Бюджет деңгейлері арасындағы қаржылық ағындарды ретке келтіру
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Қазақстан Республикасының бюджетаралық қатынастарының теориялық
негіздері
1.1 Бюджетаралық қатынастар түсінігі мен реттеу әдістері 6
1.2 Бюджеттің құрылу принцинтері мен бюджетаралық қатынастардың 9
принциптері
1.3 Нарықтық экономика жағдайында бюджетаралық қатынастарды дамыту 13
2 Ақмола облысының Жақсы ауданы 2010-2012 ж.ж. аралығы бойынша
жергілікті бюджеттің орындалуын және бюджетаралық қатынастарын талдау
2.1 Жақсы ауданының экономика және бюджетті жоспарлау (ЭЖБЖ) 25
басқармасының қызметін 2010 – 2012 ж.ж. аралығында талдау
2.2 Жақсы ауданы бойынша бюджеттің орындалуы мен мемлекеттік
мекемелерді қаржыландыруын талдау 28
2.3 Жақсы ауданының бюджеттік шығындары мен бюджетаралық қатынастарын
талдау 37
3 Ақмола облысының Жақсы ауданының қаржысын басқару тиімділігін
арттыру жолдары 42
3.1 Нарықтық экономика жағдайларында бюджеттік өзара қатынастардың
проблемалары
3.2 Бюджетаралық қатынастар мәселесін шешу жолдары мен механизмдері
47
Қорытынды 61
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 64
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектілігі. Мемлекетке экономикалық
және әлеуметтік реттеуді жүзеге асыруға мүмкіндік беретін ең маңызды
факторлардың біріне мемлекеттік бюджеттің басты звеносы болып саналатын
қаржылық механизм – қаржылық жүйе жатады. Атап айтқанда мемлекет қаржылық
жүйе арқылы орталықтандырылған қорлар құрады және мемлекеттік органдарға
жүктелген міндеттерді орындауды қамтамасыз ете отырып, ақшалай қаражаттың
бейорталық қорларын құруға әсер етеді. Әлеуметтік - экономикалық
процестерді мемлекеттік реттеу жүйесінің негізін кірістерді қайта бөлу
туралы қатынастар құрады.
Тоқсаныншы жылдардың басында Қазақстан Республикасында жүргізілген
экономикалық және саяси реформалар мемлекеттік қаржы саласын, бірінші
кезекте бюджеттік жүйені қозғай алмады. Мемлекеттік бюджет мемлекеттік
ресурстарды жұмылдыру мен жұмсаудың басты құралы бола отырып, саяси
үкіметке экономикаға ықпал етуге, оның құрылымдық қайта құрылуын
қаржыландыруға, экономиканың басымды секторларын дамытуға ынталандыруға, аз
қорғалатын халықты әлеуметтік қолдауды қамтамасыз етуге нақты мүмкіндіктер
береді.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан
халқына жолдауы Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік
саясаттың басты мақсаты жолдауында әдеттегідей жетістіктерімізді саралап,
келешегімізді бағдарлауға, ең бастысы – баршамызға ортақ ұлы мақсатқа
жетудің дұрыс жолын бірлесе айқындауымызға бағытталып келеді.
Өткен жыл Қазақстан үшін жан-жақты экономикалық, әлеуметтік және саяси
жаңару жолында тағы бір сенімді ілгері қадам жасаған жыл болды. Орталықта
нәтижелілікке бағытталған бюджетті өмірге енгізу жөніндегі жұмыс қазірдің
өзінде жүзеге асырылып жатыр. Бұл жұмысты жергілікті жердегі деңгейде де
дамыту қажет. Тұрғындар өңірлік биліктің нақты қамқорлығын сезінуге тиіс.
Жаңа әлеуметтік нысандар: медициналық мекемелер, мектептер, спорт
ғимараттары тұрғындарға сапалы, озық және ең бастысы, бұқаралық қызмет
көрсету орталығына айналуға тиіс деп көрсетілген.
Бюджет – ұдайы өндіріс процесін жүзеге асырудың маңызды алғы шарты
және құралы болып табылады. Оның көмегімен әлеуметтік бағдарламаларды
жүзеге асыру, қоршаған ортаны қорғауды қамтамасыз ету, ғылыми-техникалық
прогресті ынталандыру, өзге мемлекеттік міндеттерді орындау үшін жағдайлар
жасалады. Соған сәйкес бюджеттік қатынастарды жетілдірусіз, ғылыми түрде
жасалған бюджеттік саясатты жүйелі жүргізусіз, бюджеттік процесті
басқарудың тиімді жүйесінсіз шаруашылық механизмінің қалыпты жұмыс істеуі
мүмкін емес. Нарықты, корпорациялар мен мемлекетті басқарып отырған
экономикаға өту мемлекеттік бюджетті, кәсіпорындар мен салалардың қаржысын
тереңдетілген түрде қайта жаңартуды, аймақтық және жергілікті деңгейдегі
қаржылық қатынастардың, бюджеттен тыс қорлардың жаңа блоктарын секірмелі
түрде дамытуды талап етеді.
Бюджеттің жаңа түрі мемлекеттің қоғам мүшелеріне, салық төлеушілерге
берген қоғамдық игіліктердің санаттары негізінде бюджет пен салық ыңғайында
негізделеді. Осындай тәсіл жаңа заманда бюджетке, оның міндеттеріне және
нарықтық көзқарасқа тән болады. Мемлекет бюджетті бірлескен
қажеттіліктерді қанағаттандыруға талап ететін ерекше игіліктерді, қоғамдық
тауарларды ұсынуға мүмкіндікке ие болу үшін құрады (қорғаныс сипатындағы
өнімдер, инфрақұрылым, ғылым игіліктері, мәдениет, білім беру, басқару).
Сірә, біздің елде экономикалық қайта құрудың табысты болуы көп
жағдайда қоғамның қаржылық жүйесін қайта ұйымдастырудың қандай бағытта
болғанына, мемлекеттің бюджеттік саясаты қандай дәрежеде уақыт талаптарына
жауап беретініне байланысты.
Тақырыпты зерттеудің дәрежесі. Қазақстан Республикасының бюджетаралық
қатынастарын зерттеу және оның қазіргі жағдайы, жеткен жетістіктері,
проблемалары отандық және шетелдік экономистердің еңбектерінде жан-жақты
қарастырылған. Бюджетаралық қатынастар мәселесін зерттеу барысында
Үмбетәлиев А.Д., Керімбек Ғ.Е., Мельников В.Д., Байдуйсенов А.Д.,
ІлиясовҚ.Қ., Құлпыбаев С., сияқты экономистер үлкен үлес қосқан.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – бюджетаралық қатынастарды қоғамның қаржы
жүйесінің маңызды элементі ретінде талдау, оның құрылуын, орындалуы мен
ұйымдастырылуын және бюджеттік жүйе мен бюджеттік құрылымның нгізгі
ерекшеліктерін талдау жатады.
Дипломдық жұмыстың мақсатын жүзеге асыру барысында мынадай міндеттер
орындалды:
- бюджетаралық қатынастар ұғымы және оның мәні мен мағынасын ашу;
- бюджетаралық қатынастардың мәселелері және оларды жою жолдары;
- жергілікті бюджетті қаржыландыру қорлары және нысандары;
- бюджетаралық қатынастарды жетілдіру жолдары;
- жергілікті бюджетті толтырудағы бюджетаралық қатынастардың атқаратын
қызметтері.
Дипломдық жұмыстың объектісі – Ақмола облысының Жақсы ауданының
бюджеті.
Дипломдық жұмыстың пәні – Қазақстан Республикасының бюджетаралық
қатынастары.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Экономикалық дамудың қазіргі
талаптарына сай бюджетаралық қатынастарды қалыптастыру мен зерттеу және
жетілдіру бойынша ғылыми негізделген ұсыныстар жасау болып табылады.
Негізгі ғылыми жаңалықтардан тұратын зерттеу жұмысының маңызды
нәтижелері болып мыналар саналады:
- Қазақстан Республикасындағы бюджетаралық қатынастардың экономикада
алатын орны анықталып, ғылыми негізделген тұжырым берілді;
- бюджетаралық қатынастардың әлемдік тәжірибесін сараптай отырып, оны
ҚР-на енгізу қажеттілігінің негізгі және дәлелді белгілері анықталды;
- нарықтық қатынастарға өту кезеңінен бастап еліміздегі экономикалық
байланыстардың қарқынды даму тұсындағы бюджетаралық қатынастардың жағдайы
анықталып, басты ерекшеліктері айқындалды.
Дипломдық жұмыстың теориялық және методологиялық негізі ретінде
құқықтық және ақпараттық материалдар, Қазақстан Республикасының нормативтік
актілер және заңнамалар, ҚР статистикалық агентствосының ақпараты, Ақмола
облысының Жақсы ауданы басқармасының мәліметтері қолданылды.
Зерттеу әдістері – дипломдық жұмысты зерттеу барысында келесі әдістер:
салыстырмалы, аналитикалық, диалектикалық, тарихи, логикалық әдістер
қолданылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және
қолданылған әдебиеттерден тұрады.
Бірінші бөлімде бюджетаралық қатынастардың теориялық негіздері
қарастырылған.
Екінші бөлімде Ақмола облысының Жақсы ауданы мысалында бюджеттің
кірістері мен шығыстарына және бюджетаралық қатынастарына талдау
жасалынған.
Үшінші бөлімде бюджетаралық қатынастарды жетілдіру жолдары
қарастырылған.
Дипломдық жұмысты зерттеудің нәтижелері қорытындыда жинақталған.
1 Қазақстан Республикасының бюджетаралық қатынастарының теориялық
негіздері
1. Бюджетаралық қатынастар түсінігі мен реттеу әдістері
Бюджеттік процестегі жоғары тұрған және төмен тұрған бюджеттер
деңгейлері арасындағы қатынастарды бюджетаралық қатынастар деп есептейді.
ҚР Бюджеттік кодексіне сәйкес бюджетаралық қатынастар келесі дәйегілерге
негізделеді:
• облыстар, республикалық маңызы бар қалалар, астана бюджеттерінің
республикалық бюджетпен, аудан бюджеттерінің облыс бюджетімен
арақатынастарындағы теңбе-теңдік;
• түсімдерді тиімді бөліп тарату;
• ҚР әкімшілік-аумақтық бірліктерінің минималды бюджеттік қамтамасыз ету
деңгейлерін теңестіру;
• Жергілікті атқарушы органдарының мөлшерлес деңгейдегі мемлекеттік
қызмет көрсетуін қамтамасыз ету;
• Мемлекеттік қызметтерді неғұрлым тиімді және нәтижелі өндіру мен
көрсетуді қамтамасыз ету мүмкіншілігі бар билік деңгейі бойынша
бюджеттік қызметтерді бекіту арқылы оларды атқарудың максималды
тиімділігі мен нәтижелігі;
• Әрбір бюджет деңгейінің алынған ресми трнсферттер мен несиелерді
тиімді және мақсатты пайдалануына жауапкершілігі [1,12б.].
Негізінде бюджетаралық қатынастар – ол басқару субьектілерінің
әрекеттесуін реттейтін бас механизмедерінің бірі, яғни республикалық пен
облыстық, облыстық пен аудандық билік деңгейлері арасындағы өзара әрекеті.
Бұл жүйе өз алды дәйегілер, әдіс-тәсілдер мен қаржылық құралдар жиынтығымен
көрсетіледі.
Бюджетаралық қатынастар жүйесі келесі мақсаттарды шешуін қамтамасыз
етуге тиісті:
• Мемлекет көрсететін қызметтер минимумын елдің барлық аумағындағы
барлық азаматтарға кепілдемелі қамтамасыз ету;
• Бюджеттің барлық деңгейінің өзін-өзі қаржы жеткіліктігін қамтамасыз
ету;
• Бюджет деңгейлері арасындағы қаржылық ағындарды ретке келтіру;
• Аумақтардың әлеуметті – экономикалық дамуының бірқалыпты деңгейін
қамтамасыз ету.
Бюджеттік кодексте бюджетаралық қатынастарды реттеу формалар түрлері
ретінде келесілер көрсетілген:
• Республикалық бюджет пен облыс, республикалық маңызы бар қала мен
астана бюджеттері арасында – ресми трансферттер мен бюджеттік
несиелер;
• Облыстық бюджет пен аудан, облыстық маңызы бар қала бюджеттері
арасында - ресми трансферттер, бюджеттік несиелер мен кірістер бөлу
нормативтер.
Төмен түсуші ағын қозғалысын реттеу әр түрлі бюджеттік субсидиялау
әдістерін(субвенция, дотация, бюджеттік несие, ресми трансферттер)
пайдалану арқылы іске асырылады.
Дотация – ақшалай қосымша көмек – ол жоғары тұрған бюджеттен төменгі
тұрған бюджеттер тапшылығын теңгеру үшін мығым тағайындалған сомамен
беріледі.
Субвенция – арнайы ақшалай көмек – ол жоғары тұрған бюджеттен төменгі
тұрған бюджеттерге қатаң мақсатпен тағайындалған шараларды қаражаттандыруға
берілетін ақша құралдары.
Несиелік бюджет ресурстары – ол жоғары тұрған бюджеттен төменгі тұрған
бюджеттерге несие түрде пайызбен немесе пайызсыз міндетті қайтарылатын ақша
құралдары. Бюджеттік несиелер заңнамалар мен бекітілген ережелерге сәйкес
тек қана инвестициялық жобаларды іске асыруға беріледі.
Ресми трансферттер – ол гранттардан басқа ақысыз және қайтарылмайтын
бюджет түсімдері немесе бюджет шығындары [1,18б.].
2. Төмен тұрған бюджеттерге қаржылық жәрдем көрсетудің бірыңғай
әдістерін қолдану арқылы елдің әр түрлі аймақ тұрғындары мемлекеттік қызмет
тұтынуының стандарттық бірыңғай деңгейін қамтамасыз ету көлбеулі
(горизанталды) бюджеттік теңестірудің маңызы болады. Сондықтан көлбеулі
бюджеттік теңестіру механизмі аумақтар бойынша мемлекеттік қызмет тұтынудың
деңгейі мен әрбір билік деңгейі үшін сол қызметтердің құнын теңеструі
тиіс.Мұндай механизмнің әрекет әр түрлі әдістер пайдалануына негізделеді.
Ең көп тарлаған әдіс – ол ресми трансферттер механизімін пайдалану.
Олар жалпы сипаттағы трансферттер, мақсатты ағымдағы трансферттер және
дамуға арналған мақсатты трансферттерге бөлінеді.
Жалпы сипаттағы ресми трансферттер маңында бюджеттік
субвенциялар мен бюджеттік алып тастау болады. Бюджеттік субвенциялар
ретінде республикалық немесе облыстық бюджеттерде бекітілген сома көлемінде
жоғары тұрған бюджеттен төменгі бюджетке берілетін қаржы құралдары
табылады.
Жалпы сипаттағы ресми трансферттер көлемін есептеу әдісі, бюджеттік
субвенциялар және бюджеттік алып тастаудың төлем тәртібі мен мерзімі үш
жылға ҚР Үкіметі бекітеді.
Мақсаттағы ағымдағы трансферттер маңында жоғары тұрған бюджеттен
төменгі бюджетке берілетін бюджеттік алып тастау немесе субвенциялардан
басқа бөлек бір ағымдағы бюджеттік бағдарламаларды іске асыруға арналған
бекітілген сома көлеміндегі ресми трансферттер қарастырылады.
Дамуға арналған мақсатты трансферттер болып жоғары тұрған бюджеттен
төменгі бюджеттерге республикалық немесе облыстық инвестициялық жобалар мен
бағдарламаларды іске асыруға берілетін бекітілген сомалар көлеміндегі ресми
транферттер табылады.
Салықтық және бюджеттік заңнамалар бойынша болған өзгерістер арқылы
бір бюджеттен басқа бюджетке қаражаттар беру, бюджет бекіткенде
есептелмеген шығандарды қаражаттандыру өкіліктікті беру және бюджеттік
өтемақы шарттар болуына байланысты операциялар өзара есептесу болады.
Бюджеттік өтемақы маңында билік органдарының шешімдері немесе
әрекеттері нәтижесінде түсіп қалған кірістер мен қосымша пайда болған
шығындарды өтеуге арналған бір бюджеттен басқа бюджетке беретін қаражаттар
табылады.
3. Бюджет жүйесінің барлық деңгейлері бойынша қаржылық ағындардың
қалыптасуы мен қозғалысының тәртібін және соған байланысты
қатынастардың ұйымдастыруы мен өзара байланыстарын іске асыруының әдіс-
тәсілдерін әр түрлі заңнамалы актілерде бекіту негізінде бюджеттік
реттеу механизімін құрастырады және солар арқылы билік пен басқару
органдары өздерінің өкілдік және атқарушы өкілеттіліктерін орындайды.
Мемлекеттік билік органдарының бюджетаралық қатынастар
жүйесіндегі құзыреті мен сол қатнастарды реттейтін механизмдері келесі
заңнамалық базаның нормалары анықтайды:
• ҚР Конституциясының;
• ҚР Бюджеттік кодексінің;
• Республикалық бюджет (тиісті жылға) жөнінде Заңның;
• ҚР жергілікті мемлекеттік басқару жөнінде Заңның;
• Салықтар және бюджетке басқа да міндетті төлемдер жөнінде (салықтық
кодекс) Заңның;
• Республикалық және жергілікті бюджеттерді атқаруын бақылау жөнінде
Заңның;
• Жергілікті бюджеттер жөніндегі маслихаттар шешімдері;
• Бюджеттік процесті реттейтін басқа да нормативті құқықтық актілерді.
Бюджеттік кодекске сәйкес бюджеттік қатынастарды реттеу аумағындағы
мемлекеттік басқару құрылымына кіреді:
• ҚР Президенті;
• ҚР Парламенті;
• Республикалық бюджетті атқаруын бақылау жөніндегі Есеп комитеті;
• ҚР Үкіметі;
• Экономикалық және бюджеттік жоспарлау жөніндегі Орталық өкілетті
орган;
• Бюджетті атқару жөніндегі Орталық өкілетті орган;
• Ішкі бақылау жөніндегі Орталық өкілетті орган;
• Маслихат;
• Жергілікті атқарушы орган [2,308б.].
Экономика және бюджеттік жоспарлау Министрлігі елдің әлеуметті-
экономикалық дамуының ортамерзімді уақытқа болжамын жоспарлау мен тиісті
қаржы жылға республикалық бюджеттің жобасын қалыптастыру жөніндегі
функцияларды іске асыратын орталық атқарушы орган.
Қаржы Министрлігі бюджетті атқару, бюджеттік есеп пен есеп беру және
мемлекеттік ішкі қаржыны бақылау жөніндегі функцияларды іске асыратын
орталық атқарушы орган. Бюджет жүйесінің төменгі деңгейлері боыйнша тиісті
функцияларды іске асыратын маслихаттар мен жергілікті атқарушы органдардың
өкілетті құрылымдары.
1.2 Бюджеттің құрылу принцинтері мен бюджетаралық қатынастардың
принциптері
Мемлекеттік бюджет тұтастық, толықтық, нақтылық және жариялық
принціпіне негізделеді.
1) Тұтастық принципі бюджеттік жүйенің ұйымдастыру-экономикалық
орталықтандыру дәрежесін білдіреді. Тұтастық принципі КСРО-ның бюджеттік
жүйесінде толық көрінген болатын. Қазіргі уақытта бұл принцип жергілікті
үкімет органдарының дербестік алуына және олардың құқық бөлігін қаржылық
ресурстар өкімі бойынша беруіне байланысты әлсіреп қалды. Тұтастық
мемлекетте бірыңғай бюджеттік жүйенің, елдің аумағында әрекет ететін
мемлекеттік кірістердің жалпы жүйесінің болуымен, бюджеттік жіктеменің
қаржылық құжаттарының тұтастығымен көрінеді. Бұл принцип бюджеттік
жоспарлаудың әдістемесі мен ұйымдастырудың тұтастығына, оның әлеуметтік-
экономикалық болжаумен өзара байланысына кепілдік береді. Бюджет тұтастғы
принципінің міндеттеріне бюджеттік қаражаттың қозғалысына парламент
тарапынан тиімді бақылауды белгілеу жатады.
2) Толықтық принципі өкіметтің барлық қаржылық операцияларды, олардың
жинаған барлық кірістерін және жасалатын шығыстарын бюджетте
шоғырландыруды, әр баптар бойынша мемлекеттің барлық түсімдері мен
шығындарын есепке алып отыратын осындай бюджетті жасауды білдіреді. Біздің
тәжірибемізде, сондай-ақ қатаң функционалдық бағыттары бар бюджет
шығындарына күш түсірмеу тиімді болып саналғандықтан осы принцип қазіргі
уақытта қолданылмайды, сондықтан кейінгі уақыттарда мемлекеттік бюджеттен
келесі бюджеттен тыс қорларға қаражат бөлінеді: зейнетақы, әлеуметтік
сақтандыру, жол, халықты жұмыспен қамтуға көмек көрсету.
3) Нақтылық принципі бюджеттік қол қоюлардың жалғандығын болдырмау мен
жою үшін қажет. Ол мемлекеттің қаржылық операциялары бюджетінде шын
көріністі, бекітілген сомалардың бюджеттік бағытта орындалуына сәйкестігін
көрсетеді. Нақтылық дамудың болжаулары мен бағдарламалары
көрсеткіштерінде жиналған және бюджеттік резервтердің болуымен бекітілген
барлық кіріс көздері мен шығыс бағыттарының есептерінің негізділігімен
анықталады.
4) Жариялық принципі жұртшылықтың бюджеттің құрамы және құрылымымен,
дефицит мөлшерімен және оны жабудың әдістерімен (шығындарды азайту, кірісті
көбейту, ақша заемдары, эмиссиялары) танысуы үшін баспасөзде бюджеттің
кірістері шығыстарын жария етуді талап етуді білдіреді. [2,315б.].
Әр бюджетте кіріс және шығыс бөліктерін теңестіріп отырған, яғни
баланс жасап отырған дұрыс болады. Баланс – бұл тепе-теңдік, бюджетті жасау
кезінде негізгі мәселе мемлекеттің ақшалай түсімдері мен шығыстарының
осындай жағдайына қол жеткізу болып саналады. Шығыс үстіне кірістерді
арттыру бюджеттік артық шығуды (профицит) тудырады. Ол мемлекет қарызын
жабуға жіберіледі немесе бюджеттік қаражаттың (республикалық және
жергілікті бюджеттерде) бос қалдықтарын құрауы мүмкін. Аяқталған бюджеттік
жыл бойынша бюджеттік мерзімнің аяғында жиналып қалған бюджеттік
қаражаттың еркін қалдықтары республика үкіметінің және жергілікті атқарушы
органдардың арнайы шотына аударылады және айналымдағы кассада болатын
ақшаның өсуіне, сонан кейін өкіметтің тиісті органының мемлекеттік қарызын
жабуға пайдаланылады. Осындай қажеттіліктер болмаған кезде осы қаражатты
пайдалану туралы шешімді тиісті әкімшіліктер қабылдайды. Кіріс үстіне
шығыстарды арттыру мемлекеттік бюджет дефицитін тудырады. Едәуір және
тұрақты дефициттің болуы қаржының дағдарыс жағдайын сипаттайды. Мысалға,
елдің жалпы ішкі өнімі шамасының 2-3% дефицит деңгейі деп есептеледі.
Мұндай жағдайда, дефицит мемлекеттік заемдар немесе қағаз ақшалар эмиссиясы
көмегімен жабылуы мүмкін. Едәуір және үнемі болып тұратын бюджет
дефицитінде заемдар ақшаның қосымша (яғни тауар айналымының
қажеттіліктерінен тыс) эмиссиясымен қамтамасыз етілетін мемлекет
қажеттіліктерін жаппайды, бұл инфляцияның өсуіне, ақша айналымының заңдарын
бұзуға, ақшаның құнсыздануына, нақты кірістердің азаюына және халықтың өмір
сүру деңгейінің төмендеуіне әкеліп соғады.
Бюджеттік дефицит экономиканың күйін көрсетеді, ал оның болуы келесі
себептерден туындайды:
1) елдің халық шаруашылығында өндірістің жалпы төмендеуі;
2) қоғамдық өндірістегі шығындардың өсуі;
3) тауарлық массалармен ақшаны айналысқа шамадан тыс шығару;
4) бюджет шыстарында экономиканы дамыту деңгейіне сәйкес келмейтін
едәуір әлеуметтік шығындардың басым болуы;
5) әскери-өнеркәсіптік кешенді ұстауға, басқаруға әскери шығындарды
қаржыландыру көлемінің көп болуы;
6) көлеңкелі экономиканың ірі масштабтағы айналымы;
7) халық шаруашылығында өндірілмейтін шығындар;
Бюджеттік дефицитті жабудың келесі әдістері бар:
а) мемлекеттік заемдар;
б) салық салуды көбейту;
в) ақша эмиссиясы. [2,401б.].
Өз кезегінде ақша эмиссиясы ақша белгілерін айналымға тікелей
шығарумен, сондай-ақ жанама түрде қазынашылық міндеттерді шығару жолымен
және оларды Ұлттық банк арқылы коммерциялық банктерге өткізу жолымен
жасалады, олар өз резервтерін көбейтеді және банктік мультипликатор арқылы
айналымдағы ақша санын көбейтеді.
Бюджеттік дефицитке қатысты фискалдық саясат үш тұжырымдамада
негізделеді.
1. Жыл сайын теңгерілетін бюджет.
Осындай бюджет соңғы кезге дейін фискалды саясаттың мақсаты болып
саналды. Алайда, бюджеттің осындай жағдайы фискалды саясаттың тұрақты,
антициклды бағытын азайтады. Бюджетті теңгерімдеу экономикалық циклдың
тербелісін қиындатады. Жұмыссыздық болған кезде және халық табысының
төмендеуі кезінде салық түсімдері автоматты түрде қысқартылады. Бұл
жағдайда бюджетті теңгерімдеу үшін мемлекет салық мөлшерлемесін арттыру
немесе мемлекеттік шығындарды қысқарту немесе осы екі әрекеттерді жүзеге
асыру қажет. Нәтижесінде жиынтықталған сұранысты қысқарту және өндірістің
одан әрі төмендеу жағдайлары болады.
Бюджетті теңгерімдеу саясаты сондай-ақ инфляцияны күшейту мүмкін.
Инфляция болған кезде ақша кірістерін арттыру салық түсімдерін автоматты
түрде көбейтіп жібереді. Бюджеттік шығындарды жою үшін мемлекет келесі
шараларды қолдану тиіс: салық мөлшерлемесін азайту, немесе мемлекеттік
шығындарды көбейту, немесе осы екі шаралардың үйлесімділігін пайдалану. Кез
келген осы жағдайларда инфляция күшейеді.
2. Циклдық негізде теңгерілетін бюджет. Осы тұжырымдамаға сәйкес
бюджет жыл сайын емес, экономикалық цикл барысында теңгеріледі. Өндірістің
төмендеуін болдырмау үшін мемлекет әдейі тапшылықты жасай отырып, салықты
азайтады және шығынды көбейтеді. Экономиканың келесі көтерілуінде мемлекет
салықты көбейтеді және шығынды азайтады, ал пайда болған бюджеттік шығындар
төмен түскен жылдардағы тапшылықты жабуға жібереді. Соныменен антициклды
фискалды саясат және экономикалық цикл ішінде бюджетті теңгерімдеу
жүргізіледі. Осы тұжырымдаманың әлсіз звеносына тереңдігі мен ұзақтығы
бойынша бірдей болмайтын төмен түсулер мен көтерулер жатады, мұның өзі
бюджетті циклды теңгерімдеуді бұзады.
3. Функционалдық қаржылар тұжырымдамасы макроэкономиклық тұрақтылыққа
қол жеткізу, инфляциялық емес толық жұмыспен қамтуды қамтамасыз ету үшін
жалпы экономиканы теңгерімдеу оның мақсаты болып табылады. Осы тұжырмдама
кезінде бюджетті теңгерімдеу екінші кезектегі міндеттер болып саналады,
бюджет тапшылығының және мемлекеттік қарыздың болуына сондай-ақ бюджеттік
шығындардың болуына да жол беріледі. Осы жағдайда салық жүйесі экономикалық
өсім шамасы бойынша бюджетке автоматты түрде түсімдердің түсуін қамтамасыз
ететін, ал макроэкономикалық тұрақтылық осы өсімді ынталандырады деп
айтылады, нәтижесінде тапшылық өзін өзі қаржыландырады. Сонымен бірге
мемлекет салықпен шексіз түрде манипуляция жасайды жәнке бюджет тапшылығын
жауып отырады. Осы тұжырымдамада дұрыс экономика үшін тапшылықтың және ірі
мемлекеттік қарыздың болуы қауіпті емес деп айтылады.
Циклдық негізде теңгерілетін бюджет концепциясында және функционалдық
қаржыда бағытталған фискалды саясат бюджеттік тапшылықтың құрылуына бақылау
жасауды қамтамасыз ететін ақша айналымының күйін, мемлекеттік шығыстар
бағыттары бойынша тиімді іс шараларды қаржыландыруды ескере отырып
негізделген қаржылық іс шаралар бағдарламасын жасауды айтады.
Бюджетаралық қатынастарға бюджеттік процесте жоғарыда және төменде
тұрған бюджеттер арасындағы қатынастар жатады (БК).
Бюджетаралық қатынастар келесі принциптарға негізделеді:
Облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың, республикалық
бюджетпен өзара қарым-қатынастағы астаналардың, жоғары облыстық бюджетпен
өзара қатынастағы аудандардың (облыстық мағыналары бар қалалар)
бюджеттерінің теңдігі; олардың шектеулерінің келесі критерилерін бір
мезгілде сақтауды ескере отырып, түскен түсімдерді тиімді бөлу:
Төменгі бюджеттерге тұрақты ерекшелігі бар, ішкі факторлардың әсеріне
байланысты болмайтын салықтық және салықтық емес түсімдер бекітіледі;
мемлекеттік мекемелер көрсететін қызметтер үшін төленетін төлемдердің
салықтық және салықтық емес түсімдері бюджет кірісіне түседі, одан
көрсетілген қызметтер қаржыландырылады.
Қайта бөлінетін ерекшелігі, сондай-ақ салықтар базасы біркелкі
орналастырылмаған салықтар бюджеттік жүйенің өте жоғары деңгейіне
бекітіледі;
Салықтар мен өзге міндетті төлемдерді бюджетке бекіту кезінде оларды
жинаудың ең жоғарғы дәрежесін қамтамасыз ететін бюджет деңгейіне басымдылық
беріледі;
Нақты аумақтық бекітілген салық базаларынан алынатын салықтар
жергілікті бюджеттерге бекітіледі;
ҚР-ның әкімшілік аумақтық бірліктерінің бюджеттік қамтамасыз етілуін
түзету;
Жергілікті атқарушы органдардың мемлекеттік қызмет көрсетулердің
бірдей деңгейін қамтамасыз ету;
Мемлекеттік қызмет көрсетулерді ұсынудың барынша тиімділігі мен
нәтижелілігі- мемлекеттік қызмет көрсетулерді ең тиімді және нәтижелі жасау
мен ұсынуды қамтамасыз ете алатын мемелекеттік басқарма деңгейлеріне
бекітіп беру;
Мемлекеттік қызмет көрсетулерді оны алушыларға ұсыну деңгейін барынша
жақындастыру- оларды алушылар қажеттіліктеріне ең жақсы есеп жүргізу және
мемелекеттік қызмет көрсету сапасын арттыру мақсатында қызмет көрсетулерді
орындауды бюджеттік жүйенің төменгі деңгейіне беру;
Алынған ресми трансферттер мен кредиттерді тиімді және мақсатты түрде
пайдалануға бюджеттің әр деңгейінің жауапкершілігі.
Бюджетаралық қарым-қатынастар төмендегідей түрде реттеледі:
республикалық және облыстық бюджеттер, республикалық мағынасы бар
қалалар және астаналар арасында;
ресми трансферттер;
бюджеттік кредиттер;
облыстық және аудандық (облыстық маңызы бар қалалар) бюджеттер
арасында:
ресми трансферттер;
бюджеттік кредиттер;
кірістерді бөлу нормативтері.
Ресми трансферттер жалпы ерекшеліктегі трансферттерге, мақсатты
ағымдағы трансферттерге, дамуға арналған мақсатты трансферттерге бөлінеді.
Бюджетаралық қарым-қатынастарды реттеу формасын анықтау кезінде
бюджеттердің әр деңгейінің салық потенциалы, табиғи нормалармен бекітілген
аймақтрдың объективті түрдегі бюджеттік қажеттіліктерін бағалау нәтижесі
есепке алынады.
Бюджетаралық қарым-қатынастарды реттеу формасы орта қауырттық фискалды
саясатқа сәйкес белгіленеді.
Мақсатты трансферттер мен кредиттерді олардың мақсатты бағыттарына
сәйкес жергілікті атқарушы органдар пайдаланады.
Мақсатты бағыттар бойынша пайдаланылмаған мақсатты трансфертер мен
кредиттер соммасы осы трансферттер мен кредиттерді бөлген жоғарғы бюджетке
ағымдағы қаржылық жылдың 31- желтоқсанына дейін міндетті түрде қайтарылуы
тиіс.
Қаржылық жыл ішінде пайдаланылмаған (толық пайдаланылмаған) мақсатты
трансферттер мен кредиттер сомасы осы трансферттер мен кредиттерді бөлген
жоғарғы бюджетке қаржылық жыл аяқталғаннан кейін он күн ішінде міндетті
түрде қайтарылуы тиіс.
Қаржылық жыл ішінде пайдаланылмаған (толық пайдаланылмаған) мақсатты
дамуға берілген трансферттер сомасы Кодекстің 91 бабы 6 тармағы 1
тармақшасында белгіленген мөлшерде тиісті төменгі бюджеттердің қарамағында
қалдырылуы мүмкін.
1.3 Нарықтық экономика жағдайында бюджетаралық қатынастарды дамыту
Қазақстанды тұрақты дамытуға қол жеткізу мақсатында қоғам мен
экономиканы жүйелік қайта құрудың күрделі міндеттері мемлекеттік өкіметтің
барлық деңгейінде басқарудың тиімді жүйесі болған кезде ғана шешілуі
мүмкін. Өкіметтің әртүрлі деңгейлерінің өзара әрекеті нақты міндеттері мен
мақсаттары бар жалпы мемлекеттік стратегияда жиналуы тиіс. Нақты және
тиімді көріністері болмайтын осындай қатынастар елді дамытудың ұзақ
мерзімді мақсаттарын жүзеге асыруда кері әсерін тигізеді.
Президенттің Қазақстан – 2030 Қазақстан халқына жолдауындағы
мемлекеттік басқару жүйесін құру стратегиясының негізгі принциптерінің бірі
болып саналатын барлық қазақстандықтардың гүлденуі, қауіпсіздігі және хал-
ахуалының жақсаруы мемлекеттік функциялардың орталықтан аймақтарға
децентрализациялауды анықтап берді.
Басқарудың әртүрлі деңгейіндегілердің қайта ойлау және ролді өзгерту,
жауапкершіліктер мен өкілеттіктері сияқты децентрализациялау мемлекеттің
тиімді іс-қызметіне қол жеткізу әдістерінің бірі болып саналады. Әртүрлі
елдердегі, әсіресе Орталық және Шығыс Европа, ТМД елдеріндегі
децентрализациялау экономика мен қоғамды демократизациялау мен
трансформациялау процесінде маңызды роль атқарады. Бұл децентрализациялау
мәнін дұрыс түсінуді, іс-әрекеттердің ойланып және таразыға салынып
жасалынуын талап ететін өте күрделі процесс, өйткені қоғам өмірінің әртүрлі
аспектерін қозғайды: саяси, құқықтық, әлеуметтік, әкімшілік, экономикалық
және мәдени.
Децентрализациялау процесінің тізбекті түрде жүзеге асырылуы Европа,
сондай-ақ ТМД елдерінің кеңейтілген тәжіріибесін үйренуді болжайды.
Демократиясы дамыған елдерде өкімет органдары жүйесінің жұмыс істеуіне
талдау жасау пайдалы болып саналады. Реформаларды жүзеге асыратын әртүрлі
елдер арасында, сондай-ақ республика аймақтары арасында тарату мен
бірлесіп пайдалану үшін ақпараттармен белсенді түрде алмаспаса біліммен
қорлану және оларды талдау мүмкін болмайды. Ақпараттық жүйені құру қажет,
сондай-ақ оларды қадағалап отыруға және әртүрлі деңгейде таратып отыруға
мүмкіндік беретін мәліметтер базасын құру қажет. Ақпарат алмасудың осындай
түрі жергілікті өзін өзі басқаруды дамытуда маңызды құрал болып саналады.
Салықтық – бюджеттік федерализмге арналған экономикңа саласындағы
зерттеулерді шартты түрде келесілерге бөлуге болады:
- классикалық;
- жаңа.
Бұл жұмыстар толығымен теориялық жұмыстар болып келеді және осы
уақытқа дейін одан әрі зерттеулер жүргізу үшін негіз ретінде өзінің
құндылығын жойған жоқ.
Федерализм бір мезгілде саяси және экономикалық түсінік болады. Саяси
мәтінде мемлекеттік құқық көзқарасынан алғанда федерализм – базистік
демократия идеясына және субсидиарность принципіне байланысты мемлекеттік
құрылым (унитаризмге қарсы) формасы болып келеді.
Экономикалық мәтінде – ресурстарды аллокациялау (орналастыру)
тиімділігінің нарықтық принципіне негізделген мемлекеттік қаржыны
децентрализацияланған түрде пайдалану жүйесі.
Осы екі бағыттар бір-бірімен тығыз байланысты. Бірақ алғашқысы
субсидиарность принципі шеңберінде міндеттер қойса, онда екіншісі
децентрализациялау критерииін анықтауға және осы идеяны іс жүзінде жүзеге
асыруға тырыса отырып, фискалды федерализм теориясы шеңберінде осы
міндеттерді шешуге тырысады.
Ресурстарды тиімді аллокациялау принципі еңбекті, күрделі қаржыны,
жерді және ғылыми потенциалды қоса алғанда өндіріс факторларын тиімді
орналастыруды білдіреді. Экономикалық жүйенің тиімділігі – бұл қоғамдық
жақсы тұрмыс теориясының экономикалық ғылымда таратылуына сәйкес бағалау
категориясы. Негізгі критерийге Пареттоның оңтайлылық критерийі негізінде
тұтынушылардың жеке жоғары бағалауын қанағаттандыру жатады. Белгілі бір
дәрежеде бұған нарықтық баға механизмі есебінен қол жеткізуге болады,
алайда кейде нарықтық механизмдер жұмыс істемей қалады – нарық
күйзелісіне жол беріледі, мұнда мемлекет оны жоюға талап қояды. Нарық
құзыретінің шегінен шығатын облыстарда мемлекет ұсынумен ғана айналысады,
ал кей жағдайларда қоғамдық жақсы тұрмысты жасаумен де айналысады.
Біріншіден, нарыққа ұсынылмайтын тауарлар мен қызметтер туралы сөз болып
отыр, екіншіден, техникалық жағынан нарыққа шығуы мүмкін, бірақ өндірісі
мемлекеттік реттеуді талап ететін тауарлар (қызметтер) туралы сөз болып
отыр.
Дж. Кейнс заманынан бастап бюджеттік шығыстардың бюджеттік кірістерге
міндетті түрде сәйкес келуі анахронизм, мемлекеттік қарыздан қорқақтау –
зиянды наным ретінде қаралып келді. Артық өндіріс дағдарысын Дж.Кейнс
жекелеген түрлердің шамадан тыс жиналуымен байланыстырды, бұл тиімсіз
тапсырысқа әкеліп соғады. Дж.Кейнс инвестицияның тұтас сұранысқа әсер
етуін зерттеу кезінде мультипликатор категориясын пайдалана отырып,
мынадай заңдылықтарды анықтады: тұтас сұраныстың қосымша өсірілуі
мульпликаторға көбейтілген инвестицияның қосымша өсуіне тең болады, ол
тұтынудың шектік бейімділігін анықтайды. Мультипликатор тұжырымдамасы
мемлекеттік шығыстар мен салықтар нарығы және мемлекеттік қарыздар
арасындағы, жинақталған тұтынылатын қорлар қозғалысы мен халықты жұмыспен
қамту арасындағы сандық байланысты пайдалануға мүмкіндік береді. Сонымен,
Дж. Кейнстің пікірі бойынша салықпен және заемдармен қамтамасыз етілген
үкіметтік сұраныстар кәсіпкерлік қызметті жандандырады, қарқыны
мультипликатор шамасына байланысты болатын ұлттық табыстың өсуіне әкеліп
соғады. Үкіметтік шығындар алғашқы сұраныстарды кеңейту үшін түрткі
болады. Дж.Кейнс өз қорытындыларымен келесі сұраныстардың негізгі
компонентеріне әсер ете отырып, мемлекеттік шығыстардың антициклдік
теориясының негізін қалады: жеке және инвестициялық тұтыну, тек тиісті
салық саясаты ғана сұранысты пен ұсынысты сәйкестікке келтіре алады. Салық
саясаты артық жиналған қорларды алуға бағытталуы тиіс, өйткені оның өсуі
ұлттық табысты қысқарту тенденциясына ие болады және сонымен сұраныс пен
жұмыспен қамтуды азайтуға себепші болады.
Экономикалық көтерілу кезінде салық шуын ұстап тұрады, өйткені
кірістің үлкен бөлігі салық төлеуге кетеді және инвестицияның өсуін
кідіртеді. Керісінше, дағдарыс кезінде кірістің түсуі салықтың азаюына
әкеліп соғады және кірістің үлкен бөлігі өндірістік және жеке тұтынуға
бағытталатын болады. Бұл ережелер Э. Хансеннің, Р.Харродның, П.
Самуэльсонның, Г.Хеллердің және басқалардың жұмыстарында одан әрі дамуын
тапты және қосымша салынған бюджеттік тұрақтандырғыш теориясы түрінде
ресімделген болатын. Олардың пікірі бойынша мемлекеттік бюджет
тұрақтандырғыштар тобын біріктіреді – ең алдымен, экономикалық циклге бір
мезгілде әсер ететін салықты және мемлекеттік шығыстарды біріктіреді.
Э.Хансен шығыстар мен түсімдердің ара қатынасы қасымша салынған
тұрақтандырғыш механизмін құрайды, оның көмегімен түсіп кетуді
амортизациялайды және көтерілуді шектеп отырады.
Қаржы саясатының кейнстік теориясының негізіне, оның жаңаша түріне
Нобель сыйлығының лауреаты ағылшын экономисі Дж.Хикс пен американдық П.
Самуэльсонның тұжырымдамалары жатады. Бұл неоклассикалық синтезде ақша-
кредиттік саясат құралы ретінде экономиканы реттеуді қарастыратын
фискализмнің кейнстік идеясы мен неоклассиктер идеясы біріктіліген.
П.Самуэльсонның пікірі бойынша сұранысты реттеу мемлекеттік шығыстар мен
салықтар салысында болатын өзгерістер негізінде ғана емес, сондай-ақ
пайыздың есептік шамасын манипуляциялау және ашық рынокта тиісті
операцияларды жүргізу жолымен де жүзеге асырылуы тиіс.
Неокласикалық синтез бұл ескі құндылықтарды қайта бағалауға
әрекет жасады. П.Самуэльсон ұлттық табыстың өсуін зерттеуге бағалар
қозғалысына, еңбек ақыға және пайдаға талдау жасаумен кейнстік тәсілді қоса
отырып, зерттеудің макроэкономикалық әдістерін микроэкономикалық әдістермен
біріктірді. Ол мемлекеттік монополиялық реттеудің жаңа теориясын құруға
әрекет жасап қарады, онда ол ұлттық өнімді бөлу мәселесіне көп көңіл бөлді,
бұдан халыққа трансферттік төлемдер төлеу және оның әлеуметтік
функцияларымен байланысты мемлекеттік шығыстардың өсу жүйесін жасады.
П.Самуэльсон ХІХ ғасырда – ХХ ғасырдың басында маржиналистік
мектептің өкілдері құрған мемлекеттік қызметтер тұжырымдамасын дамыта
алатын мемлекеттік шығыстардың таза теориясының авторы ретінде белгілі.
Ол спецификалық тауарлар мен қызметтер деп түсіндірілетін қоғамдық игілік
терминін айналымға енгізді.
Қоғамдық игіліктің жеке меншік игіліктен айырмасы келесідей:
қоғамның бір мүшесінің тұтынуы тауардың тұтынушылық қасиетін
азайтпайды, мысалы мұндай тауарға ақпарат жатады.
Мемлекеттік қызмет теориясы мемлекеттік және жеке секторлар
экономикасы арасында қоғамның қаржылық ресурстарын бөлу туралы мәселені
қояды. Мемлекет экономикалық және әлеуметтік инфрақұрылымды, жеке сектор
үшін пайдасы жоқ және пайдасы төмен құрылымдарды қаржыланыдыруы тиіс.
Қоғамдық игіліктің ерекше табиғаты олардың тұтынуы бірлескен және тең
болуы мүмкін, бір ұй шаруашылығына көп берілетін болса, екіншісіне де аз
емес көп түседі, әрқайсы қоғамдық игілікке төлегеніне немесе
төлемегеніне байланыссыз қоғамдық игіліктен пайда алады.[3, 542 б.]
Қаржылық саясаттың қоғамдық игілік саласындағы міндеттері олардың
ұсыныстарын реттеуден тұрады, ал қатысудың негізгі мақсаты – мемлекеттік
шығыстардың тиімділігіне қол жеткізу. Мемлекеттік қатысуға қол жеткізудің
тиімділігі үкіметте қоғамдық молшылық дәрежесі туралы және қоғамның әр
мүшесін жоғары бағалау саласы туралы ақпарат болған жағдай да ғана мүмкін
болады. Ақпараттың осындай түрі мемлекеттік шығыстардың көлемін және
құрамын анықтау үшін қолайлы бола қоймас.
П. Самуэльсонның негізгі бөлігінде жасалған Мемлекеттік шығыстардың
таза теориясын Р.Масгрейв дамытты. Ол саяси шешімдерді қабылдау
процесі абстаркттілік модельді толықтырды және мемлекеттік шығыстарды
салық механизмімен байланыстырды. Шығыс-салық механизмі қоғамдық
қажеттіліктер үшін белгілі ресурстар бөлу және сол мезгілде өздерінің
қажеттіліктерінің қанағаттандырылуын қалайтын жеке адамдарға осы қызмет
құнын жүктеу үшін қажет. Сондықтан қоғамдық тауарлармен қамтамасыз ету
бюджет арқылы жүзеге асырылуы тиіс. Масгрейв бойынша қоғамдық тауарларда
қоғамның барлық мүшелері бірдей қызығушылық білдіреді, нақты алғанда бұл
қарама-қайшылық тудырады, өйткені мысалға, әскери шығындардың артуына тек
қана ірі монополистер қызығушылық білдіріп отыр. Р.Масгрейв теориясына
сәйкес салық төлеушілер өздеріне өздері ерікті түрде ауыртпашылық тудырып
отыр. Ол фискалды шаралар және толық жұмыспен қамтуға қол жеткізу үшін
үкімет жүзеге асыруы тиіс шаралар, сондай-ақ толық жұмыспен қамтуға қол
жеткізу үшін автоматты және дискрециялық шаралар арасындағы айырманы
анықтап берді.
Батыстық экономикалық ойлардың неолибералдық бағыты араласқан
экономика мен жалпыға бірдей берекелік мемлекеті тұжырымдамасын
біріктіреді, олардың өкілдері табыстарды бөлу кезінде тиімді капиталистік
өндіріс принциптерін адалдық прициптерімен біріктіруге тырысады. Олар
шаруашылықтың негізгі салалары жеке капиталға жататын араласқан түрдегі
экономика ең тиімді болады деп санайды, ал мемлекеттік меншікте
экономикалық және әлеуметтік инфрақұрылымға шоғырландырылады. Сонымен
бірге, ұлттық табысты бөлу кезінде кірістерді түзетуге ықпал етуге тиіс
мемлекеттік қаржы үлкен роль атқаруы тиіс. [4,217 б.]
Неолиберализмнің американдық түрін Дж. Гэлбрейт жасады. Ол мемлекеттің
қоғамның жалпы сұранысына әсер етуінің қажеттілігі туралы кейнстік идеяны
мойындайды, мемлекеттік қатысуды индустриалдық жүйенің органикалық
талаптары ретінде қабылдайды. Іс жүзінде Дж.Гэлбрейт өндірістік күштерді
дамыту шаруашылықта жоспарлы бастамаларды енгізуді талап ететін қорытындыға
келді. Сұранысты реттеуде маңызды ролге ол салық жүйесін жатқызады, салық
антициклдік саясат құралы деп есептейді. Бұл реттеу салық жалпы
қоғамдық өнімнің едәуір бөлігін құраса ғана елеулі болады.
Салықтың өсуін Дж. Гэлбрейт шығыстарды қаржыландыру қажеттілігін
сұранысты реттеудің құралы ретінде байланыстырады. Ол адам капиталына
салу туралы неокласиктер тұжырымдамасын дамытты, ол көп жағдайда
экономикалық өсу қарқынын анықтайды. Неокейнстерден айырмашылығы, ол
бюджеттік тапшылықтың қас дұшпаны, өйткені бұл оның теңгерілетін
экономика идеясымен келіспейді. Ол инфляциға да қарсы, өйткені ол
кедейшілікті күшейтіп жібереді. Дж.Гэлбрейт әскери шығындарды сақтап
қалуды жақтайды, өйткені олар салық табыстарының өсу бөлігін жауып
отырады. Ол капиталистер табысының жоғары деңгейін салық жеңілдіктерін алып
тастау және салық заңдарында амалдарды жою жолымен қысқартуға болады деп
есептейді.
Алайда, Дж.Кейнс және оның шәкірттерінің ХХ ғасырдың 40-60 жылдары
көптеген батыс елдерінде, нашар монополияланған бәсекелестік нарығы
жағдайында әрекет еткен теориясы бірнеше қарама-қайшылықтарға ие болды.
Негізгі критерийіне берілетін игіліктің қоғамдық ерекшелігін
анықтайтын критерий жатады. Егер бұл жартылай орын алса, онда нарық
экономикалық жүйені әлеуметтік ең жақсы жағдайлар жиынтығына әкеле алмайды,
яғни мемлекеттік қатысуын қажет етеді.
Қоғамдық игіліктер теориясының одан әрі дамуына Экономикалық
(фиксалды) федерализм теориясы жатады. Экономикалық федерализм теориясының
негізгі постулаты мемлекеттік үкіметті децентрализациялау ресурстарды
аллокациялаудың (оңтайлы орналастыру) нарықтық талабын сақтаудың алғышарты
болып саналады деп бекітуге негізделген.
Осы позицияны түсіндіруді сыртқы эффекттер тұжырымдамасымен
байланыстырылады: жергілікті деңгейдегі кез келген жағымсыз (жағымды)
құбылыстар аймақтық және мемлекеттік, сонымен қатар мемлекеттік секторда,
сондай-ақ жанама түрде жеке меншік секторда да тиісті қарсылығын
(реакциясын) тудырады. [5, 173б,] Осы концепцияға сәйкес жергілікті қоғам
мемлекеттік сектор мен мемлекеттік қаржы экономикасының базалық бірлігіне
жатады. Жоғарыда аталған классиктердің ізін суытпай, мемлекеттік қаржы
саласындағы көптеген жаңашыл мамандар фискалды федерализмді пайдалану
радиусы әртүрлі қоғамдық игіліктерді ең тиімді ұсынудың тамаша мүмкіндігі
ретінде қарастырды - дұрысын айтқанда, сонымен, мемлекеттік үкімет
деңгейлері арасында өкілеттікті бөлу жүргізіледі. Мұнда үкімет деңгейі
төмен болған сайын олардың функцияларын жеке меншік қолына беру, нарықтық
механизмдерді қосу мен тиімділікті арттыру мүмкіндігі көп болады. Соған
сәйкес, осы салада ең көп мүмкіндік жергілікті деңгейде (коммуналдық) болып
отыр.
Ричард Масгрейв фискалды федерализм теориясын жергілікті қаржылық
қауымдастықтардың (қауым) болуымен байланыстырады. Біріншіден, қоғамдық
игіліктерді ұсыну кеңістіктік түрде шектелген. Соған сәйкес әртүрлі
радиустағы – үлкен (мысалы, мемлекеттік қорғаныс) және кіші (мысалға,
мектепке дейінгі балалар мекемесі) қоғамдық игіліктер туралы айтуға болады.
Екіншіден, қоғамдық игіліктерді жекелеген тұтынушылардың шығыны төмен
болса, онда қалған тұтынушылар тарапынан төлеуге қабілеттік сұранысы жоғары
болады, яғни салыстырмалы қажеттілікке ие тұтынушылардың кеңістіктік
біріктіруге тырысулары туралы айтуға болады. [6, 37б.]
Нәтижесінде, әр тұтынушы оған белгілі қоғамдық игіліктерді ұсыну
міндеті болатын белгілі бір қаржылық қауымдастықтың мүшесі болады.
Көршілес жергілікті қоғамдастықтың қызметтері бірін-бірі қайталауы
мүмкін, сондықтан, аллокация принципі екі рет шығын болдырмау мақсатында
өзара әрекет жасап жұмыс істеуді талап етеді. Ақырында, федеративтік
мемлекетте әрекет ету радиусы бірдей қоғамдық игіліктерді барынша тиімді
ұсыну мақсатында қаржылық жауапкершілікке ие үкіметтің барлық деңгейлерінің
өз ара әрекет етулері қажет. Атап айтқанда, бұл фискалды федерализм
(бюджеттік) түрінде болады.
Егер нарық механизмі ресурстарды аллокациялау приципіне қол жеткізуді
қамтамасыз етпейтін болса, онда мемлекет қатысуға тиіс. Неміс қаржылық
мектебі объективті қоғамдық қажеттіліктердің барлығына, сондықтан
мемлекет қызметі қажет деген постулатқа сүйенеді. Мемлекеттік қаржы
саласында белгілі неміс маманы Хорога Циммерманның анықтамасы бойынша
мемлекет қызметінде (жергілікті үкіметті қоса алғанда үкіметті
децентрлизациялаудың кез келген деңгейінде) ресурстарды тиімді аллокациялау
принціпі мемлекет жасап жатқан барлық нәрсе біріншіден, азаматтардың
мүддесіне бейімделуі мүмкін, екіншіден, ең аз қаражатпен жүзеге асырылуы
тиіс екенін түсіндіреді.
Мемлекеттік басқарудың әртүрлі деңгейлері арасында міндеттер мен
қаржылық көздерді бөлу – кез келген мемлекеттің негізгі мәселесі болып
келеді. Неміс құқықтық және экономикалық ғылымында бұл проблема Веймар
республкасы кезінде енгізілген қаржылық түзету (теңгерімдеу) түсінігінің
көмегімен шешіледі, ол қаржы саласындағы белгілі неміс маманы
О.Э.Гескенің айтуы бойынша ол федеративтік мемлекеттің қаржылық өз ара
қарым-қатынастарының өзегі болып келеді. [7, 37б.]
Германияда, ескі қаржылық жүйе қираған және коммуналар бұдан әрі
қаржыландыруға жағдайлары келмейтін бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін,
өздерінің өкілеттіктерін коммуна тұрғындарының табыстары есебінен ғана –
шығыстардың белгілі бір аумақта жиналатын табыстарға эквивалентілігі
принципі деп аталатын негізде жүзеге асыру кеңінен қолданылды. Сонда рейх
тарапынан жасалатын қаржылық бөлулерде коммуналарға және тәуелсіз
мемлекеттер – рейх бөліктеріне шұғыл қажеттіліктер туындады. Коммуналарға
қаржылық бөлулер механизмін енгізумен бірге Орталық жергілікті өзін өзі
басқару ісіне тікелей араласу құқын алды. Содан бері осы құбылыс өсу
тенденциясына ие.
Неміс ғалымы және мемлекеттік қайраткер Иоганн Попитц (1884-1945ж.)
1926 жылы қаржылық теңгерімді мемлекет және оған кіретін аумақтық
бірлестіктер арасындағы қаржылық қатынастардың барлық жиынтығы ретінде
анықтады. Сол кезеңде Попитцтің қаржылық түзету проблемасына келуі 1921
жылы осы терминді заң лексиконына енгізген құқық саласының докторы Альберт
Генделяның (Неnpel) позициясымен сәйкес келді. Гендель, содан кейін Попитц
қаржылық автономия құқын мемлекеттік құқықпен бірдейлестірді, соған
сәйкес оған коммуналар емес, рейх және оған кіретін аумақтар ие болды. Осы
тұжырымдама қаржыландыруды тікелей рейх және аумақтар жүзеге асыратын
олардың белгілі міндеттер аясын орындауына байланысты тек қана коммуналарды
қарастырды. Осындай тәсіл жергілікті ұжымдар үшін қаржылық автономия құқын
қарастырмады (қарастыра алмайтын да еді). [8, 315б]
Қаржылық түзетулер түсінігі соғыстан кейін ғана В.Биккеляның
(Bickel) жұмыстарында одан әрі дамытылды. Өзінің бастаушылары сияқты
Биккель әртүрлі деңгейдегі аумақтық бірлестіктер арасындағы мемлекеттік
міндеттерді бөлудің басымды мағынасын атап көрсетті. Биккель бойынша
міндеттерді бөлу федерациялар, жерлер және коммуналар арасындағы қаржылық
көздерді бөлу үшін басты негіз болып қызмет етуі тиіс. Биккель бойынша
қаржылық түзетулер - жариялық құқықтың, сондай-ақ осы міндеттерді жүзеге
асыру мақсатында олардың дербес бюджеттік саясатты енгізу жөніндегі
құқықтың мемлекеттік міндеттерін орындау бойынша құқықтар мен міндеттерді
аумақтық корпорациялар арасында бөлу. Осы тұжырымдама қаржылық автономия
құқын алатын федерация мен жерлер және коммуналармен бірдей қаржылық
түзетулер жүйесіне қосуды қарастырады. Қаржылық түзетулер проблемасына
арналған қазіргі зерттеулерде В.Патцигтің (Patzig) ең соңғы
тұжырымдамасына жоғары баға берілген. Патциг мемлекеттік үкімет деңгейлері
арасындағы өкілеттікті бөлуді оның элементі ретінде емес, қайта қаржылық
түзетулер саясатын жүзеге асыру үшін негізгі тармағы ретінде қарастырады.
Мұнда, біріншіден әртүрлі деңгейдегі аумақтық бірлестіктер арасындағы
қаржылық түсімдерді бөлу туралы, екіншіден, олардың арасындағы қаржылық
айырмалардың өтемақысы туралы сөз болады. Қазіргі Германияда келтірілген
анықтамаларға сәйкес федерациялар, жерлер мен коммуналар арасындағы қаржы
көздерін бөлуге байланысты активті қаржылық теңгерімдеу жүйесі және
оларға жүктелетін міндеттерді бөлуге байланысты пассивті жүйелер бар.
[9, 240 б]
Немістердің мемлекеттік құқығының принциптері – қаржы міндеттерге
қолданылады - барлық неміс қаржы саясатына дұрыс көңіл аударады. Қаржылық
ресурстарды бөлуді, тіпті қайта бөлуді бастамас бұрын біріншіден, белгілі
мемлекеттік міндеттерді үкіметтің қандай деңгейі тиімді орындайтынын
анықтап алу қажет: дұрыс децентрализация принціпіне сәйкес өкілетті
монополист деп аталатын монополисті тауып алу қажет (мемлекет, аймақтық
және жергілікті үкіметтер де белгілі бір саладағы монополистер ғой).
Екіншіден, осы міндеттерді жүзеге асыру бойынша шығындар қалай
қаржыландырылатынын маңызды түрде бөлу қажет. Пассивтік қаржылық түзетулер
неміс бюджеттік федерализмнің жалпы жүйесінде маңызды роль атқарады.
Алғаш қараған кезде үкіметтің деңгейлері арасында өкілеттікті бөлу жай
жүретіндей болып көрінеді, ал нақтысында мемлекетте қаржылық қатынастарды
реттеудің жеткілікті түрде тиімді құқықтық әдісі болып келеді. Сонымен
бірге, пассивтік түзетулерді дұрыс жүзеге асыру салық қаражатының туындау
сатысының өзінде де оларды бөлуге байланысты туындауы мүмкін дауларды алдын
ала жоюға мүмкіндік береді.
Қазіргі уақытта міндеттерді бөлу уақыты – дербес механизм, мұның
күрделілігі сондай, мемлекеттік үкіметтің деңгейлері арасындағы қаржылық
қаражатты активті қаржылық түзетулер – тік бөлу және көлденең бөлумен
қатар дамып келеді. Осыған байланысты қаржылық түзетулердің негізгі
проблемасын мемлекеттік үкімет деңгейлері арасындағы қаржы қаражатын
пассивтік түзету және алғашқы қайта бөлу сатысында, қаржыны қайта бөлудің
зиянды процесіне жеткізбей, мүмкіндігінше қаржы проблемаларын барынша
тиімді шешу ретінде тұжырымдауға болады.
Осы мақсатқа жетуге жергілікті үкіметті қоса алғанда мемлекеттің
барлық үш деңгейінің жеке қаржылық өкілеттіктерінің болуы сияқты тік
түзетулер механизмінің маңызды ерекшелігі мүмкіндік туғызды. Салық
түсімдерін бөлу жеке-жеке жүйе бойынша жүзеге асырылады, соған сәйкес
федералдық, жергілікті (коммуналдық), сондай-ақ салықтық одақ деп
аталатын салықтар бар, оған қазынаға түсуі боцынша маңызды болып келетін
салықтар кіреді (табыс, корпорация ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
1 Қазақстан Республикасының бюджетаралық қатынастарының теориялық
негіздері
1.1 Бюджетаралық қатынастар түсінігі мен реттеу әдістері 6
1.2 Бюджеттің құрылу принцинтері мен бюджетаралық қатынастардың 9
принциптері
1.3 Нарықтық экономика жағдайында бюджетаралық қатынастарды дамыту 13
2 Ақмола облысының Жақсы ауданы 2010-2012 ж.ж. аралығы бойынша
жергілікті бюджеттің орындалуын және бюджетаралық қатынастарын талдау
2.1 Жақсы ауданының экономика және бюджетті жоспарлау (ЭЖБЖ) 25
басқармасының қызметін 2010 – 2012 ж.ж. аралығында талдау
2.2 Жақсы ауданы бойынша бюджеттің орындалуы мен мемлекеттік
мекемелерді қаржыландыруын талдау 28
2.3 Жақсы ауданының бюджеттік шығындары мен бюджетаралық қатынастарын
талдау 37
3 Ақмола облысының Жақсы ауданының қаржысын басқару тиімділігін
арттыру жолдары 42
3.1 Нарықтық экономика жағдайларында бюджеттік өзара қатынастардың
проблемалары
3.2 Бюджетаралық қатынастар мәселесін шешу жолдары мен механизмдері
47
Қорытынды 61
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 64
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектілігі. Мемлекетке экономикалық
және әлеуметтік реттеуді жүзеге асыруға мүмкіндік беретін ең маңызды
факторлардың біріне мемлекеттік бюджеттің басты звеносы болып саналатын
қаржылық механизм – қаржылық жүйе жатады. Атап айтқанда мемлекет қаржылық
жүйе арқылы орталықтандырылған қорлар құрады және мемлекеттік органдарға
жүктелген міндеттерді орындауды қамтамасыз ете отырып, ақшалай қаражаттың
бейорталық қорларын құруға әсер етеді. Әлеуметтік - экономикалық
процестерді мемлекеттік реттеу жүйесінің негізін кірістерді қайта бөлу
туралы қатынастар құрады.
Тоқсаныншы жылдардың басында Қазақстан Республикасында жүргізілген
экономикалық және саяси реформалар мемлекеттік қаржы саласын, бірінші
кезекте бюджеттік жүйені қозғай алмады. Мемлекеттік бюджет мемлекеттік
ресурстарды жұмылдыру мен жұмсаудың басты құралы бола отырып, саяси
үкіметке экономикаға ықпал етуге, оның құрылымдық қайта құрылуын
қаржыландыруға, экономиканың басымды секторларын дамытуға ынталандыруға, аз
қорғалатын халықты әлеуметтік қолдауды қамтамасыз етуге нақты мүмкіндіктер
береді.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан
халқына жолдауы Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік
саясаттың басты мақсаты жолдауында әдеттегідей жетістіктерімізді саралап,
келешегімізді бағдарлауға, ең бастысы – баршамызға ортақ ұлы мақсатқа
жетудің дұрыс жолын бірлесе айқындауымызға бағытталып келеді.
Өткен жыл Қазақстан үшін жан-жақты экономикалық, әлеуметтік және саяси
жаңару жолында тағы бір сенімді ілгері қадам жасаған жыл болды. Орталықта
нәтижелілікке бағытталған бюджетті өмірге енгізу жөніндегі жұмыс қазірдің
өзінде жүзеге асырылып жатыр. Бұл жұмысты жергілікті жердегі деңгейде де
дамыту қажет. Тұрғындар өңірлік биліктің нақты қамқорлығын сезінуге тиіс.
Жаңа әлеуметтік нысандар: медициналық мекемелер, мектептер, спорт
ғимараттары тұрғындарға сапалы, озық және ең бастысы, бұқаралық қызмет
көрсету орталығына айналуға тиіс деп көрсетілген.
Бюджет – ұдайы өндіріс процесін жүзеге асырудың маңызды алғы шарты
және құралы болып табылады. Оның көмегімен әлеуметтік бағдарламаларды
жүзеге асыру, қоршаған ортаны қорғауды қамтамасыз ету, ғылыми-техникалық
прогресті ынталандыру, өзге мемлекеттік міндеттерді орындау үшін жағдайлар
жасалады. Соған сәйкес бюджеттік қатынастарды жетілдірусіз, ғылыми түрде
жасалған бюджеттік саясатты жүйелі жүргізусіз, бюджеттік процесті
басқарудың тиімді жүйесінсіз шаруашылық механизмінің қалыпты жұмыс істеуі
мүмкін емес. Нарықты, корпорациялар мен мемлекетті басқарып отырған
экономикаға өту мемлекеттік бюджетті, кәсіпорындар мен салалардың қаржысын
тереңдетілген түрде қайта жаңартуды, аймақтық және жергілікті деңгейдегі
қаржылық қатынастардың, бюджеттен тыс қорлардың жаңа блоктарын секірмелі
түрде дамытуды талап етеді.
Бюджеттің жаңа түрі мемлекеттің қоғам мүшелеріне, салық төлеушілерге
берген қоғамдық игіліктердің санаттары негізінде бюджет пен салық ыңғайында
негізделеді. Осындай тәсіл жаңа заманда бюджетке, оның міндеттеріне және
нарықтық көзқарасқа тән болады. Мемлекет бюджетті бірлескен
қажеттіліктерді қанағаттандыруға талап ететін ерекше игіліктерді, қоғамдық
тауарларды ұсынуға мүмкіндікке ие болу үшін құрады (қорғаныс сипатындағы
өнімдер, инфрақұрылым, ғылым игіліктері, мәдениет, білім беру, басқару).
Сірә, біздің елде экономикалық қайта құрудың табысты болуы көп
жағдайда қоғамның қаржылық жүйесін қайта ұйымдастырудың қандай бағытта
болғанына, мемлекеттің бюджеттік саясаты қандай дәрежеде уақыт талаптарына
жауап беретініне байланысты.
Тақырыпты зерттеудің дәрежесі. Қазақстан Республикасының бюджетаралық
қатынастарын зерттеу және оның қазіргі жағдайы, жеткен жетістіктері,
проблемалары отандық және шетелдік экономистердің еңбектерінде жан-жақты
қарастырылған. Бюджетаралық қатынастар мәселесін зерттеу барысында
Үмбетәлиев А.Д., Керімбек Ғ.Е., Мельников В.Д., Байдуйсенов А.Д.,
ІлиясовҚ.Қ., Құлпыбаев С., сияқты экономистер үлкен үлес қосқан.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – бюджетаралық қатынастарды қоғамның қаржы
жүйесінің маңызды элементі ретінде талдау, оның құрылуын, орындалуы мен
ұйымдастырылуын және бюджеттік жүйе мен бюджеттік құрылымның нгізгі
ерекшеліктерін талдау жатады.
Дипломдық жұмыстың мақсатын жүзеге асыру барысында мынадай міндеттер
орындалды:
- бюджетаралық қатынастар ұғымы және оның мәні мен мағынасын ашу;
- бюджетаралық қатынастардың мәселелері және оларды жою жолдары;
- жергілікті бюджетті қаржыландыру қорлары және нысандары;
- бюджетаралық қатынастарды жетілдіру жолдары;
- жергілікті бюджетті толтырудағы бюджетаралық қатынастардың атқаратын
қызметтері.
Дипломдық жұмыстың объектісі – Ақмола облысының Жақсы ауданының
бюджеті.
Дипломдық жұмыстың пәні – Қазақстан Республикасының бюджетаралық
қатынастары.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Экономикалық дамудың қазіргі
талаптарына сай бюджетаралық қатынастарды қалыптастыру мен зерттеу және
жетілдіру бойынша ғылыми негізделген ұсыныстар жасау болып табылады.
Негізгі ғылыми жаңалықтардан тұратын зерттеу жұмысының маңызды
нәтижелері болып мыналар саналады:
- Қазақстан Республикасындағы бюджетаралық қатынастардың экономикада
алатын орны анықталып, ғылыми негізделген тұжырым берілді;
- бюджетаралық қатынастардың әлемдік тәжірибесін сараптай отырып, оны
ҚР-на енгізу қажеттілігінің негізгі және дәлелді белгілері анықталды;
- нарықтық қатынастарға өту кезеңінен бастап еліміздегі экономикалық
байланыстардың қарқынды даму тұсындағы бюджетаралық қатынастардың жағдайы
анықталып, басты ерекшеліктері айқындалды.
Дипломдық жұмыстың теориялық және методологиялық негізі ретінде
құқықтық және ақпараттық материалдар, Қазақстан Республикасының нормативтік
актілер және заңнамалар, ҚР статистикалық агентствосының ақпараты, Ақмола
облысының Жақсы ауданы басқармасының мәліметтері қолданылды.
Зерттеу әдістері – дипломдық жұмысты зерттеу барысында келесі әдістер:
салыстырмалы, аналитикалық, диалектикалық, тарихи, логикалық әдістер
қолданылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және
қолданылған әдебиеттерден тұрады.
Бірінші бөлімде бюджетаралық қатынастардың теориялық негіздері
қарастырылған.
Екінші бөлімде Ақмола облысының Жақсы ауданы мысалында бюджеттің
кірістері мен шығыстарына және бюджетаралық қатынастарына талдау
жасалынған.
Үшінші бөлімде бюджетаралық қатынастарды жетілдіру жолдары
қарастырылған.
Дипломдық жұмысты зерттеудің нәтижелері қорытындыда жинақталған.
1 Қазақстан Республикасының бюджетаралық қатынастарының теориялық
негіздері
1. Бюджетаралық қатынастар түсінігі мен реттеу әдістері
Бюджеттік процестегі жоғары тұрған және төмен тұрған бюджеттер
деңгейлері арасындағы қатынастарды бюджетаралық қатынастар деп есептейді.
ҚР Бюджеттік кодексіне сәйкес бюджетаралық қатынастар келесі дәйегілерге
негізделеді:
• облыстар, республикалық маңызы бар қалалар, астана бюджеттерінің
республикалық бюджетпен, аудан бюджеттерінің облыс бюджетімен
арақатынастарындағы теңбе-теңдік;
• түсімдерді тиімді бөліп тарату;
• ҚР әкімшілік-аумақтық бірліктерінің минималды бюджеттік қамтамасыз ету
деңгейлерін теңестіру;
• Жергілікті атқарушы органдарының мөлшерлес деңгейдегі мемлекеттік
қызмет көрсетуін қамтамасыз ету;
• Мемлекеттік қызметтерді неғұрлым тиімді және нәтижелі өндіру мен
көрсетуді қамтамасыз ету мүмкіншілігі бар билік деңгейі бойынша
бюджеттік қызметтерді бекіту арқылы оларды атқарудың максималды
тиімділігі мен нәтижелігі;
• Әрбір бюджет деңгейінің алынған ресми трнсферттер мен несиелерді
тиімді және мақсатты пайдалануына жауапкершілігі [1,12б.].
Негізінде бюджетаралық қатынастар – ол басқару субьектілерінің
әрекеттесуін реттейтін бас механизмедерінің бірі, яғни республикалық пен
облыстық, облыстық пен аудандық билік деңгейлері арасындағы өзара әрекеті.
Бұл жүйе өз алды дәйегілер, әдіс-тәсілдер мен қаржылық құралдар жиынтығымен
көрсетіледі.
Бюджетаралық қатынастар жүйесі келесі мақсаттарды шешуін қамтамасыз
етуге тиісті:
• Мемлекет көрсететін қызметтер минимумын елдің барлық аумағындағы
барлық азаматтарға кепілдемелі қамтамасыз ету;
• Бюджеттің барлық деңгейінің өзін-өзі қаржы жеткіліктігін қамтамасыз
ету;
• Бюджет деңгейлері арасындағы қаржылық ағындарды ретке келтіру;
• Аумақтардың әлеуметті – экономикалық дамуының бірқалыпты деңгейін
қамтамасыз ету.
Бюджеттік кодексте бюджетаралық қатынастарды реттеу формалар түрлері
ретінде келесілер көрсетілген:
• Республикалық бюджет пен облыс, республикалық маңызы бар қала мен
астана бюджеттері арасында – ресми трансферттер мен бюджеттік
несиелер;
• Облыстық бюджет пен аудан, облыстық маңызы бар қала бюджеттері
арасында - ресми трансферттер, бюджеттік несиелер мен кірістер бөлу
нормативтер.
Төмен түсуші ағын қозғалысын реттеу әр түрлі бюджеттік субсидиялау
әдістерін(субвенция, дотация, бюджеттік несие, ресми трансферттер)
пайдалану арқылы іске асырылады.
Дотация – ақшалай қосымша көмек – ол жоғары тұрған бюджеттен төменгі
тұрған бюджеттер тапшылығын теңгеру үшін мығым тағайындалған сомамен
беріледі.
Субвенция – арнайы ақшалай көмек – ол жоғары тұрған бюджеттен төменгі
тұрған бюджеттерге қатаң мақсатпен тағайындалған шараларды қаражаттандыруға
берілетін ақша құралдары.
Несиелік бюджет ресурстары – ол жоғары тұрған бюджеттен төменгі тұрған
бюджеттерге несие түрде пайызбен немесе пайызсыз міндетті қайтарылатын ақша
құралдары. Бюджеттік несиелер заңнамалар мен бекітілген ережелерге сәйкес
тек қана инвестициялық жобаларды іске асыруға беріледі.
Ресми трансферттер – ол гранттардан басқа ақысыз және қайтарылмайтын
бюджет түсімдері немесе бюджет шығындары [1,18б.].
2. Төмен тұрған бюджеттерге қаржылық жәрдем көрсетудің бірыңғай
әдістерін қолдану арқылы елдің әр түрлі аймақ тұрғындары мемлекеттік қызмет
тұтынуының стандарттық бірыңғай деңгейін қамтамасыз ету көлбеулі
(горизанталды) бюджеттік теңестірудің маңызы болады. Сондықтан көлбеулі
бюджеттік теңестіру механизмі аумақтар бойынша мемлекеттік қызмет тұтынудың
деңгейі мен әрбір билік деңгейі үшін сол қызметтердің құнын теңеструі
тиіс.Мұндай механизмнің әрекет әр түрлі әдістер пайдалануына негізделеді.
Ең көп тарлаған әдіс – ол ресми трансферттер механизімін пайдалану.
Олар жалпы сипаттағы трансферттер, мақсатты ағымдағы трансферттер және
дамуға арналған мақсатты трансферттерге бөлінеді.
Жалпы сипаттағы ресми трансферттер маңында бюджеттік
субвенциялар мен бюджеттік алып тастау болады. Бюджеттік субвенциялар
ретінде республикалық немесе облыстық бюджеттерде бекітілген сома көлемінде
жоғары тұрған бюджеттен төменгі бюджетке берілетін қаржы құралдары
табылады.
Жалпы сипаттағы ресми трансферттер көлемін есептеу әдісі, бюджеттік
субвенциялар және бюджеттік алып тастаудың төлем тәртібі мен мерзімі үш
жылға ҚР Үкіметі бекітеді.
Мақсаттағы ағымдағы трансферттер маңында жоғары тұрған бюджеттен
төменгі бюджетке берілетін бюджеттік алып тастау немесе субвенциялардан
басқа бөлек бір ағымдағы бюджеттік бағдарламаларды іске асыруға арналған
бекітілген сома көлеміндегі ресми трансферттер қарастырылады.
Дамуға арналған мақсатты трансферттер болып жоғары тұрған бюджеттен
төменгі бюджеттерге республикалық немесе облыстық инвестициялық жобалар мен
бағдарламаларды іске асыруға берілетін бекітілген сомалар көлеміндегі ресми
транферттер табылады.
Салықтық және бюджеттік заңнамалар бойынша болған өзгерістер арқылы
бір бюджеттен басқа бюджетке қаражаттар беру, бюджет бекіткенде
есептелмеген шығандарды қаражаттандыру өкіліктікті беру және бюджеттік
өтемақы шарттар болуына байланысты операциялар өзара есептесу болады.
Бюджеттік өтемақы маңында билік органдарының шешімдері немесе
әрекеттері нәтижесінде түсіп қалған кірістер мен қосымша пайда болған
шығындарды өтеуге арналған бір бюджеттен басқа бюджетке беретін қаражаттар
табылады.
3. Бюджет жүйесінің барлық деңгейлері бойынша қаржылық ағындардың
қалыптасуы мен қозғалысының тәртібін және соған байланысты
қатынастардың ұйымдастыруы мен өзара байланыстарын іске асыруының әдіс-
тәсілдерін әр түрлі заңнамалы актілерде бекіту негізінде бюджеттік
реттеу механизімін құрастырады және солар арқылы билік пен басқару
органдары өздерінің өкілдік және атқарушы өкілеттіліктерін орындайды.
Мемлекеттік билік органдарының бюджетаралық қатынастар
жүйесіндегі құзыреті мен сол қатнастарды реттейтін механизмдері келесі
заңнамалық базаның нормалары анықтайды:
• ҚР Конституциясының;
• ҚР Бюджеттік кодексінің;
• Республикалық бюджет (тиісті жылға) жөнінде Заңның;
• ҚР жергілікті мемлекеттік басқару жөнінде Заңның;
• Салықтар және бюджетке басқа да міндетті төлемдер жөнінде (салықтық
кодекс) Заңның;
• Республикалық және жергілікті бюджеттерді атқаруын бақылау жөнінде
Заңның;
• Жергілікті бюджеттер жөніндегі маслихаттар шешімдері;
• Бюджеттік процесті реттейтін басқа да нормативті құқықтық актілерді.
Бюджеттік кодекске сәйкес бюджеттік қатынастарды реттеу аумағындағы
мемлекеттік басқару құрылымына кіреді:
• ҚР Президенті;
• ҚР Парламенті;
• Республикалық бюджетті атқаруын бақылау жөніндегі Есеп комитеті;
• ҚР Үкіметі;
• Экономикалық және бюджеттік жоспарлау жөніндегі Орталық өкілетті
орган;
• Бюджетті атқару жөніндегі Орталық өкілетті орган;
• Ішкі бақылау жөніндегі Орталық өкілетті орган;
• Маслихат;
• Жергілікті атқарушы орган [2,308б.].
Экономика және бюджеттік жоспарлау Министрлігі елдің әлеуметті-
экономикалық дамуының ортамерзімді уақытқа болжамын жоспарлау мен тиісті
қаржы жылға республикалық бюджеттің жобасын қалыптастыру жөніндегі
функцияларды іске асыратын орталық атқарушы орган.
Қаржы Министрлігі бюджетті атқару, бюджеттік есеп пен есеп беру және
мемлекеттік ішкі қаржыны бақылау жөніндегі функцияларды іске асыратын
орталық атқарушы орган. Бюджет жүйесінің төменгі деңгейлері боыйнша тиісті
функцияларды іске асыратын маслихаттар мен жергілікті атқарушы органдардың
өкілетті құрылымдары.
1.2 Бюджеттің құрылу принцинтері мен бюджетаралық қатынастардың
принциптері
Мемлекеттік бюджет тұтастық, толықтық, нақтылық және жариялық
принціпіне негізделеді.
1) Тұтастық принципі бюджеттік жүйенің ұйымдастыру-экономикалық
орталықтандыру дәрежесін білдіреді. Тұтастық принципі КСРО-ның бюджеттік
жүйесінде толық көрінген болатын. Қазіргі уақытта бұл принцип жергілікті
үкімет органдарының дербестік алуына және олардың құқық бөлігін қаржылық
ресурстар өкімі бойынша беруіне байланысты әлсіреп қалды. Тұтастық
мемлекетте бірыңғай бюджеттік жүйенің, елдің аумағында әрекет ететін
мемлекеттік кірістердің жалпы жүйесінің болуымен, бюджеттік жіктеменің
қаржылық құжаттарының тұтастығымен көрінеді. Бұл принцип бюджеттік
жоспарлаудың әдістемесі мен ұйымдастырудың тұтастығына, оның әлеуметтік-
экономикалық болжаумен өзара байланысына кепілдік береді. Бюджет тұтастғы
принципінің міндеттеріне бюджеттік қаражаттың қозғалысына парламент
тарапынан тиімді бақылауды белгілеу жатады.
2) Толықтық принципі өкіметтің барлық қаржылық операцияларды, олардың
жинаған барлық кірістерін және жасалатын шығыстарын бюджетте
шоғырландыруды, әр баптар бойынша мемлекеттің барлық түсімдері мен
шығындарын есепке алып отыратын осындай бюджетті жасауды білдіреді. Біздің
тәжірибемізде, сондай-ақ қатаң функционалдық бағыттары бар бюджет
шығындарына күш түсірмеу тиімді болып саналғандықтан осы принцип қазіргі
уақытта қолданылмайды, сондықтан кейінгі уақыттарда мемлекеттік бюджеттен
келесі бюджеттен тыс қорларға қаражат бөлінеді: зейнетақы, әлеуметтік
сақтандыру, жол, халықты жұмыспен қамтуға көмек көрсету.
3) Нақтылық принципі бюджеттік қол қоюлардың жалғандығын болдырмау мен
жою үшін қажет. Ол мемлекеттің қаржылық операциялары бюджетінде шын
көріністі, бекітілген сомалардың бюджеттік бағытта орындалуына сәйкестігін
көрсетеді. Нақтылық дамудың болжаулары мен бағдарламалары
көрсеткіштерінде жиналған және бюджеттік резервтердің болуымен бекітілген
барлық кіріс көздері мен шығыс бағыттарының есептерінің негізділігімен
анықталады.
4) Жариялық принципі жұртшылықтың бюджеттің құрамы және құрылымымен,
дефицит мөлшерімен және оны жабудың әдістерімен (шығындарды азайту, кірісті
көбейту, ақша заемдары, эмиссиялары) танысуы үшін баспасөзде бюджеттің
кірістері шығыстарын жария етуді талап етуді білдіреді. [2,315б.].
Әр бюджетте кіріс және шығыс бөліктерін теңестіріп отырған, яғни
баланс жасап отырған дұрыс болады. Баланс – бұл тепе-теңдік, бюджетті жасау
кезінде негізгі мәселе мемлекеттің ақшалай түсімдері мен шығыстарының
осындай жағдайына қол жеткізу болып саналады. Шығыс үстіне кірістерді
арттыру бюджеттік артық шығуды (профицит) тудырады. Ол мемлекет қарызын
жабуға жіберіледі немесе бюджеттік қаражаттың (республикалық және
жергілікті бюджеттерде) бос қалдықтарын құрауы мүмкін. Аяқталған бюджеттік
жыл бойынша бюджеттік мерзімнің аяғында жиналып қалған бюджеттік
қаражаттың еркін қалдықтары республика үкіметінің және жергілікті атқарушы
органдардың арнайы шотына аударылады және айналымдағы кассада болатын
ақшаның өсуіне, сонан кейін өкіметтің тиісті органының мемлекеттік қарызын
жабуға пайдаланылады. Осындай қажеттіліктер болмаған кезде осы қаражатты
пайдалану туралы шешімді тиісті әкімшіліктер қабылдайды. Кіріс үстіне
шығыстарды арттыру мемлекеттік бюджет дефицитін тудырады. Едәуір және
тұрақты дефициттің болуы қаржының дағдарыс жағдайын сипаттайды. Мысалға,
елдің жалпы ішкі өнімі шамасының 2-3% дефицит деңгейі деп есептеледі.
Мұндай жағдайда, дефицит мемлекеттік заемдар немесе қағаз ақшалар эмиссиясы
көмегімен жабылуы мүмкін. Едәуір және үнемі болып тұратын бюджет
дефицитінде заемдар ақшаның қосымша (яғни тауар айналымының
қажеттіліктерінен тыс) эмиссиясымен қамтамасыз етілетін мемлекет
қажеттіліктерін жаппайды, бұл инфляцияның өсуіне, ақша айналымының заңдарын
бұзуға, ақшаның құнсыздануына, нақты кірістердің азаюына және халықтың өмір
сүру деңгейінің төмендеуіне әкеліп соғады.
Бюджеттік дефицит экономиканың күйін көрсетеді, ал оның болуы келесі
себептерден туындайды:
1) елдің халық шаруашылығында өндірістің жалпы төмендеуі;
2) қоғамдық өндірістегі шығындардың өсуі;
3) тауарлық массалармен ақшаны айналысқа шамадан тыс шығару;
4) бюджет шыстарында экономиканы дамыту деңгейіне сәйкес келмейтін
едәуір әлеуметтік шығындардың басым болуы;
5) әскери-өнеркәсіптік кешенді ұстауға, басқаруға әскери шығындарды
қаржыландыру көлемінің көп болуы;
6) көлеңкелі экономиканың ірі масштабтағы айналымы;
7) халық шаруашылығында өндірілмейтін шығындар;
Бюджеттік дефицитті жабудың келесі әдістері бар:
а) мемлекеттік заемдар;
б) салық салуды көбейту;
в) ақша эмиссиясы. [2,401б.].
Өз кезегінде ақша эмиссиясы ақша белгілерін айналымға тікелей
шығарумен, сондай-ақ жанама түрде қазынашылық міндеттерді шығару жолымен
және оларды Ұлттық банк арқылы коммерциялық банктерге өткізу жолымен
жасалады, олар өз резервтерін көбейтеді және банктік мультипликатор арқылы
айналымдағы ақша санын көбейтеді.
Бюджеттік дефицитке қатысты фискалдық саясат үш тұжырымдамада
негізделеді.
1. Жыл сайын теңгерілетін бюджет.
Осындай бюджет соңғы кезге дейін фискалды саясаттың мақсаты болып
саналды. Алайда, бюджеттің осындай жағдайы фискалды саясаттың тұрақты,
антициклды бағытын азайтады. Бюджетті теңгерімдеу экономикалық циклдың
тербелісін қиындатады. Жұмыссыздық болған кезде және халық табысының
төмендеуі кезінде салық түсімдері автоматты түрде қысқартылады. Бұл
жағдайда бюджетті теңгерімдеу үшін мемлекет салық мөлшерлемесін арттыру
немесе мемлекеттік шығындарды қысқарту немесе осы екі әрекеттерді жүзеге
асыру қажет. Нәтижесінде жиынтықталған сұранысты қысқарту және өндірістің
одан әрі төмендеу жағдайлары болады.
Бюджетті теңгерімдеу саясаты сондай-ақ инфляцияны күшейту мүмкін.
Инфляция болған кезде ақша кірістерін арттыру салық түсімдерін автоматты
түрде көбейтіп жібереді. Бюджеттік шығындарды жою үшін мемлекет келесі
шараларды қолдану тиіс: салық мөлшерлемесін азайту, немесе мемлекеттік
шығындарды көбейту, немесе осы екі шаралардың үйлесімділігін пайдалану. Кез
келген осы жағдайларда инфляция күшейеді.
2. Циклдық негізде теңгерілетін бюджет. Осы тұжырымдамаға сәйкес
бюджет жыл сайын емес, экономикалық цикл барысында теңгеріледі. Өндірістің
төмендеуін болдырмау үшін мемлекет әдейі тапшылықты жасай отырып, салықты
азайтады және шығынды көбейтеді. Экономиканың келесі көтерілуінде мемлекет
салықты көбейтеді және шығынды азайтады, ал пайда болған бюджеттік шығындар
төмен түскен жылдардағы тапшылықты жабуға жібереді. Соныменен антициклды
фискалды саясат және экономикалық цикл ішінде бюджетті теңгерімдеу
жүргізіледі. Осы тұжырымдаманың әлсіз звеносына тереңдігі мен ұзақтығы
бойынша бірдей болмайтын төмен түсулер мен көтерулер жатады, мұның өзі
бюджетті циклды теңгерімдеуді бұзады.
3. Функционалдық қаржылар тұжырымдамасы макроэкономиклық тұрақтылыққа
қол жеткізу, инфляциялық емес толық жұмыспен қамтуды қамтамасыз ету үшін
жалпы экономиканы теңгерімдеу оның мақсаты болып табылады. Осы тұжырмдама
кезінде бюджетті теңгерімдеу екінші кезектегі міндеттер болып саналады,
бюджет тапшылығының және мемлекеттік қарыздың болуына сондай-ақ бюджеттік
шығындардың болуына да жол беріледі. Осы жағдайда салық жүйесі экономикалық
өсім шамасы бойынша бюджетке автоматты түрде түсімдердің түсуін қамтамасыз
ететін, ал макроэкономикалық тұрақтылық осы өсімді ынталандырады деп
айтылады, нәтижесінде тапшылық өзін өзі қаржыландырады. Сонымен бірге
мемлекет салықпен шексіз түрде манипуляция жасайды жәнке бюджет тапшылығын
жауып отырады. Осы тұжырымдамада дұрыс экономика үшін тапшылықтың және ірі
мемлекеттік қарыздың болуы қауіпті емес деп айтылады.
Циклдық негізде теңгерілетін бюджет концепциясында және функционалдық
қаржыда бағытталған фискалды саясат бюджеттік тапшылықтың құрылуына бақылау
жасауды қамтамасыз ететін ақша айналымының күйін, мемлекеттік шығыстар
бағыттары бойынша тиімді іс шараларды қаржыландыруды ескере отырып
негізделген қаржылық іс шаралар бағдарламасын жасауды айтады.
Бюджетаралық қатынастарға бюджеттік процесте жоғарыда және төменде
тұрған бюджеттер арасындағы қатынастар жатады (БК).
Бюджетаралық қатынастар келесі принциптарға негізделеді:
Облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың, республикалық
бюджетпен өзара қарым-қатынастағы астаналардың, жоғары облыстық бюджетпен
өзара қатынастағы аудандардың (облыстық мағыналары бар қалалар)
бюджеттерінің теңдігі; олардың шектеулерінің келесі критерилерін бір
мезгілде сақтауды ескере отырып, түскен түсімдерді тиімді бөлу:
Төменгі бюджеттерге тұрақты ерекшелігі бар, ішкі факторлардың әсеріне
байланысты болмайтын салықтық және салықтық емес түсімдер бекітіледі;
мемлекеттік мекемелер көрсететін қызметтер үшін төленетін төлемдердің
салықтық және салықтық емес түсімдері бюджет кірісіне түседі, одан
көрсетілген қызметтер қаржыландырылады.
Қайта бөлінетін ерекшелігі, сондай-ақ салықтар базасы біркелкі
орналастырылмаған салықтар бюджеттік жүйенің өте жоғары деңгейіне
бекітіледі;
Салықтар мен өзге міндетті төлемдерді бюджетке бекіту кезінде оларды
жинаудың ең жоғарғы дәрежесін қамтамасыз ететін бюджет деңгейіне басымдылық
беріледі;
Нақты аумақтық бекітілген салық базаларынан алынатын салықтар
жергілікті бюджеттерге бекітіледі;
ҚР-ның әкімшілік аумақтық бірліктерінің бюджеттік қамтамасыз етілуін
түзету;
Жергілікті атқарушы органдардың мемлекеттік қызмет көрсетулердің
бірдей деңгейін қамтамасыз ету;
Мемлекеттік қызмет көрсетулерді ұсынудың барынша тиімділігі мен
нәтижелілігі- мемлекеттік қызмет көрсетулерді ең тиімді және нәтижелі жасау
мен ұсынуды қамтамасыз ете алатын мемелекеттік басқарма деңгейлеріне
бекітіп беру;
Мемлекеттік қызмет көрсетулерді оны алушыларға ұсыну деңгейін барынша
жақындастыру- оларды алушылар қажеттіліктеріне ең жақсы есеп жүргізу және
мемелекеттік қызмет көрсету сапасын арттыру мақсатында қызмет көрсетулерді
орындауды бюджеттік жүйенің төменгі деңгейіне беру;
Алынған ресми трансферттер мен кредиттерді тиімді және мақсатты түрде
пайдалануға бюджеттің әр деңгейінің жауапкершілігі.
Бюджетаралық қарым-қатынастар төмендегідей түрде реттеледі:
республикалық және облыстық бюджеттер, республикалық мағынасы бар
қалалар және астаналар арасында;
ресми трансферттер;
бюджеттік кредиттер;
облыстық және аудандық (облыстық маңызы бар қалалар) бюджеттер
арасында:
ресми трансферттер;
бюджеттік кредиттер;
кірістерді бөлу нормативтері.
Ресми трансферттер жалпы ерекшеліктегі трансферттерге, мақсатты
ағымдағы трансферттерге, дамуға арналған мақсатты трансферттерге бөлінеді.
Бюджетаралық қарым-қатынастарды реттеу формасын анықтау кезінде
бюджеттердің әр деңгейінің салық потенциалы, табиғи нормалармен бекітілген
аймақтрдың объективті түрдегі бюджеттік қажеттіліктерін бағалау нәтижесі
есепке алынады.
Бюджетаралық қарым-қатынастарды реттеу формасы орта қауырттық фискалды
саясатқа сәйкес белгіленеді.
Мақсатты трансферттер мен кредиттерді олардың мақсатты бағыттарына
сәйкес жергілікті атқарушы органдар пайдаланады.
Мақсатты бағыттар бойынша пайдаланылмаған мақсатты трансфертер мен
кредиттер соммасы осы трансферттер мен кредиттерді бөлген жоғарғы бюджетке
ағымдағы қаржылық жылдың 31- желтоқсанына дейін міндетті түрде қайтарылуы
тиіс.
Қаржылық жыл ішінде пайдаланылмаған (толық пайдаланылмаған) мақсатты
трансферттер мен кредиттер сомасы осы трансферттер мен кредиттерді бөлген
жоғарғы бюджетке қаржылық жыл аяқталғаннан кейін он күн ішінде міндетті
түрде қайтарылуы тиіс.
Қаржылық жыл ішінде пайдаланылмаған (толық пайдаланылмаған) мақсатты
дамуға берілген трансферттер сомасы Кодекстің 91 бабы 6 тармағы 1
тармақшасында белгіленген мөлшерде тиісті төменгі бюджеттердің қарамағында
қалдырылуы мүмкін.
1.3 Нарықтық экономика жағдайында бюджетаралық қатынастарды дамыту
Қазақстанды тұрақты дамытуға қол жеткізу мақсатында қоғам мен
экономиканы жүйелік қайта құрудың күрделі міндеттері мемлекеттік өкіметтің
барлық деңгейінде басқарудың тиімді жүйесі болған кезде ғана шешілуі
мүмкін. Өкіметтің әртүрлі деңгейлерінің өзара әрекеті нақты міндеттері мен
мақсаттары бар жалпы мемлекеттік стратегияда жиналуы тиіс. Нақты және
тиімді көріністері болмайтын осындай қатынастар елді дамытудың ұзақ
мерзімді мақсаттарын жүзеге асыруда кері әсерін тигізеді.
Президенттің Қазақстан – 2030 Қазақстан халқына жолдауындағы
мемлекеттік басқару жүйесін құру стратегиясының негізгі принциптерінің бірі
болып саналатын барлық қазақстандықтардың гүлденуі, қауіпсіздігі және хал-
ахуалының жақсаруы мемлекеттік функциялардың орталықтан аймақтарға
децентрализациялауды анықтап берді.
Басқарудың әртүрлі деңгейіндегілердің қайта ойлау және ролді өзгерту,
жауапкершіліктер мен өкілеттіктері сияқты децентрализациялау мемлекеттің
тиімді іс-қызметіне қол жеткізу әдістерінің бірі болып саналады. Әртүрлі
елдердегі, әсіресе Орталық және Шығыс Европа, ТМД елдеріндегі
децентрализациялау экономика мен қоғамды демократизациялау мен
трансформациялау процесінде маңызды роль атқарады. Бұл децентрализациялау
мәнін дұрыс түсінуді, іс-әрекеттердің ойланып және таразыға салынып
жасалынуын талап ететін өте күрделі процесс, өйткені қоғам өмірінің әртүрлі
аспектерін қозғайды: саяси, құқықтық, әлеуметтік, әкімшілік, экономикалық
және мәдени.
Децентрализациялау процесінің тізбекті түрде жүзеге асырылуы Европа,
сондай-ақ ТМД елдерінің кеңейтілген тәжіріибесін үйренуді болжайды.
Демократиясы дамыған елдерде өкімет органдары жүйесінің жұмыс істеуіне
талдау жасау пайдалы болып саналады. Реформаларды жүзеге асыратын әртүрлі
елдер арасында, сондай-ақ республика аймақтары арасында тарату мен
бірлесіп пайдалану үшін ақпараттармен белсенді түрде алмаспаса біліммен
қорлану және оларды талдау мүмкін болмайды. Ақпараттық жүйені құру қажет,
сондай-ақ оларды қадағалап отыруға және әртүрлі деңгейде таратып отыруға
мүмкіндік беретін мәліметтер базасын құру қажет. Ақпарат алмасудың осындай
түрі жергілікті өзін өзі басқаруды дамытуда маңызды құрал болып саналады.
Салықтық – бюджеттік федерализмге арналған экономикңа саласындағы
зерттеулерді шартты түрде келесілерге бөлуге болады:
- классикалық;
- жаңа.
Бұл жұмыстар толығымен теориялық жұмыстар болып келеді және осы
уақытқа дейін одан әрі зерттеулер жүргізу үшін негіз ретінде өзінің
құндылығын жойған жоқ.
Федерализм бір мезгілде саяси және экономикалық түсінік болады. Саяси
мәтінде мемлекеттік құқық көзқарасынан алғанда федерализм – базистік
демократия идеясына және субсидиарность принципіне байланысты мемлекеттік
құрылым (унитаризмге қарсы) формасы болып келеді.
Экономикалық мәтінде – ресурстарды аллокациялау (орналастыру)
тиімділігінің нарықтық принципіне негізделген мемлекеттік қаржыны
децентрализацияланған түрде пайдалану жүйесі.
Осы екі бағыттар бір-бірімен тығыз байланысты. Бірақ алғашқысы
субсидиарность принципі шеңберінде міндеттер қойса, онда екіншісі
децентрализациялау критерииін анықтауға және осы идеяны іс жүзінде жүзеге
асыруға тырыса отырып, фискалды федерализм теориясы шеңберінде осы
міндеттерді шешуге тырысады.
Ресурстарды тиімді аллокациялау принципі еңбекті, күрделі қаржыны,
жерді және ғылыми потенциалды қоса алғанда өндіріс факторларын тиімді
орналастыруды білдіреді. Экономикалық жүйенің тиімділігі – бұл қоғамдық
жақсы тұрмыс теориясының экономикалық ғылымда таратылуына сәйкес бағалау
категориясы. Негізгі критерийге Пареттоның оңтайлылық критерийі негізінде
тұтынушылардың жеке жоғары бағалауын қанағаттандыру жатады. Белгілі бір
дәрежеде бұған нарықтық баға механизмі есебінен қол жеткізуге болады,
алайда кейде нарықтық механизмдер жұмыс істемей қалады – нарық
күйзелісіне жол беріледі, мұнда мемлекет оны жоюға талап қояды. Нарық
құзыретінің шегінен шығатын облыстарда мемлекет ұсынумен ғана айналысады,
ал кей жағдайларда қоғамдық жақсы тұрмысты жасаумен де айналысады.
Біріншіден, нарыққа ұсынылмайтын тауарлар мен қызметтер туралы сөз болып
отыр, екіншіден, техникалық жағынан нарыққа шығуы мүмкін, бірақ өндірісі
мемлекеттік реттеуді талап ететін тауарлар (қызметтер) туралы сөз болып
отыр.
Дж. Кейнс заманынан бастап бюджеттік шығыстардың бюджеттік кірістерге
міндетті түрде сәйкес келуі анахронизм, мемлекеттік қарыздан қорқақтау –
зиянды наным ретінде қаралып келді. Артық өндіріс дағдарысын Дж.Кейнс
жекелеген түрлердің шамадан тыс жиналуымен байланыстырды, бұл тиімсіз
тапсырысқа әкеліп соғады. Дж.Кейнс инвестицияның тұтас сұранысқа әсер
етуін зерттеу кезінде мультипликатор категориясын пайдалана отырып,
мынадай заңдылықтарды анықтады: тұтас сұраныстың қосымша өсірілуі
мульпликаторға көбейтілген инвестицияның қосымша өсуіне тең болады, ол
тұтынудың шектік бейімділігін анықтайды. Мультипликатор тұжырымдамасы
мемлекеттік шығыстар мен салықтар нарығы және мемлекеттік қарыздар
арасындағы, жинақталған тұтынылатын қорлар қозғалысы мен халықты жұмыспен
қамту арасындағы сандық байланысты пайдалануға мүмкіндік береді. Сонымен,
Дж. Кейнстің пікірі бойынша салықпен және заемдармен қамтамасыз етілген
үкіметтік сұраныстар кәсіпкерлік қызметті жандандырады, қарқыны
мультипликатор шамасына байланысты болатын ұлттық табыстың өсуіне әкеліп
соғады. Үкіметтік шығындар алғашқы сұраныстарды кеңейту үшін түрткі
болады. Дж.Кейнс өз қорытындыларымен келесі сұраныстардың негізгі
компонентеріне әсер ете отырып, мемлекеттік шығыстардың антициклдік
теориясының негізін қалады: жеке және инвестициялық тұтыну, тек тиісті
салық саясаты ғана сұранысты пен ұсынысты сәйкестікке келтіре алады. Салық
саясаты артық жиналған қорларды алуға бағытталуы тиіс, өйткені оның өсуі
ұлттық табысты қысқарту тенденциясына ие болады және сонымен сұраныс пен
жұмыспен қамтуды азайтуға себепші болады.
Экономикалық көтерілу кезінде салық шуын ұстап тұрады, өйткені
кірістің үлкен бөлігі салық төлеуге кетеді және инвестицияның өсуін
кідіртеді. Керісінше, дағдарыс кезінде кірістің түсуі салықтың азаюына
әкеліп соғады және кірістің үлкен бөлігі өндірістік және жеке тұтынуға
бағытталатын болады. Бұл ережелер Э. Хансеннің, Р.Харродның, П.
Самуэльсонның, Г.Хеллердің және басқалардың жұмыстарында одан әрі дамуын
тапты және қосымша салынған бюджеттік тұрақтандырғыш теориясы түрінде
ресімделген болатын. Олардың пікірі бойынша мемлекеттік бюджет
тұрақтандырғыштар тобын біріктіреді – ең алдымен, экономикалық циклге бір
мезгілде әсер ететін салықты және мемлекеттік шығыстарды біріктіреді.
Э.Хансен шығыстар мен түсімдердің ара қатынасы қасымша салынған
тұрақтандырғыш механизмін құрайды, оның көмегімен түсіп кетуді
амортизациялайды және көтерілуді шектеп отырады.
Қаржы саясатының кейнстік теориясының негізіне, оның жаңаша түріне
Нобель сыйлығының лауреаты ағылшын экономисі Дж.Хикс пен американдық П.
Самуэльсонның тұжырымдамалары жатады. Бұл неоклассикалық синтезде ақша-
кредиттік саясат құралы ретінде экономиканы реттеуді қарастыратын
фискализмнің кейнстік идеясы мен неоклассиктер идеясы біріктіліген.
П.Самуэльсонның пікірі бойынша сұранысты реттеу мемлекеттік шығыстар мен
салықтар салысында болатын өзгерістер негізінде ғана емес, сондай-ақ
пайыздың есептік шамасын манипуляциялау және ашық рынокта тиісті
операцияларды жүргізу жолымен де жүзеге асырылуы тиіс.
Неокласикалық синтез бұл ескі құндылықтарды қайта бағалауға
әрекет жасады. П.Самуэльсон ұлттық табыстың өсуін зерттеуге бағалар
қозғалысына, еңбек ақыға және пайдаға талдау жасаумен кейнстік тәсілді қоса
отырып, зерттеудің макроэкономикалық әдістерін микроэкономикалық әдістермен
біріктірді. Ол мемлекеттік монополиялық реттеудің жаңа теориясын құруға
әрекет жасап қарады, онда ол ұлттық өнімді бөлу мәселесіне көп көңіл бөлді,
бұдан халыққа трансферттік төлемдер төлеу және оның әлеуметтік
функцияларымен байланысты мемлекеттік шығыстардың өсу жүйесін жасады.
П.Самуэльсон ХІХ ғасырда – ХХ ғасырдың басында маржиналистік
мектептің өкілдері құрған мемлекеттік қызметтер тұжырымдамасын дамыта
алатын мемлекеттік шығыстардың таза теориясының авторы ретінде белгілі.
Ол спецификалық тауарлар мен қызметтер деп түсіндірілетін қоғамдық игілік
терминін айналымға енгізді.
Қоғамдық игіліктің жеке меншік игіліктен айырмасы келесідей:
қоғамның бір мүшесінің тұтынуы тауардың тұтынушылық қасиетін
азайтпайды, мысалы мұндай тауарға ақпарат жатады.
Мемлекеттік қызмет теориясы мемлекеттік және жеке секторлар
экономикасы арасында қоғамның қаржылық ресурстарын бөлу туралы мәселені
қояды. Мемлекет экономикалық және әлеуметтік инфрақұрылымды, жеке сектор
үшін пайдасы жоқ және пайдасы төмен құрылымдарды қаржыланыдыруы тиіс.
Қоғамдық игіліктің ерекше табиғаты олардың тұтынуы бірлескен және тең
болуы мүмкін, бір ұй шаруашылығына көп берілетін болса, екіншісіне де аз
емес көп түседі, әрқайсы қоғамдық игілікке төлегеніне немесе
төлемегеніне байланыссыз қоғамдық игіліктен пайда алады.[3, 542 б.]
Қаржылық саясаттың қоғамдық игілік саласындағы міндеттері олардың
ұсыныстарын реттеуден тұрады, ал қатысудың негізгі мақсаты – мемлекеттік
шығыстардың тиімділігіне қол жеткізу. Мемлекеттік қатысуға қол жеткізудің
тиімділігі үкіметте қоғамдық молшылық дәрежесі туралы және қоғамның әр
мүшесін жоғары бағалау саласы туралы ақпарат болған жағдай да ғана мүмкін
болады. Ақпараттың осындай түрі мемлекеттік шығыстардың көлемін және
құрамын анықтау үшін қолайлы бола қоймас.
П. Самуэльсонның негізгі бөлігінде жасалған Мемлекеттік шығыстардың
таза теориясын Р.Масгрейв дамытты. Ол саяси шешімдерді қабылдау
процесі абстаркттілік модельді толықтырды және мемлекеттік шығыстарды
салық механизмімен байланыстырды. Шығыс-салық механизмі қоғамдық
қажеттіліктер үшін белгілі ресурстар бөлу және сол мезгілде өздерінің
қажеттіліктерінің қанағаттандырылуын қалайтын жеке адамдарға осы қызмет
құнын жүктеу үшін қажет. Сондықтан қоғамдық тауарлармен қамтамасыз ету
бюджет арқылы жүзеге асырылуы тиіс. Масгрейв бойынша қоғамдық тауарларда
қоғамның барлық мүшелері бірдей қызығушылық білдіреді, нақты алғанда бұл
қарама-қайшылық тудырады, өйткені мысалға, әскери шығындардың артуына тек
қана ірі монополистер қызығушылық білдіріп отыр. Р.Масгрейв теориясына
сәйкес салық төлеушілер өздеріне өздері ерікті түрде ауыртпашылық тудырып
отыр. Ол фискалды шаралар және толық жұмыспен қамтуға қол жеткізу үшін
үкімет жүзеге асыруы тиіс шаралар, сондай-ақ толық жұмыспен қамтуға қол
жеткізу үшін автоматты және дискрециялық шаралар арасындағы айырманы
анықтап берді.
Батыстық экономикалық ойлардың неолибералдық бағыты араласқан
экономика мен жалпыға бірдей берекелік мемлекеті тұжырымдамасын
біріктіреді, олардың өкілдері табыстарды бөлу кезінде тиімді капиталистік
өндіріс принциптерін адалдық прициптерімен біріктіруге тырысады. Олар
шаруашылықтың негізгі салалары жеке капиталға жататын араласқан түрдегі
экономика ең тиімді болады деп санайды, ал мемлекеттік меншікте
экономикалық және әлеуметтік инфрақұрылымға шоғырландырылады. Сонымен
бірге, ұлттық табысты бөлу кезінде кірістерді түзетуге ықпал етуге тиіс
мемлекеттік қаржы үлкен роль атқаруы тиіс. [4,217 б.]
Неолиберализмнің американдық түрін Дж. Гэлбрейт жасады. Ол мемлекеттің
қоғамның жалпы сұранысына әсер етуінің қажеттілігі туралы кейнстік идеяны
мойындайды, мемлекеттік қатысуды индустриалдық жүйенің органикалық
талаптары ретінде қабылдайды. Іс жүзінде Дж.Гэлбрейт өндірістік күштерді
дамыту шаруашылықта жоспарлы бастамаларды енгізуді талап ететін қорытындыға
келді. Сұранысты реттеуде маңызды ролге ол салық жүйесін жатқызады, салық
антициклдік саясат құралы деп есептейді. Бұл реттеу салық жалпы
қоғамдық өнімнің едәуір бөлігін құраса ғана елеулі болады.
Салықтың өсуін Дж. Гэлбрейт шығыстарды қаржыландыру қажеттілігін
сұранысты реттеудің құралы ретінде байланыстырады. Ол адам капиталына
салу туралы неокласиктер тұжырымдамасын дамытты, ол көп жағдайда
экономикалық өсу қарқынын анықтайды. Неокейнстерден айырмашылығы, ол
бюджеттік тапшылықтың қас дұшпаны, өйткені бұл оның теңгерілетін
экономика идеясымен келіспейді. Ол инфляциға да қарсы, өйткені ол
кедейшілікті күшейтіп жібереді. Дж.Гэлбрейт әскери шығындарды сақтап
қалуды жақтайды, өйткені олар салық табыстарының өсу бөлігін жауып
отырады. Ол капиталистер табысының жоғары деңгейін салық жеңілдіктерін алып
тастау және салық заңдарында амалдарды жою жолымен қысқартуға болады деп
есептейді.
Алайда, Дж.Кейнс және оның шәкірттерінің ХХ ғасырдың 40-60 жылдары
көптеген батыс елдерінде, нашар монополияланған бәсекелестік нарығы
жағдайында әрекет еткен теориясы бірнеше қарама-қайшылықтарға ие болды.
Негізгі критерийіне берілетін игіліктің қоғамдық ерекшелігін
анықтайтын критерий жатады. Егер бұл жартылай орын алса, онда нарық
экономикалық жүйені әлеуметтік ең жақсы жағдайлар жиынтығына әкеле алмайды,
яғни мемлекеттік қатысуын қажет етеді.
Қоғамдық игіліктер теориясының одан әрі дамуына Экономикалық
(фиксалды) федерализм теориясы жатады. Экономикалық федерализм теориясының
негізгі постулаты мемлекеттік үкіметті децентрализациялау ресурстарды
аллокациялаудың (оңтайлы орналастыру) нарықтық талабын сақтаудың алғышарты
болып саналады деп бекітуге негізделген.
Осы позицияны түсіндіруді сыртқы эффекттер тұжырымдамасымен
байланыстырылады: жергілікті деңгейдегі кез келген жағымсыз (жағымды)
құбылыстар аймақтық және мемлекеттік, сонымен қатар мемлекеттік секторда,
сондай-ақ жанама түрде жеке меншік секторда да тиісті қарсылығын
(реакциясын) тудырады. [5, 173б,] Осы концепцияға сәйкес жергілікті қоғам
мемлекеттік сектор мен мемлекеттік қаржы экономикасының базалық бірлігіне
жатады. Жоғарыда аталған классиктердің ізін суытпай, мемлекеттік қаржы
саласындағы көптеген жаңашыл мамандар фискалды федерализмді пайдалану
радиусы әртүрлі қоғамдық игіліктерді ең тиімді ұсынудың тамаша мүмкіндігі
ретінде қарастырды - дұрысын айтқанда, сонымен, мемлекеттік үкімет
деңгейлері арасында өкілеттікті бөлу жүргізіледі. Мұнда үкімет деңгейі
төмен болған сайын олардың функцияларын жеке меншік қолына беру, нарықтық
механизмдерді қосу мен тиімділікті арттыру мүмкіндігі көп болады. Соған
сәйкес, осы салада ең көп мүмкіндік жергілікті деңгейде (коммуналдық) болып
отыр.
Ричард Масгрейв фискалды федерализм теориясын жергілікті қаржылық
қауымдастықтардың (қауым) болуымен байланыстырады. Біріншіден, қоғамдық
игіліктерді ұсыну кеңістіктік түрде шектелген. Соған сәйкес әртүрлі
радиустағы – үлкен (мысалы, мемлекеттік қорғаныс) және кіші (мысалға,
мектепке дейінгі балалар мекемесі) қоғамдық игіліктер туралы айтуға болады.
Екіншіден, қоғамдық игіліктерді жекелеген тұтынушылардың шығыны төмен
болса, онда қалған тұтынушылар тарапынан төлеуге қабілеттік сұранысы жоғары
болады, яғни салыстырмалы қажеттілікке ие тұтынушылардың кеңістіктік
біріктіруге тырысулары туралы айтуға болады. [6, 37б.]
Нәтижесінде, әр тұтынушы оған белгілі қоғамдық игіліктерді ұсыну
міндеті болатын белгілі бір қаржылық қауымдастықтың мүшесі болады.
Көршілес жергілікті қоғамдастықтың қызметтері бірін-бірі қайталауы
мүмкін, сондықтан, аллокация принципі екі рет шығын болдырмау мақсатында
өзара әрекет жасап жұмыс істеуді талап етеді. Ақырында, федеративтік
мемлекетте әрекет ету радиусы бірдей қоғамдық игіліктерді барынша тиімді
ұсыну мақсатында қаржылық жауапкершілікке ие үкіметтің барлық деңгейлерінің
өз ара әрекет етулері қажет. Атап айтқанда, бұл фискалды федерализм
(бюджеттік) түрінде болады.
Егер нарық механизмі ресурстарды аллокациялау приципіне қол жеткізуді
қамтамасыз етпейтін болса, онда мемлекет қатысуға тиіс. Неміс қаржылық
мектебі объективті қоғамдық қажеттіліктердің барлығына, сондықтан
мемлекет қызметі қажет деген постулатқа сүйенеді. Мемлекеттік қаржы
саласында белгілі неміс маманы Хорога Циммерманның анықтамасы бойынша
мемлекет қызметінде (жергілікті үкіметті қоса алғанда үкіметті
децентрлизациялаудың кез келген деңгейінде) ресурстарды тиімді аллокациялау
принціпі мемлекет жасап жатқан барлық нәрсе біріншіден, азаматтардың
мүддесіне бейімделуі мүмкін, екіншіден, ең аз қаражатпен жүзеге асырылуы
тиіс екенін түсіндіреді.
Мемлекеттік басқарудың әртүрлі деңгейлері арасында міндеттер мен
қаржылық көздерді бөлу – кез келген мемлекеттің негізгі мәселесі болып
келеді. Неміс құқықтық және экономикалық ғылымында бұл проблема Веймар
республкасы кезінде енгізілген қаржылық түзету (теңгерімдеу) түсінігінің
көмегімен шешіледі, ол қаржы саласындағы белгілі неміс маманы
О.Э.Гескенің айтуы бойынша ол федеративтік мемлекеттің қаржылық өз ара
қарым-қатынастарының өзегі болып келеді. [7, 37б.]
Германияда, ескі қаржылық жүйе қираған және коммуналар бұдан әрі
қаржыландыруға жағдайлары келмейтін бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін,
өздерінің өкілеттіктерін коммуна тұрғындарының табыстары есебінен ғана –
шығыстардың белгілі бір аумақта жиналатын табыстарға эквивалентілігі
принципі деп аталатын негізде жүзеге асыру кеңінен қолданылды. Сонда рейх
тарапынан жасалатын қаржылық бөлулерде коммуналарға және тәуелсіз
мемлекеттер – рейх бөліктеріне шұғыл қажеттіліктер туындады. Коммуналарға
қаржылық бөлулер механизмін енгізумен бірге Орталық жергілікті өзін өзі
басқару ісіне тікелей араласу құқын алды. Содан бері осы құбылыс өсу
тенденциясына ие.
Неміс ғалымы және мемлекеттік қайраткер Иоганн Попитц (1884-1945ж.)
1926 жылы қаржылық теңгерімді мемлекет және оған кіретін аумақтық
бірлестіктер арасындағы қаржылық қатынастардың барлық жиынтығы ретінде
анықтады. Сол кезеңде Попитцтің қаржылық түзету проблемасына келуі 1921
жылы осы терминді заң лексиконына енгізген құқық саласының докторы Альберт
Генделяның (Неnpel) позициясымен сәйкес келді. Гендель, содан кейін Попитц
қаржылық автономия құқын мемлекеттік құқықпен бірдейлестірді, соған
сәйкес оған коммуналар емес, рейх және оған кіретін аумақтар ие болды. Осы
тұжырымдама қаржыландыруды тікелей рейх және аумақтар жүзеге асыратын
олардың белгілі міндеттер аясын орындауына байланысты тек қана коммуналарды
қарастырды. Осындай тәсіл жергілікті ұжымдар үшін қаржылық автономия құқын
қарастырмады (қарастыра алмайтын да еді). [8, 315б]
Қаржылық түзетулер түсінігі соғыстан кейін ғана В.Биккеляның
(Bickel) жұмыстарында одан әрі дамытылды. Өзінің бастаушылары сияқты
Биккель әртүрлі деңгейдегі аумақтық бірлестіктер арасындағы мемлекеттік
міндеттерді бөлудің басымды мағынасын атап көрсетті. Биккель бойынша
міндеттерді бөлу федерациялар, жерлер және коммуналар арасындағы қаржылық
көздерді бөлу үшін басты негіз болып қызмет етуі тиіс. Биккель бойынша
қаржылық түзетулер - жариялық құқықтың, сондай-ақ осы міндеттерді жүзеге
асыру мақсатында олардың дербес бюджеттік саясатты енгізу жөніндегі
құқықтың мемлекеттік міндеттерін орындау бойынша құқықтар мен міндеттерді
аумақтық корпорациялар арасында бөлу. Осы тұжырымдама қаржылық автономия
құқын алатын федерация мен жерлер және коммуналармен бірдей қаржылық
түзетулер жүйесіне қосуды қарастырады. Қаржылық түзетулер проблемасына
арналған қазіргі зерттеулерде В.Патцигтің (Patzig) ең соңғы
тұжырымдамасына жоғары баға берілген. Патциг мемлекеттік үкімет деңгейлері
арасындағы өкілеттікті бөлуді оның элементі ретінде емес, қайта қаржылық
түзетулер саясатын жүзеге асыру үшін негізгі тармағы ретінде қарастырады.
Мұнда, біріншіден әртүрлі деңгейдегі аумақтық бірлестіктер арасындағы
қаржылық түсімдерді бөлу туралы, екіншіден, олардың арасындағы қаржылық
айырмалардың өтемақысы туралы сөз болады. Қазіргі Германияда келтірілген
анықтамаларға сәйкес федерациялар, жерлер мен коммуналар арасындағы қаржы
көздерін бөлуге байланысты активті қаржылық теңгерімдеу жүйесі және
оларға жүктелетін міндеттерді бөлуге байланысты пассивті жүйелер бар.
[9, 240 б]
Немістердің мемлекеттік құқығының принциптері – қаржы міндеттерге
қолданылады - барлық неміс қаржы саясатына дұрыс көңіл аударады. Қаржылық
ресурстарды бөлуді, тіпті қайта бөлуді бастамас бұрын біріншіден, белгілі
мемлекеттік міндеттерді үкіметтің қандай деңгейі тиімді орындайтынын
анықтап алу қажет: дұрыс децентрализация принціпіне сәйкес өкілетті
монополист деп аталатын монополисті тауып алу қажет (мемлекет, аймақтық
және жергілікті үкіметтер де белгілі бір саладағы монополистер ғой).
Екіншіден, осы міндеттерді жүзеге асыру бойынша шығындар қалай
қаржыландырылатынын маңызды түрде бөлу қажет. Пассивтік қаржылық түзетулер
неміс бюджеттік федерализмнің жалпы жүйесінде маңызды роль атқарады.
Алғаш қараған кезде үкіметтің деңгейлері арасында өкілеттікті бөлу жай
жүретіндей болып көрінеді, ал нақтысында мемлекетте қаржылық қатынастарды
реттеудің жеткілікті түрде тиімді құқықтық әдісі болып келеді. Сонымен
бірге, пассивтік түзетулерді дұрыс жүзеге асыру салық қаражатының туындау
сатысының өзінде де оларды бөлуге байланысты туындауы мүмкін дауларды алдын
ала жоюға мүмкіндік береді.
Қазіргі уақытта міндеттерді бөлу уақыты – дербес механизм, мұның
күрделілігі сондай, мемлекеттік үкіметтің деңгейлері арасындағы қаржылық
қаражатты активті қаржылық түзетулер – тік бөлу және көлденең бөлумен
қатар дамып келеді. Осыған байланысты қаржылық түзетулердің негізгі
проблемасын мемлекеттік үкімет деңгейлері арасындағы қаржы қаражатын
пассивтік түзету және алғашқы қайта бөлу сатысында, қаржыны қайта бөлудің
зиянды процесіне жеткізбей, мүмкіндігінше қаржы проблемаларын барынша
тиімді шешу ретінде тұжырымдауға болады.
Осы мақсатқа жетуге жергілікті үкіметті қоса алғанда мемлекеттің
барлық үш деңгейінің жеке қаржылық өкілеттіктерінің болуы сияқты тік
түзетулер механизмінің маңызды ерекшелігі мүмкіндік туғызды. Салық
түсімдерін бөлу жеке-жеке жүйе бойынша жүзеге асырылады, соған сәйкес
федералдық, жергілікті (коммуналдық), сондай-ақ салықтық одақ деп
аталатын салықтар бар, оған қазынаға түсуі боцынша маңызды болып келетін
салықтар кіреді (табыс, корпорация ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz