Жасымық біржылдық бұршақ тұқымдас өсімдік
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау Мемлекеттік университеті
Мұрат Қайрат Едігеұлы
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
Солтүстік Қазақстан облысының Атамекен-Агро-Шұқыркөл ЖШС-де жасымық
дақылының өндіру жағдайы және оның өнімділігін жоғарылату жолдары.
КӨКШЕТАУ 2014
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
С. Сәдуақасов атындағы аграрлы-техникалық институты
Өсімдіқ шаруашылығы және мал шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы
кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Өсімдіқ шаруашылығы және
мал шаруашылығы өнімдерін
өндіру технологиясыкафедра
меңгерушісі___________ С.Қ.Мемешов
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
Тақырыбы:
Солтүстік Қазақстан облысының Атамекен-Агро-Шұқыркөл ЖШС-де жасымық
дақылының өндіру жағдайы және оның өнімділігін жоғарылату жолдары.
Мамандығы: В5080100 – Агрономия
Орындаған:
Мұрат Қайрат
Ғылыми жетекшісі,
аға оқытушы,аш.ғ.к.:
Аужанова М.А.
Көкшетау 2014
Мазмұны
Кіріспе 4
1 Жасымықтың халық шаруашылығында маңызы, ботаникалық – 6
биологиялық сипаттамасы (Әдебиетке шолу)
1.1 Жасымықтың шығу тарихы, халық шаруашылығындағы маңызы 7
1.2 Жасымықтың морфо-биологиялық ерекшеліктері 14
1.3 Жасымықтың сорттық белгілері, Қазақстандағы жасымық 19
сорттарының сипаттамасы.
II. Атамекен - Агро Шүқыркөл ЖШС-нің шаруашылықтың 21
географиялық орналасуы, өндірістік сипаттамасы.
2.1 Шаруашылықтың топырақ-климат жағдайлары 21
2.2 Атамекен- Агро –Шұқыркөл ЖШС –не жалпы өндірістік 26
сипаттама
III. ЖШС Атамекен-Агро-Шұқыркөл жасымық дақылының өндіру 29
жағдайы және оның өнімділігін жоғарылату жолдары
3.1 Жасымық өнімділігін жоғарылату үшін бағдарламалау 29
элементтерін қолдану
3.2 Жасымық егістігінде ауыспалы егістің рөлі 32
Топырақ өңдеу жүйесі 34
3.4 Тұқымды себуге дайындық 37
Себу науқаны 37
3.6 Себілген дақылды күтіп баптау 40
3.7 Өнімді жинау 46
IV. Атамекен-Агро-Шұқыркөл ЖШС-нде жасымық өсірудің 49
экономикалық тиімділігі
V. Еңбекті қорғау 54
VI. Қоршаған ортаны қорғау 61
Қорытынды және ұсыныстар 65
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 66
Қосымшалар 68
Кіріспе
Елбасы, Ұлт Көшбасшысы Нұрсұлтан Назарбаев өзінің Жолдауында ауыл
шаруашылығы саласын жаңғыртуға баса назар аударды. Стратегиялық құжатта:
Ауыл шаруашылығы тауарларына өсіп отырған жаһандық сұраныс жағдайында
ауқымды жаңғырту қажет: егістік алаңын ұлғайту, өнімділікті жаңа
технологиялар еңгізу есебінен едәуір көтеру делінген. Белгіленген
мақсаттарды жүзеге асырудың бірінші қадамы - Агробизнес-2020 бағдарламасы
болды.
Президенттің Қазақстан-2050 стратегиясында – азық-түлікке, әсіресе,
астық өнімдеріне жаһандық сұраныс артуына байланысты еліміз әлемдік азық-
түлік нарығының көшбасшысы болуы және ауыл шаруашылығы өндірісін арттыру,
ал осы межеге жету үшін егістік көлемін ұлғайтумен қатар, жаңа
технологияларды енгізу есебінен оның түсімін елеулі көтеру қажеттілігі
көрсетілген.
Еліміздің азық-түлік кауіпсіздігін камтамасыз етуде оның экологиялык
кауіпсіздігін ескере жүргізу үшін ауыл шаруашылығымен айналысушылардың
егіншіліктің негізін жақсы білулері керек Республикамыздың агроөнеркәсіп
өндірісінің даму дәрежесі мен тиімділігі халықтың ауыл шаруашылығы
тауарларына деген сұранысын қанағаттандыруға әсерін тигізумен қатар
қазіргі жаһандық қаржы дағдарысында азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз
ету мен отандық тамақ және жеңіл өнеркәсіптерді дамыту,
әлеуметтік тұрақтылықты сақтауда маңызы аса жоғары.
Еліміздің ауылшаруашылығын келешек дамуында, ауылшаруашылық өнім
өндірішулердің бәсекелестікке барынша қабілетті агроқұрылымдарын ұйымдық-
құрылымдық жетілдірудің маңызы зор. Қазақстанның барлық облыстарында әр
түрлі агроөндірісті кешенді ұйымдастыру мен агроқұрылымдардың тиімділігін
арттыру, азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету және дүниежүзілік сауда
ұйымына мүшелік пен әлемдегі экономикасы бәсекеге барынша қабілетті дамыған
50 елдің қатарына енуге толық мүмкіндік береді.
Жасымық дақылы сорттарының кейбір құнды белгілері. Жасымық дақылы тез
піседі, дәрумендерге бай, мал азығында қолданылады. Алайда бұл дақылды
өндіруде басты мәселе шашылып қалуға төзімсіздігі. Дәндерінің шашылып қалуы
өнімді төмендетеді. Қазіргі кезде жатып қалуға төзімді, шашылып қалуға
төзімді сорттар шығарумен жұмыстар жүргізілуде. Алайда жасымық өніміне бұл
белгілер ғана әсер етпейді. Дақылдың құрылымдық элементтерін
қалыптастыруыда өнімге әсер етеді. Осы бағытта Дон ҒЗИ-ында жасымық
сорттарына зерттеу жұмыстары жүргізілді. Зерттеу жұмыстарына асбұршақтың 4
сорты алынды. Стандартты сорт ретінде Сармат сорты алынды. Флагман, Белус,
Норд сорттары да зерттеу жұмыстарына қолданылды. Нәтижесінде сорттардың
өнімділігі анықталып, өнімді құрайтын құрылымдық элементтердің өнімге әсері
етуі анықталды. Бұл зерттеулерден кейін егістік жасымықтың құрылымдық
элементтерін қалыптастыруы селекциялық құнды белгілер екені анықталды.
Тақырыптың өзектілігі Қазақстан ауыл шаруашылығында бұршақ дақылдарының
алар орны ерекше. Өйткені бұл дақылдар ақуыз мәселесін шешумен қатар
топырақты азотқа байытуға таптырмас тыңайтқыш бола алады. Бұл тақырып
аясында Атамекен-Агро-Шұқыркөл ЖШС-нің жасымықты өсіру технологиясымен
таныстырып, өз жобамды ұсынбақшымын.
Жобаның мақсаты ақуыз мөлшері жоғары және өнімділігі жоғары мал азықтық
және дәнге өсіру жобасын әзірлеп шаруашылыққа өнімін небір өсіру үшін
қолданатын бағдарламалар ұсыну.
Жобаның міндеті ұсынылатын бағдарламаны шаруашылықта сынау.Технология
бойынша тәжірибе танабында небір эксперимент жүргізу.
Жасымықты мал азығына және тыңайтқышқа таптырмас дақыл екендігін дәлелдеу.
Жасымық ақуыз мәселесін шешуге, мал азығына қолдануға, жасыл тыңайтқыштар
ретінде топырақты азотқа байытуға таптырмас дақыл.
Жаналығы Атамекен-Агро-Шұқыркөл ЖШС-нің орманды-дала зонасында алғашқы
рет жасымықты өсіру технологиясының жаңа дәстүрлі емес әдістері
әзірленді.
Практикалық манызы Мал азығына оның сабаның және топаның пайдаланады. Сабан
құрамында 14 % дейін ақуыз және қорлы қоректік заттары шабындық шөптерімен
тең келеді, (1 кг сабанда 0,5 а.ө). Жасымық сабанында 6-10% ақуыз болады,
ал топанында ақуыз мөлшері көп ( 18 %), бұл көрсеткіш сұлының дәнінен және
қарабидай жемінен қарағанда артық. Жасымықтың сабаны мал азықтық құңдылығы
бойынша көптеген дақылдардан артығырақ. Жасымықты сатып алу құны асбұршаққа
қарағанда екі есе жоғары.
Дипломдық жобаның құрылымы және көлемі. Дипломдық жоба 64 беттен, 17
кестеден, 4 суреттен, 3 фотосуреттен, 40 әдебиет атауларынан, сондай –ақ
онда кіріспе, 6 тарау, қорытынды, өндіріске ұсыныс, еңбекті қорғау,
қоршаған ортаны қорғау, пайдаланылған әдебиеттер мен қосымшалар бар.
Қосымша кестеден, фотосуреттерден тұрады.
I. Жасымықтың халық шаруашылығында маңызы, ботаникалық –
биологиялық сипаттамасы (Әдебиетке шолу).
Алайда өткен ХХ ғасырдың 80-жылдарының соңында А.И.Бараев атындағы
Бүкілодақтық астық шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының сол кездегі
директоры, ВАСХНИЛ-дің корреспондент мүшесі М.Қ.Сүлейменов ауыспалы егіс
зертханасы деректерінің қорытындысы бойынша егіншілікті таза сүрі жер
танабынсыз-ақ жүргізудің мүмкін екендігін дәлелдейтін жаңа тұжырымдама
ұсынды. Ол тұжырымдамада Солтүстік Қазақстан аймағындағы құрғақ далалы
өңірлерде егіншілік мәдениеті өте жоғары деңгейде болғанда, жаздық жұмсақ
бидайды бір орында үзіліссіз ұзақ өсіруге болатыны ғылыми деректерге сүйене
отырып дәлелденді.
Қазіргі таңда еліміз нарықтың экономика бағытын таңдап, нәтижесінде
жер қатынастарында қолайлы өзгерістер жасалынып, жер жекеменшік иелігіне
көшті және ұзақ мерзімге жалға берілді.
Өкінішке орай, елімізде нарықтық қатынастар жағдайында жаңадан
құрылған фермерлік (қожалық) шаруашылықтарда, жауапкершілігі шектеулі
серіктестіктерде және үлкен астық өндіруші компанияларында ғылыми
негізделген ауыспалы егістерді танаптарда орналастыру жүйесінің сақталмауы
әсерінен астық дақылдары көлемінің өсуі біршама орын алуда және тек қана
дәнді дақылдарды егіп өсіру өңірде тиімді болмай тұрғаны байқалуда[3].
Дәнді бұршақты дақылдар тұқымында дәнді дақылдармен салыстырғанда
белок көп болады. Белок әсіресе май бұршақ дәнінде мол (39%). Сары бәрі
бұршақ дәніндегі белоктың мөлшері 36 пайызға, ас бұршақ дәнінде - 24
пайызға тең. Дәнді бұршақты дақылдардың тағы бір ерекшелігі — олардың
белоктары тез қорытылып, организмге жақсы сіңеді. Май бұршақ дәнінің
белогының сіңімділігі 89 пайыз, мал азықтық бұршақтікі - 87 пайыз, ал
жасымық пен ас бұршақ дәніндегі белоктың сіңімділігі 85 пайызға тең.
Белокпен қатар дәнді бұршақ дақылдардың дәнінде майлар мен А, В, Д, Е, С,
тобындағы витаминдері бар. Осындай қасиеттерінің арқасында дәнді бұршақты
дақылдар тамақ өнеркесібінде кеңінен қолданылады. Тіпті, дәндерінде белок
мөлшері көп, сіңімділігі жоғары болғандықтан бұршақ дәні етке пара-пар деп
есептеледі. Дәнді бұршақты дақылдар құнды мал азығы, өйткені олардың
дәнінде, сабағында, жапырағында жеткілікті мөлшерде белок және мал азықтық
өлшем бар. Дәнді бұршақты дақылдардағы мал азықтық өлшемінің мөлшері
мынадай: май бұршақтың 100 кг дәнінде 138, сары бұршақта - 112, мал азықтық
бұршақта - 109, ас бұршақта - 117, ал олардың көк балаусасында осыған
сәйкес 21, 15, 18, 16 мал азықтық өлшем болады.
Дәнді бұршақты дақылдардың тамырларында түйнек бактериялары болады.
Солардың көмегімен ауадағы бос азоттан дәндері мен вегетативтік органдарына
белок түзіп қана қоймайды, сонымен қатар топыраққа азот та жинайды.
Егістіктің әр гектарына дәнді бұршақты дақылдар 100 кг 400 кг-на дейін
азот жинайды, яғни олар топырақтың құнарлылығын арттырады.
Көптеген дәнді бұршақты дақылдардың өсу кезеңі қысқа, сондықтан тез
пісіп, танапты ерте босатады. Бұның өзі жерді сапалы және уақытылы өңдеуге
мүмкіндік береді. Осы тұрғыдан алып қарағанда дәнді бұршақты дақылдар
көптеген ауылшаруашылық дақылдарына жақсы алғы дақыл[2].
Дәнді бұршақты дақылдар пайдалану мақсатына қарай бірнеше топқа
бөлінеді, атап айтқанда: тағамдық дәнді бұршақтар (ас бұршақ, үрме бұршақ,
ноқат), мал азықтық дәнді бұршақтар (пелюшка, мал азықтық бәрі бұршақ, мал
азықтық бұршақ), техникалық дәнді бұршақ (май бұршақ), аралас
пайдаланылатын дәнді бұршақтар (жасымық, ноғатық) және жасыл тыңайтқыш
ретінде пайдаланылатын дәнді бұршақтар (алколоидты бәрі бұршақ).
Дәнді бұршақты дақылдардың тағы да бір пайдаланылатын жері аралық
дақыл ретінде себілуі. Республика дәнді бұршақты дақылдардың орташа
өнімділігі әр гектардан 10,4 центнер, ал жалпы түсімі 33,2 мың. тонна
болды.
Дәнді бұршақты дақылдар сабақтарының өсуіне қарай әр түрлі болады.
Мысалы, мал азықтық бұршақтың, бәрі бұршақтың, ноқаттың сабақтары тігінен
өседі және мықты келеді, сондықтан олар піскен кезде жатып қалмайды, ас
бұшақ, үрме бұршақ, жасымық сабақтары шырмалып өседі, сопдықтан оларды
жинау қиынға түседі.
Дәнді бұршақты дақылдардың белсенді өсетін уақыты бүрлену, гүлдену
кезеңі. Дәнді бұршақты дақылдардың көпшілігі - олар жатып қалуға бейім
келеді, піскен кезде шанақ қабы ашылып, дәні шашылып қалады, яғни дер
кезінде жинап алмаса, егіннің өнімі төмендейді.
1. Жасымықтың шығу тарихы, халық шаруашылығындағы маңызы
Жасымық біржылдық бұршақ тұқымдас өсімдік. Шыққан отаны Гималай және
Гиндукуш аймақтары болып есептеледі. Жасымық біздің жыл санауымыздан 2 мың
жыл бұрын екпе дақыл есебінде танылған. Қасиетті Құранда 54 өсімдік түрі
сөз болады. Олардың арасында сарымсақ, пияз, жасымық, арпа, сұлы, зімбір,
асқабақ, қарбыз, т.б. бар.Оны гректер, римдіктер, египеттіктер, славяндар
ертеден қолда өсірген. Ірі тұқымды жасымықтың шыққан ортасы Жерорта теңізі,
ұсақ тұқымды түрі- Ауғанстан мен Иран елдері, солардан дүние жүзіне тараған
болып саналады.
Қазір жасымық Канада, Индия, Турция, США, Австралия, Непал, Китай, Сирия,
Иран, Бангладеш, Эфиопия, Марокко, Пакистан, Россия, Мексикада елдерінің
көбінде өсіріледі. Егіс көлемі көп елдерге – Ресей, Египет,
Испания,Румыния, Чехославакия және Чили мемлекеттері жатады. Россияға
жасымық 14-ші ғасырда әкелінген. Қазіргі кезде бұрынғы одақ көлемінде оның
50-60 мың гектардай егістігі бар. Ол көбінесе Россияның Орталық
Қаратопырақты аймақта, Арменияда, Украинада, Татарстанда, Батыс және Шығыс
Сібірде себіледі.
Келесі елдер ең активті импортерлер болып саналады: Бангладеш, Египет,
Шри-Ланка, Колумбия, Испания, Алжир, Судан, Германия, Италия, Пакистан.
Жасымықты қай жаққа шығаруға пайдалы, сол жақтарға сатуғада болады:
Оңтүстік-Шығыс Азия және африка континентінің солтүстік елдеріне. Бұл
жақтарда сұраныс әрдайым және бағасы да жоғары болады. Сонымен қатар оны
ішкі базарларға жеткізуге болады. Жасымықтың әр түрлі мақсатта
қоректенуге, пайдалылығына байланысты жиі сауда орындарында сатыла бастады,
олар негізінен ресейдің өнімдері.
Жасымық бағалы тағамдық және малазықтық дақыл. Оның тұқымында 36%-ға
дейін ақуыз (орташа 30,4%), 2% май, 60% азотсыз экстрактивті заттар, 2,5-
4,5 % күл, 2,5-4,9% жасұнық бар. Жасымық дәні өте өте жоғары сіңімділігімен
ерекшеленеді. Оның әсіресе ірі дәнді тәрелке тәрізді сорттарының маңызы
зор. Қоректілігі, пісу және дәмдік сапасы асбұршақтан асып түседі. Ұсақ
дәнді жасымық - мал мен құстарға тамаша құнарландырылған жем. Жасымық
сабаны ұсақ, жұмсақ және малазықтық сапасы бойынша шалғындық шөппен тең,
онда 14%-ға дейін шикі ақуыз болады. Жасымықтың топаны да жақсы жем., онда
ақуыздың мөлшері 18% жетеді. 100 кг пішенге 18,5-22,3 малазықтық өлшемнен
және 4,4-4,9 кг қорытылатын протеиннен келеді. 12-15% ылғалдылықтағы
пішенінде 16-20% протеин, 10,2-16,2% - ақуыз, 2,1- 3,1% май болады.
Жасымықтың агротехникалық маңызы да көп көңіл бөлуді қажет етеді. Ол
басқа бұршақ дақылдарындай күздік және жаздық астықтарға жақсы алғы дақыл.
Өнімділігі асбұршақтан төмен, бірақ жоғары агротехникада жақсы өнім бере
алады.
Жасымық біздің жыл санауымыздан 2 мың жыл бұрын екпе дақыл есебінде
танылған. Оны гректер, римдіктер, египеттіктер, славяндар ертеден қолда
өсірген. Ірі тұқымды жасымықтың шыққан ортасы Жерорта теңізі, ұсақ тұқымды
түрі- Ауғанстан мен Иран елдері, солардан дүние жүзіне тараған болып
саналады. Қазір жасымық Европа, Азия, Африка, Латин Америкасы елдерінің
көбінде өсіріледі. Егіс көлемі көп елдерге – Ресей, Египет,
Испания,Румыния, Чехославакия және Чили мемлекеттері жатады.
Әлемдегі егіс көлемі 1 млн гектар болса, соңғы жылдары оның көлемі
ұлғая түсуде. Біздің еліміздегі егіс көлемі 70 мың гектар шамасы, орташа әр
гектардан алынатын астық өнімі 13 ц, бірақ алдыңғы қатарлы шаруашылықтар,
тәжірибе мекемелері 20-25 ц өнім алуда. Жасымықтың бағалылығына қарамастан
кең тарамауының басты себебі- сабағының аласалығынан өнімін механикалық
әдіспен жинау қиын, әрі өсіру технологиясының жетілдірілмегенінен.
Жасымық егісінің ауданы Канадада өзінің орташа өнімділігі 15
цга және дәнінің бағасының жоғарылығы әсерінен 1 млн.га жетті. Жасымықты 4-
7 см тереңдікте себеді. Атмосфералық азоттың жақсы фиксикациясы үшін
міндетті түрде тұқымды түйін бактерияларымен инокуляциялау қажет, бірақ
бізде бұл шара атқарылмайды. Жасымық егістерін комбайн жұмыстарына қолайлы
жағдай жасау үшін бесінші торап фазасында тығыздайды. Көктеу фазасынын
кейін ыстық күндері тырмалау шарасын жүргізеді. Өнімді жинауда цилиндрдің
немесе ротордың айналу жылдамдығы төмен болған кезде, универсалды
мотовиланы, сабақ көтергіштерді, қалқымалы хедерді пайдаланады.
Жасымық – дәнді - дақылдар тобына жататын біржылдық бұршақ тұқымдас
өсімдік. Отаны -Оңтүстік-Батыс Азия деп саналады. Жасымық – ерте заманнан
өсіріліп келе жатқан дақыл, оның тұқымы тас дәуіріндегі үңгірлерден
табылған. Жасымық түрлері өте көп. Бір гектар жерден 15-30 центнерге дейін
өнім алынады. Жасымықтың құрамындағы ақуыз асқа дақылдарға қарағанда көп.
Оның ақуызы еттің ақуызымен бірдей, бірақ еттің ақуызымен салыстырғанда
жеңіл, тез сіңімді, пайдалы аминқышқылдарынан тұрады. Жасымық құрамында
аскорбин қышқылы көп - 59 мг %, қант, крахмал, өзектер, С, РР, В тобы
дәрумендері, каротин, минералдар мен микроэлементтер бар. Бұршақтың
нәрлілігі қартоптан 1,5-2 есе артық.
Құрамы.Жасымық белоққа өте бай дакыл. Оны дәнге, көк балаусаға, пішенге
және сүрлемге өсіреді. Дәні өте бағалы құрама жем, онда белок мөлшері
(30%) ноқаттан, асбұршақтан жоғары. Лизин мен метионин мөлшері жағынан
барлык бұршақ тұқымдасынан жоғары. Және де онын дәнінде көмірсулары,
витаминдер, В1, В2, РР және С көптеп кездеседі. Малға және құсқа құрама жем
ретінде жасымықтың қалдықтарын да пайдаланады. Жасымықтың көк балаусасы мен
пішені өзінің құнарлығы жағынан ерекшеленеді. Малдар онымен сүйсініп
қоректенеді. Оның тұқымдарын тағам өнеркәсіптерінде ақуыз өнімдерін, шұжық,
консервлер, кейбір кәмпит сорттарын, печенье дайындауда қолданады.
Тұқымдарының дәмдәк сапасы жоғары және оны тағамда тек қана жаңа және
консервіленген түрлерінде қолданады.
Пішенінде белок мөлшері 18-20% дейін және қоректілігі жағынан
жоңышқаның пішенінен кем түспейді.Мал азығына және де жасымықтың сабанын
және топанын пайдаланады. Онда белок мөлшері 12-15% дейін болады. Жасымық
бағалы тағамдық және малазықтық дақыл. Оның тұқымында 36%-ға дейін ақуыз
(орташа 30,4%), 2% май, 60% азотсыз экстрактивті заттар, 2,5-4,5 % күл, 2,5-
4,9% жасұнық бар. Жасымық дәні өте өте жоғары сіңімділігімен ерекшеленеді.
Оның әсіресе ірі дәнді тәрелке тәрізді сорттарының маңызы зор. Қоректілігі,
пісу және дәмдік сапасы асбұршақтан асып түседі. Ұсақ дәнді жасымық - мал
мен құстарға тамаша құнарландырылған жем. Жасымық сабаны ұсақ, жұмсақ және
малазықтық сапасы бойынша шалғындық шөппен тең, онда 14%-ға дейін шикі
ақуыз болады. Жасымықтың топаны да жақсы жем., онда ақуыздың мөлшері 18%
жетеді. 100 кг пішенге 18,5-22,3 малазықтық өлшемнен және 4,4-4,9 кг
қорытылатын протеиннен келеді. 12-15% ылғалдылықтағы пішенінде 16-20%
протеин, 10,2-16,2% - ақуыз, 2,1-3,1% май болады. Жасымықтың агротехникалық
маңызы да көп көңіл бөлуді қажет етеді. Ол басқа бұршақ дақылдарындай
күздік және жаздық астықтарға жақсы алғы дақыл. Өнімділігі асбұршақтан
төмен, бірақ жоғары агротехникада жақсы өнім бере алады. Бидай, сұлы, арпа
егістерін қысқарту көзделген, ал жасымық, рапс, зығыр, ноқат және қыша
егістерін жоғарылату көзделіп отыр. 2009 жылы жасымық басқа дақылдардың
ішінде батыры аталды, себебі оның ауданы 1 млнга жерге жеткен болатын. Осы
жылы жасымық өзінің шарықтауын жалғастыруда – фермерлер бұл дақылдың
егістерін 33,3% ұлғайтуды болжамдап отыр және оның себу аудның 1.3 млн. га
жеткізуді болжамдап отыр. Жасымық американдықтарды да жаулап алуда. Осыдан
екі жыл бұрын олар бұл дақылды сеппейтін. Өткен жылы американдықтар жасымық
егістерін 88% дейін ұлғайтқан еді, ал осы жылы тағыда 23% көтеруді көздеп
отыр.
Құрғақшылық аудандарда өсірілетін дақылдардың ішіңде жасымықтың
әлемдік нарықтағы бағасы жоғары болып келеді. Біздің аймақта ол он жылдай
өсірілуде, бірақ қазір тек қана мөлдектерде; бұған аз көңіл аударылды. Он
жылдың ішінде бұл дақылмен ешкім қызыққан емес, әйтседе түрік кафелеріндегі
жасымықтың сорпасы бізге ұнайды. Тек осы жылы ғана көпшілік жасымық
тұқымдарын іздестіруде. Ал егер кімде-кім осы дақылмен он жыл бұрын
айналысса, бүгінде елімізде ең сәтті фермер болатын еді.
Сонымен қатар, өзінің тамыр жүйесінің тереңге кетуі әсерінен
жыртылмайтын қабаттардан макро және микро элементтреді сіңіре алады, ертеде
жырту қабатынан шайылып кеткен элементтерді,және тамыр өсетін қабаттарға
қайтадан әкеледі, сонымен қатар топырақ суларын ластануданнудан
сақтандырады.
Барлығымызға белгілі, организмге серотиннің жетіспеуі жабығуға әкеледі,
бұл қорқынышты жағдай: жасымық триптофан – аминқышқылының көзі болып
табылады, ол адам организімінде серотонинге айналады.
Жасымықтың дәнінің әр гектардан өнімі 10-14 ц. дейін. Көк балаусасының
әр гектардан өнімі 80-150ц. ал пішенінің өнімі –34-40цга дейін болады.
Жасымық дәнінде 35% белок, 60% крахмал, 2,5% май болады. Дәнінен жарма,
ұн, т.б. жасайды. 1 га-дан 15 – 25 ц дән жиналады. Жапырағы мен сабағын
және ұсақ дәнді сортының дәнін малға азық ретінде пайдаланады.
Бұршақ тектес өсімдіктердің бір түрі – жасымық бұрыннан бері пайдалы,
емдік қасиеттерімен белгілі. Алайда жасымық біздің елімізде үлкен
танымалдыққа ие емес, біз оны күнделікті рационымызға қоспаймыз. Мүмкін сіз
де оның пайдалы қасиеттерін білмейтін боларсыз?
Жасымық бұршағының құрамында бізге күш пен энергия беретін көмірсулар
көп болады. Соның арқасында жасымықтан жасалынған тағамдар өте тойымды.
Оның құрамында ағзамызды құрайтын бөлшектер – ақуыздар өте көп.
Жасымықтың 60 пайызы осы ақуыздарға тиесілі. Сол себепті жасымық ет
сияқты ақуызы мол тағамға балама бола алады. Сонымен қатар жасымықтың
ақуызы ағзамен жеңілірек қабылданады.
Жасымық бұршағы әйел денсаулығына өте қажетті темірге де өте бай.
Жасымық ботқасының бір тәрелкесінде адамға бір күнде қажетті фоли
қышқылының 90 пайызы бар. Ол әсіресе аяғы ауыр болашақ аналарға керек.
Сонымен қатар жасымық бұрышы басқа да макро және микроэлементтерге,
оның ішінде: мырыш, марганец, селен, йод, фтор, фосфорға бай.Жасымықтағы
кездесетін дәрумендер де аз емес: А, Е, РР және В тобының дәрумендері.
Пайдасы атап өткен фоли қышқылының жасымықта көп болуы жүкті әйелдерге
өте пайдалы, ол іштегі нәрестенің дұрыс қалыптануына септігін тигізіеді.
Жасымық – мықты антиоксидант. Оның құрамындағы изофлавон атты
заттар қатерлі ісік сынды өте ауыр дерттердің алдын ала алады.
Бұл бұршақтың түріндегі клетчатканың молдығы ас қорыту жүйесіне
көмектесіп, асқазан мен ішекте бола алатын аурулардың алдын алады.
Атап өткен дәрумендер мен минералдар жалпы иммунитетті берік қылып,
денсаулыққа жақсы әсерін береді.
Жасымық жүрек-тамыр жүйесімен қиындықтары бар, диабетке
шалдыққандарға да пайдалы: оның кейбір қасиеттері қандағы қант мөлшерін
азайта алады.
Ал жасымық ұнын косметикалық дауаларда, теріні түрлі
кемшіліктерден емдеу үшін қолданады.
100 г жасымықта – 347 ккал бар Жасымықтың құрамында каротин, ағуыздар,
протеиндер, крахмал, кальций, фосфор, темір, фолий қышқылы және A, B1, B2,
B6, C және PP дәрумендері бар.
Оның тұқымын амин қышқылдарымен Пісіп жетілмеген дәндерімен жасыл
бұршақтарында көп мөлшерде ферменттер, (В1, В2, В6,С,РР) витаминдері
кездеседі.
Зоотехникалық норма бойынша жемнің бір мал азықтық өлшемінде 105 - 110
грамм қорытылған протеин болуы керек, жасымықта бір мал азықтық өлшемінде
120 - 140 граммга дейін протеин бар. [4]
Жасымықтың егістігінің көлемі Қазақстанда 1,3мың,га артығырақ, оның
ішінде Солтүстік Қазақстан облыстарында жыл сайын 630 мыңга жерге дейін
себіледі, орташа өнімі 9,0 цга шамасында, ал әр жылдары 4 центнерден
12 центнерге дейін өзгереді. Солтүстік Қазақстан жағдайында бұл дақыл
жоғары өнім бере алады. Бүкілодақтық астық шаруашылығы ғылыми зерттеу
институтының (БАШҒЗИ) және сорт сынау аумақтарының деректеріне қарағанда
Жасымықтың өнімі 10 - 12 цга, бұл протеин шығымы арпамен салыстырғанда 2
- 3 есе көп болды.
Дәнді-бұршақты Балама егіншілік жүйесін енгізудегі дәнді-бұршақ
тұқымдас өсімдіктердің маңызы жайлы зерттеу жұмыстары жүргізілген.
Тәжірибе Қазақ егіншілік ғылыми - зерттеу институтында 1996 - 2001
жылдары жүргізілді. Институттың барлық бөлімдері ауыспалы егісте бұршақ
тұқымдас өсімдіктерді алғы дақыл ретінде өсіреді. Тәжірибе мөлтектерде біз
өз тәжірибелерімізді жүргізіп, топырақтың ылғалдануында бұршақ тұқымдас
өсімдіктердің тамырдағы түйнек бактериясына әсерін, өсімдіктердің суға
шыдамдылығын, топырақтың кейбір химиялық көрсеткіштерін, дәнді-бұршақ
өсімдіктердің ботаникалық сипаттамасын, биологиясын, сорттарын, өсіру
технологиясын зерттеген.
Тәжірибеде дәнді - бұршақ тұқымдас өсімдіктердің 6 түрі: асбұршақ,
ноғаттық, жасымық, ноқат, соя, мал азығындық бұршақ сыналды.
Бұларды шағын фермерлік шаруашылықтарда өсіріп, тыңайтқышсыз-ақ мол
әрі таза өнім алуға болатыны дәлелденді. Соған орай елімізде
ауылшаруашылығы қызметкерлері мен ғалымдарының және жеке шаруа
қожалықтарының басты міндеті халықты экологиялық тұрғыдан өте таза, сапалы,
ақуызға бай азық - түлікпен, өндірісті шикізатпен, малды жем-шөппен
қамтамасыз ету болып табылады.
Кесте -1 Бұршақ тұқымдас дақылдардың химиялық құрамы, 10% ылғал дәнге
% есебімен
Дақылдар Ақуыз Азотты Май Клечатка Күл
экстративті
заттар
Асбұршақ 24-25 48-55 1,5-1,7 3,0-5,7 2,4-3,1
Соя 36-48 20-30 2,0-2,6 3,0-7,0 4,0-6,0
Майбұршақ 20-30 45-52 2,0-3,0 4,0-5,0 2,5-3,0
Ноқат 25-34 25-50 1,0-1,2 4,0-6,0 2,0-3,0
Ноғаттық 20-30 48-56 4,0-5,0 3,5-4,0 3,0-4,0
Бөрібұршақ 38-50 25-40 5,0-2,0 10-18 3,0-5,0
Жасымық 24-36 55-60 0,6-2,5 2,5-4,9 2,5-4,5
Ал, ақуыз дегеніміздің өзі, адамзат қоғамының ең негізгі басқа затпен
алмастыруға келмейтін құралы болып табылады. Егер елімізде ақуызы жақсы
теңестірілген мал азығын дайындайтын болсақ, жылына қосымша 11 млн.т ет,
шамамен 70 млн.т сүт өндіретін, 2 млн.т мал өніміннен түсетін ақуыз алуға
болады. Жоғарыда айтып өткендей асбұршақта ақуыз мөлшері астық дақылдарға
қарағанда 2 - 3 есе артық.Астық дақылдарда сіңімді ақуыз 21 пайыздан 51
пайызға дейін жетіспейді. Ал дәнді – бұршақ тұқымдастарда 32% - 10% дейін
артық. Оны жоғарыда келтірілген 1 - кестеден көруімізге болады.
Сондай-ақ, 1 га-дан алынатын ақуыз түсімі астық дақылдарына қарағанда
дәнді - бұршақ тұқымдастарда көп. Бидай егістігінің 1 га-нан 30ц астық
жиналып, одан 360 кг ақуыз алынса, ал асбұршақтан 690 кг, соядан 1260
кг,жасымықта 720 кг ақуыз алынады.
Сонымен, дәнді - бұршақ тұқымдас дақылдарды, ауыспалы егіс жүйесінде
алғы дақыл ретінде пайдалану арқасында мол да сапалы, ақуызға бай өнім
алуға болады. Сондай-ақ, ол екпе өсімдіктерді азотпен қамтамасыз етіп,
топырақ құнарлығын артырады, агробиоценоздық экологиялық тұрғыдан таза
ұстауға мүмкіндік береді [7].
Жасымық тағам ретінде және де мал азығы үшін өндіреді. Сауда кезінде
Жасыл күйіндегі шөп массасы, өнімі жөнінен көптеген мал азықтық шөптерден
асып түседі. М.Н.Иконникова (1953-1960ж) ақуыз құрамының әр сортта
өзгеретінін анықтаған. Жасымық дақылының ақуызының қалыптасуына топырақтың
құнарлығы, ылғал, температура, ауа температурасы маңызды рөл атқарады.
Бұршақты дақылдарда жасымық құрамы бойынша айырмашылық төмен. Өйткені,
бұршақты дақылдардың тамырларында ауа азотын реттегіш түйнек бактериялары
қалыптасады. Жасымық дақылының агротехникалық маңызы, топырақта көптеген
органикалық заттарды қалдырады, азот айналымын жақсартады. Бұл жөнінде
француз ғалымы Ж.Буссенго(1938ж) ең алғаш зерттеулер жүргізді. Оның
айтуынша: бұршақты дақылдар ауадағы азотты реттейді және де оны өзін
қореқтенуге қолданады Бұл жерден біз Жасымық тың жақсы алғы дақыл екенін
білеміз. Ол өзінен кейін топырақта көп мөлшерде азот қалдырады [8] .
Тамырдағы азот түйнегінің арқасында жаз бойы гектарына асбұршақ 70 - 100
кг, мал азығындық асбұршақ 90 - 120 кг , жасымық 70кг азот жинайды.
Ризовит-АКС биопрепараты. Бұршақ тұқымдас түйнекті дақылдардың,
мәселен, соя, бұршақтас, түйебұршақ, жасымық, беде, барлығының түбіндегі
тамырында түйнек бактериялары болады. Ал ауаның құрамында азот бар. Жаңағы
өсімдіктер тамыры арқылы осы азотты сіңіреді.
Жасымық өз кезегінде жүгері, тары, картоп, қант қызылшасына жақсы алғы
дақыл болып табылады. Ал дәнді дақылдарды жасымық тан кейін егетін болсақ,
олардың дәндерінде ақуыз көбірек түзіледі. Чуваш ҒЗС-да жаздық бидайды
асбұршақтан кейін егілгенде, картоптан кейін егілгенге қарағанда әр
гектардан 26 % жоғары өнім берді [9] .
Жасымық жүрек-тамыр ауруы бар адамдардың жейтін тамағының қатарында
болуы керек. Жасыл бұршақ адам ағзасына радиоактивті металдардың сіңуіне
қарсы тұрады. Жасымық қатерлі ісік ауруларының, инфарктың, қан қысымы
артуының туындау ықтималдығын төмендетеді. Одан көже, ботқа жасайды. Түрлі
ет тағамдарына қосымша ретінде пайдаланады.
2. Жасымықтың морфо-биологиялық ерекшеліктері.
Жасымық (Len) – бұршақ тұқымдасына жататын бір жылдық шөптесін өсімдік.
10-ға жуық түрі бар. Қазақстанда шығыс Жасымығы (L. prіentalі) және
тағамдық немесе кәдімгі Жасымық (L. culіnarі) өседі. Кәдімгі Жасымық суыққа
төзімді, ылғалды көп қажет етеді. Өсіп-өну кезеңі 75 – 115 тәулік.
Өздігінен тозаңданады.
Жасымық - біржылдық шөптесін өсімдік. Тамыр жүйесі кіндік тамырлы. Орталық
бас тамыры жіңішке, одан 0-40 см тереңдікте көптеген жанама тамырлар өсіп
жан-жаққа тарайды. Орталық және жанама тамырларында түйнек бактериялар
түзіледі[12].
Сабағы тік өседі немесе аздап жатағандау, төртқырлы. Бұтақтануы өте
жақсы. Биіктігі 30см –ден 70-80 см дейін болады.
Жапырағы күрделі қосқанатты, 2-8 дана қосқатардан тұрады. Жапырағының
пішіні ұзынша немесе сопақша келеді. Гүлі ұсақ, жеке дара немесе 2-3 гүлден
жиналған. Түсі-ақ, кейбір кездері көк болады.
Жемісі-қысқа бұршақбас, пішіні ромбы тәріздес, ішінде 1-3 дана дәні
болады. Тұқымы домалақ не болмаса бүйірінен жапырылған, түсі сары,
жасылдау, қызғылт, сұр, қоңыр немесе қара болып келеді.
Дәнінің көлемі жағынан ірі немесе ұсақ болып бөлінеді. 1000 дәнінің
массасы 25-80 г.
Сабағы тік өседі немесе аздап жатағандау, төртқырлы. Бұтақтануы өте
жақсы. Биіктігі 30см –ден 70-80 см дейін болады.
Жапырағы күрделі қосқанатты, 2-8 дана қосқатардан тұрады. Жапырағының
пішіні ұзынша немесе сопақша келеді. Гүлі ұсақ, жеке дара немесе 2-3 гүлден
жиналған. Түсі-ақ, кейбір кездері көк болады.Жемісі-қысқа бұршақбас, пішіні
ромбы тәріздес, ішінде 1-3 дана дәні болады. Тұқымы домалақ не болмаса
бүйірінен жапырылған, түсі сары, жасылдау, қызғылт, сұр, қоңыр немесе қара
болып келеді. Гүл шоғыры - 1-4гүлді шашақгүл. Гүлдері – ақ, ашық – көк,
ашық- көгілдір түсті. Жемісі -1-3 дәнді ромб тәріздес бұршаққап. Дәні-
линза тәрізді, диаметрі 3-9 мм.
1cурет Жасымық гүлдену кезеңдерінде
1cурет Жасымық тұқымы
Жасымықтың екі түр тармағы бар:
-ірі тұқымды немесе тәрелке тәрізді (ssp.macrosperma Bar);
-ұсақ тұқымды (ssp. microsperma).
Ірі тұқымды жасымықтың сабағының ұзындығы 70 см дейін,бұршаққабы үлкен,
тұқымының диаметрі 6-9 мм, жасыл немесе теңбіл түсті, 1000 санының массасы
50-65 г. (вегетациялық кезеңі 80-120 күн).Ұсақ тұқымдарының сабағы -35-40
см, бұршаққабы кішірек, тұқымының диаметрі 3-6 мм, әртүсті, 1000 тұқымының
массасы 25-30 г (вегетациялық кезеңі 65-70 күн). Ұсақ тұқымды түр тармағы
құрғақшылыққа төзімдірек.Ірі тұқымды жасымық негізінен тағамдық, ал ұсақ
тұқымдылары –малазықтық мақсатқа пайдаланылады.Жасымық - өздігінен
тозаңданатын ұзақ күннің өсімдігі.Дәнінің көлемі жағынан ірі немесе ұсақ
болып бөлінеді. 1000 дәнінің массасы 25-80 г.
Биологиялық ерекшіліктері
Жасымық - өздігінен тозаңданатын ұзақ күннің өсімдігі .Жасымық жылуды
аса қажет етпейді. Оның тұқымы +4-50С жақсы өне бастайды. Вегетативтік
органдарының жақсы өсуіне қолайлы жылылық 12-160С, генеративті органдарының
жақсы өсуіне +17-210С керек. Вегетация кезеңінде керекті температура
жиынтығы 14500-18500С шамасында[2-4,16,17].
Өсіп-даму кезеңінің ұзақтығы бойынша дәнді бұршақ дақылдары екі топқа
бөлінеді: қысқа (асбұршақ, жасымық, т.б.) және біраз ұзақтау (ноқат, үрме
бұршақ, т.б.) . Жылуға талабы бойынша дәнді бұршақ дақылдарынан суыққа
төзімділеу (асбұршақ, жасымық), жылу сүйгіштеу (бөрі бұршақ, атбас бұршақ,
ноқат) және жылу сүйгіш (майбұршақ, үрме бұршақ) деп ажыратылады. Бұл
дақылдардың ылғалға да талаптары бірдей емес: ең ылғал сүйгіштерге май
бұршақ, бөрі бұршақ, атбас бұршақ жатады, сондықтан оларды ылғалы молырақ
аудандарда немесе тек суару жағдайында өсіреді: құрғақшылыққа төзімді деп
ноқат, асбұршақ, ноғаттық саналатындықтан, оларды Қазақстанның солтүстік
және орталық облыстарында үлкен табыспен өсіруге болады.
Ылғалды қажет ететін өсімдік. Тұқымының бөртіп өне бастауы үшін оған
тұқым салмағының 75-95% ылғал керек. Ылғалды көп қажет ететін кезеңі
гүлдегенге дейін. Бірақта жасымық ас бұршаққа қарағанда құрғақшылыққа
төзімді келеді, сондықтан оны жауын-шашыны көп емес аудандарда өсіруге
болады.
Жасымық топырақты аса көп талғамайтын өсімдік. Ол батпақты, құмдақ
топырақта жақсы өседі. Құм топырақта, ауыр батпақты топырақта нашар өседі.
Солтүстік Қазақстан ауылшаруашылық тәжірибе станциясының деректерінде
тәуліктің орташа температурасы +10 - 16°с болғанда, бұршақ тұқымының өркені
15-ші күні, +17,7°с температурада 10-12 күнде көктеп шыққан. Сонымен
жасымық үшін биологиялық минимум +4 - 5 °с тең. Оның өсіп - өнуіне қажетті
ең қолайлы температура 15-20°с деп есептеледі. Ал максимумы + 35°с деп
есептеледі. Генеративтік органдардың калыптасуы мен гүлденуі +6 - 7 °с,
орташа тәуліктік температурада және күндізгі максималды температурада +10 -
20 °с болғанда жүзеге асады. Олардың қалыптасуына ең қолайлы температура
+16 - 20°с, бұршағының жетіліп, тұқымының толысуы үшін +22 - 16°с қолайлы,
+26°с-тан жоғары температура өсімдікке зиянды әсер етеді. Өнімнің азаюы мен
оның сапасының төмендеуіне әкеліп соғады. Бұршақтың сортына байланысты,
толық пісуіне қажетті тәуліктік орташа температура жиынтығы 1100 - 1700 °с
болуға тиісті. Орташа мерзімдегі пісетін сорттарға қажетті температура
жиынтығы 1300-1400 °с. Солтүстік Қазақстан ауылшаруашылық тәжірибе
станциясының деректерінде, арнаулы ерте пісетін сортына көктеп шыққаннан,
піскенге дейін 1210 - 1287 °с жылылық қажет, әр жылдардағы өзгеруі 1062 °с
–тан 1404 °с –қа дейін болды, орташа мерзімде пісетін сортына үшін 1461 -
1033 °с болды [6,19,23].
Бөртуіне қажетті ылғал мөлшері, тұқым қабығының қалдығына, тұқым
ірілігіне, олардың биохимиялық құрамына байланысты. Өсімдік әсіресе,
шашақтану-гүлдену кезеңдерінде ылғалды көп тілейді. Бұл кезеңдерде бұршақ
өнімді жеделтете құрайды, ылғал жетімсіздігі өсімдіктің тозаңдануымен астық
өніміне әсерін тигізеді. Транспирациялық коффициенті орта есеппен 400 –
450.
Солтүстік Қазақстан ауылшаруашылық тәжірибе станциясының тәжірибесінде
затқа есептегенде 39,8 тан, 163,3 ке дейін өзгерген. Никель селекция
станциясының деректері бойынша, өсіп-өну кезеніңде тәулігіне орта есеппен
асбұршақтың әр гектары 61,8т, ноғаттықтың әр гектары 33,4 т су сіңірген.
Өсіп-өну кезеңінде өсімдіктің әр гектарынан орта есеппен 4 жылда 1652 т су
сіңірген. Тұқым себілгеннен кейін алғашқы 20 күнде барлық ылғалдың 18%
жуығын пайдаланса, кейінгі 30 күнде 56% пайдаланған[13,20,26,28].
Жысымық - ылғал сүйгіш дақыл, алайда ол қуаңшылықты аудандарда да
өсіп жетіле алады, бұл жысымықтың жақсы дамыған тамыр жүйесіне байланысты.
Өсіп - өну кезеніңде 130 - 140мм ылғал мөлшері болса, тәп - тәуір өнім
алуға болады. Мұның өзі жысымықты Солтүстік Қазақстанның көптеген
аудандарында өсіруге болатынын тағы да бір дәлелдейді. Жысымық, әсіресе
гүлдену-бүрлену және тұқымның өну кезеңдерінде ылғалды көп талап етеді.
Жысымық өсімдігі тез өседі. Көктеп шығуынан гүлденуге дейін
жысымықтың көптеген сорттарында 40-45 күн қажет. Өсімдік төменгі қабаттан
бастап гүлдейді. Ерте пісетін сорттардың алғашқы гүлдері 7 - 10 жапырақ
қуысында, орташа пісетін сорттардың гүлдері 11 - 15 жапырақ қуысында, ал
кеш пісетін сорттардың гүлдері 18 - 20 жапырақ қуысында қалыптасады.
Төменгі қабаттағы бұршақ піскенмен өсімдіктің өсуі жалғаса береді.
Кез келген жысымықтың бір сорттының вегетациялық кезеңі, түскен жауын
- шашын мөлшеріне, температуралық режиміне, күн жарығына және т.б.
факторларға байланысты өзгеріп отырады. Жысымық тың құрғақшылық жылдары
вегетациялық кезеңі (орташа көп жылдықпен салыстырғанда) 2 есеге қысқарады.
[16,29,30]
Вегетациялық кезең ұзақтығы көптеген сорттарда 70 – 100 күнге
созылады. Ол топырақ, ауа райы жағдайларына байланысты. Ерте пісетін
сорттардың вегетациялық кезеңі - 60 – 70 күнге, орташа мерзімде
пісетіндерде – 75 – 90 күнге, кеш пісетіндерде – 95 – 120 күнге созылады.
Жылуға талабы .Жысымық – ұзақ күнді талап ететін өсімдік. Ол суыққа
төзімді. Тұқымы 4-5°С С-та өнеді, бірақ егін көгі 20 күннен кейін шығады.
Қолайлы температура 20-25°С болғанда, 8-12 күннен соң егін көгі пайда
болады. Көптеген сорттардың егін көктері -2...-3°С (...-5°С). бозқырауды
көтереді. Бұл деген жысымықты ерте себуге болады деген сөз. Вегетативті
органдары 12-16°С болғанда жақсы қалыптасады. Жылуға талабы жемістер пайда
болғанда жоғары болады (16-20°С), ал толысу кезінде 16-22°С жылылықты талап
етеді. Ыстық ауа райы (26°С және жоғары) өнім қалыптасуға қолайлы емес.
Көптеген сорттарда белсенді температура жиынтығы 1200-1600°С. Сондықтан
да біздің елімізде қолдану ауқымы кең.
Ылғалға талабы. Жысымық ылғалға талап қояды. Транспирациялық коэффициент
500-600 бірлік. Ең аз ылғал сыйымдылығы 100-120% болу керек.Тұқым бөрту
үшін тұқымның құрғақ массасынан 100-120% су болу керек. Топырақтың
ылғалды қабатына, ерте себілген, біркелкі орныққан тұқым тез өседі және
егін көгі біркелкі шығады. Бүршіктену, гүлдену кезінде жысымық суды талап
етеді, жетіспеушілігі гүлдерінің түсіп қалуына себеп болады. Жысымық та
өнімділіктің тербелісі негізінен белгілі бір ауданда бұршаққаптар санының
өзгерісіне байланысты. Ылғал қоры жақсы болса, өнімділік те жақсы
болады[2,14,31].
Топыраққа талабы . Жысымық топыраққа талап қояды Топырақ тығыздығы
1,2гсм³ болатын құнарлы топырақтарда жақсы өседі (қарашірікті, орман сұр
топырақта, жақсы аэрациялы күлді топырақтарда). Қышқыл және ауыр
топырақтарда селбесу әлсіз болады да өсімдік азотқа жетіспеушілігі пайда
болады. Жысымық шамадан тыс қоректік заттарды жақсы көтереді ( 1т – 45-
60кг азот, 16-20кг – фосфор, 20-30кг калий) сондықтан оларға 1:1:1,5
қатынаста тыңайтқыш енгізуге ұсыныс береді. Көп сорттар тез жетілетіндіктен
бұл дақылды ықтырма және жедел егіс ретінде қолдануға болады. Басқа
қауырсын қалақты жапырақты бұршақ дақылдары сияқты жасымықта топырақ бетіне
тұқым жарнақ шығармайды сондықтан да оны тереңірек егуге болады. Жысымық
өздігінен тозаңданады, оны өсіргенде жекелеу қажет емес. Жасымық құнарлығы
жеткілікті, әрі мол, құмбалшықты және құмдауытты қара топырақтарда мол өнім
береді. Батпақты, қышқыл және сортаңдау топырақтар оған жарамсыз[6].
3. Жасымықтың сорттық белгілері, Қазақстандағы жасымық сорттарының
сипаттамасы.
Жасымық біржылдық бұршақ тұқымдас өсімдік. Шыққан отаны Гималай және
Гиндукуш аймақтары болып есептеледі. Россияға жасымық 14-ші ғасырда
әкелінген. Қазіргі кезде бұрынғы одақ көлемінде оның 50-60 мың гектардай
егістігі бар. Ол көбінесе Россияның Орталық Қаратопырақты аймақта,
Арменияда, Украинада, Татарстанда, Батыс және Шығыс Сібірде себіледі.
Қазақстанда жасымық өте аз себіледі. Қазіргі кезде жасымықтың 10-шақты
сорты шығарылып өндіріске ұсынылған. Оның ең көп тарағандары Жасымықтың:
Петровская 4105 және Днепровская сорттары. Луганчанка, Новая Луна,
Днепропетровская 3, Степная 244– Красноградская 250, Пензенская – 14
Петровская 4105, Петровская 6;Петровская 4105, Днепровская 3 және
Таджикская 95 сорттары белгілі[3-6].
Жасымық біржылдық бұршақ тұқымдас өсімдік. Шыққан отаны Гималай және
Гиндукуш аймақтары болып есептеледі. Россияға жасымық 14-ші ғасырда
әкелінген. Қазіргі кезде бұрынғы одақ көлемінде оның 50-60 мың гектардай
егістігі бар. Ол көбінесе Россияның Орталық Қаратопырақты аймақта,
Арменияда, Украинада, Татарстанда, Батыс және Шығыс Сібірде себіледі.
Қазақстанда жасымық өте аз себіледі. Қазіргі кезде жасымықтың 10-шақты
сорты шығарылып өндіріске ұсынылған. Оның ең көп тарағандары Жасымықтың:
Петровская 4105 және Днепровская сорттары. Луганчанка, Новая Луна,
Днепропетровская 3, Степная 244– Красноградская 250, Пензенская – 14
Петровская 4105, Петровская 6;Петровская 4105, Днепровская 3 және
Таджикская 95 сорттары белгілі.
Жасымық егістері Ресейдің Поволжье, Пенза және Саратов облыстарында
шоғырланған. Тағамға қатысты жасымықтың ірі тұқымды сорттары ең бағалы:
Белоцерковская 24, Днепропетровская 3, Новая луна, Петровская 4105,
Талинская б, Пензенская 14, Петровская юбилейная және тағы басқалары, ал
ұсақ тұқымдылардын - Степная 244.
Волховский сорты ең көп өңдіріліетін сорт болып саналады. Бұл
жасымықтың жрғары өнімді, қоршаған ортаның қысылтаяң факторларына және
құрғақшылыққа төзімді, орташа мерзімде пісетін сорт. Тұқымындағы ақуыз
мөлшері 26-29% құрайды. Тұқымдар құрғақ жағдайда - бір түсті (сары-
жасыл),майысқан жалпақ диаметрі 5 - 9 мм, 1000 тұқымның массасы 55-60 г.
Өсімдік биіктігі 58-70 см, сабағы бұтақты. Жасымықтың өнімділігі -15-25
цга.
Жасымықтың сорттары көп, соның ішінде кең таралғандары қоңыр және
қызыл жасымықтар, құртпа және пюи сорттары. Жасымықтың ең ұсақ тұқымдары
уылдырыққа ұқсас келеді, сондықтан бұл сортты құртпа деп атап кеткен.
Олар құртпа уылдырығы сияқты дөңгелек және қара келеді.
Любава сорты тұқымдары қоңырланбайды, тұтынушылық сапалары жоғары.
Жасымықтың негізгі үш түрі бар: қоңыр және жасыл піспейді, олар екінші ас
сорпа және салаттар дайындауға жарамды. Қызыл немесе мысырлық жасымқты
пісіру кезінде тез ботқаға айналады.
Ал ең хош иістісі - ол пюи (қара-жасыл түсті). Оны тағы да жасыл
немесе қара шұбарлы Француздық жасымық деп те атайды. Оған бұл есімді
француздық бір қалашық берген. Сол жерде жасымықтың бұл сортын шығарған.
Бұл патшайымды басқа сорттарға қарағанда ұзағырақ пісіруге тура келеді,
бірақ бұл сорттан әр түрлі салаттар дайындалатындықтан аспазшылардың ең
сүйікті сорты – пюидің серпінділігіне байланысты ол күймейді және өзінің
формасын қышқыл тұздық қосқанда және алмастырған кезде де жағалтпайды. Ол
ашық дәмді және татымды хош иісті иелетнетін сорт.
II. Атамекен - Агро Шүқыркөл ЖШС-нің шаруашылықтың географиялық
орналасуы, өндірістік сипаттамасы.
Солтүстік Қазақстанда ауылшаруашылық дақылдарға себу алдындағы
топырақ өңдеу жүйесі ерте көктемгі бораналаудан бастап, себу алдындағы
культивацияға дейін жүргізіледі. Шаруашылықтың жерлері қарашірікті
топырақты, климаттық зонада орналасқан. Оңтүстік бөлігінде қарашіріктік
топырақ аз дамыған. Атамекен - Агро Шүқыркөл ЖШС шаруашылығында жер
ауданы 11000 га. Солтүстік Қазақстан облысы бойынша топырақтың
басым түрлері кәдімгі және оңтүстігінде кара топырак және облыстың
оңтүстігінде қоңыр-қызғылт және қызғылт топырақ. Орташа балы 33.
Солтүстік Қазақстан облысының басым бөлігін орман дала алып жатыр.
Көктерек, қайын ағаштары сиретілген орман алабын құрайды. Негізгі
жыртылған, кәдімгі қара жерлерде түрлі шөп-ақ селеу даласы басым.
Орманды даласының алаңы аумақтың шамамен 8% құрайды. Об лыс аумағы
толығымен дерлік күнарлы қара топырақ аймағында орналасқан.
2.1 Шаруашылықтың топырақ-климат жағдайлары
Солтүстік Қазақстанның топырақ - климат жағдайлары бүл аймақта
дәнді дақылдарды өсірудегі кедергі жасайтын факторлар болып табылады.
Солтүстік аймақтың климаттық күрт континенталды болып келеді.Қысы
өте суық қатты желді боранды, жазы қысқа бірақ ыстық болады.
Атамекен - Агро Шүқыркөл ЖШС - да территориясы Солтүстік
Қазақстанда болғандықтан дала зонасына жатады. Атамекен - Агро Шұқыркөл
ЖШС - де климаты күрт континентальді, абсолютті максималды температурасы
+40 °С, абсолютті минемалды температурасы -47° С- қа дейін барады. Жауын
- шашынның максималды мөлшері жаз айлары, минемалды мөлшері қыс
айларында түседі. Орташа түсетін қар қабаты 20- 30 см, оны себебі қыста
соғатын қатты желді боранның болуынан. Тек қана желтоқсан мен ақпан
айларының 60 күннің, 30 күн желді боран соғады. Ең жылы ай шілде, орташа
температурасы 18 - 20 С. Желдің соғу бағыты көбінесе -батыс жэне оңтүстік
батыстан. Ауа-райының негізгі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау Мемлекеттік университеті
Мұрат Қайрат Едігеұлы
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
Солтүстік Қазақстан облысының Атамекен-Агро-Шұқыркөл ЖШС-де жасымық
дақылының өндіру жағдайы және оның өнімділігін жоғарылату жолдары.
КӨКШЕТАУ 2014
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
С. Сәдуақасов атындағы аграрлы-техникалық институты
Өсімдіқ шаруашылығы және мал шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы
кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Өсімдіқ шаруашылығы және
мал шаруашылығы өнімдерін
өндіру технологиясыкафедра
меңгерушісі___________ С.Қ.Мемешов
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
Тақырыбы:
Солтүстік Қазақстан облысының Атамекен-Агро-Шұқыркөл ЖШС-де жасымық
дақылының өндіру жағдайы және оның өнімділігін жоғарылату жолдары.
Мамандығы: В5080100 – Агрономия
Орындаған:
Мұрат Қайрат
Ғылыми жетекшісі,
аға оқытушы,аш.ғ.к.:
Аужанова М.А.
Көкшетау 2014
Мазмұны
Кіріспе 4
1 Жасымықтың халық шаруашылығында маңызы, ботаникалық – 6
биологиялық сипаттамасы (Әдебиетке шолу)
1.1 Жасымықтың шығу тарихы, халық шаруашылығындағы маңызы 7
1.2 Жасымықтың морфо-биологиялық ерекшеліктері 14
1.3 Жасымықтың сорттық белгілері, Қазақстандағы жасымық 19
сорттарының сипаттамасы.
II. Атамекен - Агро Шүқыркөл ЖШС-нің шаруашылықтың 21
географиялық орналасуы, өндірістік сипаттамасы.
2.1 Шаруашылықтың топырақ-климат жағдайлары 21
2.2 Атамекен- Агро –Шұқыркөл ЖШС –не жалпы өндірістік 26
сипаттама
III. ЖШС Атамекен-Агро-Шұқыркөл жасымық дақылының өндіру 29
жағдайы және оның өнімділігін жоғарылату жолдары
3.1 Жасымық өнімділігін жоғарылату үшін бағдарламалау 29
элементтерін қолдану
3.2 Жасымық егістігінде ауыспалы егістің рөлі 32
Топырақ өңдеу жүйесі 34
3.4 Тұқымды себуге дайындық 37
Себу науқаны 37
3.6 Себілген дақылды күтіп баптау 40
3.7 Өнімді жинау 46
IV. Атамекен-Агро-Шұқыркөл ЖШС-нде жасымық өсірудің 49
экономикалық тиімділігі
V. Еңбекті қорғау 54
VI. Қоршаған ортаны қорғау 61
Қорытынды және ұсыныстар 65
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 66
Қосымшалар 68
Кіріспе
Елбасы, Ұлт Көшбасшысы Нұрсұлтан Назарбаев өзінің Жолдауында ауыл
шаруашылығы саласын жаңғыртуға баса назар аударды. Стратегиялық құжатта:
Ауыл шаруашылығы тауарларына өсіп отырған жаһандық сұраныс жағдайында
ауқымды жаңғырту қажет: егістік алаңын ұлғайту, өнімділікті жаңа
технологиялар еңгізу есебінен едәуір көтеру делінген. Белгіленген
мақсаттарды жүзеге асырудың бірінші қадамы - Агробизнес-2020 бағдарламасы
болды.
Президенттің Қазақстан-2050 стратегиясында – азық-түлікке, әсіресе,
астық өнімдеріне жаһандық сұраныс артуына байланысты еліміз әлемдік азық-
түлік нарығының көшбасшысы болуы және ауыл шаруашылығы өндірісін арттыру,
ал осы межеге жету үшін егістік көлемін ұлғайтумен қатар, жаңа
технологияларды енгізу есебінен оның түсімін елеулі көтеру қажеттілігі
көрсетілген.
Еліміздің азық-түлік кауіпсіздігін камтамасыз етуде оның экологиялык
кауіпсіздігін ескере жүргізу үшін ауыл шаруашылығымен айналысушылардың
егіншіліктің негізін жақсы білулері керек Республикамыздың агроөнеркәсіп
өндірісінің даму дәрежесі мен тиімділігі халықтың ауыл шаруашылығы
тауарларына деген сұранысын қанағаттандыруға әсерін тигізумен қатар
қазіргі жаһандық қаржы дағдарысында азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз
ету мен отандық тамақ және жеңіл өнеркәсіптерді дамыту,
әлеуметтік тұрақтылықты сақтауда маңызы аса жоғары.
Еліміздің ауылшаруашылығын келешек дамуында, ауылшаруашылық өнім
өндірішулердің бәсекелестікке барынша қабілетті агроқұрылымдарын ұйымдық-
құрылымдық жетілдірудің маңызы зор. Қазақстанның барлық облыстарында әр
түрлі агроөндірісті кешенді ұйымдастыру мен агроқұрылымдардың тиімділігін
арттыру, азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету және дүниежүзілік сауда
ұйымына мүшелік пен әлемдегі экономикасы бәсекеге барынша қабілетті дамыған
50 елдің қатарына енуге толық мүмкіндік береді.
Жасымық дақылы сорттарының кейбір құнды белгілері. Жасымық дақылы тез
піседі, дәрумендерге бай, мал азығында қолданылады. Алайда бұл дақылды
өндіруде басты мәселе шашылып қалуға төзімсіздігі. Дәндерінің шашылып қалуы
өнімді төмендетеді. Қазіргі кезде жатып қалуға төзімді, шашылып қалуға
төзімді сорттар шығарумен жұмыстар жүргізілуде. Алайда жасымық өніміне бұл
белгілер ғана әсер етпейді. Дақылдың құрылымдық элементтерін
қалыптастыруыда өнімге әсер етеді. Осы бағытта Дон ҒЗИ-ында жасымық
сорттарына зерттеу жұмыстары жүргізілді. Зерттеу жұмыстарына асбұршақтың 4
сорты алынды. Стандартты сорт ретінде Сармат сорты алынды. Флагман, Белус,
Норд сорттары да зерттеу жұмыстарына қолданылды. Нәтижесінде сорттардың
өнімділігі анықталып, өнімді құрайтын құрылымдық элементтердің өнімге әсері
етуі анықталды. Бұл зерттеулерден кейін егістік жасымықтың құрылымдық
элементтерін қалыптастыруы селекциялық құнды белгілер екені анықталды.
Тақырыптың өзектілігі Қазақстан ауыл шаруашылығында бұршақ дақылдарының
алар орны ерекше. Өйткені бұл дақылдар ақуыз мәселесін шешумен қатар
топырақты азотқа байытуға таптырмас тыңайтқыш бола алады. Бұл тақырып
аясында Атамекен-Агро-Шұқыркөл ЖШС-нің жасымықты өсіру технологиясымен
таныстырып, өз жобамды ұсынбақшымын.
Жобаның мақсаты ақуыз мөлшері жоғары және өнімділігі жоғары мал азықтық
және дәнге өсіру жобасын әзірлеп шаруашылыққа өнімін небір өсіру үшін
қолданатын бағдарламалар ұсыну.
Жобаның міндеті ұсынылатын бағдарламаны шаруашылықта сынау.Технология
бойынша тәжірибе танабында небір эксперимент жүргізу.
Жасымықты мал азығына және тыңайтқышқа таптырмас дақыл екендігін дәлелдеу.
Жасымық ақуыз мәселесін шешуге, мал азығына қолдануға, жасыл тыңайтқыштар
ретінде топырақты азотқа байытуға таптырмас дақыл.
Жаналығы Атамекен-Агро-Шұқыркөл ЖШС-нің орманды-дала зонасында алғашқы
рет жасымықты өсіру технологиясының жаңа дәстүрлі емес әдістері
әзірленді.
Практикалық манызы Мал азығына оның сабаның және топаның пайдаланады. Сабан
құрамында 14 % дейін ақуыз және қорлы қоректік заттары шабындық шөптерімен
тең келеді, (1 кг сабанда 0,5 а.ө). Жасымық сабанында 6-10% ақуыз болады,
ал топанында ақуыз мөлшері көп ( 18 %), бұл көрсеткіш сұлының дәнінен және
қарабидай жемінен қарағанда артық. Жасымықтың сабаны мал азықтық құңдылығы
бойынша көптеген дақылдардан артығырақ. Жасымықты сатып алу құны асбұршаққа
қарағанда екі есе жоғары.
Дипломдық жобаның құрылымы және көлемі. Дипломдық жоба 64 беттен, 17
кестеден, 4 суреттен, 3 фотосуреттен, 40 әдебиет атауларынан, сондай –ақ
онда кіріспе, 6 тарау, қорытынды, өндіріске ұсыныс, еңбекті қорғау,
қоршаған ортаны қорғау, пайдаланылған әдебиеттер мен қосымшалар бар.
Қосымша кестеден, фотосуреттерден тұрады.
I. Жасымықтың халық шаруашылығында маңызы, ботаникалық –
биологиялық сипаттамасы (Әдебиетке шолу).
Алайда өткен ХХ ғасырдың 80-жылдарының соңында А.И.Бараев атындағы
Бүкілодақтық астық шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының сол кездегі
директоры, ВАСХНИЛ-дің корреспондент мүшесі М.Қ.Сүлейменов ауыспалы егіс
зертханасы деректерінің қорытындысы бойынша егіншілікті таза сүрі жер
танабынсыз-ақ жүргізудің мүмкін екендігін дәлелдейтін жаңа тұжырымдама
ұсынды. Ол тұжырымдамада Солтүстік Қазақстан аймағындағы құрғақ далалы
өңірлерде егіншілік мәдениеті өте жоғары деңгейде болғанда, жаздық жұмсақ
бидайды бір орында үзіліссіз ұзақ өсіруге болатыны ғылыми деректерге сүйене
отырып дәлелденді.
Қазіргі таңда еліміз нарықтың экономика бағытын таңдап, нәтижесінде
жер қатынастарында қолайлы өзгерістер жасалынып, жер жекеменшік иелігіне
көшті және ұзақ мерзімге жалға берілді.
Өкінішке орай, елімізде нарықтық қатынастар жағдайында жаңадан
құрылған фермерлік (қожалық) шаруашылықтарда, жауапкершілігі шектеулі
серіктестіктерде және үлкен астық өндіруші компанияларында ғылыми
негізделген ауыспалы егістерді танаптарда орналастыру жүйесінің сақталмауы
әсерінен астық дақылдары көлемінің өсуі біршама орын алуда және тек қана
дәнді дақылдарды егіп өсіру өңірде тиімді болмай тұрғаны байқалуда[3].
Дәнді бұршақты дақылдар тұқымында дәнді дақылдармен салыстырғанда
белок көп болады. Белок әсіресе май бұршақ дәнінде мол (39%). Сары бәрі
бұршақ дәніндегі белоктың мөлшері 36 пайызға, ас бұршақ дәнінде - 24
пайызға тең. Дәнді бұршақты дақылдардың тағы бір ерекшелігі — олардың
белоктары тез қорытылып, организмге жақсы сіңеді. Май бұршақ дәнінің
белогының сіңімділігі 89 пайыз, мал азықтық бұршақтікі - 87 пайыз, ал
жасымық пен ас бұршақ дәніндегі белоктың сіңімділігі 85 пайызға тең.
Белокпен қатар дәнді бұршақ дақылдардың дәнінде майлар мен А, В, Д, Е, С,
тобындағы витаминдері бар. Осындай қасиеттерінің арқасында дәнді бұршақты
дақылдар тамақ өнеркесібінде кеңінен қолданылады. Тіпті, дәндерінде белок
мөлшері көп, сіңімділігі жоғары болғандықтан бұршақ дәні етке пара-пар деп
есептеледі. Дәнді бұршақты дақылдар құнды мал азығы, өйткені олардың
дәнінде, сабағында, жапырағында жеткілікті мөлшерде белок және мал азықтық
өлшем бар. Дәнді бұршақты дақылдардағы мал азықтық өлшемінің мөлшері
мынадай: май бұршақтың 100 кг дәнінде 138, сары бұршақта - 112, мал азықтық
бұршақта - 109, ас бұршақта - 117, ал олардың көк балаусасында осыған
сәйкес 21, 15, 18, 16 мал азықтық өлшем болады.
Дәнді бұршақты дақылдардың тамырларында түйнек бактериялары болады.
Солардың көмегімен ауадағы бос азоттан дәндері мен вегетативтік органдарына
белок түзіп қана қоймайды, сонымен қатар топыраққа азот та жинайды.
Егістіктің әр гектарына дәнді бұршақты дақылдар 100 кг 400 кг-на дейін
азот жинайды, яғни олар топырақтың құнарлылығын арттырады.
Көптеген дәнді бұршақты дақылдардың өсу кезеңі қысқа, сондықтан тез
пісіп, танапты ерте босатады. Бұның өзі жерді сапалы және уақытылы өңдеуге
мүмкіндік береді. Осы тұрғыдан алып қарағанда дәнді бұршақты дақылдар
көптеген ауылшаруашылық дақылдарына жақсы алғы дақыл[2].
Дәнді бұршақты дақылдар пайдалану мақсатына қарай бірнеше топқа
бөлінеді, атап айтқанда: тағамдық дәнді бұршақтар (ас бұршақ, үрме бұршақ,
ноқат), мал азықтық дәнді бұршақтар (пелюшка, мал азықтық бәрі бұршақ, мал
азықтық бұршақ), техникалық дәнді бұршақ (май бұршақ), аралас
пайдаланылатын дәнді бұршақтар (жасымық, ноғатық) және жасыл тыңайтқыш
ретінде пайдаланылатын дәнді бұршақтар (алколоидты бәрі бұршақ).
Дәнді бұршақты дақылдардың тағы да бір пайдаланылатын жері аралық
дақыл ретінде себілуі. Республика дәнді бұршақты дақылдардың орташа
өнімділігі әр гектардан 10,4 центнер, ал жалпы түсімі 33,2 мың. тонна
болды.
Дәнді бұршақты дақылдар сабақтарының өсуіне қарай әр түрлі болады.
Мысалы, мал азықтық бұршақтың, бәрі бұршақтың, ноқаттың сабақтары тігінен
өседі және мықты келеді, сондықтан олар піскен кезде жатып қалмайды, ас
бұшақ, үрме бұршақ, жасымық сабақтары шырмалып өседі, сопдықтан оларды
жинау қиынға түседі.
Дәнді бұршақты дақылдардың белсенді өсетін уақыты бүрлену, гүлдену
кезеңі. Дәнді бұршақты дақылдардың көпшілігі - олар жатып қалуға бейім
келеді, піскен кезде шанақ қабы ашылып, дәні шашылып қалады, яғни дер
кезінде жинап алмаса, егіннің өнімі төмендейді.
1. Жасымықтың шығу тарихы, халық шаруашылығындағы маңызы
Жасымық біржылдық бұршақ тұқымдас өсімдік. Шыққан отаны Гималай және
Гиндукуш аймақтары болып есептеледі. Жасымық біздің жыл санауымыздан 2 мың
жыл бұрын екпе дақыл есебінде танылған. Қасиетті Құранда 54 өсімдік түрі
сөз болады. Олардың арасында сарымсақ, пияз, жасымық, арпа, сұлы, зімбір,
асқабақ, қарбыз, т.б. бар.Оны гректер, римдіктер, египеттіктер, славяндар
ертеден қолда өсірген. Ірі тұқымды жасымықтың шыққан ортасы Жерорта теңізі,
ұсақ тұқымды түрі- Ауғанстан мен Иран елдері, солардан дүние жүзіне тараған
болып саналады.
Қазір жасымық Канада, Индия, Турция, США, Австралия, Непал, Китай, Сирия,
Иран, Бангладеш, Эфиопия, Марокко, Пакистан, Россия, Мексикада елдерінің
көбінде өсіріледі. Егіс көлемі көп елдерге – Ресей, Египет,
Испания,Румыния, Чехославакия және Чили мемлекеттері жатады. Россияға
жасымық 14-ші ғасырда әкелінген. Қазіргі кезде бұрынғы одақ көлемінде оның
50-60 мың гектардай егістігі бар. Ол көбінесе Россияның Орталық
Қаратопырақты аймақта, Арменияда, Украинада, Татарстанда, Батыс және Шығыс
Сібірде себіледі.
Келесі елдер ең активті импортерлер болып саналады: Бангладеш, Египет,
Шри-Ланка, Колумбия, Испания, Алжир, Судан, Германия, Италия, Пакистан.
Жасымықты қай жаққа шығаруға пайдалы, сол жақтарға сатуғада болады:
Оңтүстік-Шығыс Азия және африка континентінің солтүстік елдеріне. Бұл
жақтарда сұраныс әрдайым және бағасы да жоғары болады. Сонымен қатар оны
ішкі базарларға жеткізуге болады. Жасымықтың әр түрлі мақсатта
қоректенуге, пайдалылығына байланысты жиі сауда орындарында сатыла бастады,
олар негізінен ресейдің өнімдері.
Жасымық бағалы тағамдық және малазықтық дақыл. Оның тұқымында 36%-ға
дейін ақуыз (орташа 30,4%), 2% май, 60% азотсыз экстрактивті заттар, 2,5-
4,5 % күл, 2,5-4,9% жасұнық бар. Жасымық дәні өте өте жоғары сіңімділігімен
ерекшеленеді. Оның әсіресе ірі дәнді тәрелке тәрізді сорттарының маңызы
зор. Қоректілігі, пісу және дәмдік сапасы асбұршақтан асып түседі. Ұсақ
дәнді жасымық - мал мен құстарға тамаша құнарландырылған жем. Жасымық
сабаны ұсақ, жұмсақ және малазықтық сапасы бойынша шалғындық шөппен тең,
онда 14%-ға дейін шикі ақуыз болады. Жасымықтың топаны да жақсы жем., онда
ақуыздың мөлшері 18% жетеді. 100 кг пішенге 18,5-22,3 малазықтық өлшемнен
және 4,4-4,9 кг қорытылатын протеиннен келеді. 12-15% ылғалдылықтағы
пішенінде 16-20% протеин, 10,2-16,2% - ақуыз, 2,1- 3,1% май болады.
Жасымықтың агротехникалық маңызы да көп көңіл бөлуді қажет етеді. Ол
басқа бұршақ дақылдарындай күздік және жаздық астықтарға жақсы алғы дақыл.
Өнімділігі асбұршақтан төмен, бірақ жоғары агротехникада жақсы өнім бере
алады.
Жасымық біздің жыл санауымыздан 2 мың жыл бұрын екпе дақыл есебінде
танылған. Оны гректер, римдіктер, египеттіктер, славяндар ертеден қолда
өсірген. Ірі тұқымды жасымықтың шыққан ортасы Жерорта теңізі, ұсақ тұқымды
түрі- Ауғанстан мен Иран елдері, солардан дүние жүзіне тараған болып
саналады. Қазір жасымық Европа, Азия, Африка, Латин Америкасы елдерінің
көбінде өсіріледі. Егіс көлемі көп елдерге – Ресей, Египет,
Испания,Румыния, Чехославакия және Чили мемлекеттері жатады.
Әлемдегі егіс көлемі 1 млн гектар болса, соңғы жылдары оның көлемі
ұлғая түсуде. Біздің еліміздегі егіс көлемі 70 мың гектар шамасы, орташа әр
гектардан алынатын астық өнімі 13 ц, бірақ алдыңғы қатарлы шаруашылықтар,
тәжірибе мекемелері 20-25 ц өнім алуда. Жасымықтың бағалылығына қарамастан
кең тарамауының басты себебі- сабағының аласалығынан өнімін механикалық
әдіспен жинау қиын, әрі өсіру технологиясының жетілдірілмегенінен.
Жасымық егісінің ауданы Канадада өзінің орташа өнімділігі 15
цга және дәнінің бағасының жоғарылығы әсерінен 1 млн.га жетті. Жасымықты 4-
7 см тереңдікте себеді. Атмосфералық азоттың жақсы фиксикациясы үшін
міндетті түрде тұқымды түйін бактерияларымен инокуляциялау қажет, бірақ
бізде бұл шара атқарылмайды. Жасымық егістерін комбайн жұмыстарына қолайлы
жағдай жасау үшін бесінші торап фазасында тығыздайды. Көктеу фазасынын
кейін ыстық күндері тырмалау шарасын жүргізеді. Өнімді жинауда цилиндрдің
немесе ротордың айналу жылдамдығы төмен болған кезде, универсалды
мотовиланы, сабақ көтергіштерді, қалқымалы хедерді пайдаланады.
Жасымық – дәнді - дақылдар тобына жататын біржылдық бұршақ тұқымдас
өсімдік. Отаны -Оңтүстік-Батыс Азия деп саналады. Жасымық – ерте заманнан
өсіріліп келе жатқан дақыл, оның тұқымы тас дәуіріндегі үңгірлерден
табылған. Жасымық түрлері өте көп. Бір гектар жерден 15-30 центнерге дейін
өнім алынады. Жасымықтың құрамындағы ақуыз асқа дақылдарға қарағанда көп.
Оның ақуызы еттің ақуызымен бірдей, бірақ еттің ақуызымен салыстырғанда
жеңіл, тез сіңімді, пайдалы аминқышқылдарынан тұрады. Жасымық құрамында
аскорбин қышқылы көп - 59 мг %, қант, крахмал, өзектер, С, РР, В тобы
дәрумендері, каротин, минералдар мен микроэлементтер бар. Бұршақтың
нәрлілігі қартоптан 1,5-2 есе артық.
Құрамы.Жасымық белоққа өте бай дакыл. Оны дәнге, көк балаусаға, пішенге
және сүрлемге өсіреді. Дәні өте бағалы құрама жем, онда белок мөлшері
(30%) ноқаттан, асбұршақтан жоғары. Лизин мен метионин мөлшері жағынан
барлык бұршақ тұқымдасынан жоғары. Және де онын дәнінде көмірсулары,
витаминдер, В1, В2, РР және С көптеп кездеседі. Малға және құсқа құрама жем
ретінде жасымықтың қалдықтарын да пайдаланады. Жасымықтың көк балаусасы мен
пішені өзінің құнарлығы жағынан ерекшеленеді. Малдар онымен сүйсініп
қоректенеді. Оның тұқымдарын тағам өнеркәсіптерінде ақуыз өнімдерін, шұжық,
консервлер, кейбір кәмпит сорттарын, печенье дайындауда қолданады.
Тұқымдарының дәмдәк сапасы жоғары және оны тағамда тек қана жаңа және
консервіленген түрлерінде қолданады.
Пішенінде белок мөлшері 18-20% дейін және қоректілігі жағынан
жоңышқаның пішенінен кем түспейді.Мал азығына және де жасымықтың сабанын
және топанын пайдаланады. Онда белок мөлшері 12-15% дейін болады. Жасымық
бағалы тағамдық және малазықтық дақыл. Оның тұқымында 36%-ға дейін ақуыз
(орташа 30,4%), 2% май, 60% азотсыз экстрактивті заттар, 2,5-4,5 % күл, 2,5-
4,9% жасұнық бар. Жасымық дәні өте өте жоғары сіңімділігімен ерекшеленеді.
Оның әсіресе ірі дәнді тәрелке тәрізді сорттарының маңызы зор. Қоректілігі,
пісу және дәмдік сапасы асбұршақтан асып түседі. Ұсақ дәнді жасымық - мал
мен құстарға тамаша құнарландырылған жем. Жасымық сабаны ұсақ, жұмсақ және
малазықтық сапасы бойынша шалғындық шөппен тең, онда 14%-ға дейін шикі
ақуыз болады. Жасымықтың топаны да жақсы жем., онда ақуыздың мөлшері 18%
жетеді. 100 кг пішенге 18,5-22,3 малазықтық өлшемнен және 4,4-4,9 кг
қорытылатын протеиннен келеді. 12-15% ылғалдылықтағы пішенінде 16-20%
протеин, 10,2-16,2% - ақуыз, 2,1-3,1% май болады. Жасымықтың агротехникалық
маңызы да көп көңіл бөлуді қажет етеді. Ол басқа бұршақ дақылдарындай
күздік және жаздық астықтарға жақсы алғы дақыл. Өнімділігі асбұршақтан
төмен, бірақ жоғары агротехникада жақсы өнім бере алады. Бидай, сұлы, арпа
егістерін қысқарту көзделген, ал жасымық, рапс, зығыр, ноқат және қыша
егістерін жоғарылату көзделіп отыр. 2009 жылы жасымық басқа дақылдардың
ішінде батыры аталды, себебі оның ауданы 1 млнга жерге жеткен болатын. Осы
жылы жасымық өзінің шарықтауын жалғастыруда – фермерлер бұл дақылдың
егістерін 33,3% ұлғайтуды болжамдап отыр және оның себу аудның 1.3 млн. га
жеткізуді болжамдап отыр. Жасымық американдықтарды да жаулап алуда. Осыдан
екі жыл бұрын олар бұл дақылды сеппейтін. Өткен жылы американдықтар жасымық
егістерін 88% дейін ұлғайтқан еді, ал осы жылы тағыда 23% көтеруді көздеп
отыр.
Құрғақшылық аудандарда өсірілетін дақылдардың ішіңде жасымықтың
әлемдік нарықтағы бағасы жоғары болып келеді. Біздің аймақта ол он жылдай
өсірілуде, бірақ қазір тек қана мөлдектерде; бұған аз көңіл аударылды. Он
жылдың ішінде бұл дақылмен ешкім қызыққан емес, әйтседе түрік кафелеріндегі
жасымықтың сорпасы бізге ұнайды. Тек осы жылы ғана көпшілік жасымық
тұқымдарын іздестіруде. Ал егер кімде-кім осы дақылмен он жыл бұрын
айналысса, бүгінде елімізде ең сәтті фермер болатын еді.
Сонымен қатар, өзінің тамыр жүйесінің тереңге кетуі әсерінен
жыртылмайтын қабаттардан макро және микро элементтреді сіңіре алады, ертеде
жырту қабатынан шайылып кеткен элементтерді,және тамыр өсетін қабаттарға
қайтадан әкеледі, сонымен қатар топырақ суларын ластануданнудан
сақтандырады.
Барлығымызға белгілі, организмге серотиннің жетіспеуі жабығуға әкеледі,
бұл қорқынышты жағдай: жасымық триптофан – аминқышқылының көзі болып
табылады, ол адам организімінде серотонинге айналады.
Жасымықтың дәнінің әр гектардан өнімі 10-14 ц. дейін. Көк балаусасының
әр гектардан өнімі 80-150ц. ал пішенінің өнімі –34-40цга дейін болады.
Жасымық дәнінде 35% белок, 60% крахмал, 2,5% май болады. Дәнінен жарма,
ұн, т.б. жасайды. 1 га-дан 15 – 25 ц дән жиналады. Жапырағы мен сабағын
және ұсақ дәнді сортының дәнін малға азық ретінде пайдаланады.
Бұршақ тектес өсімдіктердің бір түрі – жасымық бұрыннан бері пайдалы,
емдік қасиеттерімен белгілі. Алайда жасымық біздің елімізде үлкен
танымалдыққа ие емес, біз оны күнделікті рационымызға қоспаймыз. Мүмкін сіз
де оның пайдалы қасиеттерін білмейтін боларсыз?
Жасымық бұршағының құрамында бізге күш пен энергия беретін көмірсулар
көп болады. Соның арқасында жасымықтан жасалынған тағамдар өте тойымды.
Оның құрамында ағзамызды құрайтын бөлшектер – ақуыздар өте көп.
Жасымықтың 60 пайызы осы ақуыздарға тиесілі. Сол себепті жасымық ет
сияқты ақуызы мол тағамға балама бола алады. Сонымен қатар жасымықтың
ақуызы ағзамен жеңілірек қабылданады.
Жасымық бұршағы әйел денсаулығына өте қажетті темірге де өте бай.
Жасымық ботқасының бір тәрелкесінде адамға бір күнде қажетті фоли
қышқылының 90 пайызы бар. Ол әсіресе аяғы ауыр болашақ аналарға керек.
Сонымен қатар жасымық бұрышы басқа да макро және микроэлементтерге,
оның ішінде: мырыш, марганец, селен, йод, фтор, фосфорға бай.Жасымықтағы
кездесетін дәрумендер де аз емес: А, Е, РР және В тобының дәрумендері.
Пайдасы атап өткен фоли қышқылының жасымықта көп болуы жүкті әйелдерге
өте пайдалы, ол іштегі нәрестенің дұрыс қалыптануына септігін тигізіеді.
Жасымық – мықты антиоксидант. Оның құрамындағы изофлавон атты
заттар қатерлі ісік сынды өте ауыр дерттердің алдын ала алады.
Бұл бұршақтың түріндегі клетчатканың молдығы ас қорыту жүйесіне
көмектесіп, асқазан мен ішекте бола алатын аурулардың алдын алады.
Атап өткен дәрумендер мен минералдар жалпы иммунитетті берік қылып,
денсаулыққа жақсы әсерін береді.
Жасымық жүрек-тамыр жүйесімен қиындықтары бар, диабетке
шалдыққандарға да пайдалы: оның кейбір қасиеттері қандағы қант мөлшерін
азайта алады.
Ал жасымық ұнын косметикалық дауаларда, теріні түрлі
кемшіліктерден емдеу үшін қолданады.
100 г жасымықта – 347 ккал бар Жасымықтың құрамында каротин, ағуыздар,
протеиндер, крахмал, кальций, фосфор, темір, фолий қышқылы және A, B1, B2,
B6, C және PP дәрумендері бар.
Оның тұқымын амин қышқылдарымен Пісіп жетілмеген дәндерімен жасыл
бұршақтарында көп мөлшерде ферменттер, (В1, В2, В6,С,РР) витаминдері
кездеседі.
Зоотехникалық норма бойынша жемнің бір мал азықтық өлшемінде 105 - 110
грамм қорытылған протеин болуы керек, жасымықта бір мал азықтық өлшемінде
120 - 140 граммга дейін протеин бар. [4]
Жасымықтың егістігінің көлемі Қазақстанда 1,3мың,га артығырақ, оның
ішінде Солтүстік Қазақстан облыстарында жыл сайын 630 мыңга жерге дейін
себіледі, орташа өнімі 9,0 цга шамасында, ал әр жылдары 4 центнерден
12 центнерге дейін өзгереді. Солтүстік Қазақстан жағдайында бұл дақыл
жоғары өнім бере алады. Бүкілодақтық астық шаруашылығы ғылыми зерттеу
институтының (БАШҒЗИ) және сорт сынау аумақтарының деректеріне қарағанда
Жасымықтың өнімі 10 - 12 цга, бұл протеин шығымы арпамен салыстырғанда 2
- 3 есе көп болды.
Дәнді-бұршақты Балама егіншілік жүйесін енгізудегі дәнді-бұршақ
тұқымдас өсімдіктердің маңызы жайлы зерттеу жұмыстары жүргізілген.
Тәжірибе Қазақ егіншілік ғылыми - зерттеу институтында 1996 - 2001
жылдары жүргізілді. Институттың барлық бөлімдері ауыспалы егісте бұршақ
тұқымдас өсімдіктерді алғы дақыл ретінде өсіреді. Тәжірибе мөлтектерде біз
өз тәжірибелерімізді жүргізіп, топырақтың ылғалдануында бұршақ тұқымдас
өсімдіктердің тамырдағы түйнек бактериясына әсерін, өсімдіктердің суға
шыдамдылығын, топырақтың кейбір химиялық көрсеткіштерін, дәнді-бұршақ
өсімдіктердің ботаникалық сипаттамасын, биологиясын, сорттарын, өсіру
технологиясын зерттеген.
Тәжірибеде дәнді - бұршақ тұқымдас өсімдіктердің 6 түрі: асбұршақ,
ноғаттық, жасымық, ноқат, соя, мал азығындық бұршақ сыналды.
Бұларды шағын фермерлік шаруашылықтарда өсіріп, тыңайтқышсыз-ақ мол
әрі таза өнім алуға болатыны дәлелденді. Соған орай елімізде
ауылшаруашылығы қызметкерлері мен ғалымдарының және жеке шаруа
қожалықтарының басты міндеті халықты экологиялық тұрғыдан өте таза, сапалы,
ақуызға бай азық - түлікпен, өндірісті шикізатпен, малды жем-шөппен
қамтамасыз ету болып табылады.
Кесте -1 Бұршақ тұқымдас дақылдардың химиялық құрамы, 10% ылғал дәнге
% есебімен
Дақылдар Ақуыз Азотты Май Клечатка Күл
экстративті
заттар
Асбұршақ 24-25 48-55 1,5-1,7 3,0-5,7 2,4-3,1
Соя 36-48 20-30 2,0-2,6 3,0-7,0 4,0-6,0
Майбұршақ 20-30 45-52 2,0-3,0 4,0-5,0 2,5-3,0
Ноқат 25-34 25-50 1,0-1,2 4,0-6,0 2,0-3,0
Ноғаттық 20-30 48-56 4,0-5,0 3,5-4,0 3,0-4,0
Бөрібұршақ 38-50 25-40 5,0-2,0 10-18 3,0-5,0
Жасымық 24-36 55-60 0,6-2,5 2,5-4,9 2,5-4,5
Ал, ақуыз дегеніміздің өзі, адамзат қоғамының ең негізгі басқа затпен
алмастыруға келмейтін құралы болып табылады. Егер елімізде ақуызы жақсы
теңестірілген мал азығын дайындайтын болсақ, жылына қосымша 11 млн.т ет,
шамамен 70 млн.т сүт өндіретін, 2 млн.т мал өніміннен түсетін ақуыз алуға
болады. Жоғарыда айтып өткендей асбұршақта ақуыз мөлшері астық дақылдарға
қарағанда 2 - 3 есе артық.Астық дақылдарда сіңімді ақуыз 21 пайыздан 51
пайызға дейін жетіспейді. Ал дәнді – бұршақ тұқымдастарда 32% - 10% дейін
артық. Оны жоғарыда келтірілген 1 - кестеден көруімізге болады.
Сондай-ақ, 1 га-дан алынатын ақуыз түсімі астық дақылдарына қарағанда
дәнді - бұршақ тұқымдастарда көп. Бидай егістігінің 1 га-нан 30ц астық
жиналып, одан 360 кг ақуыз алынса, ал асбұршақтан 690 кг, соядан 1260
кг,жасымықта 720 кг ақуыз алынады.
Сонымен, дәнді - бұршақ тұқымдас дақылдарды, ауыспалы егіс жүйесінде
алғы дақыл ретінде пайдалану арқасында мол да сапалы, ақуызға бай өнім
алуға болады. Сондай-ақ, ол екпе өсімдіктерді азотпен қамтамасыз етіп,
топырақ құнарлығын артырады, агробиоценоздық экологиялық тұрғыдан таза
ұстауға мүмкіндік береді [7].
Жасымық тағам ретінде және де мал азығы үшін өндіреді. Сауда кезінде
Жасыл күйіндегі шөп массасы, өнімі жөнінен көптеген мал азықтық шөптерден
асып түседі. М.Н.Иконникова (1953-1960ж) ақуыз құрамының әр сортта
өзгеретінін анықтаған. Жасымық дақылының ақуызының қалыптасуына топырақтың
құнарлығы, ылғал, температура, ауа температурасы маңызды рөл атқарады.
Бұршақты дақылдарда жасымық құрамы бойынша айырмашылық төмен. Өйткені,
бұршақты дақылдардың тамырларында ауа азотын реттегіш түйнек бактериялары
қалыптасады. Жасымық дақылының агротехникалық маңызы, топырақта көптеген
органикалық заттарды қалдырады, азот айналымын жақсартады. Бұл жөнінде
француз ғалымы Ж.Буссенго(1938ж) ең алғаш зерттеулер жүргізді. Оның
айтуынша: бұршақты дақылдар ауадағы азотты реттейді және де оны өзін
қореқтенуге қолданады Бұл жерден біз Жасымық тың жақсы алғы дақыл екенін
білеміз. Ол өзінен кейін топырақта көп мөлшерде азот қалдырады [8] .
Тамырдағы азот түйнегінің арқасында жаз бойы гектарына асбұршақ 70 - 100
кг, мал азығындық асбұршақ 90 - 120 кг , жасымық 70кг азот жинайды.
Ризовит-АКС биопрепараты. Бұршақ тұқымдас түйнекті дақылдардың,
мәселен, соя, бұршақтас, түйебұршақ, жасымық, беде, барлығының түбіндегі
тамырында түйнек бактериялары болады. Ал ауаның құрамында азот бар. Жаңағы
өсімдіктер тамыры арқылы осы азотты сіңіреді.
Жасымық өз кезегінде жүгері, тары, картоп, қант қызылшасына жақсы алғы
дақыл болып табылады. Ал дәнді дақылдарды жасымық тан кейін егетін болсақ,
олардың дәндерінде ақуыз көбірек түзіледі. Чуваш ҒЗС-да жаздық бидайды
асбұршақтан кейін егілгенде, картоптан кейін егілгенге қарағанда әр
гектардан 26 % жоғары өнім берді [9] .
Жасымық жүрек-тамыр ауруы бар адамдардың жейтін тамағының қатарында
болуы керек. Жасыл бұршақ адам ағзасына радиоактивті металдардың сіңуіне
қарсы тұрады. Жасымық қатерлі ісік ауруларының, инфарктың, қан қысымы
артуының туындау ықтималдығын төмендетеді. Одан көже, ботқа жасайды. Түрлі
ет тағамдарына қосымша ретінде пайдаланады.
2. Жасымықтың морфо-биологиялық ерекшеліктері.
Жасымық (Len) – бұршақ тұқымдасына жататын бір жылдық шөптесін өсімдік.
10-ға жуық түрі бар. Қазақстанда шығыс Жасымығы (L. prіentalі) және
тағамдық немесе кәдімгі Жасымық (L. culіnarі) өседі. Кәдімгі Жасымық суыққа
төзімді, ылғалды көп қажет етеді. Өсіп-өну кезеңі 75 – 115 тәулік.
Өздігінен тозаңданады.
Жасымық - біржылдық шөптесін өсімдік. Тамыр жүйесі кіндік тамырлы. Орталық
бас тамыры жіңішке, одан 0-40 см тереңдікте көптеген жанама тамырлар өсіп
жан-жаққа тарайды. Орталық және жанама тамырларында түйнек бактериялар
түзіледі[12].
Сабағы тік өседі немесе аздап жатағандау, төртқырлы. Бұтақтануы өте
жақсы. Биіктігі 30см –ден 70-80 см дейін болады.
Жапырағы күрделі қосқанатты, 2-8 дана қосқатардан тұрады. Жапырағының
пішіні ұзынша немесе сопақша келеді. Гүлі ұсақ, жеке дара немесе 2-3 гүлден
жиналған. Түсі-ақ, кейбір кездері көк болады.
Жемісі-қысқа бұршақбас, пішіні ромбы тәріздес, ішінде 1-3 дана дәні
болады. Тұқымы домалақ не болмаса бүйірінен жапырылған, түсі сары,
жасылдау, қызғылт, сұр, қоңыр немесе қара болып келеді.
Дәнінің көлемі жағынан ірі немесе ұсақ болып бөлінеді. 1000 дәнінің
массасы 25-80 г.
Сабағы тік өседі немесе аздап жатағандау, төртқырлы. Бұтақтануы өте
жақсы. Биіктігі 30см –ден 70-80 см дейін болады.
Жапырағы күрделі қосқанатты, 2-8 дана қосқатардан тұрады. Жапырағының
пішіні ұзынша немесе сопақша келеді. Гүлі ұсақ, жеке дара немесе 2-3 гүлден
жиналған. Түсі-ақ, кейбір кездері көк болады.Жемісі-қысқа бұршақбас, пішіні
ромбы тәріздес, ішінде 1-3 дана дәні болады. Тұқымы домалақ не болмаса
бүйірінен жапырылған, түсі сары, жасылдау, қызғылт, сұр, қоңыр немесе қара
болып келеді. Гүл шоғыры - 1-4гүлді шашақгүл. Гүлдері – ақ, ашық – көк,
ашық- көгілдір түсті. Жемісі -1-3 дәнді ромб тәріздес бұршаққап. Дәні-
линза тәрізді, диаметрі 3-9 мм.
1cурет Жасымық гүлдену кезеңдерінде
1cурет Жасымық тұқымы
Жасымықтың екі түр тармағы бар:
-ірі тұқымды немесе тәрелке тәрізді (ssp.macrosperma Bar);
-ұсақ тұқымды (ssp. microsperma).
Ірі тұқымды жасымықтың сабағының ұзындығы 70 см дейін,бұршаққабы үлкен,
тұқымының диаметрі 6-9 мм, жасыл немесе теңбіл түсті, 1000 санының массасы
50-65 г. (вегетациялық кезеңі 80-120 күн).Ұсақ тұқымдарының сабағы -35-40
см, бұршаққабы кішірек, тұқымының диаметрі 3-6 мм, әртүсті, 1000 тұқымының
массасы 25-30 г (вегетациялық кезеңі 65-70 күн). Ұсақ тұқымды түр тармағы
құрғақшылыққа төзімдірек.Ірі тұқымды жасымық негізінен тағамдық, ал ұсақ
тұқымдылары –малазықтық мақсатқа пайдаланылады.Жасымық - өздігінен
тозаңданатын ұзақ күннің өсімдігі.Дәнінің көлемі жағынан ірі немесе ұсақ
болып бөлінеді. 1000 дәнінің массасы 25-80 г.
Биологиялық ерекшіліктері
Жасымық - өздігінен тозаңданатын ұзақ күннің өсімдігі .Жасымық жылуды
аса қажет етпейді. Оның тұқымы +4-50С жақсы өне бастайды. Вегетативтік
органдарының жақсы өсуіне қолайлы жылылық 12-160С, генеративті органдарының
жақсы өсуіне +17-210С керек. Вегетация кезеңінде керекті температура
жиынтығы 14500-18500С шамасында[2-4,16,17].
Өсіп-даму кезеңінің ұзақтығы бойынша дәнді бұршақ дақылдары екі топқа
бөлінеді: қысқа (асбұршақ, жасымық, т.б.) және біраз ұзақтау (ноқат, үрме
бұршақ, т.б.) . Жылуға талабы бойынша дәнді бұршақ дақылдарынан суыққа
төзімділеу (асбұршақ, жасымық), жылу сүйгіштеу (бөрі бұршақ, атбас бұршақ,
ноқат) және жылу сүйгіш (майбұршақ, үрме бұршақ) деп ажыратылады. Бұл
дақылдардың ылғалға да талаптары бірдей емес: ең ылғал сүйгіштерге май
бұршақ, бөрі бұршақ, атбас бұршақ жатады, сондықтан оларды ылғалы молырақ
аудандарда немесе тек суару жағдайында өсіреді: құрғақшылыққа төзімді деп
ноқат, асбұршақ, ноғаттық саналатындықтан, оларды Қазақстанның солтүстік
және орталық облыстарында үлкен табыспен өсіруге болады.
Ылғалды қажет ететін өсімдік. Тұқымының бөртіп өне бастауы үшін оған
тұқым салмағының 75-95% ылғал керек. Ылғалды көп қажет ететін кезеңі
гүлдегенге дейін. Бірақта жасымық ас бұршаққа қарағанда құрғақшылыққа
төзімді келеді, сондықтан оны жауын-шашыны көп емес аудандарда өсіруге
болады.
Жасымық топырақты аса көп талғамайтын өсімдік. Ол батпақты, құмдақ
топырақта жақсы өседі. Құм топырақта, ауыр батпақты топырақта нашар өседі.
Солтүстік Қазақстан ауылшаруашылық тәжірибе станциясының деректерінде
тәуліктің орташа температурасы +10 - 16°с болғанда, бұршақ тұқымының өркені
15-ші күні, +17,7°с температурада 10-12 күнде көктеп шыққан. Сонымен
жасымық үшін биологиялық минимум +4 - 5 °с тең. Оның өсіп - өнуіне қажетті
ең қолайлы температура 15-20°с деп есептеледі. Ал максимумы + 35°с деп
есептеледі. Генеративтік органдардың калыптасуы мен гүлденуі +6 - 7 °с,
орташа тәуліктік температурада және күндізгі максималды температурада +10 -
20 °с болғанда жүзеге асады. Олардың қалыптасуына ең қолайлы температура
+16 - 20°с, бұршағының жетіліп, тұқымының толысуы үшін +22 - 16°с қолайлы,
+26°с-тан жоғары температура өсімдікке зиянды әсер етеді. Өнімнің азаюы мен
оның сапасының төмендеуіне әкеліп соғады. Бұршақтың сортына байланысты,
толық пісуіне қажетті тәуліктік орташа температура жиынтығы 1100 - 1700 °с
болуға тиісті. Орташа мерзімдегі пісетін сорттарға қажетті температура
жиынтығы 1300-1400 °с. Солтүстік Қазақстан ауылшаруашылық тәжірибе
станциясының деректерінде, арнаулы ерте пісетін сортына көктеп шыққаннан,
піскенге дейін 1210 - 1287 °с жылылық қажет, әр жылдардағы өзгеруі 1062 °с
–тан 1404 °с –қа дейін болды, орташа мерзімде пісетін сортына үшін 1461 -
1033 °с болды [6,19,23].
Бөртуіне қажетті ылғал мөлшері, тұқым қабығының қалдығына, тұқым
ірілігіне, олардың биохимиялық құрамына байланысты. Өсімдік әсіресе,
шашақтану-гүлдену кезеңдерінде ылғалды көп тілейді. Бұл кезеңдерде бұршақ
өнімді жеделтете құрайды, ылғал жетімсіздігі өсімдіктің тозаңдануымен астық
өніміне әсерін тигізеді. Транспирациялық коффициенті орта есеппен 400 –
450.
Солтүстік Қазақстан ауылшаруашылық тәжірибе станциясының тәжірибесінде
затқа есептегенде 39,8 тан, 163,3 ке дейін өзгерген. Никель селекция
станциясының деректері бойынша, өсіп-өну кезеніңде тәулігіне орта есеппен
асбұршақтың әр гектары 61,8т, ноғаттықтың әр гектары 33,4 т су сіңірген.
Өсіп-өну кезеңінде өсімдіктің әр гектарынан орта есеппен 4 жылда 1652 т су
сіңірген. Тұқым себілгеннен кейін алғашқы 20 күнде барлық ылғалдың 18%
жуығын пайдаланса, кейінгі 30 күнде 56% пайдаланған[13,20,26,28].
Жысымық - ылғал сүйгіш дақыл, алайда ол қуаңшылықты аудандарда да
өсіп жетіле алады, бұл жысымықтың жақсы дамыған тамыр жүйесіне байланысты.
Өсіп - өну кезеніңде 130 - 140мм ылғал мөлшері болса, тәп - тәуір өнім
алуға болады. Мұның өзі жысымықты Солтүстік Қазақстанның көптеген
аудандарында өсіруге болатынын тағы да бір дәлелдейді. Жысымық, әсіресе
гүлдену-бүрлену және тұқымның өну кезеңдерінде ылғалды көп талап етеді.
Жысымық өсімдігі тез өседі. Көктеп шығуынан гүлденуге дейін
жысымықтың көптеген сорттарында 40-45 күн қажет. Өсімдік төменгі қабаттан
бастап гүлдейді. Ерте пісетін сорттардың алғашқы гүлдері 7 - 10 жапырақ
қуысында, орташа пісетін сорттардың гүлдері 11 - 15 жапырақ қуысында, ал
кеш пісетін сорттардың гүлдері 18 - 20 жапырақ қуысында қалыптасады.
Төменгі қабаттағы бұршақ піскенмен өсімдіктің өсуі жалғаса береді.
Кез келген жысымықтың бір сорттының вегетациялық кезеңі, түскен жауын
- шашын мөлшеріне, температуралық режиміне, күн жарығына және т.б.
факторларға байланысты өзгеріп отырады. Жысымық тың құрғақшылық жылдары
вегетациялық кезеңі (орташа көп жылдықпен салыстырғанда) 2 есеге қысқарады.
[16,29,30]
Вегетациялық кезең ұзақтығы көптеген сорттарда 70 – 100 күнге
созылады. Ол топырақ, ауа райы жағдайларына байланысты. Ерте пісетін
сорттардың вегетациялық кезеңі - 60 – 70 күнге, орташа мерзімде
пісетіндерде – 75 – 90 күнге, кеш пісетіндерде – 95 – 120 күнге созылады.
Жылуға талабы .Жысымық – ұзақ күнді талап ететін өсімдік. Ол суыққа
төзімді. Тұқымы 4-5°С С-та өнеді, бірақ егін көгі 20 күннен кейін шығады.
Қолайлы температура 20-25°С болғанда, 8-12 күннен соң егін көгі пайда
болады. Көптеген сорттардың егін көктері -2...-3°С (...-5°С). бозқырауды
көтереді. Бұл деген жысымықты ерте себуге болады деген сөз. Вегетативті
органдары 12-16°С болғанда жақсы қалыптасады. Жылуға талабы жемістер пайда
болғанда жоғары болады (16-20°С), ал толысу кезінде 16-22°С жылылықты талап
етеді. Ыстық ауа райы (26°С және жоғары) өнім қалыптасуға қолайлы емес.
Көптеген сорттарда белсенді температура жиынтығы 1200-1600°С. Сондықтан
да біздің елімізде қолдану ауқымы кең.
Ылғалға талабы. Жысымық ылғалға талап қояды. Транспирациялық коэффициент
500-600 бірлік. Ең аз ылғал сыйымдылығы 100-120% болу керек.Тұқым бөрту
үшін тұқымның құрғақ массасынан 100-120% су болу керек. Топырақтың
ылғалды қабатына, ерте себілген, біркелкі орныққан тұқым тез өседі және
егін көгі біркелкі шығады. Бүршіктену, гүлдену кезінде жысымық суды талап
етеді, жетіспеушілігі гүлдерінің түсіп қалуына себеп болады. Жысымық та
өнімділіктің тербелісі негізінен белгілі бір ауданда бұршаққаптар санының
өзгерісіне байланысты. Ылғал қоры жақсы болса, өнімділік те жақсы
болады[2,14,31].
Топыраққа талабы . Жысымық топыраққа талап қояды Топырақ тығыздығы
1,2гсм³ болатын құнарлы топырақтарда жақсы өседі (қарашірікті, орман сұр
топырақта, жақсы аэрациялы күлді топырақтарда). Қышқыл және ауыр
топырақтарда селбесу әлсіз болады да өсімдік азотқа жетіспеушілігі пайда
болады. Жысымық шамадан тыс қоректік заттарды жақсы көтереді ( 1т – 45-
60кг азот, 16-20кг – фосфор, 20-30кг калий) сондықтан оларға 1:1:1,5
қатынаста тыңайтқыш енгізуге ұсыныс береді. Көп сорттар тез жетілетіндіктен
бұл дақылды ықтырма және жедел егіс ретінде қолдануға болады. Басқа
қауырсын қалақты жапырақты бұршақ дақылдары сияқты жасымықта топырақ бетіне
тұқым жарнақ шығармайды сондықтан да оны тереңірек егуге болады. Жысымық
өздігінен тозаңданады, оны өсіргенде жекелеу қажет емес. Жасымық құнарлығы
жеткілікті, әрі мол, құмбалшықты және құмдауытты қара топырақтарда мол өнім
береді. Батпақты, қышқыл және сортаңдау топырақтар оған жарамсыз[6].
3. Жасымықтың сорттық белгілері, Қазақстандағы жасымық сорттарының
сипаттамасы.
Жасымық біржылдық бұршақ тұқымдас өсімдік. Шыққан отаны Гималай және
Гиндукуш аймақтары болып есептеледі. Россияға жасымық 14-ші ғасырда
әкелінген. Қазіргі кезде бұрынғы одақ көлемінде оның 50-60 мың гектардай
егістігі бар. Ол көбінесе Россияның Орталық Қаратопырақты аймақта,
Арменияда, Украинада, Татарстанда, Батыс және Шығыс Сібірде себіледі.
Қазақстанда жасымық өте аз себіледі. Қазіргі кезде жасымықтың 10-шақты
сорты шығарылып өндіріске ұсынылған. Оның ең көп тарағандары Жасымықтың:
Петровская 4105 және Днепровская сорттары. Луганчанка, Новая Луна,
Днепропетровская 3, Степная 244– Красноградская 250, Пензенская – 14
Петровская 4105, Петровская 6;Петровская 4105, Днепровская 3 және
Таджикская 95 сорттары белгілі[3-6].
Жасымық біржылдық бұршақ тұқымдас өсімдік. Шыққан отаны Гималай және
Гиндукуш аймақтары болып есептеледі. Россияға жасымық 14-ші ғасырда
әкелінген. Қазіргі кезде бұрынғы одақ көлемінде оның 50-60 мың гектардай
егістігі бар. Ол көбінесе Россияның Орталық Қаратопырақты аймақта,
Арменияда, Украинада, Татарстанда, Батыс және Шығыс Сібірде себіледі.
Қазақстанда жасымық өте аз себіледі. Қазіргі кезде жасымықтың 10-шақты
сорты шығарылып өндіріске ұсынылған. Оның ең көп тарағандары Жасымықтың:
Петровская 4105 және Днепровская сорттары. Луганчанка, Новая Луна,
Днепропетровская 3, Степная 244– Красноградская 250, Пензенская – 14
Петровская 4105, Петровская 6;Петровская 4105, Днепровская 3 және
Таджикская 95 сорттары белгілі.
Жасымық егістері Ресейдің Поволжье, Пенза және Саратов облыстарында
шоғырланған. Тағамға қатысты жасымықтың ірі тұқымды сорттары ең бағалы:
Белоцерковская 24, Днепропетровская 3, Новая луна, Петровская 4105,
Талинская б, Пензенская 14, Петровская юбилейная және тағы басқалары, ал
ұсақ тұқымдылардын - Степная 244.
Волховский сорты ең көп өңдіріліетін сорт болып саналады. Бұл
жасымықтың жрғары өнімді, қоршаған ортаның қысылтаяң факторларына және
құрғақшылыққа төзімді, орташа мерзімде пісетін сорт. Тұқымындағы ақуыз
мөлшері 26-29% құрайды. Тұқымдар құрғақ жағдайда - бір түсті (сары-
жасыл),майысқан жалпақ диаметрі 5 - 9 мм, 1000 тұқымның массасы 55-60 г.
Өсімдік биіктігі 58-70 см, сабағы бұтақты. Жасымықтың өнімділігі -15-25
цга.
Жасымықтың сорттары көп, соның ішінде кең таралғандары қоңыр және
қызыл жасымықтар, құртпа және пюи сорттары. Жасымықтың ең ұсақ тұқымдары
уылдырыққа ұқсас келеді, сондықтан бұл сортты құртпа деп атап кеткен.
Олар құртпа уылдырығы сияқты дөңгелек және қара келеді.
Любава сорты тұқымдары қоңырланбайды, тұтынушылық сапалары жоғары.
Жасымықтың негізгі үш түрі бар: қоңыр және жасыл піспейді, олар екінші ас
сорпа және салаттар дайындауға жарамды. Қызыл немесе мысырлық жасымқты
пісіру кезінде тез ботқаға айналады.
Ал ең хош иістісі - ол пюи (қара-жасыл түсті). Оны тағы да жасыл
немесе қара шұбарлы Француздық жасымық деп те атайды. Оған бұл есімді
француздық бір қалашық берген. Сол жерде жасымықтың бұл сортын шығарған.
Бұл патшайымды басқа сорттарға қарағанда ұзағырақ пісіруге тура келеді,
бірақ бұл сорттан әр түрлі салаттар дайындалатындықтан аспазшылардың ең
сүйікті сорты – пюидің серпінділігіне байланысты ол күймейді және өзінің
формасын қышқыл тұздық қосқанда және алмастырған кезде де жағалтпайды. Ол
ашық дәмді және татымды хош иісті иелетнетін сорт.
II. Атамекен - Агро Шүқыркөл ЖШС-нің шаруашылықтың географиялық
орналасуы, өндірістік сипаттамасы.
Солтүстік Қазақстанда ауылшаруашылық дақылдарға себу алдындағы
топырақ өңдеу жүйесі ерте көктемгі бораналаудан бастап, себу алдындағы
культивацияға дейін жүргізіледі. Шаруашылықтың жерлері қарашірікті
топырақты, климаттық зонада орналасқан. Оңтүстік бөлігінде қарашіріктік
топырақ аз дамыған. Атамекен - Агро Шүқыркөл ЖШС шаруашылығында жер
ауданы 11000 га. Солтүстік Қазақстан облысы бойынша топырақтың
басым түрлері кәдімгі және оңтүстігінде кара топырак және облыстың
оңтүстігінде қоңыр-қызғылт және қызғылт топырақ. Орташа балы 33.
Солтүстік Қазақстан облысының басым бөлігін орман дала алып жатыр.
Көктерек, қайын ағаштары сиретілген орман алабын құрайды. Негізгі
жыртылған, кәдімгі қара жерлерде түрлі шөп-ақ селеу даласы басым.
Орманды даласының алаңы аумақтың шамамен 8% құрайды. Об лыс аумағы
толығымен дерлік күнарлы қара топырақ аймағында орналасқан.
2.1 Шаруашылықтың топырақ-климат жағдайлары
Солтүстік Қазақстанның топырақ - климат жағдайлары бүл аймақта
дәнді дақылдарды өсірудегі кедергі жасайтын факторлар болып табылады.
Солтүстік аймақтың климаттық күрт континенталды болып келеді.Қысы
өте суық қатты желді боранды, жазы қысқа бірақ ыстық болады.
Атамекен - Агро Шүқыркөл ЖШС - да территориясы Солтүстік
Қазақстанда болғандықтан дала зонасына жатады. Атамекен - Агро Шұқыркөл
ЖШС - де климаты күрт континентальді, абсолютті максималды температурасы
+40 °С, абсолютті минемалды температурасы -47° С- қа дейін барады. Жауын
- шашынның максималды мөлшері жаз айлары, минемалды мөлшері қыс
айларында түседі. Орташа түсетін қар қабаты 20- 30 см, оны себебі қыста
соғатын қатты желді боранның болуынан. Тек қана желтоқсан мен ақпан
айларының 60 күннің, 30 күн желді боран соғады. Ең жылы ай шілде, орташа
температурасы 18 - 20 С. Желдің соғу бағыты көбінесе -батыс жэне оңтүстік
батыстан. Ауа-райының негізгі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz