдісін өтеп алуға
берілген. Бюджет туралы заңды дайындау және қарау, бекіту үрдісі, сонымен
қатар оны атқару мен атқарылуын бақылау үрдісі процедураның басты мәселесі.
Соңғы он жылдықта қазақстандық бюджет саласының дамуы, экономикалық және
әлеуметтік негізделген құрлымымен және жергілікті шығыстар көлемімен
қажетті нәтижеге қойған жоқ. Негізгі себептерінің бірі ретінде қолданыстағы
бюджеттік процедураның әлі де жетілмегенін айта кеткен жөн. Бюджеттік
технологизм тұғырнамасында процедура мәселесін заңмен реттеу барысында
негізгі критерий ретінде бюджеттік процедураның тиімділігін және айқындығын
пайдалану маңызды болып табылады. Бұл байланыста бюджет туралы заң жобасын
төрт рет қараудан гөрі бір рет бюджет заңын қабылдау өзекті болып саналады,
ол үкіметтін экономикалық саясатының сенімді ұйғарымы болады. Мұнда бюджет
үрдісіне қатысушыларға қажетті ақпаратты қатамасыз ету сауала туындайды.
Қажетті ақпараттың әртүрлі бюджет процедурасының шешіміне әсер ететін
дәрежесін есепке ала отырып, бюджет туралы заң жобасымен бір уақытта
енгізілген материалдар мен құжаттар тізімдемесін қалыптастыратын амалды
өзгерту керек. Бұл бюджеттің мақсаттық параметірін әзірлеуге мүмкіндік
береді, яғни оның басымдығын анықтауға және бюджеттің атқарылуын бақылау
жүйесін жетілдіруге мүмкіндік туғызады.
Бюджетті атқару стадиясы, бюджетті дайындау, қарау және бекіту
кезеңдеріне қарағанда, ұзақ уақыт аралығын алады-бір сөзбен айтқанда қаржы
жылын. Тағайындалған көлеммен салыстырғанда, бюджеттік қаржыландыру көлемін
өзгерту бойынша шешім құжаттық рәсімдеуді және мемлекеттік қаржы бақылау
органдарына айтуды қажет етпейді, бұл бақылау процедурасының тиімділігін
төмендетеді. Бюджеттік тағайындау өзгергенде, заңмен бекітілген шарттарды
сақтамау, бюджеттің орындалуы туралы есеп беруді қабылдамау үшін негіз
болмайды. Осымен қатар, атқарушы өкіметке мемлекеттік қаржыларды заңды
түрде еркін иеленуге мүмкіншілік туады. Бюджеттік қатынастардағы әртүрлі
субъектілердің-атқарушы өкімет пен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының
өкілеттігі туралы мәселенің реттелмегені бюджеттің атқарылуы кезінде
күрделі ауыртпалық болып табылады. Бұл мәселе менің ойымша, жалпы бюджет
үрдісін оңтайландыру негізінде шкшілуі керек. Мысалы, әлеуметтік-
экономикалық жағдайдың елеулі ауытқуы кезінде болжамданатын параметрлерден
бірқатар істерді алдын-ала қарастыру керек.
Жергілікті бюджеттерді қалыптастыру мен пайдалану өндіріс пен айырбасқа
қатысушылар арасындағы, атап айтқанда: кәсіпорындар мен мемлекет
арасындағы, меншіктің барлық нысандарындағы макроэкономиканың өндірістік
және өндірістік емес салаларының кәсіпорындары, ұйымдары мен мекемелері
арасындағы, бюджет жүйесінің буындары арасындағы, мемлекет пен халық
арасындағы қоғамдық өнім құнының қозғалысын білдіреді.
Жергілікті бюджеттер билік пен басқарудың жергілікті оргаңдарының сан
қырлы қызметінің негізгі қаржы базасы бола отырып, олардың экономикалық
дербестігін нығайтады, шаруашылық қызметін жандандырады, ведомствоға
қарасты аумақтарда оларға инфрақұрылымды дамытуға, аумақтың экономикалық
әлуетін кеңейтуге, қаржы ресурстарының резервтерін ашып, пайдалануға
мүмкіндік жасайды.
Қазақстан Республикасының жергілікті бюджетінің құрамы облыстық
бюджеттерді, қалалардың (аудандық маңызы бар қалаларды қоспағанда) және
аудандардың (қалалардағы аудандарды қоспағанда) бюджеттерін қамтиды.
Қазіргі кезде Қазақстандағы бюджеттер кірістері мен шығыстары бойынша
мемлекеттік қаражаттары көлемінің 50% аралығын құрайды. Олар бюджеттің
құрамды бөлігі болып есептелмейді, республикалық бюджетпен бірге қоғамның
мемлекеттік бюджетінің жиынтығын құрайды.
Қазақстан Республикасында жергілікті бюджеттер коммуналдық заңды
тұлғаларға бекітілген; мүлікпен және әкімшілік-аумақтық бірліктің
меншігіндегі өзге де мүлікпен бірге әкімшілік-аумақтық экономикалық және
қаржылық негізін құрайды; түсімдер мен бюджет тапшылығын (профицитін
пайдалану) қаржылаңдыру есебінен қалыптасатын, Конституциямен, заңдармен
және Қазақстан Республикасы Президентінің және Үкіметінің актілерімен
жүктелген міндеттерді жүзеге асыру үшін жергілікті атқарушы органдар
белгілейтін жергілікті бюджеттік бағдарламаларды қаржыландыруға арналған
тиісті маслихаттың шешімімен бекітілген әкімшілік-аумақтық бірліктердің
ақша қорлары болып табылады. Нарықтық қатынастар, басқарудың жергілікті
органдарын реформалау жергілікті бюджеттердің кіріс көздерінің қалыптасуына
әсер етіп отыр.
Қаржыларды орталық бюджетке шоғырландыру, барлық деңгейлер бюджеттері
арасында қарсы қаржылық ағындардың болуы, жергілікті бюджеттердің меншікті
кірістері деңгейінің төмендегі-осылардың барлығы жергілікті билік
органдарын халықтың өмірлік маңызды проблемаларын шешу мүмкіндігінен
айырады, сонымен қатар сәйкес аумақтарда тиімді салықтық-бюджеттік саясатты
жүргізуге кедергі жасайды .Бюджеттік жүйе деңгейлері бойынша салық әулетін
таратуды үйлестіру сияқты бюджетаралық қатынастардың маңызды сұрағы әлі
шешілген жоқ. Аймақаралық деңгейде, бюджетаралық реттеудің тиімсіз
әдістерін қолдану, аймақтардың өздерінің салықтық түсімдерін жоғарлатуға
мүддесіздігімен шартталады. Салықтардың
жиналу деңгейінің төмендегі жергілікті бюджеттердің трансферттердегі
қажеттілігін жоғарлатады және оның тапшылығының өсуіне әкеледі. Аймақтардың
өз күштерімен тапшылықты қысқартуға тырысуы меншікті кіріс
жетіспеушілігімен сипатталады. Біздің елімізде мемлекеттік және жеке
меншікке негізделген нарықтық экономика түбегейлі қалыптасып келе жатыр.
Сол нарық қатынастарының барлығы есеппен жүретінін көріп те, естіп те
жүрміз. Осы маңызды істі қолға алып жетілдіру, басшы және мамандардың
жауапкершілігін арттыру мақсатында Елбасымыздың бірнеше аса құнды заң күші
бар Жарғылықтары шықты. Осы Жарғылықтарға орай, еліміздің экономикасы дамып
келе жатқаны сөзсіз бәрімізге мәлім деп айтсам артық емес.
1.2 Бюджет жүйесі және бюджет құрылысы
Бюджет жүйесі дегеніміз экономикалық қатынастар мен заңды нормаларға
негізделген бюджеттердің барлық түрлерінің жиынтығы Қазақстан
Республикасының Бюджеттік кодексінде бюджет жүйесі Қазақстан
Республикасының Ұлтық қорын кіріктірумен түсіндіріледі.
Бюджет жүйесі - экономикалық қатынастар мен заңдық нормаларға негізделген
түрлі денгейдегі бюджеттердің жиынтығы, сондай-ақ оларды әзірлеу, қарау,
бекіту, атқару және атқарылуын бақылау үдерісі. Бюджет жүйесінің бірлігі
бірыңғай заң шығарушылық негіз, бюджеттік құжаттама нысаны, бірыңғай
бюджеттік сыныптаманы (кіріс пен шығыстың міндетті бірыңғай топтамасын)
қолдану, бюджеттердің төменгі деңгейінен келесі деңгейіне қажетті
статистикалық және бюджеттік ақпарат беру, бірыңғай ақша жүйесі арқылы
қамтамасыз етіледі. Бюджеттердің дербестігі меншікті кіріс көздерінің болуы
және оның пайдаланылуын айқындау құқығы арқылы қамтамасыз етіледі.
Қазақстан Республикасы бюджет жүйесінің құрылымы екі деңгейлі —
республикалық бюджет пен жергілікті бюджеттерден құралады. Бюджеттердің
дербестігі меншікті кіріс көздерінің болуы және оның пайдаланылуын айқындау
құқығы арқылы қамтамасыз етіледі. Барлық деңгейдегі бюджеттердің
теңдестірілуі бюджет-қаржы саясатының қажетті шарты болып табылады.
Қазақстан Республикасында әрбір деңгейдегі бюджеттердің кірістері оның
салық, жергілікті өзін-өзі басқару, жергілікті шаруашылық, бюджет жүйесі
туралы заңдарына сәйкес құралады. Республикалық бюджет пен жергілікті
бюджеттерді әзірлеу, қарау, бекіту, атқару және атқарылуын бақылау тәртібі
Қазақстан Республикасының "Бюджет жүйесі туралы" Заңымен (1.4.1999) және
оған кейіннен енгізілетін өзгертулер мен толықтырулар туралы заңдармен
айқындалады. [6]
Мемлекеттік органдардың өздерінің функцияларын орындауы үшін басқарудың
барлық деңгейлерінде тиісті қаржы базасы болуы тиіс. Осы мақсатпен әр елде
аймақтардың шаруашылығын, әлеуметтік сферасын, әрбір әкімшілік-аумақтық
бірліктерді абаттандыруды, заң шығарушы билікті, басқару аппаратын ұстауды
және басқа шараларды қаржыландыру үшін олардың ақша ресурстарын жұмылдыруды
қамтамасыз ететін бюджеттер тармақтарының желісі құрылады. Бюджеттердің
жекелеген түрлерінің кірістері мен шығындарын қалыптастыру, оларды
теңдестіру процесінде заңмен реттеліп отыратын белгілі бір қаржылық өзара
қарым-қатынастар пайда болды. Осы элементтердің барлығы - бюджет жүйесін
ұйымдастыру мен құрудың қағидаттары, оның буындарының өзара қатынастары мен
байланысының ұйымдық нысандары, бюджет құқықтарының жиынтығы - бюджет
құрылысын құрайды.
Дүниежүзінің әр түрлі елдерінде бюджет құрылысы мемелекеттің құрылысына,
аумақтық-әкімшілік бөлінісіне, экономиканың даму деңгейіне және нақтылы
мемлекеттің басқа айрықша белгілеріне байланысты өзгешеліктермен
ерекшеленеді.
Бюджет құрылысында басты орынды бюджет жүйесі алады, ол экономикалық
қатынастарға және құқықтық нормаларға негізделген түрлі деңгейлер
бюджеттерінің, сонымен бірге бюджет процесі мен қатынастарының жиынтығын
білдіреді. Әр түрлі елдердің бюджет жүйелері өзінің құрылымы, бюджеттердің
жекелеген түрлерінің саны жағынан түрліше болып келеді, өйткені олардың
аумақтық құрылысы мен аумақтық бөлінісіне байланысты болады.
Бюджет жүйесінің құрамы елдің ұлттық-мемлекеттік құрылымымен анықталады.
Мемлекеттің федеративтік және унитарлық құрылымы болуы мүмкін.
Федеративтік мемлекеттерде бюджет жүйесі үш буыннан тұрады:
• мемлекеттік бюджет немесе федералдық бюджет немесе орталық
мемлекеттің бюджеті;
• федерация мүшелерінің бюджеттері (АҚШ-та - штаттардың, ГФР-да
-жерлердің (ландтардың), Канадада - провинциялардың, Ресейде -
федерация субъектілерінің бюджеттері);
• жергілікті бюджеттер.
Унитарлық (біркелкі) мемлекеттерде екі буынды бюджет жүйесі қолданылады:
орталық (республикалық) бюджет және толып жатқан жергілікті бюджеттер. Екі
жағдайда да бюджеттердің оқшаулану мен дербестігінің түрлі дәрежесі болуы
мүмкін, бірақ, әдеттегідей, әлеуметтік-экономикалық процестерді басқаруды
орталықтандыру деңгейіне байланысты төменгі бюджеттерге қатынасы бойынша
белгілі бір реттеуші рөл орталық бюджетте сақталады.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі бюджет құрлымының унитарлық
типімен анықталады, өйткені Қазақстан — федералдық емес, басқарудың
Президенттік нысаны және сайланатын Парламенті бар унитарлық мемлекет.
Қазақстан Республикасында жиынтығында мемлекеттік бюджетті құрайтын
бекітілетін, атқарылатын және дербес болып табылатын мынадай бюджеттер
жұмыс істейді (1 суретті қараңыз):
• республикалық бюджет;
• облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеті;
• ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) бюджеті.
Сурет 1. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі
Мемлекеттік (республикалық) және жергілікті (муниципалдық) бюджеттер кез-
келген басқа мемлекеттердегідей Қазақстан Республикасы қаржы жүйесінің
орталық буыны болып табылады. Бюджет - мемлекеттің қажетті атрибуты және
оның егемендігінің негізі. Бюджеттің көмегімен тиісті мемлекеттік және
муниципалдық құрылымдарының ақша қорлары құрылады, бұл қорлар олардың жалпы
маңызды міндеттерін орындауды қамтамасыз етеді, мемлекеттік билік пен
жергілікті өзін-өзі басқару органдарының функцияларын жүзеге асырудың
қаржылық негізін жасайды. Бюджеттерде мемлекеттің қаржы ресурстарының аса
ірі бөлігі шоғырландырылады. Бюджетте қаржы ресурстарын шоғырландыру
мемлекеттің қаржы саясатын ойдағыдай жүзеге асыру үшін қажет.
Бюджет жүйесінің жұмыс істеуі бюджеттердің әр түрлі деңгейлерінің өзара
байланысына негізделеді және оларды жоспарлау, әзірлеу, қарау, бекіту,
атқару, бақылау тәртібімен, сондай-ақ республикалық және жергілікті
бюджеттердің атқарылуы туралы есеппен қамтамасыз етіледі.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі мемлекеттік бюджет жүйесіне
кіретін барлық бюджеттердің бірлігі, дербестігі, толықтығы, реалистігі,
дәйектілігі, жариялылығы және т.б. қағидаттарына негізделеді.
Бюджеттің бірлігі қағидаты бюджет жүйесін ұйымдық-экономикалық
орталықтандырудың дәрежесін білдіреді. Ол бірыңғай бюджет заңнамасын
қолданумен, соның ішінде Үкімет бекіткен бірыңғай бюджеттік сыныптамасын,
бюджет процесін жүзеге асырудың бюджет рәсімдерін пайдаланумен қамтамасыз
етіледі. Бюджет жүйесінің бірлігі салық саясатын қоса бірыңғай әлеуметтік-
экономикалық саясат арқылы іске асырылады.
Алайда бюджеттердің бірлігі бюджет жүйесін құрудың маңызды қағидаты болып
отырған оның жеке буындарының дербестігін жоққа шығармайды. Бюджеттердің
дербестігі қағидаты түрлі деңгейдегі бюджеттердің арасындағы түсімдерді
тұрақты бөлуді белгілейді және оларды жұмсаудың бағыттарын анықтайды.
Биліктің әрбір органы өз бюджетін жасайды, бекітеді және оны атқарады.
Бюджеттердің жеке түрлерінің арасындағы кіріс көздері мен шығыстарды бөлуді
шектейтін айқын құқықтар белгіленген.
Бюджеттің толықтығы (толымдығы) бюджетке үкіметтің барлық қаржы
операцияларының, оның жинайтын барлық түсімдерінің және жасайтын
шығыстарының, Қазақстан Республикасының салық және бюджет заңнамаларында
белгіленетін барлық түсімдердің толық тізбесінің бюджеттерде және Қазақстан
Рсспубликасының Ұлттық қорында міндетті және толық көрсетілуімен қамтамасыз
етіледі.
Бюджет іске асатындай болуы тиіс, нақты экономикалық және саяси ахуалды,
өндірістің даму тенденциясын, жалпымемлекеттік қажеттілікті есепке алу
қажет. Дүниежүзілік практикада бұл қағидат қазіргі кезде оны дәл қолдану
бюджетке кірістерінің дербес көздері бар автономды түрде бөліп көрсетуге
болатын аса көп шығыстарды жүктейтіндіктен орынды деп есептелмейді.
Қазақстанда мемлекеттік қаражаттарды қалыптастырудың орталықтандырылған
әдісі қабылданған, сондықтан 1998 жылдан бастап мемлекеттік бюджетке
бюджеттен тыс қорлардың - зейнетақы, әлеуметтік сақтандыру және т.б.
қорлардың қаражаттары енгізілген.
Реалистік қағидаты - параметрлердің экономиканың ағымдағы жай-күйінің
көрсеткіштеріне, сондай-ақ Қазақстанның және аймақтардың параметрлеріне
және әлеуметтік-экономикалық дамуының бағыттарына сәйкестігі. Бюджеттің
реалистігіне ішкі және сыртқы саясаттың негізгі бағыттары туралы
Президенттің Қазақстан халқына жыл сайынғы Жолдауына сәйкес оларды
Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының индикативтік
жоспарының, аумақтарды дамытудың экономикалық және әлеуметтік
бағдарламаларының өлшемдеріне сәйкес келтіру арқылы қол жеткізіледі.
Айқындық қағидаты - бюджет заңнамасы саласындағы нормативтік құқықтық
актілерді, бекітілген бюджеттерді және олардың атқарылуы туралы
есептемелерді, мемлекеттің фискалдық саясатына қатысты басқа ақпаратты
міндетті түрде жариялау, бюджет процесінің ашықтығы, мемлекеттік қаржылық
бақылауды жүргізу.
Дәйектілік қағидаты дегеніміз мемлекеттік басқару органдарының бюджет
қатынастары сферасында бұрын қабылдаған шешімдерінің сақталуы.
Тиімділік пен нәтижелілік қағидаты - бұл бюджеттік бағдарламалардың
паспорты қарастырған нәтижеге жету үшін қажетті бюджет қаражаттарының
оңтайлы көлемін пайдалана отырып белгілі бір нәтижелерге жетудің
қажеттігіне қарай бюджеттерді әзірлеу және атқару.
Басымдық қағидаты - бюджеттік процесті республиканың немесе аймақтың
әлеуметтік-экономикалық дамуының басты бағыттарына сәйкес жүзеге асыру.
Жауапкершілік қағидаты - бюджеттік процесске қатысушыларды бюджет
заңнамасын бұзғаны үшін жауапқа тарту.
Бюджеттердің жариялылығы қағидаты бекітілген бюджеттер мен алдағы қаржы
жылына арналған бюджет туралы заң мен өткен кезеңдегі олардың атқарылуы
туралы есептердің жариялануы арқылы қамтамасыз етіледі [7].
Бюджет кірістерінің қалыптасуы (ең алдымен салықтар, алымдар арқылы)
бюджет ресурстарының бағытталуы сияқты шаруашылық жүргізуші субъектілердің
және қоғамның барлық мүшелерінің мүдделерін шалады. Сондықтан олар
бюджеттің мазмұны, оны қалыптастырудың көздері, салық төлемдерін алудың
тәртібі, сондай-ақ бюджет қаражаттарының бағыттары туралы хабардар болуы
тиіс. Президент қол қойған Қазақстан Республикасының бюджеті заң мәртебесін
қабылдайды және оның атқарылуы бюджет рәсімінің қатысушылары үшін міндетті
болады. Заң, өткен кезеңдегі бюджеттің атқарылуы туралы есеп баспасөз
бетінде жарияланады. Осылайша бюджеттің кірістері мен шығыстарының көлемі,
оның негізгі түсім көздері, шығыстарының бағыттары, тапшылық көлемі және
оны жабудың әдістері (шығындарды қысқарту, кірістерді көбейту, қарыздар,
ақша эмиссиясы) жария етіледі.
Бюджет жүйесін құрудың барлық қағидаттары өзара үйлестірілген және бірін-
бірі толықтырып отырады, олар егеменді еліміздің Конституциясында және
Бюджет кодексінде, Жергілікті өкілді және атқарушы органдар туралы,
Қазақстан Республикасының жергілікті мемлекеттік басқару туралы арнайы
заңдарда және басқа да заңнамалық актілерінде қамтып көрсетілген.
Кірістер мен шығыстардың егжей-тегжейлі тізбесі мен топтамасы
бюджеттік сыныптамамен айқындалады. Бірыңғай бюджеттік сыныптама сыныптау
объектілеріне топтастыру кодтарын бере отырып функциялық, ведомстволық және
экономикалық сыныптамалар бойынша бюджеттің түсімдері мен шығыстарын
топтастыру болып табылады. Ол кірістердің сыныптамасынан, бюджет
шығыстарының функциялық және экономикалық сыныптамаларынан тұрады. Бірыңғай
бюджеттік сыныптама Қазақстан Республикасы бюджет жүйесінің барлық
деңгейлері бюджеттерінің көрсеткіштерінің салыстырымдылығын қамтамасыз
етеді.
Бірыңғай бюджеттік сыныптама бірыңғай және бюджеттің барлық деңгейлері
үшін міндетті болып табылады. Оны бюджеттік жоспарлау жөніндегі уәкілетті
орган әзірлейді және республика Үкіметі бекітеді. Бюджет процесі бірыңғай
бюджеттік сыныптама негізінде жүзеге асырылады.
Бюджет түсімдерінің сыныптамасы бюджет заңнамасына негізделген барлық
деңгейлер бюджеттерінің түсімдерін белгілі бір сыныптамалар бойынша
топтастыру болып табылады. Бюджет түсімдері сыныптамасының топтамасы
санаттан, сыныптан, ішкі сыныптан жөне ерекшеліктен тұрады. Санаттар
түсімдерді экономикалық белгілері бойынша топтастыру болып табылады.
Сыныптар мен ішкі сыныптар түсімдерді олардың көздері мен түрлері бойынша
топтастырады. Ерекшелік бюджетке төленетін төлем немесе түсім түрін
айқындайды.
Бюджет шығыстарының функциялық сыныптамасы барлық деңгейлер бюджетінің
шығыстарын топтастыру болып табылады, ол мемлекет функцияларының
орындалуын, республикада мемлекеттік саясаттың жүзеге асырылуын қамтып
көрсететін функциялық және ведомстволық белгілер бойынша бюджет
қаражаттарының жұмсалу бағыттарын анықтайды.
Бюджет шығыстарын функциялық сыныптауды топтастыру мынадай деңгейлерден
тұрады: функциялық топтар, функциялық кіші топтар, бюджеттік
бағдарламалардың әкімшілері, бюджеттік бағдарламалар және ішкі
бағдарламалар [8].
Нарықтық экономика жағдайында бюджет процесінде жоғарғы және төменгі
бюджет арасындағы бюджетаралық қатынастар және кірістер мен шығыстарды
бюджеттер деңгейлері арасында бөлу аса маңызды шешілмеген мәселелердің бірі
болып отыр.
Бюджеттік Кодекске сәйкес, Қазақстандағы бюджетаралық қатынастар –
жоғары және төмен тұратын бюджет арасындағы қатынасты айтады [9].
Сонымен қоса, бұл құжатта жазылғандай, бюджет процесінде облыстық
бюджеттің, республикалық маңызы бар қала, астана бюджетінің басқа осындай
бюджеттермен, аудандар (облыстық маңызы бар қалалар) бюджеттерінің бір-
бірімен өзара қарым-қатынастарына жол берілмейді.
Бюджеттік бөлінудің Қазақстандағы бірінші қадамдары 90-шы жылдардың
алғашқы жылдарында басталды [10].
Бюджетаралық қатынастар мемлекеттік басқарудың деңгейлері арасында
функциялар мен өкілеттіктердің ара жігін дәлме-дәл ажыратуға, бюджеттер
деңгейлерінің арасында түсімдер мен шығыстарды бірыңғай бөлуге, сондай-ақ
бюджетаралық қатынастарды айқындау әдістерінің біртұтастығы мен ашықтығына
негізделген.
Үкімет пен орталық мемлекеттік органдардың, облыстардың жергілікті
атқарушы органдарының тиісінше облыстардың, республикалық маңызы бар
қалалардың, астананың жеке аудандардың (облыстық маңызы бар қалалардың)
бюджет процесіне араласуына жол берілмейді.
Шығыстардың өкілеттіктерін немесе түсімдердің жекелеген түрлерін
бюджеттің бір деңгейінен екіншісіне беру бюджет кодексіне өзгертулер
енгізгенде ғана жүзеге асырылады.
Бюджетаралық қатынастар мынадай қағидаттарға негізделеді:
1) облыстар, республикалық маңызы бар қалалар, астана
бюджеттерінің республикалық бюджетпен өзара қатынастарда,
аудандар (облыстық маңызы бар қалалар) бюджеттерінің жоғарғы облыстық
бюджетпен өзара қатынастарда теңдігі;
2) түсімдерді тиімді бөлу, ол түсімдердің ара жігін ажыратудың мынадай
өлшемдерін бір мезгілде сақтауды ескереді:
• төменгі бюджеттерге тұрақты сипаты бар, сыртқы факторлардың әсеріне
тәуелсіз салықтық және салықтық емес түсімдер бекітіледі;
• мемлекеттік мекемелер көрсеткен қызметтер үшін төлемақы болып табылатын
салықтық және салықтық емес түсімдер аталған қызметтер көрсету
қаржыландырылатын бюджет кірісіне түседі;
• қайта бөліну сипаты бар, сондай-ақ салық базасы әркелкі орналастырылатын
салықтар бюджет жүйесінің неғұрлым жоғары деңгейлеріне бекітіледі;
• салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді бекіткен кезде
оларды жинаудың неғұрлым жоғары дәрежесін қамтамасыз ететін бюджет
деңгейіне артықшылық беріледі;
• нақты аумақтық байланыстылығы бар салықтық базадан алынатын салықтар
жергілікті бюджеттерге бекітіледі;
Қазақстан Республикасының әкімшілік-аумақтық бірліктерінің бюджеттік
қамтамасыз етілу деңгейлерін теңестіру;
жергілікті атқарушы органдардың бірдей дәрежелі деңгейде мемлекеттік қызмет
көрсетуін қамтамасыз ету;
мемлекеттік қызмет көрсетуде ұсынудың барынша тиімділігі мен нәтижелілігі -
мемлекеттік қызмет көрсетудің неғұрлым тиімді және нәтижелі жүргізілуі мен
ұсынылуын қамтамасыз ете алатын мемлекеттік басқару деңгейіне мемлекеттік
қызметтер көрсетуді бекітіп беру;
6) мемлекеттік қызмет көрсету деңгейін оны алушыларға барынша жақындату
қызметтерді алушылардың қажеттерін жақсылап есепке алу және мемлекеттік
қызметтер көрсету сапасын арттыру мақсатымен, көрсетілетін қызметтерді
атқаруды бюджет жүйесінің мүмкін болғанша неғұрлым төмен деңгейіне беру;
7) бюджеттің әрбір деңгейінің алынған ресми трансферттер мен кредиттердің
тиімді және нысаналы пайдаланылуы үшін жауаптылығы.
Бюджетаралық қатынастар:
1) республикалық және облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қала,
астана бюджетінің арасында:
ресми трансферттермен;
бюджеттік несиелермен;
2) облыстық және аудандық (облыстық маңызы бар қалалар) бюджеттер
арасында:
ресми трансферттермен;
бюджеттік несиелермен;
кірістерді бөлу нормативтерімен реттеледі.
Ресми трансферттер жалпы сипаттағы трансферттер, ағымдағы нысаналы
трансферттер, дамуға арналған нысаналы трансферттер болып бөлінеді.
Бюджетаралық қатынастарды реттеу нысандарын айқындаған кезде бюджеттер
деңгейлерінің әрқайсысының салықтық әлуеті, аймақтардың объективтік
бюджеттік қажеттіліктерін бағалау нәтижелері, бекітілген заттай нормалар
ескеріледі. Бюджетаралық қатынастарды реттеу нысандары орта мерзімді
фискалдық саясатқа сәйкес белгіленеді.
Нысаналы трансферттер мен несиелерді жергілікті атқарушы органдар тек
қана олардың нысаналы қызметіне сәйкес пайдаланады. Нысаналы трансферттер
мен несиелердің нысаналы мақсатқа сай пайдаланылмаған сомалары осы
трансферттер мен кредиттерді бөлген жоғарғы бюджетке ағымдағы қаржы жылының
31 желтоқсанына дейін міндетті түрде қайтарылуға жатады.
Нысаналы трансферттер мен несиелердің қаржы жылы ішінде пайдаланылмаған
(толық пайдаланылмаған) сомалары осы трансферттер мен несиелерді бөлген
жоғарғы бюджетке қаржы жылы аяқталғаннан кейін он күн ішінде міндетті түрде
қайтарылуға жатады.
Бюджетаралық реттеу - теңгерімділік мақсаттарында жоғарғы бюджет
ресурстарының бір бөлігін төменгі бюджетке беруден тұратын және керісінше,
ақша қаражаттарын бөлудің жүйесі. Реттеу механизміне бюджеттік
субвенциялар, бюджеттік алымдар, реттеуші кіріс көздері жатады.
Бюджеттік алымдар - заңнамалық актілермен немесе мәслихаттардың
шешімдерімен бекітілген сомалар шегінде төменгі бюджеттердің жоғарғы
бюджеттерге беретін ресми трансферттері.
Субвенциялар - төменгі бюджеттердің жоғарғы бюджеттерден заңнамалық
актілермен және маслихаттардың шешімдерімен бекітілген сомалар шегінде
алатын ресми транферттері.
Реттеуші кіріс көздері бекітіліп берілген және реттеуші болып бөлінеді.
Бекітіп берілген кірістер - бұл түгелдей немесе ішінара белгілі бір
бюджетке берілетін бюджет қаражаттары.
Реттеуші кірістер - жоғарғы бюджеттен төменгі бюджетке нығайту үшін
бағытталатын қаражаттар.
Бекітіп берілген және ретттеуші кірістердің тізбесі бюджет заңнамасында
белгіленеді.
Егер биліктің әрбір деңгейінде жиынтық бюджеттердегі түсімдердің көлемі
жалпы алғанда олардың функцияларын жүзеге асыру үшін жеткілікті болса,
бюджет жүйесі сатыластығы жағынан баланстандырылған деп есептеледі.
Деңгейлес теңгерімділік-биліктің тиісті деңгейлерінің жеке аймақтары мен
аумақтарының бюджеттеріндегі кірістер мен шығыстардың жалпы сәйкестігі.
Сатылас теңгерімділікке жету - жалпы теңгерімділіктің 1 - кезеңі, ал
деңгейлес теңгерімділікке жету - теңдестірудің 2 - кезеңі, ол Қазақстанда
бюджеттік алынымдар мен субвенциялар арқылы жүзеге асырылады.
Бюджетаралық қатынастарда түрлі деңгейлер бюджеттерінің қаржы
өкілеттіктерінің келісілмегендік және олардың өкілеттіктері мен кірістерін
қамтамасыз ету проблемалары бар: аумақтық бюджеттердің нашар салық базасы;
қайта бөлу саясатындағы тұрлаусыздық. Бюджетаралық қатынастар жоғарғы
бюджеттердің төменгі деңгейдің бюджеттерін орталықтандырылған нығайту
негізінде құрылады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz