Жастар арасындағы құқық бұзушылықтың әлеуметтік мәселесі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 АЗАМАТТАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТАРЫН, БОСТАНДЫҚТАРЫ МЕН
ЗАҢДЫ МҮДДЕЛЕРІН ҚОРҒАУ
1.1 Заң бойынша адам құқығы және құқықтық мәдениет
1.2 Жастар арасындағы құқық бұзушылықты болдырмау жолдары
1.3 Жастарға құқықтық тәрбие берудің теориялық мәселелері
2 Жасөспірімдердің тәрбиесі мен дамуындағы
мінез-құлҚЫНЫҢ АУЫТҚУШЫЛЫҚТАРЫ
2.1 Жасөспірімдердің тәрбиесі мен дамуындағы мінез-құлық
ауытқушылықтары мен оларды жою және алдын алу жолдары
2.2 Жастардың девианттық мінез-құлқын реттеу
2.3 Жастар арасындағы құқық бұзушылықтың жеке профилактикасы
3 Жастар арасындағы құқық бұзушылықтың
әлеуметтік мәселесі
3.1 Құқық бұзушылықтың әлеуметтік-құқықтық аспектілеріне
талдау жүргізу
3.2 Кәмелетке толмағандар мен жастар арасында қадағалаусыз қалу
және құқық бұзушылықтарды алдын алу
3.3 Маскүнемдік пен қылмыстың қайталануын болдырмау
3.4 Есірткі қылмыстары мен нашақорлықты қадағалау
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Зерттеудің тақырыбының өзектілігі. Жастар арасындағы құқық
бұзушылығын, ауытқитын мінез-құлыққа жасайтын социологиялық зерттеулердің
маңызы қазіргі кезде өте зор, себебі, бір жағынан алғанда қоғамдық тәртіпті
бұзушылардың ішінен жас ұрпақтың, әсіресе біздің қазіргі кездегі
студенттеріміздің үлесі мол, ол халықтың басқа да жастық топтардың арасынан
салыстырғанды, екінші жағын алғанда, бағыттылықтың құрылуы
(қажеттіліктердің, қызығушылықтардың, мотивтердің, бағалы құндылықтардың)
осы жастық кезеңде өтеді. Осыдан барып жастардың девианттық мінез-құлықты
бастан кешіруі жастардың ортасындағы негативті құбылыстардың болуымен
байланысты болып келеді.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Жастар арасындағы құқық бұзушылықтың
әлеуметтік мәселесін ашып көрсету.
Зерттеу жұмысының міндеттері.
- азаматтардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғауды
қамтамасыз ету;
- жасөспірімдердің тәрбиесі мен дамуындағы мінез-құлықтың
ауытқушылықтарын анықтау;
- жастар арасындағы құқық бұзушылықтың әлеуметтік мәселесін зерттеу.
Зерттеудің объектісі. Жастардың девианттық мінез-құлықтың әлеуметтік
алғы шарттарының барлығының себептері, ол Қазақстан Республикасында
өндірістік қатынастағы адамдардың теңдігі мен материалдық жағдайларындағы
теңсіздігі арасындағы қарама-қайшылық бар. Сонымен қатар Қазақстан
Республикасындағы экономиканың әлсіз дамуы объективтілігі мен тұтыну
заттарындағы теңсіздік мәселесі жастардың өзіндік материалдық жағдайлары
мен қанағатсыздықтанытуының бірден-бір себептері және қоғамнан алатын
жақсылықтары өздерінің қажеттіліктерін әр түрлі жолдармен қанағаттандыруға
белсенді ете түседі.
Зерттеудің пәні. Девиантты мінез-құлықты құқық бұзушлық жастармен
әлеуметтік – педагогикалық жұмыстар жүргізу процесі, оны жан-жақты талдау.
Тақырыптың зерттеу деңгейі. Жастар арасындағы құқық бұзушылықты
көптеген ғалымдар зерттеп, талқылап отырады. Искаков Г., Ғазизов Н.,
Сембаев А., [6], Сапарғалиев Ғ., Ибраев А., [7], Бабаев С., Оңалбек Ж.,
[9], Қоянбаев Ж., Қоянбаев Р., [10], Ғабитов Т.Х., [12], Жоламан Қ.,
Мұхтарова А., Тәукелев А., [13], Маханбетов А.Ә., Еізбаева Р.С., [15].
Зерттеудің әдістері. Зерттеу мәселесі бойынша психологиялық,
әлеуметтік, педагогикалық әдебиеттерге талдау жасау; жастарға қоршаған
ортаның әсерін зерттеу, ата-аналар, достарының тигізетін әсерлеріне талдау,
бақылау, сауалнама жүргізу, әңгіме, жобалау, алынған мәліметтерін сандық
жағынан сараптап, қорытындылау. Жұмыста баяндау, реабилитациялау
технологияларын сипаттау, салыстыру, ой-пікірлерді жинақтау, қорыту,
сараптау т.б. зерттеу әдістері тиісінше қолданды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы.
- жастардың дамуына әлеуметтік ортаның әсерінің теориялық негіздері
айқындалып, әлеуметтік орта, жастардың дамуына әлеуметтік ортаның әсері
ұғымдарының мәні нақтыланды;
- жастардың дамуына әлеуметтік ортаның әсерін қалыптастырудың
педагогикалық-психологиялық шарттары айқындалды;
- жастардың әлеуметтік ортасын қалыптастырудың педагогикалық-
психологиялық технологиясы жасалынып, оның тиімділігі тәжірибелік-
эксперимент арқылы дәлелденді.
Диплом жұмысының тәжірибелік базасы. Қазақстан Республикасы "Көкшетау
қалалық белгілі тұрағы жоқ адамдарға арналған әлеуметтік бейімделу
орталығы" мемлекеттік мекеме.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диплом кіріспеден, үш тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеудің өзектілігі негізделіп, зерттеу мақсаты,
міндеттері, объектісі, пәні, деңгейі, әдістері, дипломның ғылыми жаңалығы,
практикалық құндылығы сипатталып, қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалары
баяндалды.
Бірінші тарауда - азаматтардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды
мүдделерін қорғауын қарастырады.
Екінші тарауда - жастар арасындағы құқық бұзушылықтың әлеуметтік
мәселесі зерттеледі.
Үшінші тарауда - жасөспірімдердің тәрбиесі мен дамуындағы мінез-
құлқының ауытқушылықтарын нақтылайды.
1 АЗАМАТТАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТАРЫН, БОСТАНДЫҚТАРЫ МЕН ЗАҢДЫ МҮДДЕЛЕРІН ҚОРҒАУ
1.1 Заң бойынша адам құқығы және құқықтық мәдениет
Адам жəне азаматтың құқықтары мен бостандықтары Қазақстан Республикасы
Конституциясына, халықаралық құқықтың қағидалары мен нормаларына,
Қазақстан Республикасындағы бала құқықтары туралы Заңына жəне еліміздің
басқа да нормативтік құқықтық актілеріне сəйкес балаға тумысынан жазылған
жəне мемлекет оған кепілдік береді. Қазақстан Республикасы Конституциясының
басты ерекшелігі адам құқықтары мен бостандықтарының əркiмге тумысынан
жазылған, олар абсолюттi жəне олардан ешкiм айыра алмайды деп танылуында.
Адам құқықтары мен бостандықтары Конституцияға сəйкес танылады жəне оларға
кепiлдiк берiледi (12 бап). Қазақстан Республикасы Конституциясының 27
бабының 1 бөлімінде неке мен отбасы, ана мен əке жəне бала мемлекеттiң
қорғауында болады, ал осы баптың 2 бөлімінде балаларына қамқорлық жасау
жəне оларды тəрбиелеу – ата-ананың етене құқығы əрі мiндетi деп
көрсетілген. ҚР Конституциясының Адам жəне азамат атты 2 бөлімінің
баптарына талдау жасасақ, құқықтық демократиялық мемлекеттің басты өлшемі
адам құқықтары мен бостандықтарының басымдылығы болатынын көруге болады.
Мұндай мемлекеттің түпкі мақсаты жеке адамның мүдделерін тіршілік
қарекетінің барлық салаларында қамтамасыз ету болып табылады. Осылайша,
жеке адамның, оның құқықтарының басымдылығы, бостандықтары мен заңды
мүдделері Қазақстан Республикасында қорғалатын басты құндылыққа айналып
отыр. Балалық шақты қорғау саласында көптеген мемлекеттер негізге алып,
жұмысын ұйымдастырып отырған халықаралық маңызы бар басты құжат – Бала
құқықтары туралы конвенция – халықаралық стандарттағы құқықтық құжат болып
табылады. Ол баланы толық құқықты жеке тұлға ретінде таниды. Конвенцияның
негізгі идеясы баланың мүдделерін барынша қамтамасыз етуге негізделеді.
Конвенция ережелері негізгі төрт талапқа саяды, олар балалардың тіршілік
жасау, өсіп-өну, қорғалу жəне қоғам өміріне белсене араласуын қамтамасыз
ету құқықтарын қамтамасыз етуі тиіс. Конвенцияда балалар ерекше қамқорлық
пен көмекке құқылы деп тұжырымдалған. Бала БҰҰ Жарғысында жарияланған
мұратты мақсаттар: бейбітшілік, адамгершілік, төзімділік, бостандық, теңдік
жəне тілектестік рухында тəрбиеленуі тиіс. Осындай қорғау мен қамқорлықты
қамтамасыз ету мақсатында Конвенцияға қатысушы мемлекеттер барлық тиісті
заңнамалық, əкімшілік жəне басқа шараларды қабылдауға міндетті. Қазақстан
Республикасында БҰҰ-ның Бала құқықтары туралы конвенцияның талаптары
Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтары туралы (2002), Білім
туралы (2007), Кəмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтардың
профилактикасы мен балалардың қадағалаусыз жəне панасыз қалуының алдын алу
туралы (2004) Заңында, басқа да заңдарда, Президент жарлықтарын- да,
Үкімет қаулыларында, басқа да мемлекеттік билік пен жергілікті ақтарушы
органдардың актілерінде заңанамалық тұрғыда бекітілген. Қазақстан
Республикасындағы баланың құқықтары туралы Заңына сəйкес мемлекет балалық
шақты адам өмірінің маңызды кезеңі деп таниды жəне балаларды қоғамдағы
толымды өмiрге даярлау, олардың қоғамдық мəнi бар жəне шығармашылық
белсендiлiгiн дамыту, əлемдiк өркениеттiң жалпы адамзатқа тəн құндылықтары
негiзiнде оларды жоғары имандылық қасиеттерге, елжандылық пен азаматтыққа
тəрбиелеу, олардың бойында ұлттық сана-сезiмдi қалыптастыру принциптерiнiң
басымдығына сүйенеді. Осы Заңның 6 бабына сəйкес балалар мүддесiн көздейтiн
мемлекеттiк саясаттың мақсаттары мыналар:
1) балалардың құқықтары мен заңды мүдделерiн қамтамасыз ету, оларды
кемсiтушiлiкке жол бермеу;
2) балалардың құқықтары мен заңды мүдделерiнiң негiзгi кепiлдiктерiн
нығайту, сондай-ақ құқықтары бұзылған жағдайларда оларды қалпына келтiру;
3) бала құқықтары кепiлдiктерiнiң құқықтық негiздерiн қалыптастыру,
баланың құқықтары мен заңды мүдделерiн қорғау жөнiндегi тиiстi органдар мен
ұйымдар құру;
4) балалардың дене бiтiмi, интеллектуалдық, рухани жəне имандылық
тұрғысынан дамуына, олардың бойында елжандылық, азаматтық жəне бейбiтшiл
сезiмдердi тəрбиелеуге, сондай-ақ баланың жеке адами тұлғасының қоғам
мүддесi, мемлекет халықтарының дəстүрлерi, ұлттық жəне əлемдiк мəдениет
жетiстiктерiне қол жеткiзуi үшiн мүмкiндiктерiн ашуға жəрдемдесу;
5) кəмелетке толмағандардың құқықтық санасы мен құқықтық мəдениетiн
қалыптастыру жөнiндегi нысаналы жұмысты қамтамасыз ету болып табылады.
Балалар мүддесiн көздейтiн мемлекеттiк саясат мемлекеттiк органдар
қызметiнiң басым саласы болып табылады жəне:
1) баланың құқықтарын заң тұрғысынан қамтамасыз етуге;
2) балаларға толымды тəрбие берудi, олардың құқықтарын қорғауды,
оларды қоғамда толымды өмiр сүруге дайындауды қамтамасыз ету мақсатында
отбасын мемлекеттiк қолдауға;
3) аймақтық ерекшелiктердi ескере отырып, балалардың өмiрiн жақсартуға
бағытталған мемлекеттiк ең төменгi əлеуметтiк стандарттарды белгiлеуге жəне
сақтауға;
4) баланың құқықтары мен заңды мүдделерiн бұзғаны, оған зиян
келтiргенi үшiн лауазымды тұлғалардың, азаматтардың жауаптылығына;
5) баланың құқықтары мен заңды мүдделерiн қорғау жөнiндегi
функцияларды жүзеге асыратын қоғамдық бiрлестiктер мен өзге де ұйымдарды
мемлекеттiк қолдауға негiзделген [1].
Қазақстан Республикасының Неке жəне отбасы туралы Заңына сəйкес
мемлекет атынан ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балаларды анықтаумен
жəне орналастырумен айналысатын негізгі органдар қорғаншы жəне қамқоршы
органдар болып табылады. Қорғаншы жəне қамқоршы органдарына ата-анасының
қамқорлығынсыз қалған балаларды анықтауға көмектесу мақсатында Заң
лауазымды адамдарды жəне өзге де азаматтарды балалардың ата-аналарының
қамқорлығынан айырылу жəйттері туралы дереу хабарлауға мiндеттейді. Ата-
аналарының қамқорлығындағы балалардың құқықтарын қорғаумен қатар бұл
органдар ата-аналарының қамқорлығынан айырылған балалардың құқықтарының
бірден-бір қорғаушысы болады, яғни баланың құқықтары бұзылған кезде жəне
заңды өкілі жоқ болғанда не өз міндеттерін орындамайтын жағдайда мемлекет
тарапынан қызмет жасайды. Неке жəне отбасы туралы Заң қорғаншы жəне
қамқоршы органдарының көмек аса мұқтаж санаттағы – ата-аналарының
қамқорлығынан айырылған балалардың құқықтарын қорғауға қатысуын бекітеді.
Нақ осы қорғаншы жəне қамқоршы органдарына ата-аналарының қамқорлығынсыз
қалған балаларды анықтау, осындай балаларды есепке алу, ата-аналарының
қамқорлығынан айырылудың нақтылы мəн-жайларына орай осы балаларды
орналастыру түрлерін таңдау, сондай-ақ оларды одан кейінгі күтіп бағу,
тəрбиелеу жəне білім беру жағдайына бақылау жүргізу міндеті жүктелген.
Сонымен бірге Заңда ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды анықтау
жəне орналастыру жөнiндегi заңды жəне жеке тұлғалардың қызметiне тыйым
салынған (100, 101 баптар). Балаларға қамқорлық жасау, оларды тəрбиелеп
өсіру – ата- аналарының негізгі жеке ажырамас конституциялық құқығы əрі
міндеті. Ата-ана құқықтарының болуы ата-аналарға балалардың игілігіне,
рухани, адамгершілік дамуына, нығайып өсуіне бағытталған мемлекеттік
тұрғыдан əрекет жасау мүмкіндігі беріліп отырғанын білдіреді. Кез келген
мемлекет жəне əлем қауымдастығы, тұтас алғанда, балалар – елдің болашағы
екенін жете түсінеді жəне ата-ана құқықтарын адал ниетпен орындауға
мүмкіндік беруге жəне олардың қиянат жасауларына жол бермейтін институттар
құруға бағытталған саясат жүргізуде. Ата- ана құқықтары баланың тумысынан
пайда болады жəне оның кəмелетке толуы кезінде, яғни 18 жас шамасында
тоқтатылады. Ата-аналар баланы тəрбиелеуде айрықша құқықтарға ие. Ата-
аналардың баланы тəрбиелеу құқығы ата-ананың баланы тəрбиелеу міндеттерінің
тиісті орындалуымен қамтамасыз етілуі тиіс. Осы міндеттердің аясына баланың
денсаулығына, дене, психикалық жəне адамгершілік дамуына қамқорлық жасау да
кіреді. Ата-аналар баласын тəрбиелеу үшін адамгершілік жағынан да,
əкімшілік, азаматтық, отбасылық жəне қылмыстық тұрғыдан да жауапты болады.
Баланы тəрбиелеу ісінде заңға қайшы əрекеттер жасаған азаматтар ата-ана
міндеттерін орындамағаны үшін тиісті жазаға тап болады. Балаға тиісті
отбасы тəрбиесін бермегені үшін қарапайым жауапкершілік ата-ана
құқықтарынан айыру болып табылады. Əкімшілік жауапкершіліктің мысалы
ретінде кəмелетке толмаған баланы спирттік ішімдіктерді, есірткі не миын
улайтын заттарды қолдануға тартқаны үшін ата-аналарға айыппұл салуды
көздейтін Қазақстан Республикасының əкімшілік құқық бұзушылықтар туралы
кодексінің 111 бабы 2 бөлімінің ережелерін айтуға болады. Ал азаматтық
жауапкершіліктің мысалы ретінде ана-аналардың кəмелетке толмағанның
келтірген шығынның орнын толтыру міндеті болып табылады. Қылмыстық
жауапкершіліктің мысалы ретінде Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің
131 бабының – кəмелетке толмаған адамды қылмыстық іске тартқаны үшін; ҚР ҚК
132 бабының ережелерін – кəмелетке толмаған адамды қоғамға қарсы iс-
əрекеттер жасауға тартқаны үшін, атап айтқанда кəмелетке толмаған адамды
есеңгiрететiн заттарды тұтынуға не уытқұмарлыққа не спирттiк iшiмдiктердi
ұдайы (яғни, екі рет жəне одан көп) тұтынуға, жөзөкшелікпен, қаңғыбастықпен
немесе қайыршылықпен айналысуға тартқаны үшін; ҚР ҚК-нің 137 бабының –
кəмелетке толмаған баланы тəрбиелеу жөнiндегi мiндеттердi орындамағаны
үшін; ҚР ҚК- нің 136 бабының – ата-ананың сот шешiмi бойынша кəмелетке
толмаған балаларын, сол сияқты он сегiз жасқа толған еңбекке жарамсыз
балаларын асырауға арналған қаражатты төлеуден əдейi жалтаруы үшін
жауаптылық көздейтін ережелерін айтуға болады. Баланың ең басты құқықтары
ретінде отбасында өмір сүріп, тəрбиелену құқығын, ата-аналарын білу,
олардың қамқорлығына, күтіп-ұстауына ие болу, мүдделерінің қорғалуы, жан-
жақты дамуы мен қадір-қасиетінің құрметтелуі, аты-жөнінің болуы құқықтарын
айтуға болады. Бала отбасында өзіне қатысты барлық мəселелер бойынша
пікірін білдіруге құқылы. Балаға қатысты сот дауы туындаған жағдайда оның
сотта тыңдалуы құқығы бар, ал егер ол 10 жасқа толған болса, балалар туралы
даулармен байланысты істі қараған кезде сот оның сөздерін тыңдауға
міндетті. Кейбір жағдайда баланың пікірі белгілі бір дауларды шешу кезінде
маңызды болады. Мəселен, бала ата-анасының айырылған ата- ана құқықтарын
қалпына келтіруге қарсы болса, баланың өз қарсылығын қандай себептермен
білдіргеніне қарамастан сот мəлімденген талапты қанағаттандырмау тиіс.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі кəмелетке толмағандардың
қылмыстық жауапкершілігі басталатын жас шамасын белгілейді. Мəселен, ҚР ҚК-
нің 15 бабына сəйкес қылмыс жасаған кезде он алты жасқа толған адам, сондай-
ақ ауыр қылмыс жасағаны үшін ертеректе қылмыстық жауапқа тартылған адам
қылмыстық жауапқа тартылады. ҚР ҚК-нің 15 бабы, 2 бөлімінде қылмыс жасаған
кезде он төрт жасқа толған адамдардың қылмыстық жауапқа тартылуға тиiс
екенін белгілейтін баптардың тізімі берілген: кiсi өлтiргенi (96-бап),
денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтiргенi (103-бап), ауырлататын мəн-жайлар
кезiнде денсаулыққа қасақана орташа ауырлықтағы зардап келтiргенi (104-бап,
екiншi бөлiк), зорлағаны (120-бап), жыныстық сипаттағы күштеу əрекеттерi
(121-бап), адамды ұрлағаны (125- бап), ұрлық жасағаны (175-бап, екiншi,
үшiншi бөлiктерi), кiсi тонағаны (178-бап, екiншi, үшiншi бөлiктерi), ұрып-
соққаны (179-бап), қорқытып алғаны (181-бап, екiншi, үшiншi бөлiктерi),
ауырлататын мəн-жайлар кезiнде автомобильдi немесе өзге де көлiк құралдарын
ұрлау мақсатын көздемей заңсыз иеленгенi (185-баптың екiншi, үшiншi,
төртiншi бөлiктерi), ауырлататын мəн-жайлар кезiнде мүлiктi қасақана
жойғаны немесе бүлдiргенi (187-баптың екiншi, үшiншi бөлiктерi), терроризм
(233-бап), адамды кепiлге алуы (234-бап), террористiк актi туралы бiле тұра
көрiнеу өтiрiк хабарлағаны (242-бап), қару-жарақты, оқ-дəрiнi, жарылғыш
заттар мен жарылғыш құрылғыларды ұрлағаны не қорқытып алғаны (255-бап),
ауырлататын мəн-жайлардағы бұзақылығы (257-баптың екiншi, үшiншi бөлiгi),
тағылық (258- бап), есiрткi заттарды немесе психотроптық заттарды ұрлағаны
не қорқытып алғаны (260-бап), ауырлататын мəн-жайлар кезiнде қайтыс болған
адамдардың мүрдесiн жəне олардың жерленген жерлерiн қорлағаны (275-бап,
екiншi бөлiгi), көлiк құралдарын немесе қатынас жолдарын қасақана жарамсыз
еткенi (299-бап). ҚР Қылмыстық кодексінде кəмелетке толмағандарды қылмыстық
жауаптылыққа тартқаны үшін жəне олардың сотталғаны жағдайында құқық қорғау
органдары қылмыстық құдалауды жүргізген кезде олардың құқықтық жағдайын
реттейтін жеке тарау бөлінген. Мəселен, ҚР ҚК-нің Кəмелетке толмағандардың
қылмыстық жауаптылығы атты 78 бабында кəмелетке толмағандар деп қылмыс
жасаған кезге қарай жасы он төртке толған, бiрақ он сегiзге толмаған
адамдар танылады делінген. Осы баптың екінші бөлімі жаза тағайындауды
көздейді. Кəмелетке толмағандарға тағайындалатын жазаның түрлері ҚР ҚК-нің
79 бабында атап көрсетілген. Бұл – айыппұл, белгiлi бiр қызметпен айналысу
құқығынан айыру, қоғамдық жұмыстарға тарту, түзеу жұмыстары, бас
бостандығын шектеу, бас бостандығынан айыру. Кəмелетке толмағанға жаза
тағайындаған кезде оның өмір сүру мен тəрбиелену жағдайы, психикалық даму
деңгейі, адамның өзге де ерекшеліктері, сондай-ақ оған жасы үлкен
адамдардың əсері ескеріледі. Кəмелетке толмаған жас шамасы жеңілдететін мəн-
жай ретінде басқа жеңілдететін жəне ауырлата- тын мəн-жайлардың жиынтығында
ескеріледі. ҚР ҚК қылмыстық мəжбүрлеуден басқа, ҚР ҚК-нің 82 бабында
көрсетілген тəрбиелiк əсерi бар мəжбүрлеу шараларын да көздейді. Сот
кəмелетке толмаған адамға тəрбиелiк əсерi бар мынадай мəжбүрлеу ша- раларын
тағайындауы мүмкiн: ескерту, ата-аналарының не- месе олардың орнындағы
адамдардың не мамандандырылған мемлекеттiк органның қадағалауына беру;
келтiрiлген зиянды қалпына келтiру мiндетiн жүктеу; бос уақытын шектеу жəне
кəмелетке толмаған адамның жүрiс-тұрысына ерекше талаптар белгiлеу; ерекше
режимде ұстайтын бiлiм беру ұйымына орна- ластыру; жəбiрленушiден кешiрiм
сұрау мiндеттемесiн жүктеу. Сондай-ақ, кəмелетке толмаған адамға бiр
мезгiлде тəрбиелiк əсерi бар бiрнеше тəрбиелеу шаралары тағайындалуы
мүмкiн. Қадағалаусыз жəне панасыз қалудың профилактикасы саласындағы
басшылыққа алынатын құқықтық акт – Қазақстан Республикасының Кəмелетке
толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтардың профилактикасы мен балалардың
қадағалаусыз жəне панасыз қалуының алдын алу туралы 2004 жылғы 9 шiлдедегi
N 591 (2010 жылғы 29 желтоқсандағы редакциясында) Заңы болып табылады. Бұл
Заңда халықаралық құқықты есепке ала отырып, жасөспірімдердің жағымсыз
құбылыстарымен күресу проблемаларын мемлекеттік деңгейде шешудің жаңа амал-
тəсілдері қаланған. Кəмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтардың
алдын алудың бұдан бұрынғы жүйесі отбасыға, балаларға медициналық-
психологиялық, əлеуметтік-құқықтық, педагогикалық көмек пен қолдау көрсету
шаралары кешенінен тұратын қорғау-сақтау жүйесіне ауыстырылған. Нақ осындай
көзқарас Бала құқықтары туралы конвенцияға толық сай келеді. Бұл құжатта
негізгі ұғымдардың (қадағалаусыз қалған бала, панасыз қалған бала,
əлеуметтік оңалту, кəмелетке толмағанды бағып-күту, тұрмысы қолайсыз отбасы
жəне т.б.) мəні ашылады. Мұнда профилактиканың анықтамасы кəмелетке
толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтардың, қадағалаусыз, панасыз қалудың
жəне қоғамға жат iс-əрекеттердiң алдын алуға, оларға ықпал ететiн себептер
мен жағдайларды анықтауға жəне жоюға бағытталған, кəмелетке толмағандарды
тəрбиелеу, оқыту неме- се бағып-күту жөнiндегi мiндеттерiн орындамайтын не
олардың мiнез-құлқына терiс əсер ететiн ата-аналарымен немесе басқа да
заңды өкiлдерiмен, сондай-ақ кəмелетке толмағандарды құқық бұзушылықтар
немесе қоғамға жат iс-əрекеттер жасауға тартып жүрген өзге де адамдармен
жеке профилактика шараларын қоса жүзеге асыратын құқықтық, педагогикалық
жəне өзге де шара- лар жүйесi деп беріледі. Заңда профилактиканың
міндеттері белгіленген. Бұл міндеттер профилактика бойынша қызметті жүзеге
асыратын ресми қызметкерлер үшін міндетті сипатқа ие [2].
Кəмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтардың, қадағалаусыз
жəне панасыз қалудың профилактикасы саласындағы қызметтің негiзгi
мiндеттерi:
1) кəмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтардың,
қадағалаусыз, панасыз қалудың жəне қоғамға жат i с-əрекеттердiң алдын алып,
олардың жасалуына ықпал ететiн себептер мен жағдайларды анықтау жəне жою;
2) кəмелетке толмағандардың құқықтары мен заңды мүдделерiн қорғауды
қамтамасыз ету;
3) өмiрде қиын жағдайға душар болған кəмелетке толмағандарды
əлеуметтiк оңалту;
4) кəмелетке толмағандардың заңға мойынсұнушылық мiнез- құлқын
қалыптастыру;
5) кəмелетке толмағандарды құқық бұзушылықтар немесе қоғамға жат iс-
əрекеттер жасауға тарту фактiлерiн анықтап, жолын кесу;
6) кəмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтардың,
қадағалаусыз жəне панасыз қалудың алдын алу жөнiндегi мемлекеттiк
органдардың, қоғамдық бiрлестiктер мен ұйымдардың қызметiн үйлестiру болып
табылады.
Кəмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтардың, қадағалаусыз
жəне панасыз қалудың профилактикасы саласындағы қызмет заңдылық, кəмелетке
толмағандарға iзгiлiкпен қарау, отбасыны қолдау жəне онымен өзара əрекет
жасау, алынған ақпараттың құпиялылығын сақтай отырып, кəмелетке
толмағандарды түзетуге жеке тұрғыдан қарау, кəмелетке толмағандар
арасындағы құқық бұзушылықтар мен қадағалаусыз қалудың профилактикасы
бойынша жергілікті өзін- өзі басқару органдары мен қоғамдық бірлестіктердің
қызметіне мемлекеттік қолдау, кəмелетке толмағандардың құқықтары мен заңды
мүдделерін бұзылғаны үшін лауазымды тұлғалар мен азаматтардың
жауапкершілігін қамтамасыз ету принциптерiне негізделеді. Заңның 6 бабының
1 бөлімінде кəмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтардың,
қадағалаусыз жəне панасыз қалу профилактикасының жүйесiне кіретін органдар
мен мекемелердің тізімі беріледі жəне олардың міндеттері айқындалады: ішкі
істер, білім беру, денсаулық сақтау, əділет органдары, тұрғындарды жұмыспен
қамту саласындағы мемлекеттік саясаттың жүзеге асырылуын үйлестіруші
мемлекеттік орган, жергілікті өкілдік жəне атқарушы органдар, кəмелетке
толмағандарының істері жəне олардың құқықтарын қорғау жөніндегі комиссиялар
жəне өз құзыреті шегіндегі өзге де мемлекеттік органдар. Кəмелетке
толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтардың, қадағалаусыз жəне панасыз
қалудың профилактикасы қызметін ұйымдастыруда жеке профилактикалық шаралар
айрықша орын алады. Заңның 19-1 бабына сəйкес кəмелетке толмағандар
арасындағы құқық бұзушылықтардың, қадағалаусыз жəне панасыз қалудың жеке
профилактикасы шаралары:
1) профилактикалық əңгiмелесу;
2) құқық бұзушылық жасауға итермелейтiн себептер мен жағдайларды жою
туралы ұсыныс;
3) профилактикалық есепке алу жəне бақылау;
4) арнаулы бiлiм беру ұйымдарына жəне ерекше режимде ұстайтын бiлiм
беру ұйымдарына жiберу;
5) тəрбиелiк ықпал ету шаралары;
6) қорғау нұсқамасы;
7) əкiмшiлiк жаза қолдану;
8) сот үкiмi бойынша қабылданатын шаралар болып табылады.
Кəмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтың, қадағалаусыз жəне
панасыз қалудың жеке профилактикасы шаралары осы шаралар қолданылатын
кəмелетке толмағандардың жеке ерекшелiктерi жəне олар жасаған құқық
бұзушылықтың қоғамға қауiптiлiгiнiң сипаты мен деңгейi ескерiле отырып
айқындалады. Заңда кəмелетке толмағандарға, олардың ата-аналарына не- месе
заңды өкілдеріне қатысты жеке профилактикалық шаралар- ды жүргізудің
негіздері белгіленген (20 бап). Осы бапта теріс жолға түскен кəмелетке
толмағанға қатысты профилактикалық жұмысты бастауға барлық құқықтық
негіздер көзделген. Мұндай негіздерге:
1) соттың үкiмi, ұйғарымы немесе қаулысы;
2) кəмелетке толмағандардың iсi жəне олардың құқықтарын қорғау
жөнiндегi комиссияның, прокурордың, анықтау органының қаулысы;
3) шағымдарды, өтiнiштердi немесе басқа да хабарларды тексерудiң
нəтижелерi бойынша кəмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтардың,
қадағалаусыз жəне панасыз қалудың профилактикасы жүйесi органының немесе
мекемесiнiң басшысы бекiткен қорытынды;
4) кəмелетке толмағанның не оның ата-анасының немесе заңды өкiлдерiнiң
кəмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтардың, қадағалаусыз жəне
панасыз қалудың профилактикасын жүзеге асыратын органдардың, мекемелер мен
өзге де ұйымдардың құзыретiне қатысты мəселелер бойынша оларға көмек
көрсету туралы өтiнiштерi жатқызылады.
Балалардың қадағалаусыз жəне панасыз қалуының профилактикасы жүйесінде
білім беру мекемелеріндегі жұмыс ерекше орын алады. Заңның 12 бабы білім
беру органдарының құзыретіне арналған. Заңмен белгіленгендей, білім беру
органдары өздерінің кəсіби қызметін арнаулы бiлiм беру ұйымдарында жəне
ерекше режимде ұстайтын бiлiм беру ұйымдарында жүзеге асырады. Білім беру
органдары жалпы білім беретін мектептерде психологиялық-медициналық-
педагогикалық комиссиялар құрады.
Олар дамуында немесе тəртібінде ауытқулары бар кəмелетке толмағандарды
анықтауға, балалардың кешендi түрде тексерiлуiн жүргiзуге жəне оларды одан
əрi оқыту жəне тəрбиелеу нысандарын анықтау жөнiнде ұсынымдар əзiрлеуге
тиісті. Қазақстан Республикасының Кəмелетке толмағандар арасындағы құқық
бұзушылықтардың профилактикасы мен балалардың қадағалаусыз жəне панасыз
қалуының ал- дын алу туралы Заңын жүзеге асыру мақсатында Қазақстан
Респубикасының білім жəне ғылым министрінің 2011 жылғы 10 қаңтардағы №1
бұйырығымен Кəмелетке толмағандарды бейімдеу орталықтарында кəмелетке
толмағандарды күтіп бағу ережелері (бұдан əрі – Ереже) бекітілді. Осы
нормативтік құқықтық актіге сəйкес Кəмелетке толмағандарды бейімдеу
орталықтары (бұдан əрі – Орталықтар) кəмелетке толмағандарды уақытша ұстау
жəне қабылауды қамтамасыз ететін білім беру органдарына енгізілетін
мемлекеттік ұйым болып табылады. Орталыққа белгіленген тəртіппен
орналастырылатын кəмелетке толмағандар, Ережеге сəйкес, үш санатқа
бөлінеді:
1) ата-аналарын немесе басқа заңды өкiлдерiн анықтау үшін қадағалаусыз
жəне панасыз қалған балалар;
2) уақытылы орнала- стыру мүмкiндiгi болмаған жағдайда ата-анасының
немесе заңды өкiлдерiнің қамқорлығынсыз қалған, сондай-ақ олардың өмiрiне
немесе денсаулығына тiкелей қауiп төнген кезде қамқоршылық жəне қорғаншылық
органы ата-анасынан (оларды бiреуiнен) немесе оларды қамқорлыққа алған
басқа да адамдардан алып қойған балалар;
3) арнаулы білім беру ұйымдарына жіберілетін кəмелетке толмағандар.
Ережеге сəйкес, Орталыққа алкогольдік, есірткілік немесе уытқұмарлық мас
болу күйіндегі, сондай-ақ айқын психикалық аурудың белгілері бар кəмелетке
толмағандарды орналастыруға тыйым салынады [3].
Кəмелетке толмағандарды Орталыққа орналастыруға 3-санаттағы кəмелетке
толмағандарға қатысты соттың қаулысы; 1-ші жəне 2-ші санаттағы кəмелетке
толмағандарға қатысты қамқоршылық жəне қорғаншылық органының қаулысы негiз
болып табылады. Кəмелетке толмағанды Орталыққа орналастыру туралы
қамқоршылық жəне қорғаншылық органының қаулысына міндетті түрде: тұрғын үй-
тұрмыстық жағдайларын зерттеу актісі (тұрғылықты жері анықталған жағдайда);
кəмелетке толмағанның, сондай-ақ оның ата-анасының немесе басқа заңды
өкілдерінің мінездемесі (тұрғылықты жері анықталған жағдайда); туу туралы
куəлігі (бар болған жағдайда); білім беру ұйымынан анықтама (мектеп
жасындағы балалар үшін); медициналық құжаттар (егу құжаты жəне амбулаторлық
картасы бар болған жағдайда) тіркеледі. Түнгі уақытта, демалыс немесе
мереке күндері осы 1-ші жəне 2-ші санаттағы кəмелетке толмағандар Орталыққа
қабылдаудың актісі негізінде қабылданып, ол туралы Орталықтың əкімшілігі
жиырма төрт сағат ішінде жазбаша түрде прокурорды хабардар етуге міндетті.
Кəмелетке толмағандарды одан əрі күтіп бағу не орналас- тыру туралы
мəселені шешу үшін Орталықтың қызметкерлері үш тəулік ішінде Қамқоршылық
жəне қорғаншылық органы- на панасыздық, қадағалаусыздық белгілері болуын
негіздейтін, қамқоршысыз қалғанын не болмаса баланың өмірі мен денсаулығына
тікелей қауіп төнгені туралы ақпаратты ұсынады. Өз кезегінде, Қамқоршылық
жəне қорғаншылық органдары үш жұмыс күні ішінде кəмелетке толмағанды
Орталыққа орналас- тыру туралы қаулы шығарады Ережеге сəйкес, 1-шы, 2-шы
санаттағы кəмелетке толмағандар оларға көмек көрсету жəне бұдан əрі
орналастыру мəселелерін шешу үшін қажетті уақытқа, бірақ отыз тəуліктен
аспайтын, үш айға дейін ұзартылатын мерзімге орналастырылады. 3-шы
санаттағы кəмелетке толмағандар Орталықта сот қаулысының негізінде болады,
бірақ арнаулы білім беру ұйымына жіберу ту- ралы шешім заңды күшіне енгенге
дейінгі мерзімнен аспау тиіс. Орталыққа орналастырылған кəмелетке
толмағандар жасына жəне жынысына қарай топтарға орналастырылады. Топтардағы
балалар саны жиырма адамнан аспауы тиіс. Ережеге сəйкес кəмелетке
толмағанды Орталыққа қабылдау кезінде бастапқы медициналық тексеру
жүргізіледі, орталыққа түскен сəтте кəмелетке толмағанның бар нəрселері мен
құнды заттары тəркіленеді, ол туралы кəмелетке толмағанды Орталыққа
қабылдау актісінде тиісті жазба жасалады жəне Орталықтан шыққан кезде
қайтарылады. Орталыққа жұпыны киіммен түскен кəмелетке толмағанның сыртқы
жəне ішкі киімдері ауыстыры- лады. Орталықта ұсталатын кəмелетке
толмағандармен профилактикалық жəне бейімдеу жұмысын ұйымдастыру Орталыққа
орналастыру негіздерін, педагогикалық бақылаусыздық деңгейін, жасын,
отбасылық-тұрмыстық жағдайларын ескере отырып, жүзеге асырылады. Орталықтан
шыққан кезде кəмелетке толмағандар тұрғылық- ты жерлеріне қатаң түрде ата-
аналарының немесе басқа заңды өкілдерінің алып жүруімен немесе кəмелетке
толмағанды Орталықтан шығару туралы бұйрықтың негізінде кəмелетке
толмағанды қабылдау-беру туралы актісі бойынша оларды бұдан əрі орналастыру
жерлеріне Орталықтың əлеуметтік педагогының алып жүруімен жеткізіледі.
Жасөспірім қыздарды алып жүру тек əйел жынысындағы Орталықтың əлеуметтік
педагогтары жүзеге асырады. Кəмелетке толмағандардың қадағалаусыздығы мен
панасыздығы, құқық бұзушылықтарының профилактикасы жөніндегі қызмет бірінші
кезекте балалардың құқықтарын сақтау, олардың дене, рухани, психикалық,
адамгершілік жəне моральдық дамуын қамтамасыз ету мақсатында жүзеге
асырылатынын атап кеткен жөн. Сонымен, Қазақстан Республикасының
заңнамасында азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын, тіршілік
қарекетінің барлық саласында, соның ішінде құқық бұзушылық профилактикасын
жүзеге асыру кезінде жеке басы қауіпсіздігін қамтамасыз етудің негізгі
принциптері бекітілген. Профилактика жəне оңалту жүйесінің құқықтық
базасының негізіне қоғамға əлеуметтендірілуі үлкендердің кінəсінен үзіліп
қалған балаларға əкімшілік-жазалау шаралары тұрғысынан қараудың
тиімсіздігіне, баланың салауатты əлеуметтік ортада лайықты өмір сүру
құқығына кепілдік беру, оның құқықтары мен мүдделерін қорғау,
қиыншылықтарын тез арада шешу, əлеуметтік жəне өзге де көмек көрсету
қажеттілігіне тұжырымдамалық нұсқау қойылған.
Азаматтардың конституциялық құқықтарының бұзушылығын атап өтсек құқық
қорғау органдары қызметкерлерінің тарапынан күштеп зорлық көрсету,
тергеудің заңсыз әдістерін пайдалану болып табылады. Алайда азаматтың
өміріне, денсаулығына, мүлкісіне кез-келген қол сұғушылық – бұл да
конституциялық құқық бұзушылыққа жатады. Қылмыстың кез-келген фактісі
бойынша оны ашуға және азаматтардың құқық бұзушылығын қалпына келтіру үшін
барынша күш салу керек. Қылмыстарды жасыру фактілері мемлекет тарапынан
азаматтардың құқықтарын бұзып қана қоймай, құқық қорғау органдарына деген
теріс көзқарастың туындауына ықпал етеді. Құқық қорғау органдарының
қызметінде заңдылықты нығайтуға және ең алдымен, қылмысты жасыру,
азаматтардың арыздары мен өтініштерін қарастырудың белгіленген тәртібін
бұзу фактілерін жоюға бағытталған құқық қолдану тәжірибесін жүзеге асырудың
ашық және қағидатты саясатын жүргізуді жалғастыру қажет. Жеке адамның
құқықтары мен жауапкершілікке негізсіз тартудан іс жүргізу кепілдіктерін
шынайы қамтамасыз ету құқық қорғау органдарының қызметі саласындағы
демократшылдық, ізгілікті бағалау өлшемінің негізіне алынуы тиіс. Мемлекет
міндеттерінің бірі болып табылатын және құқық қорғау органдары, соттар,
жергілікті басқару органдарының басымды міндеті ретінде белгіленген
азаматтардың құқықтарын қорғау өзара байланысқан шаралар кешенін іске
асыруды талап етеді [4].
Қазақстан Республикасының Конституциясында - Қазақстан Республикасы
өзінің демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет
ретінде орнықтыратыны аталған. Бұл еліміз үшін мәртебелі мақсат.
Сондай-ақ, Қазақстан Республикасының Конституциясының 1 – бабында:
Қазақстан Республикасының ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі,
құқықтары мен бостандықтары, - деп баян етілген [5].
Азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекеттің қалыптасуының басты
алғышарттарының бірі – азаматтардың құқықтық білімін жетілдіру, құқықтық
мәдиениетін қалыптастыру, әсіресе оның құрамды бөлігі – адам құқығының
мәдениеті. Адам құқықтары туралы ақпаратпен жүйелі қамтамасыз етудің
қажеттілігі маңызды екенін ескерсек, онда бұл салада адам құқығы
мәдениетін қалыптастыруда маңызды құралдың бірі – білім беру
ұжымдары десек қателеспейміз.
Адам құқығы мен бостандығы көп қырлы, күрделі құбылыс ретінде
қоғамдық санада жан - жақты жоспарлы түрде бейнеленеді. Адам бостандықтары,
оның құқықтары мен міндеттері әрбір тарихи кезеңге сәйкес өзіндік сипатқа
ие болып отырды. Қазіргі кезеңдегі адам құқығы біртіндеп қалыптасты:
алдымен құқықтар мен бостандықтар, содан кейін пайда болған жаңа құқықтар
(эволюциялық және революциялық жолдармен) қоғам тарапынан танылды.
Адам құқығы туралы айтқан кезде бүгін біз адам мен мемлекеттің
арасындағы өзара қатынасын айтамыз,- дейді М.Новицкий [6].
Заңгер ғалымдарымыз: Адам құқығы – адам мүдделерін қанағаттандыруға
бағытталған, өзі заң арқылы қорғалатын болуы мүмкін іс-әрекеттің (мінез-
құлықтың) өлшемі (шамасы) - деп анықтама берген [7]. Адамның құқықтары мен
бостандықтары табиғи және оған тумысынан берілген, ажырамайтын, табиғи
ретінде танылады және ең жоғары әлеуметтік құндылық болып табылады.
Адамның құқықтары мен бостандықтарын сақтау және қорғау мемлекет
функцияларының бірі.
Тұлға мен мемлекеттің қарым – қатынасы құқытық мемлекет пен
азаматтық қоғам концепциясына сәйкес дамуда. Мемлекет пен адам
құқығының арасындағы өзара байланыстылығы және өзара негізділігі
құқықтық мемлекеттің басты мақсаты адам және азаматтың құқықтарын
қамтамасыз ету болып табылатындығынан көруге болады.
Қоғам тәртіпке негізделіп, қалыптасып, өмір сүреді. Қоғамдағы тәртіп
түрлі әлеуметтік нормалардың, адамдардың мінез - құлқын реттейтін
қағидалардың әсерімен, яғни күшімен орнатылады. Құқықтық нормаларды
қолдану нәтижесінде құқықтық тәртіп орнығатыны, ал құқытық нормалар
негізінен заңнан нәр алып белгілі құқықтар мен міндеттер жүктейтіні
белгілі. Еліміздің заңдарын сақтау, оған мойынсыну - жауапкершілікті,
түсіністікті, заңдарды білуді және соған сәйкес мінез-құлық пен іс-
әрекеттерді үйлестіруді талап етеді.
Қоғамның ең өзекті мәселелерінің бірі – қылмыстың, құқық
бұзушылықтың алдын алу. Бұны бүгінгі таңда барлық деңгейдегі
шенеуніктерден бастап, құқық қорғау органдары қызметкерлері, ұстаздар мен
ата-аналар, азаматтар да түсінуде. Құқық бұзушылық жөнінде Құқық
бұзушылық дегеніміз – адамның қоғамға, мемлекетке немесе жеке тұлғаға зиян
келтіретін, соңы заң алдындағы жауаптылыққа апаратын құқыққа қайшы
әрекеті немесе әрекетсіздігі, - деп көрсетілген [8]. Қоғамда тәртіп
орнамаса, ол құлдырайды, яғни келешегі болмайды. Бұл бәрімізге белгілі
және оны жақсы түсінеміз. Дегенмен, қоғамда қоғамдық тәртіпті бұзуға
бейім азаматтар да кездеседі және бұл - құқық бұзушылықтың орын
алуына әкеп соқтырады, сондықтан құқық бұзушылық - қоғам өміріне тән
қауіпті дерт. Құқық бұзушылықтың себептеріне қатысты ықылым заманнан
осы күнге дейін әр түрлі пікірлер айтылып келеді. Солардың ішінде
құқықтық нормаларды бұзуына ең алдымен әлеуметтік және биологиялық
жағдайлар әсер ететінін байқауға болады.
Жастар арасында құқық бұзушылықтың алдын алуға, қоғамдық
тәртіпті сақтауға, заңды жауапкершілікті сезінуге өз үлесін қосатын,
атсалысатын субъектілердің бірі - оқу орындары болып табылады. Оқу
орнында жасөспірімнің азаматтық, патриоттық, адамгершілік, салауаттық,
құқықтық, мәдени, шығармашылық т.б. қасиеттерін дамыту және қалыптастыру
процесі жүзеге асырылады. Бұл ұжым мүшелеріне үлкен жауапкершілік
пен міндет жүктейді.
Құқық бұзушылық пен келеңсіз жағдайларды барынша болдырмау және
алдын алу, оның зияндылығы мен қауіптілігін түсіндіруде - өскелең
ұрпаққа құқытық тәрбие беру, оның мақсат – міндеттерін дұрыс
түсіндірудің маңызы ерекше. Құқықтық тәрбие беру жан - жақты
тәрбиелеудің маңызды бір саласы. Құқықтық тәрбие мақсаты – оқушыларда
құқықтық мәдениет пен құқықтық әрекет – қылық қалыптастырып, оларды
құқықтық заңдылық талаптарын түсінуге әрі мойындауға баулу, - деп
анықталған [9].
Қазіргі Білім туралы Заңның талаптарын орындау әлі де көптеген
экономикалық – материалдық, құқықтық – нормативтік базаны нығайтуды,
құқытық тәрбиені шығармашылықпен ұйымдастыруды, жаңа технологияларды
тәрбие жұмысында кеңінен қолдануды, шеберлікті қажет етеді. Сондықтан
мұғалім жаңа заңдылықтармен танысып, оны жұмыс барысында басшылыққа
алып пайдалануды, оқу-тәрбие үрдісінде ұтымды, тиімді, мақсатты қолдану
жолдарын, тәрбиенің әдістерін, түрлі формаларын біліп, жаңа
технологияларды кеңінен қолданғаны жөн. Жастарды құқықтық сауаттылыққа
тәрбиелеу – олардың қылмысқа ұрынбауына, өздігінен өмірдегі мәселелерді
шешуде дұрыс шешім қабылдауына, келеңсіз, жағымсыз жағдайлардан
тартынуына, қоғамға пайдалы іспен шұғылдануларына жәрдемдеседі.
Тәрбиенің жалпы әдістері негізінде құқықтық тәрбие әдістері үш
топқа бөлінеді:
Сөздік-ақпараттық топқа: лекция, әңгіме, әңгімелеу, өнеге, түсіндіру,
дәлелдеу, насихаттау, бекерге шығару әдістері жатады.
Бұл әдістердің тиімділігі нақты материалды оқушыларға түсінікті тілде
мазмұндай білуге байланысты. Осының нәтижесінде оқушылардың ұғымы дамиды,
әр түрлі іс-әрекетіне қызығушылығы артады.
Ұқтыру, машықтандыру тобына кіретін әдістер: үйрету, тапсырма,
жаттықтыру, талап.
Бұл әдістер оқушылардың іс-әрекеттері мотивтерінің қалыптасуына
мүмкіншілік туғызады.
Ынталандару және тежелу әдістер тобы: ынталандыру әдістері (сенім,
жағымды баға, мадақтау, мадақтаудың түрлері: алғыс айту, әр түрлі
сыйлықтар, шарапаттар т.б.); тежелу әдістері (жазалаудың бірнеше
түрлері: ұялту, сөгіс, ескерту) [10].
Көп ұлтты тәуелсіз мемлекетті нығайту, өскелең ұрпаққа адамгершілік,
патриоттық, азаматтық тәрбие беру біздің баршамызға міндет екенін
өмірдің өзі дәлелдеп отыр. Құқықтық тәрбиені ұстаздар қауымы оқушымен
қатар ата – аналармен, құқық қорғау органдары қызметкерлерімен,
салауаттылық және денсаулық сақтау мекемелерімен, спорттық ұйымдармен,
қоғамдық бірлестіктермен бірлесіп, тәрбиенің өзге түрлерімен
байланыстырып жүйелі жүргізер болса, нәтижелі болмақ.
Оқу орны мен отбасында балалар әлеуметтік іс-әрекеттің алғашқы
дағдыларын қалыптастырып адамгершілік, әдеп, заңды мінез-құлық,
орынды әрекет- қылық, құқықтық нормаларды меңгере бастайды. Әлеуметтік
нормалардың негізгі маңызды түрі болып табылатын әдептік нормалардың
құқытық сипаты болмағанымен, оның ережелеріне сусындап өскен бала әрине
қоғамға зиян келтірмейді, керісінше, өмірдегі өзінің орнын тауып,
елжанды, саналы азамат болып қалыптасады. Әдептік нормалар құқықтық
нормаларға негіз, арқау болып, белгілі бір дәрежеде адамның ар-ұятын,
намысын қалыптастыруға, қоғамдық тәртіпті сақтауға ұйтқы болады.
Құқықтық нормалардың басым көпшілігі әдептік нормалардан нәр алады,
соларға арқа сүйейді. Неғұрлым құқықтық нормаларға әдептік нормалар арқау
болса, соғұрлым заңдардың әділеттілік, адамгершілік мәні жоғары болады
[11].
Ізгілікті адам концепциясының айшықты көрінісі ХХ ғасырдың ұлы
гуманисі А.Швейцердің өмірді қастерлеу туралы ілімінде көрініс тапқан.
Ол: Адам өзінің ішкі ұмтылысында өмірге қолынан келгенше көмектесуге
тырысқанда ғана, кез-келген тірі нәрсеге зиян келтірмеуді ұстанғанда ғана
нағыз адамгершілігімен көрінеді. Ол үшін өмір қасиетті. Ол ағаштың
жапырағын жұлмайды, бірде - бір гүлді үзбейді, бірде - бір жәндікті
басып кетпейді. Жазғы түнде шаммен жұмыс істеп отырғанда, отқа ұмтылған
көбелек қанатының күйгенін көрмес үшін терезені жауып, қапырықта
отырғанды дұрыс көреді - деп адамгершілік қасиетті бағалайды [12].
Демократияны дамыту мемлекеттің және қоғам өмірінің құқықтық
негізін бекітуге тікелей тәуелді екені белгілі. Бұл процесс мемлекеттік
маңызды шараларды жүзеге асыруды қажет етеді. Соның бірі – жеке
адамның, бүкіл жұрттың мәдениетін көтеру, қоғамдық тәртіп орнатуға әрбір
азамат, бүкіл халықты жұмылдыру.
Қоғамның мәдениеті бірнеше түрлерге бөлінеді: саяси, құқықтық,
әлеуметтік, парасаттылық т.б. мәдениет жүйе - салалары. Олар қоғамның әр
саласындағы қатынастарды реттеп, басқара отырып, қоғамның әлеуметтік -
экономикалық жағдайын жақсартуға, нығайтуға ықпал етеді. Мәдениет ұғымына
Мәдениет – адамзат жасайтын және адамдардың рухани қажеттіктері мен
мүдделерін қанағаттандыруға бағытталған материалдық және рухани
құндылықтардың жиынтығы, - деп түсінік берілген [13].
Құқықтық мемлекеттің негізгі белгісі – халықтың құқықтық
мәдениетінің болуы. Құқықтық мәдениет қоғам мәдениетінің негізгі
салаларының бірі болып табылады. Ол екі бөлімнен тұрады: жеке тұлғалардың
мәдениеті және қоғамдық мәдениет. Адамның жалпы мәдениеті мен
құқықтық мәдениет, құқықтық мәдениет пен құқықтық сана өзара тығыз
байланысты. Құқықтық мәдениет құқықтық санамен салыстырғанда
әлдеқайда кең ұғым. Азаматтардың құқықтық мәдениеті олардың қолданыстағы
заңдар жөніндегі білімінен байқалады. Барлық заңдарды білу
қажеттілігі мүмкін емес болса да, негізгі қоғамдық қатынастарды
реттейтін заң талаптарын әрине әрбір азамат білгені жөн. Азаматтар
өздерінің негізгі құқықтары мен бостандықтарын, міндеттерін біліп, оны
өзгелердің және мемлекеттің мүддесіне қайшы келтірмей түсініп саналы
орындауы, мемлекет алдындағы өз жауапкершілігін сезіне білуі құптарлық іс.
Заңгерлер Ғ.Сапарғалиев және А.Ибраева өз еңбектерінде Тұлғаның құқықтық
мәдениеті – құқықты білу, ұғыну (түсіну) және құрметтеуден тұрады.
Ал мұның өзі құқықтық ұйғарымдарды жете түсініп барып орындаудан білінеді
(көрінеді) - деп атап көрсеткен [14].
Жеке тұлғаның құқықтық мәдениеті жөнінде, әсіресе мыналарды баса
көрсетуге болады: біріншіден, кез келген азамат өзінің құқығын, бостандығы
мен міндетін анық түсінуі әрі оны бағамдап, парықтай білуі, екіншіден,
осыларды мүмкіндігінше, іс жүзінде, өз өмір тәжірибесінде пайдалана
алуы тиіс.
Құқықтық мәдениетті қалыптастырып дамыту еліміздің болашағын
айқындаушы көрсеткіштердің бірі десек, өскелең ұрпаққа сапалы
құқықтық білім мен саналы тәрбие беру ұстаздар қауымынан білімділікті,
құқықтық білімдерін үнемі жетілдіруді, нормативтік - құықықтық
құжаттармен үздіксіз танысып, жұмыс барысында оларды басшылыққа алуды
үрдіске айналдыруды, салалық мекемелермен, отбасымен тығыз ынтымақтастық
қарым – қатынас орнатуды және қажырлы еңбекті қажет етеді. Келелі
жұмысты атқаруда бала құқығын қорғау, балаға қарым - қатынас мәдениетін
көтеру, оның талабын ескеру де нәтиже береді деп ойлаймын [15].
1.2 Жастар арасындағы құқық бұзушылықты болдырмау жолдары
Кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтың алдын алу,
қоғамдағы қылмыстың алдын алудың аса маңызды аспектісі болып табылады.
Заңды, әлеуметтік пайдалы қызметке және қоғам мен өмірге ізгілікті көзқарас
қалыптастырып, жастарды қылмыстық қызметке жол бермейтін қағидаларға
тәрбиелеу қажет.
Қазақстан Республикасында кәмелетке толмағандардың арасында құқық
бұзушылықтың алдын алу және балалардың қадағалаусыз және қараусыз жүруінің
алдын алу жөніндегі заңнаманы қалыптастыру және дамыту жұмысы қолға
алынған. Бұл Неке және отбасы туралы, Отбасылық үлгідегі балалар
деревнялары және жасөспірімдер үйлері туралы, Мемлекеттік атаулы
әлеуметтік көмек туралы, Еңбек туралы, Қазақстан Республикасындағы
арнайы мемлекеттік жәрдемақы туралы, Дене тәрбиесі және спорт туралы
заңдары, кәмелетке толмағандар жөніндегі комиссиялардың, кәмелетке
толмағандар ісі жөніндегі ішкі істер органдарының қызметін реттейтін
нормативтік құқықтық актілер және т.б. [16].
Кәмелетке толмағандар құқық бұзушылығының алдын алуды тікелей не
жанама көздейтін құқықтың қайнар көздерінің осылайша көп болуы қоғамдық
қатынастардың кез келген саласында кәмелетке толмағандар тұлғасының дамуын
қамтамасыз ететін қолдау жүйесіннің көзделгендігін көрсетеді. Әсіресе бұл
қауіпті жағдайда тұрған және ерекше қорғау мен қолдауға мұқтаж
жасөспірімдерге қажет. Балалар мен жасөспірімдерді тәрбиелеу мен оқытуда
отбасының маңызы зор. Осыған орай мемлекеттіміз отбасының, соның ішінде
кеңейтілген отбасының тұтастығын сақтауға аса назар аударып отыр.
Отбасында тұрақтылық пен береке болмаса, осыған байланысты қоғам
тарапынан көмек көрсету әрекеттері сәтсіз болған жағдайда, тіршілік етудің
балама орындарын пайдалану мүмкіндігін қарастыру қажет.
Ол дегеніміз, балаларды тұрақтылығы бар, әрі берекелі отбасы
жағдайына мейлінше жақындатылған мекемелерге тәрбиелеуге берілуі тиіс.
Баланың келешегіне кері әсер ететін жағдайларды айтпағанда, олардың
ата-анасынан айыруға жол бермейтін ұлттық бағдарлама жасаудың және оны іс
жүзіне асыру қажеттігінің мәні зор.
Кәмелетке толмағандар құқық бұзушылығының алдын алудың ең маңызды
алғы шарты болып табылатын, отбасындағы берекені сақтаудың негізінде,
субъективтік себептерден басқа, өтпелі кезеңнің әлеуметтік-экономикалық
жағымсыз құбылыстары жатыр. Ол ата-анасының материалдық жағдайының нашар
болуына байланысты балабақша мен мектептерге бара алмауы нәтижесінде, соңғы
жылдары қараусыз, тастанды, үй-жайы жоқ, сөйтіп құқық бұзушылық жасауға
баратын балалар саны көбейіп отыр [17].
Сонымен қатар, әлі де болса біліктілігі жоғары педагогтар жалақының
төмендігіне байланысты саудамен айналысуға мәжбүр.
Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына Жолдауында
жаһандық дағдарысқа қарамастан мемлекеттің әлеуметтік саясаты - ең алдымен
жұмыс орындарын көбейтуге, қамқоршылары баланы оқытуға, жағдайы келмеген
кезде кәмелетке толмағандарға мемлекеттің есебінен жоғары және арнайы орта
білім алу мүмкіндігін қамтамасыз етуге, мұғалімдер мен дәрігерлердің
жалақысын өсіруге бағытталып отыр.
Кәмелетке толмағандардың арасында құқық бұзушылықтың және
балалардың қадағалаусыз, ата-анасының қарауынсыз қалуының алдын алу
жөніндегі мемлекеттік саясаттың келесі бір бағыты білім беру саласындағы
заңнаманы жетілдіру, оның дәл және біркелкі қолданылуына тиісті бақылау
және қадағалау жасауды қамтамасыз ету болып табылады.
Оқу орындары, кәмелетке толмағандарға медициналық, кеңестемелік
және басқа да көмек көрсететін, атап айтқанда осындай жәрдемге мұқтаж
немесе қатыгездік құрбаны болған, ата-анасының мейірімін көрмеген және
қудалау мен қанауға душар болған жасөспірімдерге қолұшын беретін базалық
және анықтама орталықтарына айналуы тиіс. Нормативтік құжаттарда мектепке
бару ережесін сақтау қиынға соғатын, сондай-ақ мектепті тастап кететін
кәмелетке толмағандарға арнайы көмек көрсетілетіні көзделіп, жастар
арасындагы қылмыстың және кәмелетке толмағандар құқық бұзушылығының алдын
алудың тиімді жолдарын табуға қатысты, ғылыми-зерттеу жүргізуде білім беру
жүйесінің барлық буындарының арасында ынтамақтастық болуын ынталандыруға,
сондай-ақ осындай зерттеулердің кең таралуы көзделуге тиіс. Осындай зерттеу
нәтижелерінің негізінде білім басқармалары кәмелетке толмағандарға, заңға
сәйкес мінез-құлық қалыптастыруға бағытталған бағдарламалар мен әдістемелік
құралдар әзірлеп, білім беру мекемелерінің жұмыс тәжірибесіне енгізу керек.
Жасөспірімдер арасындағы заңға қайшы мінез-құлықтың алдын алудың неғұрлым
тиімді шарасы девиантты мінез-құлқымен ерекшеленетін кәмелетке
толмағандарды, әсіресе қоғамға қарсы бағдарланған жасөспірімдер топтарының
лидерлерін дер кезінде анықтауға және олардың айналадағы адамдарға теріс
ықпал жасауына жол бермеу болып табылады. Тәжірибе көрсетіп отырғандай,
осындай жасөспірімдерді арнайы оқу-тәрбие мекемелеріне орналастыру
мүмкіндігі болғанда бұл жұмыстың пәрменділігі артады. Осының өзі құқық
бұзушылықтың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1 АЗАМАТТАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТАРЫН, БОСТАНДЫҚТАРЫ МЕН
ЗАҢДЫ МҮДДЕЛЕРІН ҚОРҒАУ
1.1 Заң бойынша адам құқығы және құқықтық мәдениет
1.2 Жастар арасындағы құқық бұзушылықты болдырмау жолдары
1.3 Жастарға құқықтық тәрбие берудің теориялық мәселелері
2 Жасөспірімдердің тәрбиесі мен дамуындағы
мінез-құлҚЫНЫҢ АУЫТҚУШЫЛЫҚТАРЫ
2.1 Жасөспірімдердің тәрбиесі мен дамуындағы мінез-құлық
ауытқушылықтары мен оларды жою және алдын алу жолдары
2.2 Жастардың девианттық мінез-құлқын реттеу
2.3 Жастар арасындағы құқық бұзушылықтың жеке профилактикасы
3 Жастар арасындағы құқық бұзушылықтың
әлеуметтік мәселесі
3.1 Құқық бұзушылықтың әлеуметтік-құқықтық аспектілеріне
талдау жүргізу
3.2 Кәмелетке толмағандар мен жастар арасында қадағалаусыз қалу
және құқық бұзушылықтарды алдын алу
3.3 Маскүнемдік пен қылмыстың қайталануын болдырмау
3.4 Есірткі қылмыстары мен нашақорлықты қадағалау
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Зерттеудің тақырыбының өзектілігі. Жастар арасындағы құқық
бұзушылығын, ауытқитын мінез-құлыққа жасайтын социологиялық зерттеулердің
маңызы қазіргі кезде өте зор, себебі, бір жағынан алғанда қоғамдық тәртіпті
бұзушылардың ішінен жас ұрпақтың, әсіресе біздің қазіргі кездегі
студенттеріміздің үлесі мол, ол халықтың басқа да жастық топтардың арасынан
салыстырғанды, екінші жағын алғанда, бағыттылықтың құрылуы
(қажеттіліктердің, қызығушылықтардың, мотивтердің, бағалы құндылықтардың)
осы жастық кезеңде өтеді. Осыдан барып жастардың девианттық мінез-құлықты
бастан кешіруі жастардың ортасындағы негативті құбылыстардың болуымен
байланысты болып келеді.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Жастар арасындағы құқық бұзушылықтың
әлеуметтік мәселесін ашып көрсету.
Зерттеу жұмысының міндеттері.
- азаматтардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғауды
қамтамасыз ету;
- жасөспірімдердің тәрбиесі мен дамуындағы мінез-құлықтың
ауытқушылықтарын анықтау;
- жастар арасындағы құқық бұзушылықтың әлеуметтік мәселесін зерттеу.
Зерттеудің объектісі. Жастардың девианттық мінез-құлықтың әлеуметтік
алғы шарттарының барлығының себептері, ол Қазақстан Республикасында
өндірістік қатынастағы адамдардың теңдігі мен материалдық жағдайларындағы
теңсіздігі арасындағы қарама-қайшылық бар. Сонымен қатар Қазақстан
Республикасындағы экономиканың әлсіз дамуы объективтілігі мен тұтыну
заттарындағы теңсіздік мәселесі жастардың өзіндік материалдық жағдайлары
мен қанағатсыздықтанытуының бірден-бір себептері және қоғамнан алатын
жақсылықтары өздерінің қажеттіліктерін әр түрлі жолдармен қанағаттандыруға
белсенді ете түседі.
Зерттеудің пәні. Девиантты мінез-құлықты құқық бұзушлық жастармен
әлеуметтік – педагогикалық жұмыстар жүргізу процесі, оны жан-жақты талдау.
Тақырыптың зерттеу деңгейі. Жастар арасындағы құқық бұзушылықты
көптеген ғалымдар зерттеп, талқылап отырады. Искаков Г., Ғазизов Н.,
Сембаев А., [6], Сапарғалиев Ғ., Ибраев А., [7], Бабаев С., Оңалбек Ж.,
[9], Қоянбаев Ж., Қоянбаев Р., [10], Ғабитов Т.Х., [12], Жоламан Қ.,
Мұхтарова А., Тәукелев А., [13], Маханбетов А.Ә., Еізбаева Р.С., [15].
Зерттеудің әдістері. Зерттеу мәселесі бойынша психологиялық,
әлеуметтік, педагогикалық әдебиеттерге талдау жасау; жастарға қоршаған
ортаның әсерін зерттеу, ата-аналар, достарының тигізетін әсерлеріне талдау,
бақылау, сауалнама жүргізу, әңгіме, жобалау, алынған мәліметтерін сандық
жағынан сараптап, қорытындылау. Жұмыста баяндау, реабилитациялау
технологияларын сипаттау, салыстыру, ой-пікірлерді жинақтау, қорыту,
сараптау т.б. зерттеу әдістері тиісінше қолданды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы.
- жастардың дамуына әлеуметтік ортаның әсерінің теориялық негіздері
айқындалып, әлеуметтік орта, жастардың дамуына әлеуметтік ортаның әсері
ұғымдарының мәні нақтыланды;
- жастардың дамуына әлеуметтік ортаның әсерін қалыптастырудың
педагогикалық-психологиялық шарттары айқындалды;
- жастардың әлеуметтік ортасын қалыптастырудың педагогикалық-
психологиялық технологиясы жасалынып, оның тиімділігі тәжірибелік-
эксперимент арқылы дәлелденді.
Диплом жұмысының тәжірибелік базасы. Қазақстан Республикасы "Көкшетау
қалалық белгілі тұрағы жоқ адамдарға арналған әлеуметтік бейімделу
орталығы" мемлекеттік мекеме.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диплом кіріспеден, үш тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеудің өзектілігі негізделіп, зерттеу мақсаты,
міндеттері, объектісі, пәні, деңгейі, әдістері, дипломның ғылыми жаңалығы,
практикалық құндылығы сипатталып, қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалары
баяндалды.
Бірінші тарауда - азаматтардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды
мүдделерін қорғауын қарастырады.
Екінші тарауда - жастар арасындағы құқық бұзушылықтың әлеуметтік
мәселесі зерттеледі.
Үшінші тарауда - жасөспірімдердің тәрбиесі мен дамуындағы мінез-
құлқының ауытқушылықтарын нақтылайды.
1 АЗАМАТТАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТАРЫН, БОСТАНДЫҚТАРЫ МЕН ЗАҢДЫ МҮДДЕЛЕРІН ҚОРҒАУ
1.1 Заң бойынша адам құқығы және құқықтық мәдениет
Адам жəне азаматтың құқықтары мен бостандықтары Қазақстан Республикасы
Конституциясына, халықаралық құқықтың қағидалары мен нормаларына,
Қазақстан Республикасындағы бала құқықтары туралы Заңына жəне еліміздің
басқа да нормативтік құқықтық актілеріне сəйкес балаға тумысынан жазылған
жəне мемлекет оған кепілдік береді. Қазақстан Республикасы Конституциясының
басты ерекшелігі адам құқықтары мен бостандықтарының əркiмге тумысынан
жазылған, олар абсолюттi жəне олардан ешкiм айыра алмайды деп танылуында.
Адам құқықтары мен бостандықтары Конституцияға сəйкес танылады жəне оларға
кепiлдiк берiледi (12 бап). Қазақстан Республикасы Конституциясының 27
бабының 1 бөлімінде неке мен отбасы, ана мен əке жəне бала мемлекеттiң
қорғауында болады, ал осы баптың 2 бөлімінде балаларына қамқорлық жасау
жəне оларды тəрбиелеу – ата-ананың етене құқығы əрі мiндетi деп
көрсетілген. ҚР Конституциясының Адам жəне азамат атты 2 бөлімінің
баптарына талдау жасасақ, құқықтық демократиялық мемлекеттің басты өлшемі
адам құқықтары мен бостандықтарының басымдылығы болатынын көруге болады.
Мұндай мемлекеттің түпкі мақсаты жеке адамның мүдделерін тіршілік
қарекетінің барлық салаларында қамтамасыз ету болып табылады. Осылайша,
жеке адамның, оның құқықтарының басымдылығы, бостандықтары мен заңды
мүдделері Қазақстан Республикасында қорғалатын басты құндылыққа айналып
отыр. Балалық шақты қорғау саласында көптеген мемлекеттер негізге алып,
жұмысын ұйымдастырып отырған халықаралық маңызы бар басты құжат – Бала
құқықтары туралы конвенция – халықаралық стандарттағы құқықтық құжат болып
табылады. Ол баланы толық құқықты жеке тұлға ретінде таниды. Конвенцияның
негізгі идеясы баланың мүдделерін барынша қамтамасыз етуге негізделеді.
Конвенция ережелері негізгі төрт талапқа саяды, олар балалардың тіршілік
жасау, өсіп-өну, қорғалу жəне қоғам өміріне белсене араласуын қамтамасыз
ету құқықтарын қамтамасыз етуі тиіс. Конвенцияда балалар ерекше қамқорлық
пен көмекке құқылы деп тұжырымдалған. Бала БҰҰ Жарғысында жарияланған
мұратты мақсаттар: бейбітшілік, адамгершілік, төзімділік, бостандық, теңдік
жəне тілектестік рухында тəрбиеленуі тиіс. Осындай қорғау мен қамқорлықты
қамтамасыз ету мақсатында Конвенцияға қатысушы мемлекеттер барлық тиісті
заңнамалық, əкімшілік жəне басқа шараларды қабылдауға міндетті. Қазақстан
Республикасында БҰҰ-ның Бала құқықтары туралы конвенцияның талаптары
Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтары туралы (2002), Білім
туралы (2007), Кəмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтардың
профилактикасы мен балалардың қадағалаусыз жəне панасыз қалуының алдын алу
туралы (2004) Заңында, басқа да заңдарда, Президент жарлықтарын- да,
Үкімет қаулыларында, басқа да мемлекеттік билік пен жергілікті ақтарушы
органдардың актілерінде заңанамалық тұрғыда бекітілген. Қазақстан
Республикасындағы баланың құқықтары туралы Заңына сəйкес мемлекет балалық
шақты адам өмірінің маңызды кезеңі деп таниды жəне балаларды қоғамдағы
толымды өмiрге даярлау, олардың қоғамдық мəнi бар жəне шығармашылық
белсендiлiгiн дамыту, əлемдiк өркениеттiң жалпы адамзатқа тəн құндылықтары
негiзiнде оларды жоғары имандылық қасиеттерге, елжандылық пен азаматтыққа
тəрбиелеу, олардың бойында ұлттық сана-сезiмдi қалыптастыру принциптерiнiң
басымдығына сүйенеді. Осы Заңның 6 бабына сəйкес балалар мүддесiн көздейтiн
мемлекеттiк саясаттың мақсаттары мыналар:
1) балалардың құқықтары мен заңды мүдделерiн қамтамасыз ету, оларды
кемсiтушiлiкке жол бермеу;
2) балалардың құқықтары мен заңды мүдделерiнiң негiзгi кепiлдiктерiн
нығайту, сондай-ақ құқықтары бұзылған жағдайларда оларды қалпына келтiру;
3) бала құқықтары кепiлдiктерiнiң құқықтық негiздерiн қалыптастыру,
баланың құқықтары мен заңды мүдделерiн қорғау жөнiндегi тиiстi органдар мен
ұйымдар құру;
4) балалардың дене бiтiмi, интеллектуалдық, рухани жəне имандылық
тұрғысынан дамуына, олардың бойында елжандылық, азаматтық жəне бейбiтшiл
сезiмдердi тəрбиелеуге, сондай-ақ баланың жеке адами тұлғасының қоғам
мүддесi, мемлекет халықтарының дəстүрлерi, ұлттық жəне əлемдiк мəдениет
жетiстiктерiне қол жеткiзуi үшiн мүмкiндiктерiн ашуға жəрдемдесу;
5) кəмелетке толмағандардың құқықтық санасы мен құқықтық мəдениетiн
қалыптастыру жөнiндегi нысаналы жұмысты қамтамасыз ету болып табылады.
Балалар мүддесiн көздейтiн мемлекеттiк саясат мемлекеттiк органдар
қызметiнiң басым саласы болып табылады жəне:
1) баланың құқықтарын заң тұрғысынан қамтамасыз етуге;
2) балаларға толымды тəрбие берудi, олардың құқықтарын қорғауды,
оларды қоғамда толымды өмiр сүруге дайындауды қамтамасыз ету мақсатында
отбасын мемлекеттiк қолдауға;
3) аймақтық ерекшелiктердi ескере отырып, балалардың өмiрiн жақсартуға
бағытталған мемлекеттiк ең төменгi əлеуметтiк стандарттарды белгiлеуге жəне
сақтауға;
4) баланың құқықтары мен заңды мүдделерiн бұзғаны, оған зиян
келтiргенi үшiн лауазымды тұлғалардың, азаматтардың жауаптылығына;
5) баланың құқықтары мен заңды мүдделерiн қорғау жөнiндегi
функцияларды жүзеге асыратын қоғамдық бiрлестiктер мен өзге де ұйымдарды
мемлекеттiк қолдауға негiзделген [1].
Қазақстан Республикасының Неке жəне отбасы туралы Заңына сəйкес
мемлекет атынан ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балаларды анықтаумен
жəне орналастырумен айналысатын негізгі органдар қорғаншы жəне қамқоршы
органдар болып табылады. Қорғаншы жəне қамқоршы органдарына ата-анасының
қамқорлығынсыз қалған балаларды анықтауға көмектесу мақсатында Заң
лауазымды адамдарды жəне өзге де азаматтарды балалардың ата-аналарының
қамқорлығынан айырылу жəйттері туралы дереу хабарлауға мiндеттейді. Ата-
аналарының қамқорлығындағы балалардың құқықтарын қорғаумен қатар бұл
органдар ата-аналарының қамқорлығынан айырылған балалардың құқықтарының
бірден-бір қорғаушысы болады, яғни баланың құқықтары бұзылған кезде жəне
заңды өкілі жоқ болғанда не өз міндеттерін орындамайтын жағдайда мемлекет
тарапынан қызмет жасайды. Неке жəне отбасы туралы Заң қорғаншы жəне
қамқоршы органдарының көмек аса мұқтаж санаттағы – ата-аналарының
қамқорлығынан айырылған балалардың құқықтарын қорғауға қатысуын бекітеді.
Нақ осы қорғаншы жəне қамқоршы органдарына ата-аналарының қамқорлығынсыз
қалған балаларды анықтау, осындай балаларды есепке алу, ата-аналарының
қамқорлығынан айырылудың нақтылы мəн-жайларына орай осы балаларды
орналастыру түрлерін таңдау, сондай-ақ оларды одан кейінгі күтіп бағу,
тəрбиелеу жəне білім беру жағдайына бақылау жүргізу міндеті жүктелген.
Сонымен бірге Заңда ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды анықтау
жəне орналастыру жөнiндегi заңды жəне жеке тұлғалардың қызметiне тыйым
салынған (100, 101 баптар). Балаларға қамқорлық жасау, оларды тəрбиелеп
өсіру – ата- аналарының негізгі жеке ажырамас конституциялық құқығы əрі
міндеті. Ата-ана құқықтарының болуы ата-аналарға балалардың игілігіне,
рухани, адамгершілік дамуына, нығайып өсуіне бағытталған мемлекеттік
тұрғыдан əрекет жасау мүмкіндігі беріліп отырғанын білдіреді. Кез келген
мемлекет жəне əлем қауымдастығы, тұтас алғанда, балалар – елдің болашағы
екенін жете түсінеді жəне ата-ана құқықтарын адал ниетпен орындауға
мүмкіндік беруге жəне олардың қиянат жасауларына жол бермейтін институттар
құруға бағытталған саясат жүргізуде. Ата- ана құқықтары баланың тумысынан
пайда болады жəне оның кəмелетке толуы кезінде, яғни 18 жас шамасында
тоқтатылады. Ата-аналар баланы тəрбиелеуде айрықша құқықтарға ие. Ата-
аналардың баланы тəрбиелеу құқығы ата-ананың баланы тəрбиелеу міндеттерінің
тиісті орындалуымен қамтамасыз етілуі тиіс. Осы міндеттердің аясына баланың
денсаулығына, дене, психикалық жəне адамгершілік дамуына қамқорлық жасау да
кіреді. Ата-аналар баласын тəрбиелеу үшін адамгершілік жағынан да,
əкімшілік, азаматтық, отбасылық жəне қылмыстық тұрғыдан да жауапты болады.
Баланы тəрбиелеу ісінде заңға қайшы əрекеттер жасаған азаматтар ата-ана
міндеттерін орындамағаны үшін тиісті жазаға тап болады. Балаға тиісті
отбасы тəрбиесін бермегені үшін қарапайым жауапкершілік ата-ана
құқықтарынан айыру болып табылады. Əкімшілік жауапкершіліктің мысалы
ретінде кəмелетке толмаған баланы спирттік ішімдіктерді, есірткі не миын
улайтын заттарды қолдануға тартқаны үшін ата-аналарға айыппұл салуды
көздейтін Қазақстан Республикасының əкімшілік құқық бұзушылықтар туралы
кодексінің 111 бабы 2 бөлімінің ережелерін айтуға болады. Ал азаматтық
жауапкершіліктің мысалы ретінде ана-аналардың кəмелетке толмағанның
келтірген шығынның орнын толтыру міндеті болып табылады. Қылмыстық
жауапкершіліктің мысалы ретінде Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің
131 бабының – кəмелетке толмаған адамды қылмыстық іске тартқаны үшін; ҚР ҚК
132 бабының ережелерін – кəмелетке толмаған адамды қоғамға қарсы iс-
əрекеттер жасауға тартқаны үшін, атап айтқанда кəмелетке толмаған адамды
есеңгiрететiн заттарды тұтынуға не уытқұмарлыққа не спирттiк iшiмдiктердi
ұдайы (яғни, екі рет жəне одан көп) тұтынуға, жөзөкшелікпен, қаңғыбастықпен
немесе қайыршылықпен айналысуға тартқаны үшін; ҚР ҚК-нің 137 бабының –
кəмелетке толмаған баланы тəрбиелеу жөнiндегi мiндеттердi орындамағаны
үшін; ҚР ҚК- нің 136 бабының – ата-ананың сот шешiмi бойынша кəмелетке
толмаған балаларын, сол сияқты он сегiз жасқа толған еңбекке жарамсыз
балаларын асырауға арналған қаражатты төлеуден əдейi жалтаруы үшін
жауаптылық көздейтін ережелерін айтуға болады. Баланың ең басты құқықтары
ретінде отбасында өмір сүріп, тəрбиелену құқығын, ата-аналарын білу,
олардың қамқорлығына, күтіп-ұстауына ие болу, мүдделерінің қорғалуы, жан-
жақты дамуы мен қадір-қасиетінің құрметтелуі, аты-жөнінің болуы құқықтарын
айтуға болады. Бала отбасында өзіне қатысты барлық мəселелер бойынша
пікірін білдіруге құқылы. Балаға қатысты сот дауы туындаған жағдайда оның
сотта тыңдалуы құқығы бар, ал егер ол 10 жасқа толған болса, балалар туралы
даулармен байланысты істі қараған кезде сот оның сөздерін тыңдауға
міндетті. Кейбір жағдайда баланың пікірі белгілі бір дауларды шешу кезінде
маңызды болады. Мəселен, бала ата-анасының айырылған ата- ана құқықтарын
қалпына келтіруге қарсы болса, баланың өз қарсылығын қандай себептермен
білдіргеніне қарамастан сот мəлімденген талапты қанағаттандырмау тиіс.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі кəмелетке толмағандардың
қылмыстық жауапкершілігі басталатын жас шамасын белгілейді. Мəселен, ҚР ҚК-
нің 15 бабына сəйкес қылмыс жасаған кезде он алты жасқа толған адам, сондай-
ақ ауыр қылмыс жасағаны үшін ертеректе қылмыстық жауапқа тартылған адам
қылмыстық жауапқа тартылады. ҚР ҚК-нің 15 бабы, 2 бөлімінде қылмыс жасаған
кезде он төрт жасқа толған адамдардың қылмыстық жауапқа тартылуға тиiс
екенін белгілейтін баптардың тізімі берілген: кiсi өлтiргенi (96-бап),
денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтiргенi (103-бап), ауырлататын мəн-жайлар
кезiнде денсаулыққа қасақана орташа ауырлықтағы зардап келтiргенi (104-бап,
екiншi бөлiк), зорлағаны (120-бап), жыныстық сипаттағы күштеу əрекеттерi
(121-бап), адамды ұрлағаны (125- бап), ұрлық жасағаны (175-бап, екiншi,
үшiншi бөлiктерi), кiсi тонағаны (178-бап, екiншi, үшiншi бөлiктерi), ұрып-
соққаны (179-бап), қорқытып алғаны (181-бап, екiншi, үшiншi бөлiктерi),
ауырлататын мəн-жайлар кезiнде автомобильдi немесе өзге де көлiк құралдарын
ұрлау мақсатын көздемей заңсыз иеленгенi (185-баптың екiншi, үшiншi,
төртiншi бөлiктерi), ауырлататын мəн-жайлар кезiнде мүлiктi қасақана
жойғаны немесе бүлдiргенi (187-баптың екiншi, үшiншi бөлiктерi), терроризм
(233-бап), адамды кепiлге алуы (234-бап), террористiк актi туралы бiле тұра
көрiнеу өтiрiк хабарлағаны (242-бап), қару-жарақты, оқ-дəрiнi, жарылғыш
заттар мен жарылғыш құрылғыларды ұрлағаны не қорқытып алғаны (255-бап),
ауырлататын мəн-жайлардағы бұзақылығы (257-баптың екiншi, үшiншi бөлiгi),
тағылық (258- бап), есiрткi заттарды немесе психотроптық заттарды ұрлағаны
не қорқытып алғаны (260-бап), ауырлататын мəн-жайлар кезiнде қайтыс болған
адамдардың мүрдесiн жəне олардың жерленген жерлерiн қорлағаны (275-бап,
екiншi бөлiгi), көлiк құралдарын немесе қатынас жолдарын қасақана жарамсыз
еткенi (299-бап). ҚР Қылмыстық кодексінде кəмелетке толмағандарды қылмыстық
жауаптылыққа тартқаны үшін жəне олардың сотталғаны жағдайында құқық қорғау
органдары қылмыстық құдалауды жүргізген кезде олардың құқықтық жағдайын
реттейтін жеке тарау бөлінген. Мəселен, ҚР ҚК-нің Кəмелетке толмағандардың
қылмыстық жауаптылығы атты 78 бабында кəмелетке толмағандар деп қылмыс
жасаған кезге қарай жасы он төртке толған, бiрақ он сегiзге толмаған
адамдар танылады делінген. Осы баптың екінші бөлімі жаза тағайындауды
көздейді. Кəмелетке толмағандарға тағайындалатын жазаның түрлері ҚР ҚК-нің
79 бабында атап көрсетілген. Бұл – айыппұл, белгiлi бiр қызметпен айналысу
құқығынан айыру, қоғамдық жұмыстарға тарту, түзеу жұмыстары, бас
бостандығын шектеу, бас бостандығынан айыру. Кəмелетке толмағанға жаза
тағайындаған кезде оның өмір сүру мен тəрбиелену жағдайы, психикалық даму
деңгейі, адамның өзге де ерекшеліктері, сондай-ақ оған жасы үлкен
адамдардың əсері ескеріледі. Кəмелетке толмаған жас шамасы жеңілдететін мəн-
жай ретінде басқа жеңілдететін жəне ауырлата- тын мəн-жайлардың жиынтығында
ескеріледі. ҚР ҚК қылмыстық мəжбүрлеуден басқа, ҚР ҚК-нің 82 бабында
көрсетілген тəрбиелiк əсерi бар мəжбүрлеу шараларын да көздейді. Сот
кəмелетке толмаған адамға тəрбиелiк əсерi бар мынадай мəжбүрлеу ша- раларын
тағайындауы мүмкiн: ескерту, ата-аналарының не- месе олардың орнындағы
адамдардың не мамандандырылған мемлекеттiк органның қадағалауына беру;
келтiрiлген зиянды қалпына келтiру мiндетiн жүктеу; бос уақытын шектеу жəне
кəмелетке толмаған адамның жүрiс-тұрысына ерекше талаптар белгiлеу; ерекше
режимде ұстайтын бiлiм беру ұйымына орна- ластыру; жəбiрленушiден кешiрiм
сұрау мiндеттемесiн жүктеу. Сондай-ақ, кəмелетке толмаған адамға бiр
мезгiлде тəрбиелiк əсерi бар бiрнеше тəрбиелеу шаралары тағайындалуы
мүмкiн. Қадағалаусыз жəне панасыз қалудың профилактикасы саласындағы
басшылыққа алынатын құқықтық акт – Қазақстан Республикасының Кəмелетке
толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтардың профилактикасы мен балалардың
қадағалаусыз жəне панасыз қалуының алдын алу туралы 2004 жылғы 9 шiлдедегi
N 591 (2010 жылғы 29 желтоқсандағы редакциясында) Заңы болып табылады. Бұл
Заңда халықаралық құқықты есепке ала отырып, жасөспірімдердің жағымсыз
құбылыстарымен күресу проблемаларын мемлекеттік деңгейде шешудің жаңа амал-
тəсілдері қаланған. Кəмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтардың
алдын алудың бұдан бұрынғы жүйесі отбасыға, балаларға медициналық-
психологиялық, əлеуметтік-құқықтық, педагогикалық көмек пен қолдау көрсету
шаралары кешенінен тұратын қорғау-сақтау жүйесіне ауыстырылған. Нақ осындай
көзқарас Бала құқықтары туралы конвенцияға толық сай келеді. Бұл құжатта
негізгі ұғымдардың (қадағалаусыз қалған бала, панасыз қалған бала,
əлеуметтік оңалту, кəмелетке толмағанды бағып-күту, тұрмысы қолайсыз отбасы
жəне т.б.) мəні ашылады. Мұнда профилактиканың анықтамасы кəмелетке
толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтардың, қадағалаусыз, панасыз қалудың
жəне қоғамға жат iс-əрекеттердiң алдын алуға, оларға ықпал ететiн себептер
мен жағдайларды анықтауға жəне жоюға бағытталған, кəмелетке толмағандарды
тəрбиелеу, оқыту неме- се бағып-күту жөнiндегi мiндеттерiн орындамайтын не
олардың мiнез-құлқына терiс əсер ететiн ата-аналарымен немесе басқа да
заңды өкiлдерiмен, сондай-ақ кəмелетке толмағандарды құқық бұзушылықтар
немесе қоғамға жат iс-əрекеттер жасауға тартып жүрген өзге де адамдармен
жеке профилактика шараларын қоса жүзеге асыратын құқықтық, педагогикалық
жəне өзге де шара- лар жүйесi деп беріледі. Заңда профилактиканың
міндеттері белгіленген. Бұл міндеттер профилактика бойынша қызметті жүзеге
асыратын ресми қызметкерлер үшін міндетті сипатқа ие [2].
Кəмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтардың, қадағалаусыз
жəне панасыз қалудың профилактикасы саласындағы қызметтің негiзгi
мiндеттерi:
1) кəмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтардың,
қадағалаусыз, панасыз қалудың жəне қоғамға жат i с-əрекеттердiң алдын алып,
олардың жасалуына ықпал ететiн себептер мен жағдайларды анықтау жəне жою;
2) кəмелетке толмағандардың құқықтары мен заңды мүдделерiн қорғауды
қамтамасыз ету;
3) өмiрде қиын жағдайға душар болған кəмелетке толмағандарды
əлеуметтiк оңалту;
4) кəмелетке толмағандардың заңға мойынсұнушылық мiнез- құлқын
қалыптастыру;
5) кəмелетке толмағандарды құқық бұзушылықтар немесе қоғамға жат iс-
əрекеттер жасауға тарту фактiлерiн анықтап, жолын кесу;
6) кəмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтардың,
қадағалаусыз жəне панасыз қалудың алдын алу жөнiндегi мемлекеттiк
органдардың, қоғамдық бiрлестiктер мен ұйымдардың қызметiн үйлестiру болып
табылады.
Кəмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтардың, қадағалаусыз
жəне панасыз қалудың профилактикасы саласындағы қызмет заңдылық, кəмелетке
толмағандарға iзгiлiкпен қарау, отбасыны қолдау жəне онымен өзара əрекет
жасау, алынған ақпараттың құпиялылығын сақтай отырып, кəмелетке
толмағандарды түзетуге жеке тұрғыдан қарау, кəмелетке толмағандар
арасындағы құқық бұзушылықтар мен қадағалаусыз қалудың профилактикасы
бойынша жергілікті өзін- өзі басқару органдары мен қоғамдық бірлестіктердің
қызметіне мемлекеттік қолдау, кəмелетке толмағандардың құқықтары мен заңды
мүдделерін бұзылғаны үшін лауазымды тұлғалар мен азаматтардың
жауапкершілігін қамтамасыз ету принциптерiне негізделеді. Заңның 6 бабының
1 бөлімінде кəмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтардың,
қадағалаусыз жəне панасыз қалу профилактикасының жүйесiне кіретін органдар
мен мекемелердің тізімі беріледі жəне олардың міндеттері айқындалады: ішкі
істер, білім беру, денсаулық сақтау, əділет органдары, тұрғындарды жұмыспен
қамту саласындағы мемлекеттік саясаттың жүзеге асырылуын үйлестіруші
мемлекеттік орган, жергілікті өкілдік жəне атқарушы органдар, кəмелетке
толмағандарының істері жəне олардың құқықтарын қорғау жөніндегі комиссиялар
жəне өз құзыреті шегіндегі өзге де мемлекеттік органдар. Кəмелетке
толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтардың, қадағалаусыз жəне панасыз
қалудың профилактикасы қызметін ұйымдастыруда жеке профилактикалық шаралар
айрықша орын алады. Заңның 19-1 бабына сəйкес кəмелетке толмағандар
арасындағы құқық бұзушылықтардың, қадағалаусыз жəне панасыз қалудың жеке
профилактикасы шаралары:
1) профилактикалық əңгiмелесу;
2) құқық бұзушылық жасауға итермелейтiн себептер мен жағдайларды жою
туралы ұсыныс;
3) профилактикалық есепке алу жəне бақылау;
4) арнаулы бiлiм беру ұйымдарына жəне ерекше режимде ұстайтын бiлiм
беру ұйымдарына жiберу;
5) тəрбиелiк ықпал ету шаралары;
6) қорғау нұсқамасы;
7) əкiмшiлiк жаза қолдану;
8) сот үкiмi бойынша қабылданатын шаралар болып табылады.
Кəмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтың, қадағалаусыз жəне
панасыз қалудың жеке профилактикасы шаралары осы шаралар қолданылатын
кəмелетке толмағандардың жеке ерекшелiктерi жəне олар жасаған құқық
бұзушылықтың қоғамға қауiптiлiгiнiң сипаты мен деңгейi ескерiле отырып
айқындалады. Заңда кəмелетке толмағандарға, олардың ата-аналарына не- месе
заңды өкілдеріне қатысты жеке профилактикалық шаралар- ды жүргізудің
негіздері белгіленген (20 бап). Осы бапта теріс жолға түскен кəмелетке
толмағанға қатысты профилактикалық жұмысты бастауға барлық құқықтық
негіздер көзделген. Мұндай негіздерге:
1) соттың үкiмi, ұйғарымы немесе қаулысы;
2) кəмелетке толмағандардың iсi жəне олардың құқықтарын қорғау
жөнiндегi комиссияның, прокурордың, анықтау органының қаулысы;
3) шағымдарды, өтiнiштердi немесе басқа да хабарларды тексерудiң
нəтижелерi бойынша кəмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтардың,
қадағалаусыз жəне панасыз қалудың профилактикасы жүйесi органының немесе
мекемесiнiң басшысы бекiткен қорытынды;
4) кəмелетке толмағанның не оның ата-анасының немесе заңды өкiлдерiнiң
кəмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтардың, қадағалаусыз жəне
панасыз қалудың профилактикасын жүзеге асыратын органдардың, мекемелер мен
өзге де ұйымдардың құзыретiне қатысты мəселелер бойынша оларға көмек
көрсету туралы өтiнiштерi жатқызылады.
Балалардың қадағалаусыз жəне панасыз қалуының профилактикасы жүйесінде
білім беру мекемелеріндегі жұмыс ерекше орын алады. Заңның 12 бабы білім
беру органдарының құзыретіне арналған. Заңмен белгіленгендей, білім беру
органдары өздерінің кəсіби қызметін арнаулы бiлiм беру ұйымдарында жəне
ерекше режимде ұстайтын бiлiм беру ұйымдарында жүзеге асырады. Білім беру
органдары жалпы білім беретін мектептерде психологиялық-медициналық-
педагогикалық комиссиялар құрады.
Олар дамуында немесе тəртібінде ауытқулары бар кəмелетке толмағандарды
анықтауға, балалардың кешендi түрде тексерiлуiн жүргiзуге жəне оларды одан
əрi оқыту жəне тəрбиелеу нысандарын анықтау жөнiнде ұсынымдар əзiрлеуге
тиісті. Қазақстан Республикасының Кəмелетке толмағандар арасындағы құқық
бұзушылықтардың профилактикасы мен балалардың қадағалаусыз жəне панасыз
қалуының ал- дын алу туралы Заңын жүзеге асыру мақсатында Қазақстан
Респубикасының білім жəне ғылым министрінің 2011 жылғы 10 қаңтардағы №1
бұйырығымен Кəмелетке толмағандарды бейімдеу орталықтарында кəмелетке
толмағандарды күтіп бағу ережелері (бұдан əрі – Ереже) бекітілді. Осы
нормативтік құқықтық актіге сəйкес Кəмелетке толмағандарды бейімдеу
орталықтары (бұдан əрі – Орталықтар) кəмелетке толмағандарды уақытша ұстау
жəне қабылауды қамтамасыз ететін білім беру органдарына енгізілетін
мемлекеттік ұйым болып табылады. Орталыққа белгіленген тəртіппен
орналастырылатын кəмелетке толмағандар, Ережеге сəйкес, үш санатқа
бөлінеді:
1) ата-аналарын немесе басқа заңды өкiлдерiн анықтау үшін қадағалаусыз
жəне панасыз қалған балалар;
2) уақытылы орнала- стыру мүмкiндiгi болмаған жағдайда ата-анасының
немесе заңды өкiлдерiнің қамқорлығынсыз қалған, сондай-ақ олардың өмiрiне
немесе денсаулығына тiкелей қауiп төнген кезде қамқоршылық жəне қорғаншылық
органы ата-анасынан (оларды бiреуiнен) немесе оларды қамқорлыққа алған
басқа да адамдардан алып қойған балалар;
3) арнаулы білім беру ұйымдарына жіберілетін кəмелетке толмағандар.
Ережеге сəйкес, Орталыққа алкогольдік, есірткілік немесе уытқұмарлық мас
болу күйіндегі, сондай-ақ айқын психикалық аурудың белгілері бар кəмелетке
толмағандарды орналастыруға тыйым салынады [3].
Кəмелетке толмағандарды Орталыққа орналастыруға 3-санаттағы кəмелетке
толмағандарға қатысты соттың қаулысы; 1-ші жəне 2-ші санаттағы кəмелетке
толмағандарға қатысты қамқоршылық жəне қорғаншылық органының қаулысы негiз
болып табылады. Кəмелетке толмағанды Орталыққа орналастыру туралы
қамқоршылық жəне қорғаншылық органының қаулысына міндетті түрде: тұрғын үй-
тұрмыстық жағдайларын зерттеу актісі (тұрғылықты жері анықталған жағдайда);
кəмелетке толмағанның, сондай-ақ оның ата-анасының немесе басқа заңды
өкілдерінің мінездемесі (тұрғылықты жері анықталған жағдайда); туу туралы
куəлігі (бар болған жағдайда); білім беру ұйымынан анықтама (мектеп
жасындағы балалар үшін); медициналық құжаттар (егу құжаты жəне амбулаторлық
картасы бар болған жағдайда) тіркеледі. Түнгі уақытта, демалыс немесе
мереке күндері осы 1-ші жəне 2-ші санаттағы кəмелетке толмағандар Орталыққа
қабылдаудың актісі негізінде қабылданып, ол туралы Орталықтың əкімшілігі
жиырма төрт сағат ішінде жазбаша түрде прокурорды хабардар етуге міндетті.
Кəмелетке толмағандарды одан əрі күтіп бағу не орналас- тыру туралы
мəселені шешу үшін Орталықтың қызметкерлері үш тəулік ішінде Қамқоршылық
жəне қорғаншылық органы- на панасыздық, қадағалаусыздық белгілері болуын
негіздейтін, қамқоршысыз қалғанын не болмаса баланың өмірі мен денсаулығына
тікелей қауіп төнгені туралы ақпаратты ұсынады. Өз кезегінде, Қамқоршылық
жəне қорғаншылық органдары үш жұмыс күні ішінде кəмелетке толмағанды
Орталыққа орналас- тыру туралы қаулы шығарады Ережеге сəйкес, 1-шы, 2-шы
санаттағы кəмелетке толмағандар оларға көмек көрсету жəне бұдан əрі
орналастыру мəселелерін шешу үшін қажетті уақытқа, бірақ отыз тəуліктен
аспайтын, үш айға дейін ұзартылатын мерзімге орналастырылады. 3-шы
санаттағы кəмелетке толмағандар Орталықта сот қаулысының негізінде болады,
бірақ арнаулы білім беру ұйымына жіберу ту- ралы шешім заңды күшіне енгенге
дейінгі мерзімнен аспау тиіс. Орталыққа орналастырылған кəмелетке
толмағандар жасына жəне жынысына қарай топтарға орналастырылады. Топтардағы
балалар саны жиырма адамнан аспауы тиіс. Ережеге сəйкес кəмелетке
толмағанды Орталыққа қабылдау кезінде бастапқы медициналық тексеру
жүргізіледі, орталыққа түскен сəтте кəмелетке толмағанның бар нəрселері мен
құнды заттары тəркіленеді, ол туралы кəмелетке толмағанды Орталыққа
қабылдау актісінде тиісті жазба жасалады жəне Орталықтан шыққан кезде
қайтарылады. Орталыққа жұпыны киіммен түскен кəмелетке толмағанның сыртқы
жəне ішкі киімдері ауыстыры- лады. Орталықта ұсталатын кəмелетке
толмағандармен профилактикалық жəне бейімдеу жұмысын ұйымдастыру Орталыққа
орналастыру негіздерін, педагогикалық бақылаусыздық деңгейін, жасын,
отбасылық-тұрмыстық жағдайларын ескере отырып, жүзеге асырылады. Орталықтан
шыққан кезде кəмелетке толмағандар тұрғылық- ты жерлеріне қатаң түрде ата-
аналарының немесе басқа заңды өкілдерінің алып жүруімен немесе кəмелетке
толмағанды Орталықтан шығару туралы бұйрықтың негізінде кəмелетке
толмағанды қабылдау-беру туралы актісі бойынша оларды бұдан əрі орналастыру
жерлеріне Орталықтың əлеуметтік педагогының алып жүруімен жеткізіледі.
Жасөспірім қыздарды алып жүру тек əйел жынысындағы Орталықтың əлеуметтік
педагогтары жүзеге асырады. Кəмелетке толмағандардың қадағалаусыздығы мен
панасыздығы, құқық бұзушылықтарының профилактикасы жөніндегі қызмет бірінші
кезекте балалардың құқықтарын сақтау, олардың дене, рухани, психикалық,
адамгершілік жəне моральдық дамуын қамтамасыз ету мақсатында жүзеге
асырылатынын атап кеткен жөн. Сонымен, Қазақстан Республикасының
заңнамасында азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын, тіршілік
қарекетінің барлық саласында, соның ішінде құқық бұзушылық профилактикасын
жүзеге асыру кезінде жеке басы қауіпсіздігін қамтамасыз етудің негізгі
принциптері бекітілген. Профилактика жəне оңалту жүйесінің құқықтық
базасының негізіне қоғамға əлеуметтендірілуі үлкендердің кінəсінен үзіліп
қалған балаларға əкімшілік-жазалау шаралары тұрғысынан қараудың
тиімсіздігіне, баланың салауатты əлеуметтік ортада лайықты өмір сүру
құқығына кепілдік беру, оның құқықтары мен мүдделерін қорғау,
қиыншылықтарын тез арада шешу, əлеуметтік жəне өзге де көмек көрсету
қажеттілігіне тұжырымдамалық нұсқау қойылған.
Азаматтардың конституциялық құқықтарының бұзушылығын атап өтсек құқық
қорғау органдары қызметкерлерінің тарапынан күштеп зорлық көрсету,
тергеудің заңсыз әдістерін пайдалану болып табылады. Алайда азаматтың
өміріне, денсаулығына, мүлкісіне кез-келген қол сұғушылық – бұл да
конституциялық құқық бұзушылыққа жатады. Қылмыстың кез-келген фактісі
бойынша оны ашуға және азаматтардың құқық бұзушылығын қалпына келтіру үшін
барынша күш салу керек. Қылмыстарды жасыру фактілері мемлекет тарапынан
азаматтардың құқықтарын бұзып қана қоймай, құқық қорғау органдарына деген
теріс көзқарастың туындауына ықпал етеді. Құқық қорғау органдарының
қызметінде заңдылықты нығайтуға және ең алдымен, қылмысты жасыру,
азаматтардың арыздары мен өтініштерін қарастырудың белгіленген тәртібін
бұзу фактілерін жоюға бағытталған құқық қолдану тәжірибесін жүзеге асырудың
ашық және қағидатты саясатын жүргізуді жалғастыру қажет. Жеке адамның
құқықтары мен жауапкершілікке негізсіз тартудан іс жүргізу кепілдіктерін
шынайы қамтамасыз ету құқық қорғау органдарының қызметі саласындағы
демократшылдық, ізгілікті бағалау өлшемінің негізіне алынуы тиіс. Мемлекет
міндеттерінің бірі болып табылатын және құқық қорғау органдары, соттар,
жергілікті басқару органдарының басымды міндеті ретінде белгіленген
азаматтардың құқықтарын қорғау өзара байланысқан шаралар кешенін іске
асыруды талап етеді [4].
Қазақстан Республикасының Конституциясында - Қазақстан Республикасы
өзінің демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет
ретінде орнықтыратыны аталған. Бұл еліміз үшін мәртебелі мақсат.
Сондай-ақ, Қазақстан Республикасының Конституциясының 1 – бабында:
Қазақстан Республикасының ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі,
құқықтары мен бостандықтары, - деп баян етілген [5].
Азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекеттің қалыптасуының басты
алғышарттарының бірі – азаматтардың құқықтық білімін жетілдіру, құқықтық
мәдиениетін қалыптастыру, әсіресе оның құрамды бөлігі – адам құқығының
мәдениеті. Адам құқықтары туралы ақпаратпен жүйелі қамтамасыз етудің
қажеттілігі маңызды екенін ескерсек, онда бұл салада адам құқығы
мәдениетін қалыптастыруда маңызды құралдың бірі – білім беру
ұжымдары десек қателеспейміз.
Адам құқығы мен бостандығы көп қырлы, күрделі құбылыс ретінде
қоғамдық санада жан - жақты жоспарлы түрде бейнеленеді. Адам бостандықтары,
оның құқықтары мен міндеттері әрбір тарихи кезеңге сәйкес өзіндік сипатқа
ие болып отырды. Қазіргі кезеңдегі адам құқығы біртіндеп қалыптасты:
алдымен құқықтар мен бостандықтар, содан кейін пайда болған жаңа құқықтар
(эволюциялық және революциялық жолдармен) қоғам тарапынан танылды.
Адам құқығы туралы айтқан кезде бүгін біз адам мен мемлекеттің
арасындағы өзара қатынасын айтамыз,- дейді М.Новицкий [6].
Заңгер ғалымдарымыз: Адам құқығы – адам мүдделерін қанағаттандыруға
бағытталған, өзі заң арқылы қорғалатын болуы мүмкін іс-әрекеттің (мінез-
құлықтың) өлшемі (шамасы) - деп анықтама берген [7]. Адамның құқықтары мен
бостандықтары табиғи және оған тумысынан берілген, ажырамайтын, табиғи
ретінде танылады және ең жоғары әлеуметтік құндылық болып табылады.
Адамның құқықтары мен бостандықтарын сақтау және қорғау мемлекет
функцияларының бірі.
Тұлға мен мемлекеттің қарым – қатынасы құқытық мемлекет пен
азаматтық қоғам концепциясына сәйкес дамуда. Мемлекет пен адам
құқығының арасындағы өзара байланыстылығы және өзара негізділігі
құқықтық мемлекеттің басты мақсаты адам және азаматтың құқықтарын
қамтамасыз ету болып табылатындығынан көруге болады.
Қоғам тәртіпке негізделіп, қалыптасып, өмір сүреді. Қоғамдағы тәртіп
түрлі әлеуметтік нормалардың, адамдардың мінез - құлқын реттейтін
қағидалардың әсерімен, яғни күшімен орнатылады. Құқықтық нормаларды
қолдану нәтижесінде құқықтық тәртіп орнығатыны, ал құқытық нормалар
негізінен заңнан нәр алып белгілі құқықтар мен міндеттер жүктейтіні
белгілі. Еліміздің заңдарын сақтау, оған мойынсыну - жауапкершілікті,
түсіністікті, заңдарды білуді және соған сәйкес мінез-құлық пен іс-
әрекеттерді үйлестіруді талап етеді.
Қоғамның ең өзекті мәселелерінің бірі – қылмыстың, құқық
бұзушылықтың алдын алу. Бұны бүгінгі таңда барлық деңгейдегі
шенеуніктерден бастап, құқық қорғау органдары қызметкерлері, ұстаздар мен
ата-аналар, азаматтар да түсінуде. Құқық бұзушылық жөнінде Құқық
бұзушылық дегеніміз – адамның қоғамға, мемлекетке немесе жеке тұлғаға зиян
келтіретін, соңы заң алдындағы жауаптылыққа апаратын құқыққа қайшы
әрекеті немесе әрекетсіздігі, - деп көрсетілген [8]. Қоғамда тәртіп
орнамаса, ол құлдырайды, яғни келешегі болмайды. Бұл бәрімізге белгілі
және оны жақсы түсінеміз. Дегенмен, қоғамда қоғамдық тәртіпті бұзуға
бейім азаматтар да кездеседі және бұл - құқық бұзушылықтың орын
алуына әкеп соқтырады, сондықтан құқық бұзушылық - қоғам өміріне тән
қауіпті дерт. Құқық бұзушылықтың себептеріне қатысты ықылым заманнан
осы күнге дейін әр түрлі пікірлер айтылып келеді. Солардың ішінде
құқықтық нормаларды бұзуына ең алдымен әлеуметтік және биологиялық
жағдайлар әсер ететінін байқауға болады.
Жастар арасында құқық бұзушылықтың алдын алуға, қоғамдық
тәртіпті сақтауға, заңды жауапкершілікті сезінуге өз үлесін қосатын,
атсалысатын субъектілердің бірі - оқу орындары болып табылады. Оқу
орнында жасөспірімнің азаматтық, патриоттық, адамгершілік, салауаттық,
құқықтық, мәдени, шығармашылық т.б. қасиеттерін дамыту және қалыптастыру
процесі жүзеге асырылады. Бұл ұжым мүшелеріне үлкен жауапкершілік
пен міндет жүктейді.
Құқық бұзушылық пен келеңсіз жағдайларды барынша болдырмау және
алдын алу, оның зияндылығы мен қауіптілігін түсіндіруде - өскелең
ұрпаққа құқытық тәрбие беру, оның мақсат – міндеттерін дұрыс
түсіндірудің маңызы ерекше. Құқықтық тәрбие беру жан - жақты
тәрбиелеудің маңызды бір саласы. Құқықтық тәрбие мақсаты – оқушыларда
құқықтық мәдениет пен құқықтық әрекет – қылық қалыптастырып, оларды
құқықтық заңдылық талаптарын түсінуге әрі мойындауға баулу, - деп
анықталған [9].
Қазіргі Білім туралы Заңның талаптарын орындау әлі де көптеген
экономикалық – материалдық, құқықтық – нормативтік базаны нығайтуды,
құқытық тәрбиені шығармашылықпен ұйымдастыруды, жаңа технологияларды
тәрбие жұмысында кеңінен қолдануды, шеберлікті қажет етеді. Сондықтан
мұғалім жаңа заңдылықтармен танысып, оны жұмыс барысында басшылыққа
алып пайдалануды, оқу-тәрбие үрдісінде ұтымды, тиімді, мақсатты қолдану
жолдарын, тәрбиенің әдістерін, түрлі формаларын біліп, жаңа
технологияларды кеңінен қолданғаны жөн. Жастарды құқықтық сауаттылыққа
тәрбиелеу – олардың қылмысқа ұрынбауына, өздігінен өмірдегі мәселелерді
шешуде дұрыс шешім қабылдауына, келеңсіз, жағымсыз жағдайлардан
тартынуына, қоғамға пайдалы іспен шұғылдануларына жәрдемдеседі.
Тәрбиенің жалпы әдістері негізінде құқықтық тәрбие әдістері үш
топқа бөлінеді:
Сөздік-ақпараттық топқа: лекция, әңгіме, әңгімелеу, өнеге, түсіндіру,
дәлелдеу, насихаттау, бекерге шығару әдістері жатады.
Бұл әдістердің тиімділігі нақты материалды оқушыларға түсінікті тілде
мазмұндай білуге байланысты. Осының нәтижесінде оқушылардың ұғымы дамиды,
әр түрлі іс-әрекетіне қызығушылығы артады.
Ұқтыру, машықтандыру тобына кіретін әдістер: үйрету, тапсырма,
жаттықтыру, талап.
Бұл әдістер оқушылардың іс-әрекеттері мотивтерінің қалыптасуына
мүмкіншілік туғызады.
Ынталандару және тежелу әдістер тобы: ынталандыру әдістері (сенім,
жағымды баға, мадақтау, мадақтаудың түрлері: алғыс айту, әр түрлі
сыйлықтар, шарапаттар т.б.); тежелу әдістері (жазалаудың бірнеше
түрлері: ұялту, сөгіс, ескерту) [10].
Көп ұлтты тәуелсіз мемлекетті нығайту, өскелең ұрпаққа адамгершілік,
патриоттық, азаматтық тәрбие беру біздің баршамызға міндет екенін
өмірдің өзі дәлелдеп отыр. Құқықтық тәрбиені ұстаздар қауымы оқушымен
қатар ата – аналармен, құқық қорғау органдары қызметкерлерімен,
салауаттылық және денсаулық сақтау мекемелерімен, спорттық ұйымдармен,
қоғамдық бірлестіктермен бірлесіп, тәрбиенің өзге түрлерімен
байланыстырып жүйелі жүргізер болса, нәтижелі болмақ.
Оқу орны мен отбасында балалар әлеуметтік іс-әрекеттің алғашқы
дағдыларын қалыптастырып адамгершілік, әдеп, заңды мінез-құлық,
орынды әрекет- қылық, құқықтық нормаларды меңгере бастайды. Әлеуметтік
нормалардың негізгі маңызды түрі болып табылатын әдептік нормалардың
құқытық сипаты болмағанымен, оның ережелеріне сусындап өскен бала әрине
қоғамға зиян келтірмейді, керісінше, өмірдегі өзінің орнын тауып,
елжанды, саналы азамат болып қалыптасады. Әдептік нормалар құқықтық
нормаларға негіз, арқау болып, белгілі бір дәрежеде адамның ар-ұятын,
намысын қалыптастыруға, қоғамдық тәртіпті сақтауға ұйтқы болады.
Құқықтық нормалардың басым көпшілігі әдептік нормалардан нәр алады,
соларға арқа сүйейді. Неғұрлым құқықтық нормаларға әдептік нормалар арқау
болса, соғұрлым заңдардың әділеттілік, адамгершілік мәні жоғары болады
[11].
Ізгілікті адам концепциясының айшықты көрінісі ХХ ғасырдың ұлы
гуманисі А.Швейцердің өмірді қастерлеу туралы ілімінде көрініс тапқан.
Ол: Адам өзінің ішкі ұмтылысында өмірге қолынан келгенше көмектесуге
тырысқанда ғана, кез-келген тірі нәрсеге зиян келтірмеуді ұстанғанда ғана
нағыз адамгершілігімен көрінеді. Ол үшін өмір қасиетті. Ол ағаштың
жапырағын жұлмайды, бірде - бір гүлді үзбейді, бірде - бір жәндікті
басып кетпейді. Жазғы түнде шаммен жұмыс істеп отырғанда, отқа ұмтылған
көбелек қанатының күйгенін көрмес үшін терезені жауып, қапырықта
отырғанды дұрыс көреді - деп адамгершілік қасиетті бағалайды [12].
Демократияны дамыту мемлекеттің және қоғам өмірінің құқықтық
негізін бекітуге тікелей тәуелді екені белгілі. Бұл процесс мемлекеттік
маңызды шараларды жүзеге асыруды қажет етеді. Соның бірі – жеке
адамның, бүкіл жұрттың мәдениетін көтеру, қоғамдық тәртіп орнатуға әрбір
азамат, бүкіл халықты жұмылдыру.
Қоғамның мәдениеті бірнеше түрлерге бөлінеді: саяси, құқықтық,
әлеуметтік, парасаттылық т.б. мәдениет жүйе - салалары. Олар қоғамның әр
саласындағы қатынастарды реттеп, басқара отырып, қоғамның әлеуметтік -
экономикалық жағдайын жақсартуға, нығайтуға ықпал етеді. Мәдениет ұғымына
Мәдениет – адамзат жасайтын және адамдардың рухани қажеттіктері мен
мүдделерін қанағаттандыруға бағытталған материалдық және рухани
құндылықтардың жиынтығы, - деп түсінік берілген [13].
Құқықтық мемлекеттің негізгі белгісі – халықтың құқықтық
мәдениетінің болуы. Құқықтық мәдениет қоғам мәдениетінің негізгі
салаларының бірі болып табылады. Ол екі бөлімнен тұрады: жеке тұлғалардың
мәдениеті және қоғамдық мәдениет. Адамның жалпы мәдениеті мен
құқықтық мәдениет, құқықтық мәдениет пен құқықтық сана өзара тығыз
байланысты. Құқықтық мәдениет құқықтық санамен салыстырғанда
әлдеқайда кең ұғым. Азаматтардың құқықтық мәдениеті олардың қолданыстағы
заңдар жөніндегі білімінен байқалады. Барлық заңдарды білу
қажеттілігі мүмкін емес болса да, негізгі қоғамдық қатынастарды
реттейтін заң талаптарын әрине әрбір азамат білгені жөн. Азаматтар
өздерінің негізгі құқықтары мен бостандықтарын, міндеттерін біліп, оны
өзгелердің және мемлекеттің мүддесіне қайшы келтірмей түсініп саналы
орындауы, мемлекет алдындағы өз жауапкершілігін сезіне білуі құптарлық іс.
Заңгерлер Ғ.Сапарғалиев және А.Ибраева өз еңбектерінде Тұлғаның құқықтық
мәдениеті – құқықты білу, ұғыну (түсіну) және құрметтеуден тұрады.
Ал мұның өзі құқықтық ұйғарымдарды жете түсініп барып орындаудан білінеді
(көрінеді) - деп атап көрсеткен [14].
Жеке тұлғаның құқықтық мәдениеті жөнінде, әсіресе мыналарды баса
көрсетуге болады: біріншіден, кез келген азамат өзінің құқығын, бостандығы
мен міндетін анық түсінуі әрі оны бағамдап, парықтай білуі, екіншіден,
осыларды мүмкіндігінше, іс жүзінде, өз өмір тәжірибесінде пайдалана
алуы тиіс.
Құқықтық мәдениетті қалыптастырып дамыту еліміздің болашағын
айқындаушы көрсеткіштердің бірі десек, өскелең ұрпаққа сапалы
құқықтық білім мен саналы тәрбие беру ұстаздар қауымынан білімділікті,
құқықтық білімдерін үнемі жетілдіруді, нормативтік - құықықтық
құжаттармен үздіксіз танысып, жұмыс барысында оларды басшылыққа алуды
үрдіске айналдыруды, салалық мекемелермен, отбасымен тығыз ынтымақтастық
қарым – қатынас орнатуды және қажырлы еңбекті қажет етеді. Келелі
жұмысты атқаруда бала құқығын қорғау, балаға қарым - қатынас мәдениетін
көтеру, оның талабын ескеру де нәтиже береді деп ойлаймын [15].
1.2 Жастар арасындағы құқық бұзушылықты болдырмау жолдары
Кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтың алдын алу,
қоғамдағы қылмыстың алдын алудың аса маңызды аспектісі болып табылады.
Заңды, әлеуметтік пайдалы қызметке және қоғам мен өмірге ізгілікті көзқарас
қалыптастырып, жастарды қылмыстық қызметке жол бермейтін қағидаларға
тәрбиелеу қажет.
Қазақстан Республикасында кәмелетке толмағандардың арасында құқық
бұзушылықтың алдын алу және балалардың қадағалаусыз және қараусыз жүруінің
алдын алу жөніндегі заңнаманы қалыптастыру және дамыту жұмысы қолға
алынған. Бұл Неке және отбасы туралы, Отбасылық үлгідегі балалар
деревнялары және жасөспірімдер үйлері туралы, Мемлекеттік атаулы
әлеуметтік көмек туралы, Еңбек туралы, Қазақстан Республикасындағы
арнайы мемлекеттік жәрдемақы туралы, Дене тәрбиесі және спорт туралы
заңдары, кәмелетке толмағандар жөніндегі комиссиялардың, кәмелетке
толмағандар ісі жөніндегі ішкі істер органдарының қызметін реттейтін
нормативтік құқықтық актілер және т.б. [16].
Кәмелетке толмағандар құқық бұзушылығының алдын алуды тікелей не
жанама көздейтін құқықтың қайнар көздерінің осылайша көп болуы қоғамдық
қатынастардың кез келген саласында кәмелетке толмағандар тұлғасының дамуын
қамтамасыз ететін қолдау жүйесіннің көзделгендігін көрсетеді. Әсіресе бұл
қауіпті жағдайда тұрған және ерекше қорғау мен қолдауға мұқтаж
жасөспірімдерге қажет. Балалар мен жасөспірімдерді тәрбиелеу мен оқытуда
отбасының маңызы зор. Осыған орай мемлекеттіміз отбасының, соның ішінде
кеңейтілген отбасының тұтастығын сақтауға аса назар аударып отыр.
Отбасында тұрақтылық пен береке болмаса, осыған байланысты қоғам
тарапынан көмек көрсету әрекеттері сәтсіз болған жағдайда, тіршілік етудің
балама орындарын пайдалану мүмкіндігін қарастыру қажет.
Ол дегеніміз, балаларды тұрақтылығы бар, әрі берекелі отбасы
жағдайына мейлінше жақындатылған мекемелерге тәрбиелеуге берілуі тиіс.
Баланың келешегіне кері әсер ететін жағдайларды айтпағанда, олардың
ата-анасынан айыруға жол бермейтін ұлттық бағдарлама жасаудың және оны іс
жүзіне асыру қажеттігінің мәні зор.
Кәмелетке толмағандар құқық бұзушылығының алдын алудың ең маңызды
алғы шарты болып табылатын, отбасындағы берекені сақтаудың негізінде,
субъективтік себептерден басқа, өтпелі кезеңнің әлеуметтік-экономикалық
жағымсыз құбылыстары жатыр. Ол ата-анасының материалдық жағдайының нашар
болуына байланысты балабақша мен мектептерге бара алмауы нәтижесінде, соңғы
жылдары қараусыз, тастанды, үй-жайы жоқ, сөйтіп құқық бұзушылық жасауға
баратын балалар саны көбейіп отыр [17].
Сонымен қатар, әлі де болса біліктілігі жоғары педагогтар жалақының
төмендігіне байланысты саудамен айналысуға мәжбүр.
Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына Жолдауында
жаһандық дағдарысқа қарамастан мемлекеттің әлеуметтік саясаты - ең алдымен
жұмыс орындарын көбейтуге, қамқоршылары баланы оқытуға, жағдайы келмеген
кезде кәмелетке толмағандарға мемлекеттің есебінен жоғары және арнайы орта
білім алу мүмкіндігін қамтамасыз етуге, мұғалімдер мен дәрігерлердің
жалақысын өсіруге бағытталып отыр.
Кәмелетке толмағандардың арасында құқық бұзушылықтың және
балалардың қадағалаусыз, ата-анасының қарауынсыз қалуының алдын алу
жөніндегі мемлекеттік саясаттың келесі бір бағыты білім беру саласындағы
заңнаманы жетілдіру, оның дәл және біркелкі қолданылуына тиісті бақылау
және қадағалау жасауды қамтамасыз ету болып табылады.
Оқу орындары, кәмелетке толмағандарға медициналық, кеңестемелік
және басқа да көмек көрсететін, атап айтқанда осындай жәрдемге мұқтаж
немесе қатыгездік құрбаны болған, ата-анасының мейірімін көрмеген және
қудалау мен қанауға душар болған жасөспірімдерге қолұшын беретін базалық
және анықтама орталықтарына айналуы тиіс. Нормативтік құжаттарда мектепке
бару ережесін сақтау қиынға соғатын, сондай-ақ мектепті тастап кететін
кәмелетке толмағандарға арнайы көмек көрсетілетіні көзделіп, жастар
арасындагы қылмыстың және кәмелетке толмағандар құқық бұзушылығының алдын
алудың тиімді жолдарын табуға қатысты, ғылыми-зерттеу жүргізуде білім беру
жүйесінің барлық буындарының арасында ынтамақтастық болуын ынталандыруға,
сондай-ақ осындай зерттеулердің кең таралуы көзделуге тиіс. Осындай зерттеу
нәтижелерінің негізінде білім басқармалары кәмелетке толмағандарға, заңға
сәйкес мінез-құлық қалыптастыруға бағытталған бағдарламалар мен әдістемелік
құралдар әзірлеп, білім беру мекемелерінің жұмыс тәжірибесіне енгізу керек.
Жасөспірімдер арасындағы заңға қайшы мінез-құлықтың алдын алудың неғұрлым
тиімді шарасы девиантты мінез-құлқымен ерекшеленетін кәмелетке
толмағандарды, әсіресе қоғамға қарсы бағдарланған жасөспірімдер топтарының
лидерлерін дер кезінде анықтауға және олардың айналадағы адамдарға теріс
ықпал жасауына жол бермеу болып табылады. Тәжірибе көрсетіп отырғандай,
осындай жасөспірімдерді арнайы оқу-тәрбие мекемелеріне орналастыру
мүмкіндігі болғанда бұл жұмыстың пәрменділігі артады. Осының өзі құқық
бұзушылықтың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz