Этностық өзіндік сананың дамуы
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Ш.Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
Қорғауға жіберілді
Педагогика, психология және әлеуметтік жұмыс
кафедрасының меңгерушісі
___________п.ғ.к. С.А.Мурзина
(қолы)
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Білім беру процесі субьектілері тұлғасының этностық өзіндік
санасы
Мамандығы: – 5В050300 Педагогика және психология
Орындаған: ____________________ Иват Б.
Ғылыми жетекші:________________Сулейменова З.Е.
Көкшетау-2014
МАЗМҰНЫ
Нормативтік
сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 3
Анықтамалар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
Мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1 Этностық өзіндік сана туралы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.1 Этнос, этникалық
қауымдастық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..8
2 Білім беру процесі субьектілері тұлғасының этностық өзіндік
санасы ... ... ... 13
2.1 Этностынық өзіндік сананың
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
2.2.Этносаралық
қатынастар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..22
2.3.Білім беру процесі субьектілерінің қарым – қатынасында талеранттылықты
қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 46
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...72
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Қaзақстан Республикaсының Білім туралы Заңы. Алматы 2007ж.
Қазақстан Республикaсының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамaсы. Алмaты 2005ж.
Бала құқығы конвенциясы. Алмaты 1998ж.
Балбөбек бағдарламасы Алмaты. Шартaрап, 2002ж.
АНЫҚТАМАЛАР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ММ – мемлекеттік мекеме
ҚР -Қазақстан Республикасы
ҚР МДТО МЖМБС – Қазақстан Республикасының мектепке дейінгі тәрбиелеу
және оқытудың мемлекеттік жалпыға міндетті білім стандарты.
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазіргі уақытта Қазақстанда мәдениетке,
тілге, ұлтқа, ұлттық мінез-құлыққа көп көңіл аударылып жатыр. Сонымен қоса
Қазақстанда поли және моно ұлт топтары тұрады. Моноға біз бір ұлт адамдарын
жатқызамыз олардың салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы, мінез-құлқы, қабілеттері,
мәдениеттері тағы басқаларды жатқызамыз. Поли топтарға көптеген ұлттардың
қосындысын айтамыз, олардың әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі мәдениеті тағы
басқаларды жатқызамыз.
Полиэтникалық жағдайда этностық толеранттылық мәселесі де мәнді. Басқа
этностық мәдениеттерді қабылдау, силау үшін ең алдымен өзіңнің мәдениетіңді
қабылдау, сыйлау, оның позитивті құнды екенін ұғыну, оған деген сенімділік,
басқа мәдениетпен жиі байланысқа түсу міне осы жағдайлар мәдени аралық
толеранттылықтың негізін құрайды. Мәдениет адам творчествосының өнімі.
Мәдениет жеке әлеуметтік-экономикалық формацияда этностық, ұлттық, таптық,
топтық мәдениет ретінде дамиды. Мінез құлықтағы өзгеріс міндетті түрде
мәдениеттегі өзгерісті білдіреді.
Этномәдениеттің сондай-ақ бұл бағыттымен Қазақстанда айналысып жүрген
ғалымдарымыз Б.А.Ашированың этностық жансақ нанымдардың оқыту процесіне
әсер ететіні туралы зерттеулері С.М.Жакупов, Қ.А.Т.Малаева, Л.К.Көмекбаева
ғылыми еңбектерінің маңызы зор.
Біздің елімізде ұлттардың мәдени этносын зерттеу кең өріс алған емес,
бұл тақырыптағы еңбектер ізденістер де жеткіліксіз. Зерттеулер өте аз деп
айтуға болады. Этностық мәдениет ең маңызды факторлардың бірі болып
табылады. Қазақстан Республикасындағы этностық-мәдени білім беру
тұжырымдамасында (1996) атап көрсетілгендей, халықтың этностық-мәдени
сәйкестілігі өз тарихында, мәдениетінде болған оқиғаларды білу, қалыптасқан
рухани құндылықтарға адалдық, ұлт қаһармандарын қастерлеу нәтижесінде
құралады. Ол ұлттық азат және ерікті жасампаздық шығармашылығы процесінде
қалыптасады. Этностық-мәдени сәйкестілік жағдайына халықтың өзі тудырған
әлеуметтік-мәдени жүйе арқылы қол жетеді.
Ғылыми әдебиеттерді талдау барысында этностық-мәдени, және мемлекеттік
сәйкестілік мәселесі философия, саясаттану, тарих және этнографиялық салада
айқындалды [1].
Қарастырылып отырған мәселенің педагогикалық аспектісін талдауға
бірқатар этнопедагогикалық зерттеулер арналған (Қазақстандық педагогика
ғылымында этностық мәдениет бойынша этнопедагогикалық зерттеулер баршылық
және т.б.). Соңғы уақытта қазақ этнопедагогикасының мәселесі бойынша ғылыми
жұмыстар саны жас педагогтардың зерттеулерімен көбеюде [2].
Этностық-мәдени сәйкестілік бойынша зерттеулер негізінен мектеп
оқушыларына және студенттерге арналған, ал мектепке дейінгілердің этностық-
мәдени сәйкестілігін қалыптастыру мәселесі бойынша педагогикалық зерттеулер
дамып келеді.
Көптеген зерттеулердің әдіснамалық бағдарына профессор Ж.Ж.Наурызбайдың
Қазақстан Республикасында этномәдени білім беру тұжырымдамасы алынды [3].
Этностық-мәдени сәйкестілігін қалыптастыру мақсатында мектепке дейінгі
ұйымның жұмысының мазмұнында ұлттық-мәдени элементтердің өз мүмкіндігіне
сай қолданылмайтынын көрсетті.
Осыған сәйкес дәстүрлі құндылықтар негізінде жан-жақты дамыған жеке
тұлғаны тәрбиелеудегі қазақстандық қоғамның қажеттіліктері мен мектепке
дейінгі ұйымдарда балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін қалыптастыру
жүйесінің жеткіліксіздігі; мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық-
мәдени сәйкестілігін қалыптастыру мүмкіндігі мен бұл мәселенің
педагогикалық теория мен практикада аз зерттелгендігі арасында бірнеше
қайшылықтар туындайды. Бұл қайшылықтардың шешімін табу мақсатында этностық-
мәдени сәйкестілікті мектепке дейінгі кезеңнен бастап қалыптастыру жолдарын
анықтау біздің зерттеу проблемамызды айқындауға және тақырыпты Мектепке
дейінгі ұйымдарда балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін қалыптастырудың
педагогикалық шарттары деп таңдап алуымызға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты: Білім беру процесі субьектілері тұлғасының
этностық өзіндік ерекшеліктерін зерттеу.
Зерттеудің міндеттері:
балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін қалыптастырудың
ерекшеліктерін ашу;
балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін қалыптастырудың үлгісін
әзірлеу;
балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін қалыптастырудың педагогикалық
шарттар жүйесін құру;
Аталмыш педагогикалық үрдісіне енгізіп, оның тиімділігін тексеру.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы және теориялық мәнділігі:
теориялық-әдіснамалық әдебиеттерді талдау негізінде оқушылардың
этностық мәдени сәйкестілігін қалыптастырудың ерекшеліктері ашылды;
Балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін қалыптастырудың үлгісі
әзірленді;
мектеп оқушыларында этностық-мәдени сәйкестілігінің қалыптасу
деңгейлерінің өлшемдері мен көрсеткіштері айқындалды;
Балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін қалыптастырудың педагогикалық
шарттары анықталып, жүйеленді.
Зерттеудің кезеңдері:
Бірінші кезеңде нақты зерттеу міндеттерін қою мақсатында мәселенің
теория мен практикадағы жағдайы зерттелді, теориялық тұжырымдамалар
талданды, зерттеудің ғылыми аппараты, болжамы мен жетекші идеясы
нақтыланды.
Екінші кезеңде зерттеудің теориялық негізі нақтыланып, мектепке дейінгі
білім беру жүйесіндегі зерттеу мәселесіне талдау жүргізілді; тәжірибелік-
педагогикалық жұмыс бағдарламасы жасалынып, эксперимент басталды.
Үшінші кезеңде зерттеудің теориялық және практикалық қорытындылары
жасалып, тәжірибелі-педагогикалық жұмыстың мәліметтері талданып, зерттеу
мәселесі бойынша әдістемелік құралдар әзірленіп, диссертацияны рәсімделу
жүзеге асырылды.
Зерттеу пәні: Этностық өкілдерінің педагогикалық ерекшеліктерінің
көріну жағдайлары.
Тәжірибелік маңыздылығы: Зерттеуден алынған мәдениетке тәрбиелеу және
дамыту мақсатындаарнайы тренингтер және дамыту жаттығуларын қарастыруда
қолдану.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер мектепте балалардың этностық-мәдени
сәйкестілігін қалыптастыру ерекшеліктері айқындалып, сол арқылы оның үлгісі
жасалып, сонымен қатар педагогикалық шарттар жүйесі құрылып, іс жүзінде
тәжірибеге енсе, онда мектепте балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін
қалыптастырудың тиімділігі артады, өйткені мұндай жағдайда қарастырылып
отырған процестің жүйелілігі мен тұтастығы қамтамасыз етіледі.
Зерттеудің әдістері:
аналитикалық (ғылыми, әдістемелік әдебиеттерді талдау, модельдеу,
жіктеу, жүйелеу, жалпылау, т.б.);
диагностикалық (сауалнама, жеке және топтық әңгіме, сұхбат, бақылау,
тестілеу, т.б.);
статистикалық (зерттеу нәтижелерін математикалық өңдеу).
Зерттеудің тәжірибелік базасы: Ақмола облысы, Зеренді ауданы,
Молодежное орта мектебінің жоғары сыныптарда өттім.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
тәжірибелік бөлімнен, қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Этностық өзіндік сана туралы түсінік
1.1 Этнос, этникалық қауымдастық
Этнос, этникалық қауымдастық -[грек, ethnos -тайпа, халық] -бір халықты
екіншісінен ажыратуға мүмкіндік беретін ортақ белгілері бар қауымдастық.
"Этнос" ұғымы әлі күнге бірыңғай түсіндірілмейді. Кең мағынада, "этнос"
ұғымын көпшілік зерттеушілер барлық дәрежедегі этникалық жүйелер жиынтығы
ретінде түсіндіру қалыптасқан (тайпа, халық, ұлт және т.б.). Алайда,
кейбіреулер (Л. Н. Гумилевтан кейін) оны негізгі жүйе ретінде қарастырады
(субэтностар, суперэтностармен қатар және т.б.).
Тар мағынада алғашқылардың бірі болып "этнос" ұғымына анықтама берген
М. Вебер: "Этнос -мүшелері сыртқы бейнелерінің, әдет-ғұрыптарының
үқсастықтарына қарай немесе ортақ отаршылық не көші-қонды басынан өткерген
тағдырлас тарихына қарай өздерінің шығу тектерінің бір екендігіне сенетін
топ". Бүдан кейін де көптеген зерттеушілер этносқа аумақ, тіл, дін
ортақтығының негізінде өзінше анықтама беруге тырысты. Алайда, Л. Н.
Гумилевтің пікірінше, аталған белгілердің бірде-бірі жалпыға бірдей, кез
келген этносқа қолданыла бермейді, мүнымен бірқатар зерттеушілер келісті.
Этнос ең алдымен, мәденитілдік қауымдастық. Этностың пайда болуында
аумақ және әлеуметтік қарым-қатынас тілінің ортақтығы шешуші фактор болып
табылады. Саяси кеңістіктің ор¬тақтығы мен халықтың әлеуметтік және
шаруашылық әдістерінің ортақтығы да маңызды рөл атқаратыны сөзсіз.
Егер этностық әлеуметтік-тарихи табиғатын бірмәнділіктің көптүрлілігі
деп түсінсек, онда этникалықтықтан мистикалық және құпиялық сыр-перделер
ысырылып тасталынады. Мұндай жағдайда халық жаны, халықтың мінез-құлқы,
тіпті этникалық өздік сана сияқты құбылыстар әлеуметтік тұрмыс әуенінің
көпдауысты хоры түріндегі орындалуы болып шығады. Ал этникалық
ерекшеліктерді әлеуметтік-жалпыламалықтың айырмашылық-тары ретінде
қабылдаймыз. Алайда, олар топтық және жеке-даралық (субъективтік)
ерекшеліктер этникалық өздік санада мүлдем өзгеріп шыға келеді.
Этникалықтықты айырма-шылықтар түрінде қабылдау өз-өзінен түсінікті жәйт.
Бұл – стереотиптік әдетке айналып қалатын жағдай. Себебі, этникалықтықты
көбінесе төңіректе көрінетін әлдеқандай басқа топтарға байланыстыра қарап,
қарама-қарсылықтар мағынасында түсіну кісілердің әдетінде бар нәрсе.
Осындай қарап-қабылдаулардың тарихи негіздері неде? Ашығын айту және
мойындау керек, олардың негізінде әрқайсымыздың санамызда белгілі бір
этникалық топтың бөтен-бөгде қауым түрінде қабылдануы жатыр. Бұл –
заңдылық. Ал, бәсеке-лестіктің негізін этнос мүшелері тарапынан өз тобын
басқа бақталас нақтылы топтан немесе оның мүмкін болған экспансиясынан және
қысымынан қорғауға немесе өздері күшті болған жағдайда бақталас топты
кейбір кездерде жойып жіберуге деген ұмтылыс құрайды. Кез келген жағдайда
қарама-қарсылық қатынастарына тартылған индивид өзінің әлеуметтік жағынан
(әлеуметтік қана емес) өз этносы қанатының астында тұрып қана қорғалатынын
түйсінеді, түсінеді. Ол өзінің қауіпсіздігін және мүмкін болған
жетістіктерге қол жеткізуін тек өз тобы мүшелерімен өзара қатынаста болу
арқылы ғана қамтамасыз ете аламын, – деп ойлайды [4].
Біздің елімізде болып жатқан соңғы жылдардың оқиғалары қоғам өміріндегі
ұлттық факторлардың жоғарғы мәнділікке ие екенін көрсетуде. Этностық
жағдайында өмір сүріп отырған адамның ұлттық сипатта дамуынна қоғамдық
өмірдегі өзгерістер әсер етеді. Қазіргі уақытта біздің Этностық қоғамда
өтіп жатқан экономикалық, әлеуметтік-саяси, мәдени, демографиялық және
басқа да процестер елімізде өмір сүріп жатқан барлық халықтардың ұлттық
сана сезімдерінің көтерілуімен түсіндіріледі. Жеке бір адамның және
этностың этникалық сана сезімінің деңгейі, көп ұлтты қоғамның және
атмосферасын белгілі бір мәнді дәрежеде анықтайды. Этностық сана сезімдерді
күшейтеді. Этностықс сана сезімдер индивидуалды қасиеттердің әртүрлі
деңгейдегі ерархиялық байланысын детерминациялайды қасиетердің және
интеграцияланған индивидуалдықтың дамуының жүйелі ұйымдастырушысы
функцияларының орындайды, әрі реттейді. Этнос басты объективті тасушысы
болып табылатын ұлттық мәдениеттің әлсіреуі барысында өтетін этностық
сана сезімдердің күшеюін этникалық парадокс деп айтуға болады. Бұл
парадокстың болу себебі ұлттық сана сезімдердің конпен сациялаушы
функциясымен байланысты, соны күшейту және бекіту, этникалық сана сезімнің
объективті негізі – халықтың, этностың, ұлттың өзіндік қайталанбас
мәдениеттің әлсіреуінде пайда болатын негативті әсерлерді теңестіреді.
Этно мәдениетті түсінуге деген алғашқы ықпал социосфера парадигмасында
этникалық процестерді зерттеумен байланысты болды.ол парадигманың бастапқы
алғы шарты этнос әлеуметтік құбылыс, сондықтанда қоғам даму заңдарына
бағыну керек, өзінің меншікті заңдары жоқ деген сеніммен байланысты
болады.Және этнос жүйелілі деген идея біртектілік, идентификация ретінде
түсініліп сана сезімдердің бөлінбес бөлігі деп аныталады.Этникалық жүйедегі
мәдениеттің маңызды функциясына-этносты сигнефикативті жүйе ретінде
анықтайтын белгі-символикалық функциясы жатқызылды.Сигнефикативті жүйеге
тіл ғана емес этнос құрылымында коммуникативті роль атқаратын басқа да
элеметтер жатады.Ұзақ жылдар бойы этно мәдени мәселесін дәстүрлі жағдайда
тек фольклор мәнінде карастырды.Оны ұлттық дәстүрлердің рухани және
тұрмыстық аспектілеріне апарады. В.Бромлей осы сұрақты талдай отырып,
мәдениетті этникалық аспектісі жайлы айтып, оны өндірістен тыс мәдениет
деп атады, яғни мәдениет адамдардың күнделікті материалды және рухани
қажеттіліктерін қанағаттандыру сферасын қадағалайды. Шындығында тұрмыстық
мәдениет этностық қатынаста дәстүрлі қырларды көбірек сақтайды. Этно-
мәдениет мәселесін қарастыруда этно мәдени реттеу жүйелеріндегі дінді аттап
кетуге болмайды. Этностық тарих этногинез факторлар жүйесінде діни
комплекстердің маңызды ролін көрсететін, әсіресе этно мәдени интеграциядағы
діни құндылықтар, провославиелік және мұсылман әлемі сияқты супер
этностық тұтастықтар құру сұрағы, сондай-ақ этностық бірлікті қалыптастыру
мен сақтаудағы діннің маңызды ролін корсетті. Сөйтіп, социосфера
ықпалындағы зерттеулер этно мәдениеттің көп функцияларын ашады-рухани,
тұрмыстық, материалды өндірістік, саяси-тәрбиелік, гуманитарлы білім
салаларын осы функциялардың біреуін азайту немесе мойындамау ерте ме кеш пе
этностық мәдениеттің тұтастығын бұзуға әкеледі. Этно мәдениет пен
этногенезге деген екінші ықпалға Л.Н.Гумилевтің биосфералық концепциясын
айтуға болады.Л.Н.Гумилевтің пікірінше, этностық мәдениет өз элеметтері мен
байланыстарының өзара әрекетін беретін күрделі көпдеңгейлі құрылу.
Этномәдениет ол тұтастай феномен, оны этносық немесе этникалық емес
белгілері бар фрагменттерге бөлу дегеніміз, этно мәдениеттегі творчествалық
тарнсформацияға деген қабілеттен бас тарту. Ең маңыздысы сол этномәдениетте
архаистік мағыналар мен түсініктер бар, соның арқасында этномәдениет тек
қана кеңістікті ғана емес әрі рухани әсерленуге қолайлы уақыт өлшемдерін де
береді. Этностық тұтастықтың негізгі белгісі ерекшк сипаттағы этникалық
мәдениет, оны қалыптастыратын элементтер-біріншіден, белгілі этносқа ғана
тән мінез құлықтың ішкі қайталанбас стереотипі , екіншіден, обьективті
шарттар мен факторларды қалыптастыруға әсер ететіндер: табиғи (территория,
ландшафт, геокосмостық аномалия), әлеуметтік (жергілікті өндірістік-
экономикалық жағдай және өркениеттің деңгейі, қоршағандар, байланыстар және
саяси мұра), этномәдени (күрделілік пен белсенділік деңгейі, яғни
этностардың жасы, көршілер, этнос-субстраттар, алдыңғы мәдениет, олардың
элементтері, тіл, идеялық мұра), антропоморф (этностардың
антропобиологиялық ерекшеліктері).Л.Н.Гумилевтің пікірінше, мәдениет пен
этнос әртүрлі жоспардағы құрлым. Этнос органикалық сфераға жатса, мәдениет
жасанды құрлым, этностар өзінің этногенетикалбық бағдарламасын
жасайды.Сондықтанда,техника,искусст ва этникалық процестердің индикаторы.
Мәднеиеттің этнос тағдырларындағы ролі қайшылықты болып отыр.Неге?
Неосфералық концепция бойынша мәдениет тарихында этникалық процестердің
жоғарлауы мен құлдырауы болды, бірақ олар фаза бойынша бір -бірімен сәйкес
келмейді.Бұл сәйкессіздік этногенездің ішкі стимулдарымен байланысты
туындайды,этностың өскенін көрсетеді, әрі мәдениеттің гүлденгенін
білдіреді.Негізгі жұмыс біткен соң енді биосферамен араздық басталады.Бұл
фазада этнос тіршілікпен байланысын жоғалтып, құлдырайды.Сөйтіп,Л.Н.Гумилев
этнос пен мәдениет бір-бірімен кері пропорционал қатынаста болады
дейді.Сондықтанда өздігінен ұйымдасу прогресстің обьективті қажетті
жағы.Біз үшін мәдениеттің этникалық,рухани комплекстерінің әртүрлілігі және
этномәдениетін еркін дамыту негізгі мәселе.
В.К.Шабельниковтың пікірінше өркениет процесі екі құрылымның өзара
әрекетіне байланысты болады-сұйық (Европа; Америка) және қатты (Азия)
әлеуметтік жүйелердің қатты және сұйық құрылымдарымен қарсыласуы қазіргі
әлемдік саясаттың негізгі мазмұнын құрайды. Біз сол қатты әлеуметтік
құрылымның өкілдеріміз. Ол қалай сипатталады? Қатты қоғамдық жүйеде адам
этностың отбасының ажырамас бөлігі. Өндірістің отбасылық рулық типі көп
деңгейлі мықты иерархияны жасайды, онда адам өзінің жасына, жағдайна қарай
іс-әрекет пен мінез құлық мазмұнына ие болады. Еврогенетикалық мәдениет
қатты этнос жүйелерге қуатты қысым көрсетуде. Мәселен, транспорт байланысы,
баспасөз, телеақпараттар арқылы рефлексиялы мәдениет қатты құрылымның
орнықтылығын бұзуға әкелуде. Қазіргі жаңа өркениеттің дамуында қатты
әлеуметтік құрылымдардың әлсіреуі қашып құтыла алмайтыын процесс.
Этномәдениет ортаның өзгеру мәселесі этностың қайта құрылу мәселесінің бір
бөлігі немесе бұрынғы қатты жүйелердің еріп кетуі. Қатты құрылымдардың
еруінііің қажетті шартының бірі полиэтникалық және полимәденилік, өз
кезегінде олар сол не басқа мәдени типтерді анықтайды.
ХХ ғасырдың 60-70 жылдарынан бастап әлемдік масштабта халықтардың өз
тұрмыс салтын сақтауға ұмтылу, ерекшше тұрмыстық мәдениеттің мәнін көрсету,
этностық идентификация мәселесіне байланысты процестер қатты белең
алды.Бүгінгі күні этностық қайта өрлеу жаңа замандағы адамзат дамуының
басты факторы болып отыр. Адамдардың өзі түпкі шығу тектеріне көңіл бөлуі
әртүрлі формаларда көрінеді-көне ескі салт дәстүрлерді реанимациялау,
кәсіби мәдениетті фольклоризациялау, өзінің ұлттық мемлекетін құру.
Мәдениет элементтерінің ерекше болуы бірнеше факторлармен түсіндіріледі
біз үшін маңыздысы мәдениеттің әртүрлі болуының әлеуметтік-педагогикалық
себептері жайлы сұрақтар. Мәдениет-ол бір жиынтық емес, бірлігі бір
бейнемен элементтері өзара байланысқан жүйе. Этнологияда мәдениет дегеніміз
сол этносты құрайтын бірлестік, әлеуметтік тіршілік салты, тұтастай алған
сол қоғамның өзі, сол этнос. Қазіргі жаңа этнопсихологияда этникалық
социаллизация және мәдени трансмиссия ұғымдары қолданылады.Этникалық
бірлестіктерді зерттегенде олардың мәдениетінде жүзеге асатын көптеген
әртүрлі процестерді ескеріп отыру керек. Этопедагогиада үлкен орын алатын
жағдай психология мен мәдениеттің арақатынасы, оның этникалық
аспекттілерінің мәні жайлы мәселе. Бүл екі категория әртүрлі жоспарлы болса
да, оларды бөлудің күрделілігі сонда олар бәрібір бір бірімен сәйкес келіп,
жақындасады. Міне осы жағдайда этникалық бірлестіктің психологиясын оның
мәдениеті арқылы, ал мәдениетті психикалық құбылыс арқылы анықтауға
мүмкіндік береді. Тұлға аралық айырмашылық негізіне мәдениетті жатқызады.
Халық этноспен оның мәдениетінің өзара байланысын талдай білу керек.
Этностық бірдейлікті оның мәдениеті арқылы, ал мәдениетті психикалық
құрылым негізінде анықтауға болады. Р. Бенедикт айтқандай, Халықтар сана–
ол оның мәдениеті.
Этностық толеранттылық мәселесі де мәнді. Басқа этностық мәдениеттерді
қабылдау, сыйлау үшін ең алдымен өзіңнің мәдениетіңді қабылдау,силау,оның
позитивті құнды екенін ұғыну, оған деген сенімділік,басқа мәдениетпен жиі
байланысқа түсу міне осы жағдайлар мәдени аралық толеранттылықтың негізін
құрайды. Мәдениет адам творчествосының өнімі. Мәдениет жеке әлеуметтік-
экрномикалық формацияда этностық, ұлттық, таптық, топтық мәдениет ретінде
дамиды. Мінез құлықтағы өзгеріс міндетті түрде мәдениеттегі өзгерісті
білдіреді. Әлемдік экономикалық интеграциямен халықтың кең мәдени өзара
молаю процесінің аясында этностық сана сезімдердің ренессансы өтуде.
Позитивті жоспарда ол халықтардың ұлттық мұраларында,тарихта,ұлттық
мәдениетті сақтау көрнісінде көрінсе, негативті жоспарда
ұлтшылдық,агрессияда көрінеді.Мәдени және этникалық детерминацияланған әлем
әрбір индивидтің социализациясының негізі болып табылады. Этнос пен
этникалық өзара әрекет жағдайында европалық сананың ерекше типтерін
анықтайтын миханизимдер туындайды. Әрбір мәдениеттердің өзара әрекеті
олардың өзара рефлексиясы мен өзара бейнелеулері үшін жағымды жағдайлар
жасайды. Адамның қоршаған ортамен қатынасында адамзат бірлестігінің мәдени
құндылықтары потенциялы байқалады. Ол медиатор арқылы (Л. С. Выготский),
-белгілі, сөз, символ, салт жоралар, этномәдени белгілер, олар санада
халықтың тіршілік әрекетінің дамуымен ұйымдастыры тәсілі жайлы білім
ретінде белгіленіп болмысты жалпылап бейнелейтін мәнге айналады.
(А.Н.Леонтьев). Солар арқылы ғана табиғи формалар идиалды адам қабілетіне
айналады. Нәтижесінде индивид өз мәдениетін меңгереді: мінез құлық
мәдениеті (қажеттіліктер, аффектілер, қарым қатынас, әрекет), рухани
мәдениет (ойлау мәдениеті, сөз мәдениеті): психикалықтың реалды (табиғи)
формасы идиалды, мәдени формасы бола бастайды. Этномәдени парадикмада
дамудың базалық процесіне мәдени белгі-символикалық жанамалауды көп бейнелі
формасы жатады. .
2 Білім беру процесі субьектілері тұлғасының этностық өзіндік санасы
2.1 Этностық өзіндік сананың дамуы
Этностық өзіндік сана – адамдардың нақты бір этностық қауымдастыққа
жататындықтарын саналы түсіну және оның қоғамдық қатынастар жүйесіндегі
орыны.
Этностық өздік сананы (этностық жағынан өзін-өзі тануды) этностық
факторды анықтаушы ретінде қарастырған авторлардың бірі – П.И.Кушнер. Ол
этникалық жағынан текті анықтауда психологиялық факторлар кейбір
жағдайларда шешуші маңызға ие бола алады деп жазды [5].
Этнограф И.Н.Чебоксаров та, этностық сана-сезім этностық қауымдастықтың
қалыптасуының өзіне тән барша факторларының нәтижесі болып табылады деп
біледі. Этносытық қауымның өзін-өзі тануы тікелей оның атауымен байланысты
болады[6]. Шынында да этникалық қауымдастықтың белгілері көп болып, олардың
этнос өмірінің түрлі жағдайлары мен кезеңдеріндегі рөлі әр қилы болған.
Олардың этносытқ қауымдастықтың пайда болуы мен сақталып қалуына да әсер
ететіндігі талас тудырмайтын шындық. Бұл орында этнограф В.В.Карлов дамудың
индустриалдық стадиясына дейінгі кезеңде этностың өзін-өзі тануына әсер
еткен факторлар – тіл және этностық традициялар жиынтығы болған деп
жазады[7].
1969 жылы Ю.В.Бромлей мен О.И.Шкаратан этностық ерекшеліктерді
материалдық мәдениет пен көбінесе рухани сала шеңберінде қарастыру
қажеттігін бірінші рет атап көрсетті[8]. Бұдан 15 жыл өтісімен
Г.В.Старовойтова этностық ерекшеліктердің рухани мәдениет салада шоғырлануы
ауқымды өріс алып бара жатқанын жазды[9].
Теориялық ой-пікір этностық рухани-мәдени сала төңірегінен іздеу
қажеттігін атап өтумен бірге оның түпқазық болып табылатын компонентін
ажыратып көрсетті. Бұл ретте атақты философ, социолог, психолог және
этнолог И.С.Конның этникалық өздік сананы этностың ең басты белгісі, –
деп сипаттауының маңызы зор болды[10]. Осындай ғылыми пікірді украин ғалымы
Виктория Храмова да қолдайды: Этникалық өздік сана – этностың бірден бір
міндетті түрдегі белгісі[11]. Этностық өздік сана этностың (яғни халықтың)
көптеген елеулі белгілерін, атап айтқанда, оның мәдениеті мен тілін, тарихи
тамырлары мен ескерткіштерін, әлеуметтік құрылымы және психологиясының
ерекшеліктерін немесе физикалық түрін (бейнесін) және генетикалық
ерекшеліктерін, саны жөніндегі демографиялық көрсеткіштерін, бір сөзбен
айтқанда, этностың тұтас келбеті мен ерекшелігін қ ұрайтын белгілерін,
этностың шығу тегі, оның басқа халықтармен қарым-қатынасы және туыстық
байланыстары жөніндегі мәселелерді танып-білуге қаратылған сана болып
табылады.
Қазіргі уақытта зерттеушілердің көпшілік тарапынан этностық
ерекшеліктерді негізінен этносты өздік сананың мазмұнымен байланыстыра
қарастыру тиімді және мұнымен этнопедагогика шұғылдануы керек деген пікір
жиі-жиі айтылуда. Мұндай жағдайда, әсіресе, этносық өзіндік сананы
зерттеуді қолға алғанда, – деп жазды И.С.Кон
Сонымен этностылықтың квитэссенциясы этникалық өздік сана және оны
зерттейтін ғылым этнология мен этнопедагогика болып табылатындықтан,
этносық өздік сананы талдауға кіріскенде этникалық ерекшеліктер мен өздік
санаға бағышталып жазылған этнолог,социолог, философ ғалымдардың
еңбектеріне жүгінуге тура келеді.
Зерттеушілер этносты қарастырған кезде этникалық өздік сананы елемеуге
болмайтынын, оның күллі этникалық ерекшеліктер жүйесінде ең көрнекті орын
алатынын қайта-қайта қадап айтуда. Мысалы, А.Чебоксаров этностық өздік сана-
сезімді тіпті этникалық белгілердің қатарына жатқызады. Ал, В.И.Козлов пен
Г.В.Шелеповтар этникалық сана-сезімді этнос белгілерінің ішінен бөліп алып
бірінші орынға қояды.
Ғалымдардың пікірінше, этникалық жағынан өзін-өзі тану процесі түрлі
жолдармен атқарылады екен: 1) танып-білу арқылы; 2) өзін танудың эмоциялық
жақтары; 3) басқару арқылы өзін-өзі тану[12]. Этникалық өздігін, өзін
танудың бірінші түріне жататын тану, білу (танымдық жағы) адамның бір
халыққа, ұлтқа немесе басқа этникалық қауымға жататынын, солардың біріне
тәнділігін ұғыну, қоғамдық ахуалды түсіну, о немесе бұл этникалық қауымға
тиісті болған дәстүрлерді, оған тән болған қызығушылық, қажеттілік пен
жүріс-тұрыс сияқты жәйттерді біліп-тануды қамтиды.
Этностық өздігін танудың екіншісіне ұлттық мақтаныш, елқорлық, Отанға
және өз халқына адалдық, Жер Ана мен табиғат және тағы басқаларға
сүйіспеншілік сезімі сияқтылар жатады.
Этностық өздігін танып-білудің, ақырында, үшінші түріне педагогикалық
процестердің барлық түрлерін басқарып бағыттау, өзін-өзі бақылауды
қамтамасыз етумен байланысты болған барша көңіл-күйлер мен әрекеттер
жатады.
Алайда этностық жағынан өзін-өзі танудың құрылымы сан қырлы
болғандықтан, бұл мәселе жөнінде әзірше әр ғалым әр түрлі ой айтып жүр.
Мәселен, Г.В.Шелеповтың пікірінше, этностық өздікті танудың құрылымына
адамдардың тарапынан өзінің белгілі бір этностық қауымға жататындығын
ұғыну, яғни этностық орталықтану, этностық тоқырау немесе тұрақтылық,
этностық қарама-қарсылық және этностық ұнатушылық жатады. Этностық өздікті
танудың бұл белгілері өзара шарттаса келіп, бір-бірінің барлығын-болуын
қамтамасыз етеді. Бірақ этностық өздікті танудың ең маңызды белгісі
адамдардың өз этностық қауымына жататындығын, этностық тегін ұғыну болып
есептелінеді [13]. Мұндай сана, жоғарыда атап өтілгеніндей, халықтың
этностық атауы болып табылатын этнонимде де өз көрінісін табады.
Бағзы бір ғалымдар этностық өздік сана (этностық өзін-өзі тану) мен
адамның этностық қауымға жататындығын тану, яғни тектік сана арасына тепе-
теңдік белгісін қоюға бейіл тұрады. Мұндай келістердің жетерлік негізі жоқ
деп есептейміз. Өйткені, өздігін танып білу ең алдымен адам тарапынан
өзінің іс-әрекеті, қызметі, сезімдері мен ой-пікірлері, жүріс-тұрысы, түр-
тұрпаты, қадір-қасиеттілігі сияқты жәйттерді танып білуді, сондай-ақ этнос
мүшелерінің тұтастай алғандағы өз қауымының іс-әрекеті, мінез-құлқы,
жетістігі, этностық өзіне тәндігі жөніндегі түсінік-тұжырымдарын қамтиды.
Мұндай тұжырымдар басқа қауымдардың пікірімен тікелей байланыста
қалыптасады [14]. Себебі, олардың бәрі бір қоғамдық ортада өмір
сүргендіктен, сол қоғамның негізгі әлеуметтік өзгешеліктерін өздерінің
болмысында сақтай алады. Этнос та өздігі мен мендігін осындай жолдармен
таниды.
Жоғарыда атап өткеніміздей, этникалық өздігін тану күрделі құрылым
болғандықтан, ғалымдар тарапынан оған берілген анықтамалар да өзінің
мазмұны жағынан алуан болып келеді. Мысалы, Ю.В.Бромлейдің пікірінше,
этникалық өздік сананың мәні этнос өкілдерінің топтық бірлігін танып
білумен бір қатарда туған жер мен ана тілі туралы, осы этнос мәдениеті мен
руханиятының өзіне тән ерекшеліктері және бұл қауымға кіретін адамдардың
ортақ тегі мен тағдыры жөніндегі жалпылама түсініктерінен құралады [15].
Басқа бір топ ғалымдар этностық өздігін тану дегенде кісінің белгілі
бір адамдар тобына жататындығын, оның тіл бірлігін, территориялық,
экономикалық, мемлекеттік, руханияттық ортақ белгілерін, осы топтың бойынан
табылатын қызығушылық пен биік мақсаттардың, діни сенім-нанымдардың
ортақтығын мойындауын түсіну керек дейді [16]. Е.А.Яблокова мұны басқашарақ
түсіндіреді: ұлттық өзіндік сана-сезім – бұл кісілердің белгілі бір ұлтқа
жататындығын, ұлт пен мемлекеттің ұлтаралық және мемлекетаралық қатынастар
системасындағы орнын танып-білу [17]. Әлбетте, мұндай пікірдің этностық
өздігін танудан гөрі ұлттық болмысты танып-білуге бағытталған жалпыұлттық
өздік сана-сезімге қатысты екендігін айтып өтпекшіміз. С.Т. Калтахчян да
ұлттық өздік сана-сезімді сипаттай келіп, оның құрамына этникалық момент те
кіреді деп дұрыс бағамдай білген: оған этникалық текті танып-білу, ұлттық
құндылықтарға (тіл, туған жер, мәдениет) бейілділік, отанқорлық сезімі және
ұлт-азаттық күрестегі жалпыхалықтық мүдделерді танып, түсіну жатады [18].
Этностық өздікті танудың мазмұнын М.С.Жүнісов былайша сипаттайды: 1.
Осынау ұлттың өмірде бар екендігі идеясы; 2. Осынау ұлтқа жататын кісілер
арасында барша информацияны таратудағы идеялар мен сезім-эмоциялардың
ұқсастығы және бірдейлігі; 3. Ұлттың өздігін танып-түсіну арқылы кісілерде
қалыптасқан идеологиялық және психологиялық әлеуетке ие болған халықтың
атауы (этноним) [19].
Этностың өздігін тану туралы жоғарыда келтірілген анықтамалардан
аңғарғанымыз: этникалық өздік сана – негізінен этностық ерекшеліктерге
қаратылған сана. Біздіңше, тұтастай алғандағы ұлттық өздік сана көбінесе
ұлттың саяси-әлеуметтік және рухани мүдделері мен тұтастығының бейнеленуі
болып табылады. Теориялық ұлттық сананың өз кезегінде жалпы ұлттық
психологияға, этностық өздікті тануға ететін әсерін жоққа шығаруға
болмайды. Бұл жерде диалектикалық байланыстылықтың барын көруге болады.
Мұны В.В.Арутюнян дөп басып айтқан болатын: ұлттың өзіне тәндігі, өз
қауымдастық бірлігінің типологиялық белгілері, тарихи және территориялық
бірлігі, материалдық және рухани құндылықтарының жиынтығы – бұлардың
баршасы ұлттық өздікті танудың негіздері болып табылады [20].
В.Б.Иорданский этностың өзін-өзі тануы ұзақ мерзімге жалғасатын
процестердің нәтижесінде қалыптасатын халықтың ішкі бірлігі, өзіне тәндігі
және оның тарихи ұмтылысы, сондай-ақ басқа халықтар арасында тұтқан орны
турасындағы түсініктердің ықпалымен мейлінше нығая түседі деп есептейді.
Ғалымның, әсіресе, халықтың қоғамдық-таптық және басқа айырмашылықтарының
барлығына қарамастан оның ішкі бірлігін танып, білудің нәтижесінде өздік
сананың тұғыры биіктей береді деген пікіріне қосылмауға болмайды.
Этностың танымның негізі, біздің табиғи жаратылысымызбен біте қайнасып,
қоса пайда болатын дербес биологиялық бітім емес. Ол – негізінен қоғамдық
дамудың жемісі. Әсіресе, тәлім-тәрбие мен этнос турасындағы түсініктердің
қордалануының нәтижесі. Этностық өздік сананың қалыптасуында адамның қай
этносқа жататындығын анықтауға мезгейтін нақты этникалық орта (отбасы, ата-
аналар, туған-туысқандар, көршілер, төңіректегі кісілер), өмірде аяқ басқан
сайын, сәт сайын кездесетін, көрініс беретін -мәдени дәстүрлер, нақты
этностық -қоғамдық жағдаяттар мен құбылыстар ћәм ұлттылықты орнықтыруға
бағыттайтын бұқаралық ақпарат құралдары тәріздес тетіктер маңызды да шешуші
рөл атқарады. Мұндай жағдаяттардың орнықтырылуы көп жағдайда ұлттық
мемлекет тарапынан қадағаланады және реттеліп отырады.
Этностық өзін-өзі тану кәсіптік-мамандық, саяси-мемлекеттік, діни,
таптық (әлеуметтік), нәсілдік белгілерден ажырамаған күйде қалыптасады.
Бірақ этнос өкілдерінің әдеттегі санасында өзін және бөгдені
айшықтайтын бірқатар белгілері мен рәміздері олардың күнделікті
тұрмысындағы қимыл-қозғалыстары мен іс-әрекеттерінен айқын көрінуі мүмкін
(мысалы, киім, сүндетке отырғызу, жүріс-тұрыс, мәмілелік қатынастар, сөз
саптау, сөйлеу мәнері, тұрмыс-салттағы басқа нышандар). Бұл тұрғыда
герменевтика, аналитикалық философиямен байланысты интерпретативтік
антропологияның негізін қалаушылардың бірі Клиффорд Гирцтің Явада болып,
байқағандары назар аударарлықтай: Ява халқы адам болу дегеніміз – явалық
болу дегенді үзілді-кесілді айтқан еді. Олар кішкентай балалар, сондай-ақ
есерсоқтау, дөрекі, жынды және әдепсіз адамдарды әлі явандықтар қатарына
қоспайды екен. Ал, явандық этикет жүйесі бойынша әрекет ететіндер... өлеңге,
биге және т.б. явандарша эстетикалық қатынасын білдіретіндер, жәй ғана
сөйлесу емес, явандарша астарлап, әрбір әлеуметтік жағдайға сәйкес ерекше
дауыс ырғағымен сөйлесу, тамақты жәй ғана жеу емес, белгілі бір әдіспен
дайындалған тамақтың кейбір түрлерін ұнату және тамақтану барысында
дастархан басында қатаң әдепті сақтау сияқты явандық эмоциялар көрініс
бергенде ғана, олар адамдар қатарына жатқызылады [21].
Этносқа тән болған мұндай белгілердің пайда болуы хақындағы
Ю.В.Бромлейдің пікіріне қосылуға болады: осы ерекше белгілер алғашқы
қауымдық құрылыста-ақ қалыптаса бастаған. Олар ең алдымен магия, тотемизм,
анимизм, әулеттік мәресімдер тәріздес діннің көне формаларына қатысты.
Бұлардың діни мақсаттарға қаратыла бағытталғанымен этникалық бірдейлікке
үндейтін қасиеттерінің болғанын да атап өту керек.
Тайпалық қауымдық топтардың этностық санасының өзіне тән таманы өз
қауымдарын төңіректегі басқа барша қауымдардан жоғары қоюға деген
ұмтылысында көрініс тапқан. Ежелден адамдар ерекшеліктерімен мақтануды жөн
көріп, өз қоңсыларының жүріс-тұрыстарына ахлақтық жағынан теріс қасиеттер
мен ерекшеліктерді таңатын болған, мұның өзі көңіл-күйде оларға қаратылған
наразылық сезімдерді оята бастаған. Олар көп жағдайларда басқа халықтармен
достық қатынастарда болып немесе олармен некеге отырып, араласып жүрген
болса да, белгілі бір мағынада сақтық-наразылық қатынастық сезімдерін
сақтап қалып отырған. Олар толық мағынада тек өз қауымына қатысты болған,
сонымен бірге бөгделерден ажырататын қасиетке еге болған кісілерді ғана
өздерінің адамдары деп санайтын-ды.
Біз және оларды бір-біріне қарама-қарсы қою ұзақ замандарға барып
тіреледі. Мәселен, белгілі тарихшы Б.Поршневтің пікірінше, этнографиялық
және лингвистикалық зерттеулердің мәліметтеріне қарағанда, индивидтің
санасында мен және сен, біз және олар сияқты түсініктердің пайда
болуымен, олардың барлығын көріп-білумен бір қатарда өзін-өзі тану талабы
туындайды[19]. Этностың санасы өзін басқа қауымдардан ажырата және айыра
алуын да қамтиды. Бұл процесс өз кезегінде адамдарды біртұтас этностық
қауымдастыққа бірлестіріп тұрған этностық ерекшеліктерді, бірінші кезекте
этностық мәдениетті танып-білуден тысқарыда жүзеге аспайды. Халықтың
этностық санасы өзінің ерекшеліктері мен қасиеттерін басқа біреудікімен
салғастыру болып табылады. Біз деген сөз өздерін әлдеқандай олармен
және кері бағытта салыстырғанда ғана белгілі бір мағынаға ие болуы мүмкін.
Поршневтің пайымдауына қарағанда, алғашқы қауымның рулық топтарында
өзін-өзі тану болмаған. Олар өз қауымын басқаларға қарама-қарсы қою арқылы,
сөйтіп этникалық айырмашылықтарды танып-білудің нәтижесінде, сондай-ақ өз
қауымының топтасуына кызмет ететін этностық белгілер мен нышандарды нығайта
отырып этностық өздік санасын қалыптастырған [20].
Шынында да ежелгі этностар ерекшеліктерінің бірі –біздің қауымдастық
пен басқалардың арасында болатын қарама-қарсылық жөніндегі түсініктің пайда
болуында жатыр. Ал, жаңа заманда адамзат тегінің бірлігі идеясы көп рет
айтылатын болып қалды. Біздікілер өзіңдікілердей басқалардың бірі ретінде
қарала бастады. Сонымен қоса бұл кезде өз этносын коңсысынан жоғары қою
белең ала бастаған еді. Бұл – этностық э стереотип етек ала бастаған деген
сөз. Атап өткеніміздей, ежелгі этностардың анық айшықталған этностық өздік
санасының болғанын дерлік көптеген тарихи-этнографиялық деректер растайды.
Ал, ортағасырлық этностардың кейбір ерекшеліктері мен санасын басқа
әлеуметтік қатынастар мен сезімдер ығыстыра алғандығын айғақтайтын фактілер
де жетерлік [21].
Ю.В.Бромлей 1986 жылы халықтың тегі турасындағы түсініктің нақты
мазмұны этностық тарихтың түрлі салаларында бірдей көрініс таба бермейді
деген пікірді айтқан болатын. Дамудың ең алғашқы кезеңдерінде этнос
мүшелерінің бәрінің туысы, түбі бір екендігі (тіпті мификалық тектің де)
туралы ұғым басым болса, кейінгі кезеңдерде халық өкілдерінің тарихи
тағдыры бірлігі ұғымының салмағы басым түсіп жатады. Ол Развитие
этнического самосознания славянских народов в эпоху раннего средневековья
(М., 1982) атты еңбектің негізінде феодализмнің алғашқы сатыларында
этникалық өздік сана аса айқындалып, анықталған еді деген тұжырым жасайды.
Орта ғасырларда діни өздік сананың көрнекті орынға шыққандығы жайлы
этнология ғылымында материалдар мен мәліметтер баршылық. Бірақ, бұл жерде
мынаны айта кету керек болады: адам баласының жалпы өздік санасының көп
қыртысты болып келетіні бар және қилы кезеңдердің белгілі бір ситуациялық
жағдайында оның түрлі компоненттерінен бірінің маңыздылығы арта түседі
екен. Сонымен қоса халық топтарының ішінде діни тәнділік санасының белең
алуы олардың басқа мәдени қауымдастыққа (оның этникалыққа да) жататыны
(тәнділігі) турасындағы түсінігін жоққа шығармайды. Мысалы, түріктердің
үстемдігі кезінде Оңтүстік Шығыс Еуропада болгарлар, сербтер, гректер
өздерін православтықтар деп атаған екен, мұның өзі олардың өздерін
бірінші кезекте үстемдік етуші мұсылман түріктерге қарсы қоюын білдірген.
Бірақ олар өзара қатынаста болған кезде, тіл және бұрынғы кездердегі саяси
жағынан дербестігі болғандығы жөніндегі түсініктердің сақталып қалуының
нәтижесінде бірін-бірі анық ажырата алған [23].
Этностық қауымдастықтың структурасы көпсатылы болғандықтан оның өздік
санасы да күрделі болып келеді. Адамдардың конфессионалдық тобы олардың
жекелеген ортақ мәдени ерекшеліктерінен тыс қала алмайды. Олардың этникалық
және діни аспектілері біте қайнаса өмір сүреді. Сол себепті аталмыш топ
этноконфессионалдық бірлік болып табылады. Бұл ретте этностық өздік сананың
қарқындылығы этностың ішкі әлеуметтік бірлігіне, оның ішінде сословиялық
этностагнирикалық факторларына да әркез тәуелді бола бермейтінін айта кету
керек. Гәп этностық э өздік сананың актуальдануы үшін кейде ішкі
этникалық жағдаяттарға қарағанда этносаралық факторлар, этносаралық өзара
қарым-қатынастар сипатының маңызы зор болатындығында. Мысалы, Шри Ланка
тамилдері өздерінің касталық топтық жіктелгендігіне қарамастан сингалдармен
болған қатынастарының жанжалды сипат алуына байланысты бірыңғай шамшыл
этникалық өздік санасына ие болып отыр [24]. Бұдан тысқары, әр түрлі тарихи
кезеңдерде этникалық белсенділіктің күшейе түскенін немесе күрт
төмендегенін байқауға болады. Антикалық дәуірде ерекшеліктердің белсенді
белең алуына байланысты көне этностар, әдетте анық айқындалған өздік
санасына ие болған. Өздерін және бөгделерді ажырата алудың негізін мәдени-
этностық және діни ерекшеліктер құрайды. Эллиндердің пікірінше, парсылар –
варварлар. Парсылармен одақтасуға да болады, бірақ бұл олардың бөгделер
екендіктерін терістей алмайды [25]. Міне, осындай этникалық стереотиптің
әркез және әрбір жерде қалыптасуына сол кездегі томаға-тұйық тұрмыс
кешірудің өзі де жағдай жасаған болу керек.
Феодализмнің алғашқы кезеңдерінде адам санасында оның сословиялық,
конфессиялық қауымдастықтарға жататыны турасындағы түсінік көрнекті орынға
қойылған. Бұл кезде дүниежүзілік діндердің этностагнирикалық рөл атқарғанын
атап өту керек. Діндердің этностық өздік сананың негізгі қағидаларымен
қабыспай, кақтығысып кала беретін кездері, әсіресе, орта ғасырларға тура
келеді. Кенеттен болатын этностық жанжалдар мен дүрдараздықтардың көп
жағдайда этностар белсенділігінің арта түсуіне қосымша жағдай жасайтыны
тарихтан белгілі. Бұл ретте эллиндіктердің этностық өзіндік санасының
қалыптасуы грек-парсы соғысына (б.з.д. V ғ.) байланысты өрбігенін айтсақ та
жеткілікті [26].
Рас, өндіргіш күштердің деңгейі мен өндірістік қатынастардың сипаты да
этнос өміріне елеулі өзгеріс әкеледі. Капиталистік өндіріс этностық ішкі
кедергілерді қиратумен бірге жүретін процестермен сипатталатыны туралы бұл
күнде аз жазылған жоқ. Бұл – этностардың іріленіп, этникалықтықтың да бекем
бола бастаған кезі екені талас тудырмайтын шындық. Бірақ формациялардың
ауысуы күллі этностық қауымдастықтардың түбегейлі өзгеруіне әкеліп
соқтырмайтынына тарих куә. Этностық мәдениеттердің сабақтастығын сақтауда
экономикаға карағанда өркениеттер рөлінің басым түсіп жататынын айта кету
керек. Демек, этнологияда негізінен формациялық келісті көп қолдана беруге
болмайды екен. Себебі э этнос пен этникалық өздік сананың өзгеруі
әлеуметтік факторлармен бір қатарда көбіне-көп рухани өндірістің, одан
кейін барып этнос аралық қатынастардың сипатына да байланысты болады. Ал
экономикалық факторлардың жүздеген жылдар бойына көрініс беріп келе жатқан
этностық өздік сананы, әсіресе, тектік сананы айтарлықтай дәрежеде
өзгертуге дәрменсіз екені бұл феноменнің мәнін формациялық тұрғының емес,
өркениеттік теориялар аясында ғана ашуға болатынын көрсетеді. Демек, өздік
сананың негізінде жататын Біз-Олар деп аталатын оппозиция да нақтылы-
тарихи сипатқа ие екен.
Біз – мәшһүрміз, демек олар – атақты емес тақылеттес қарама-
қарсы қою этностың әлеуметтік негізін құрайды, – дейді И.М.Дьяконов [27].
Әлбетте, түрлі этностарға жататын адамдарды осы тәрізді қарама-қарсы қою
елді дүрліктіретін дүрдараздықтың тууына себепші болады. Мұндай
процестердің өрбуіне ұлттардың діни сенімдері де итермелеуі мүмкін.
Әсіресе, қазіргі жағдайда “біз ұлтпыз, цивилизованныймыз, сендер ұлт
емессіңдер, “өркениетті деңгейге әлі көтеріле алмай жүрген мешеу қалған
этноссыңдар„ тәріздес пікірлерді қоздыра айту, баспасөз беттерінде
бадырайта жазу бүтін басты ұлттың намысына тиіп қана қоймай, ұлтаралық
дүрдараздықты өршітетіні белгілі. Бұл этноцентризмнің мәнісін былайша
түсіндіруге болады: Кейбіреулер өздеріне жат болған сенім, ойлау жүйесі
және өмір салтына тап болғанда Неткен жабайылық, біз сияқты болу қайда,
дені сау дұрыс адам бұлайша жасар ма еді деген сияқты қылық көрсетеді.
Антикалық Грекияда оның мәдениетінен өзге мәдениеттердің бәріне осылайша
жабайылық айдары тағылып кете берді. Ал, батыс өркениеті де кейініректе осы
үрдісті, дәстүрді жалғастырып, бөгделерді тағылар деп мұқатты. Ал,
өздерін нағыз адамдар мағынасын беретін жақсы, керемет, мінсіз,
өркениетті деген сөздермен атап, ал кейбіреулері мәдениеттердің
әртүрлілігін танығанси отырып, оны жойып жіберуге ұмтылуда.
Бронислав Малиновский жазғандай, африкалықтар тайпада ма, одан
тысқарыда ма, қай жерде өмір сүрсе де – тамыры дәстүрлерден бастау алатын
әлеуметтік, экономикалық және құқықтық факторлар мен құндылықтардың жүйесі
африкалық үшін шабыт пен жаңа күштің қуатты көзі болып табылады.
Африкалықтар әлі өзінің мәдени құндылықтарымен және өз дағдысынан айнымай
өмір сүріп жатыр, бұның себебі, біріншіден, бұл мәдени өмір олардың
мұқтаждықтарын жақсы қанағаттандырады және ұзақ мерзімдік тарихи дамудың
нәтижесі болып табылады; екіншіден, тұрақты нәсілдік кедергілер мен
тайпалық игрегация жергілікті халықты өз мәдениетін сүйеніш етуге
итермелейді [28].
Р.Г.Абдулатипов ұлттардың өздік санасында олардың бірін-бірі өзара
танып-білуге, жақындасуға, бірігуге жәрдемдесетін жөн-жоралғылар және
белгілермен бірге, оларды бірін-бірінен алыстататын, алшақтататын, яғни
мақұл болмаған, өзін басқалардан жоғары қоюға ұмтылдыратын белгілер де
көрініс беруі де мүмкін, – деп атап көрсетеді.
Бірқатар ғалымдар этностық сананың қалыптасуын зерттегенде бір
этникалық қауымды басқасына қарсы қою және оған ерекше екпін түсіре
қарастырудың оң нәтиже бермейтінін жазады. Олардың пікірінше, мұндай
жағдайда этносаралық өзара келісім-ымыраға келу сияқты жәйттер этникалық
өзін-өзі танудың қалыптасуында шешуші рөл ойнайды-мыс. Әр этнос өзін,
өзінің тұрмыс-салты мен мәдениетін басқа этностар дікімен салыстыра
қараудың нәтижесінде өзіне тән жалқылықты аңдай бастайды. Сол себепті
мұндай позитивті процесс (ымыраға келу сияқты) этностық жағынан өзін-өзі
танудың қалыптасуы үші этностықың басқа қауымдастықтардікіне қарама-қарсы
қойып қарастыруға қарағанда абзалырақ деп ойлау шындыққа сәйкес келмейді.
Әрине, этностық өздік сана тек қайшылықтарды тану негізінде ғана жүзеге
келеді деп ойлау қате болар еді. Сонымен бірге қарама-қарсылықтар
табиғатта, қоғамда, этностарда бар екен, этностық өздік сана оларды
назардан қалыс қалдыра алмайды. Танымның табиғаты әрбір құбылысты қарама-
қарсылықтар бірлігі ретінде қарастырумен байланысты. Этностық қарама-
қарсылықтарды, әсіресе, педагогикалық тұрғыдан бейнелеген этностық өздік
сана тек танымдық мақсаттарды көздеп, танымдық мұқтаждықтарды
қанағаттандырумен ғана шектеледі десек, ондай өздік санада басқаларға деген
антипатияның нөлдік деңгейге дейін төмендеп баратынын, сондай-ақ ондағы
саяси-идеологиялық мән мен бағыттылықтың салмағы да жеңілдей түсетінін
айтпасқа болмайды.
Сонымен қоса түрлі этностық қауымдар мәдениеттерінің өзара жетіліп,
гүлденуіне жағдайласатын олардың өзара қатынастары этностық өзін-өзі
танудың дамуына оң жағынан әсер ететіні белгілі. Этностық өздік санадан
уақыт табының әсерін, этнос өміріндегі ең ежелгі дәуірдегі және одан
кейінгі уақыт бедерінде пайда болған өзгерістерді, тіпті қазіргі
жағдайындағы елеулі ерекшеліктерді анық ажыратып көрсетуге болады. Түрлі
діндердің қасиетті кітаптарында сондай жәйттерді анықтауға жәрдемдесетін
өте көп мәліметтер жинақталған. Әсіресе, ислам кітаптарынан белгілі бір
халықтың этностық өзін-өзі тануының қалыптасуы тарихын да бейнелей алған
тұстарды ұшыратуға болады. Көне өсиетте (Ветхий Завет) яхуди халқының
этностық өзін-өзі тануының қалыптасуы тарихы діни перделер мен бояулар
арқылы анық көрсетілген.
Ең маңызды мәселелердің бірі – этностың өзін-өзі танудың қалыптасуы қай
уақыттан басталғандығы болып отыр. Бағзы бір ғалымдардың, мәселен,
И.М.Дьяконовтың пікірінше, ежелгі замандарда, алғашқы қауымдық құрылымы
дәуірінде қауымдар өте ұсақ болғандықтан, этникалық топтардың санасында
олардың этникалық өздігі айқын да айшықты түрде көрінісін таппаған, ал
отанқорлық пен елқорлық – бұл кландар мен тайпалардың клантайпақорлығы еді.
Олардың этностық өздік санасы өте төмен деңгейде, балаң шағында еді деп
есептеу керек. Өйткені, ол дәуірдегі қауымдастықтың өздігін тану тіл мен
территориялық бірлік қана емес, қоғамдық-психологиялық құндылықтар, әдет-
салттар бірлігі арқылы белгілі бір мәдени ортаға қатыстылығын (тәнділігін)
түсінумен байланысты қалыптасқан. Бұл ретте әрбір халықтың ұстанған діни
сенімдерінің маңызы зор болған. Дьяконовтың жазуынша, Русияда, Шығыс
Еуропада православие діні әлі таралмаған кезде орыстардың өздігін тануы да
жоқ еді: тек қана тиверліктер, дулебліктер, моляктар, кривичтер, ильмен
славяндары бар еді. Орыстардың өзін-өзі тануы православтардың өзін-өзі
тануы арқылы сабақтасып жатты [296]. Оның пайымдауынша, этностық өздік
сана діни өздік санаға қарағанда әлдеқайда төмен саты болып табылады. Осы
орайдан келер болсақ, діни фактордың этностық өздік сананың қалыптасуындағы
рөлінің айрықша екенін білеміз. Әрбір әлеуметтік индивид өзінің төл этносы
және оның басқа халықтармен қарым-қатынастары туралы түсініктердің
жиынтығына ие болады. Мұнда идентифтендіру, алшақтату және қарама-қарсы қою
толығымен ұғынылған этникалық өлшемдер бойынша жүзеге асырылатын болады.
Этностық – сан алуандық, бұл – адамзатқа берілген сый-сияпат, оның
тарихи тағдыры. А.Уайтхедтің шамалауынша, әр түрлі әдеттеріне ие болған
алуан түрлі ұлттар бір-біріне дұшпан емес, бұл – тағдырдың бақытты сыйы
[30]. З.В.Сикевичтің жазғанындай, этностылық бізді біздер емеспен
салыстырғанда байқалатын жәйт.
2.2. Этносаралық қатынастар
Қазақстанда 1996 жылдан бастап этносаралық және конфессияаралық
келісім саясаты жүргізіліп келеді. Ол 1997 жылы қазан айында жарыққа шыққан
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Барлық
қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және ә л-ауқатының артуы
атты ел халқына Жолдауында Қазақстан Республикасының 2030 жылға дейінгі
даму стратегиясында алғаш рет көрініс тапты. Аталмыш құжатта онжылдықта
мемлекет қызметінде бес негізгі бағыттың ішінде ұлтаралық келісімге
басымдық берілді. Мемлекеттің этносаясатында азаматтық бірегейліктің
либералды дәстүрі көп дәріптеле бастады. Оны Н.Ә. Н азарбаевтың ...қандай
да бiр этностық немесе дiни топтарға басқалармен салыстырғанда, басымдықтар
беру жөнiнде де әңгiме болуы мүмкiн емес. Бiздiң стр атегиялық мiндетiмiз
-халықтығы көптеген топтарының бiрлiгi, жекешiл және қоғамдық негiздерi
салиқалы үйлестiру, мұның өзi қоғамымыздың жарасымды сатылы дәстүрлерiн
толықтыра түседi деген сөздерінен байқаса болады [31].
Осылайша азаматтық бірегейлікті алғаш қ алыптастыруда либералды
дәстүрдің басым болғ аны байқалады. Егеменді ел бол ғ анның алғашқы
жылдарында мемлекеттің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ш.Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
Қорғауға жіберілді
Педагогика, психология және әлеуметтік жұмыс
кафедрасының меңгерушісі
___________п.ғ.к. С.А.Мурзина
(қолы)
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Білім беру процесі субьектілері тұлғасының этностық өзіндік
санасы
Мамандығы: – 5В050300 Педагогика және психология
Орындаған: ____________________ Иват Б.
Ғылыми жетекші:________________Сулейменова З.Е.
Көкшетау-2014
МАЗМҰНЫ
Нормативтік
сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 3
Анықтамалар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
Мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1 Этностық өзіндік сана туралы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.1 Этнос, этникалық
қауымдастық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..8
2 Білім беру процесі субьектілері тұлғасының этностық өзіндік
санасы ... ... ... 13
2.1 Этностынық өзіндік сананың
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
2.2.Этносаралық
қатынастар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..22
2.3.Білім беру процесі субьектілерінің қарым – қатынасында талеранттылықты
қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 46
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...72
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Қaзақстан Республикaсының Білім туралы Заңы. Алматы 2007ж.
Қазақстан Республикaсының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамaсы. Алмaты 2005ж.
Бала құқығы конвенциясы. Алмaты 1998ж.
Балбөбек бағдарламасы Алмaты. Шартaрап, 2002ж.
АНЫҚТАМАЛАР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ММ – мемлекеттік мекеме
ҚР -Қазақстан Республикасы
ҚР МДТО МЖМБС – Қазақстан Республикасының мектепке дейінгі тәрбиелеу
және оқытудың мемлекеттік жалпыға міндетті білім стандарты.
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазіргі уақытта Қазақстанда мәдениетке,
тілге, ұлтқа, ұлттық мінез-құлыққа көп көңіл аударылып жатыр. Сонымен қоса
Қазақстанда поли және моно ұлт топтары тұрады. Моноға біз бір ұлт адамдарын
жатқызамыз олардың салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы, мінез-құлқы, қабілеттері,
мәдениеттері тағы басқаларды жатқызамыз. Поли топтарға көптеген ұлттардың
қосындысын айтамыз, олардың әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі мәдениеті тағы
басқаларды жатқызамыз.
Полиэтникалық жағдайда этностық толеранттылық мәселесі де мәнді. Басқа
этностық мәдениеттерді қабылдау, силау үшін ең алдымен өзіңнің мәдениетіңді
қабылдау, сыйлау, оның позитивті құнды екенін ұғыну, оған деген сенімділік,
басқа мәдениетпен жиі байланысқа түсу міне осы жағдайлар мәдени аралық
толеранттылықтың негізін құрайды. Мәдениет адам творчествосының өнімі.
Мәдениет жеке әлеуметтік-экономикалық формацияда этностық, ұлттық, таптық,
топтық мәдениет ретінде дамиды. Мінез құлықтағы өзгеріс міндетті түрде
мәдениеттегі өзгерісті білдіреді.
Этномәдениеттің сондай-ақ бұл бағыттымен Қазақстанда айналысып жүрген
ғалымдарымыз Б.А.Ашированың этностық жансақ нанымдардың оқыту процесіне
әсер ететіні туралы зерттеулері С.М.Жакупов, Қ.А.Т.Малаева, Л.К.Көмекбаева
ғылыми еңбектерінің маңызы зор.
Біздің елімізде ұлттардың мәдени этносын зерттеу кең өріс алған емес,
бұл тақырыптағы еңбектер ізденістер де жеткіліксіз. Зерттеулер өте аз деп
айтуға болады. Этностық мәдениет ең маңызды факторлардың бірі болып
табылады. Қазақстан Республикасындағы этностық-мәдени білім беру
тұжырымдамасында (1996) атап көрсетілгендей, халықтың этностық-мәдени
сәйкестілігі өз тарихында, мәдениетінде болған оқиғаларды білу, қалыптасқан
рухани құндылықтарға адалдық, ұлт қаһармандарын қастерлеу нәтижесінде
құралады. Ол ұлттық азат және ерікті жасампаздық шығармашылығы процесінде
қалыптасады. Этностық-мәдени сәйкестілік жағдайына халықтың өзі тудырған
әлеуметтік-мәдени жүйе арқылы қол жетеді.
Ғылыми әдебиеттерді талдау барысында этностық-мәдени, және мемлекеттік
сәйкестілік мәселесі философия, саясаттану, тарих және этнографиялық салада
айқындалды [1].
Қарастырылып отырған мәселенің педагогикалық аспектісін талдауға
бірқатар этнопедагогикалық зерттеулер арналған (Қазақстандық педагогика
ғылымында этностық мәдениет бойынша этнопедагогикалық зерттеулер баршылық
және т.б.). Соңғы уақытта қазақ этнопедагогикасының мәселесі бойынша ғылыми
жұмыстар саны жас педагогтардың зерттеулерімен көбеюде [2].
Этностық-мәдени сәйкестілік бойынша зерттеулер негізінен мектеп
оқушыларына және студенттерге арналған, ал мектепке дейінгілердің этностық-
мәдени сәйкестілігін қалыптастыру мәселесі бойынша педагогикалық зерттеулер
дамып келеді.
Көптеген зерттеулердің әдіснамалық бағдарына профессор Ж.Ж.Наурызбайдың
Қазақстан Республикасында этномәдени білім беру тұжырымдамасы алынды [3].
Этностық-мәдени сәйкестілігін қалыптастыру мақсатында мектепке дейінгі
ұйымның жұмысының мазмұнында ұлттық-мәдени элементтердің өз мүмкіндігіне
сай қолданылмайтынын көрсетті.
Осыған сәйкес дәстүрлі құндылықтар негізінде жан-жақты дамыған жеке
тұлғаны тәрбиелеудегі қазақстандық қоғамның қажеттіліктері мен мектепке
дейінгі ұйымдарда балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін қалыптастыру
жүйесінің жеткіліксіздігі; мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық-
мәдени сәйкестілігін қалыптастыру мүмкіндігі мен бұл мәселенің
педагогикалық теория мен практикада аз зерттелгендігі арасында бірнеше
қайшылықтар туындайды. Бұл қайшылықтардың шешімін табу мақсатында этностық-
мәдени сәйкестілікті мектепке дейінгі кезеңнен бастап қалыптастыру жолдарын
анықтау біздің зерттеу проблемамызды айқындауға және тақырыпты Мектепке
дейінгі ұйымдарда балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін қалыптастырудың
педагогикалық шарттары деп таңдап алуымызға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты: Білім беру процесі субьектілері тұлғасының
этностық өзіндік ерекшеліктерін зерттеу.
Зерттеудің міндеттері:
балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін қалыптастырудың
ерекшеліктерін ашу;
балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін қалыптастырудың үлгісін
әзірлеу;
балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін қалыптастырудың педагогикалық
шарттар жүйесін құру;
Аталмыш педагогикалық үрдісіне енгізіп, оның тиімділігін тексеру.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы және теориялық мәнділігі:
теориялық-әдіснамалық әдебиеттерді талдау негізінде оқушылардың
этностық мәдени сәйкестілігін қалыптастырудың ерекшеліктері ашылды;
Балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін қалыптастырудың үлгісі
әзірленді;
мектеп оқушыларында этностық-мәдени сәйкестілігінің қалыптасу
деңгейлерінің өлшемдері мен көрсеткіштері айқындалды;
Балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін қалыптастырудың педагогикалық
шарттары анықталып, жүйеленді.
Зерттеудің кезеңдері:
Бірінші кезеңде нақты зерттеу міндеттерін қою мақсатында мәселенің
теория мен практикадағы жағдайы зерттелді, теориялық тұжырымдамалар
талданды, зерттеудің ғылыми аппараты, болжамы мен жетекші идеясы
нақтыланды.
Екінші кезеңде зерттеудің теориялық негізі нақтыланып, мектепке дейінгі
білім беру жүйесіндегі зерттеу мәселесіне талдау жүргізілді; тәжірибелік-
педагогикалық жұмыс бағдарламасы жасалынып, эксперимент басталды.
Үшінші кезеңде зерттеудің теориялық және практикалық қорытындылары
жасалып, тәжірибелі-педагогикалық жұмыстың мәліметтері талданып, зерттеу
мәселесі бойынша әдістемелік құралдар әзірленіп, диссертацияны рәсімделу
жүзеге асырылды.
Зерттеу пәні: Этностық өкілдерінің педагогикалық ерекшеліктерінің
көріну жағдайлары.
Тәжірибелік маңыздылығы: Зерттеуден алынған мәдениетке тәрбиелеу және
дамыту мақсатындаарнайы тренингтер және дамыту жаттығуларын қарастыруда
қолдану.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер мектепте балалардың этностық-мәдени
сәйкестілігін қалыптастыру ерекшеліктері айқындалып, сол арқылы оның үлгісі
жасалып, сонымен қатар педагогикалық шарттар жүйесі құрылып, іс жүзінде
тәжірибеге енсе, онда мектепте балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін
қалыптастырудың тиімділігі артады, өйткені мұндай жағдайда қарастырылып
отырған процестің жүйелілігі мен тұтастығы қамтамасыз етіледі.
Зерттеудің әдістері:
аналитикалық (ғылыми, әдістемелік әдебиеттерді талдау, модельдеу,
жіктеу, жүйелеу, жалпылау, т.б.);
диагностикалық (сауалнама, жеке және топтық әңгіме, сұхбат, бақылау,
тестілеу, т.б.);
статистикалық (зерттеу нәтижелерін математикалық өңдеу).
Зерттеудің тәжірибелік базасы: Ақмола облысы, Зеренді ауданы,
Молодежное орта мектебінің жоғары сыныптарда өттім.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
тәжірибелік бөлімнен, қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Этностық өзіндік сана туралы түсінік
1.1 Этнос, этникалық қауымдастық
Этнос, этникалық қауымдастық -[грек, ethnos -тайпа, халық] -бір халықты
екіншісінен ажыратуға мүмкіндік беретін ортақ белгілері бар қауымдастық.
"Этнос" ұғымы әлі күнге бірыңғай түсіндірілмейді. Кең мағынада, "этнос"
ұғымын көпшілік зерттеушілер барлық дәрежедегі этникалық жүйелер жиынтығы
ретінде түсіндіру қалыптасқан (тайпа, халық, ұлт және т.б.). Алайда,
кейбіреулер (Л. Н. Гумилевтан кейін) оны негізгі жүйе ретінде қарастырады
(субэтностар, суперэтностармен қатар және т.б.).
Тар мағынада алғашқылардың бірі болып "этнос" ұғымына анықтама берген
М. Вебер: "Этнос -мүшелері сыртқы бейнелерінің, әдет-ғұрыптарының
үқсастықтарына қарай немесе ортақ отаршылық не көші-қонды басынан өткерген
тағдырлас тарихына қарай өздерінің шығу тектерінің бір екендігіне сенетін
топ". Бүдан кейін де көптеген зерттеушілер этносқа аумақ, тіл, дін
ортақтығының негізінде өзінше анықтама беруге тырысты. Алайда, Л. Н.
Гумилевтің пікірінше, аталған белгілердің бірде-бірі жалпыға бірдей, кез
келген этносқа қолданыла бермейді, мүнымен бірқатар зерттеушілер келісті.
Этнос ең алдымен, мәденитілдік қауымдастық. Этностың пайда болуында
аумақ және әлеуметтік қарым-қатынас тілінің ортақтығы шешуші фактор болып
табылады. Саяси кеңістіктің ор¬тақтығы мен халықтың әлеуметтік және
шаруашылық әдістерінің ортақтығы да маңызды рөл атқаратыны сөзсіз.
Егер этностық әлеуметтік-тарихи табиғатын бірмәнділіктің көптүрлілігі
деп түсінсек, онда этникалықтықтан мистикалық және құпиялық сыр-перделер
ысырылып тасталынады. Мұндай жағдайда халық жаны, халықтың мінез-құлқы,
тіпті этникалық өздік сана сияқты құбылыстар әлеуметтік тұрмыс әуенінің
көпдауысты хоры түріндегі орындалуы болып шығады. Ал этникалық
ерекшеліктерді әлеуметтік-жалпыламалықтың айырмашылық-тары ретінде
қабылдаймыз. Алайда, олар топтық және жеке-даралық (субъективтік)
ерекшеліктер этникалық өздік санада мүлдем өзгеріп шыға келеді.
Этникалықтықты айырма-шылықтар түрінде қабылдау өз-өзінен түсінікті жәйт.
Бұл – стереотиптік әдетке айналып қалатын жағдай. Себебі, этникалықтықты
көбінесе төңіректе көрінетін әлдеқандай басқа топтарға байланыстыра қарап,
қарама-қарсылықтар мағынасында түсіну кісілердің әдетінде бар нәрсе.
Осындай қарап-қабылдаулардың тарихи негіздері неде? Ашығын айту және
мойындау керек, олардың негізінде әрқайсымыздың санамызда белгілі бір
этникалық топтың бөтен-бөгде қауым түрінде қабылдануы жатыр. Бұл –
заңдылық. Ал, бәсеке-лестіктің негізін этнос мүшелері тарапынан өз тобын
басқа бақталас нақтылы топтан немесе оның мүмкін болған экспансиясынан және
қысымынан қорғауға немесе өздері күшті болған жағдайда бақталас топты
кейбір кездерде жойып жіберуге деген ұмтылыс құрайды. Кез келген жағдайда
қарама-қарсылық қатынастарына тартылған индивид өзінің әлеуметтік жағынан
(әлеуметтік қана емес) өз этносы қанатының астында тұрып қана қорғалатынын
түйсінеді, түсінеді. Ол өзінің қауіпсіздігін және мүмкін болған
жетістіктерге қол жеткізуін тек өз тобы мүшелерімен өзара қатынаста болу
арқылы ғана қамтамасыз ете аламын, – деп ойлайды [4].
Біздің елімізде болып жатқан соңғы жылдардың оқиғалары қоғам өміріндегі
ұлттық факторлардың жоғарғы мәнділікке ие екенін көрсетуде. Этностық
жағдайында өмір сүріп отырған адамның ұлттық сипатта дамуынна қоғамдық
өмірдегі өзгерістер әсер етеді. Қазіргі уақытта біздің Этностық қоғамда
өтіп жатқан экономикалық, әлеуметтік-саяси, мәдени, демографиялық және
басқа да процестер елімізде өмір сүріп жатқан барлық халықтардың ұлттық
сана сезімдерінің көтерілуімен түсіндіріледі. Жеке бір адамның және
этностың этникалық сана сезімінің деңгейі, көп ұлтты қоғамның және
атмосферасын белгілі бір мәнді дәрежеде анықтайды. Этностық сана сезімдерді
күшейтеді. Этностықс сана сезімдер индивидуалды қасиеттердің әртүрлі
деңгейдегі ерархиялық байланысын детерминациялайды қасиетердің және
интеграцияланған индивидуалдықтың дамуының жүйелі ұйымдастырушысы
функцияларының орындайды, әрі реттейді. Этнос басты объективті тасушысы
болып табылатын ұлттық мәдениеттің әлсіреуі барысында өтетін этностық
сана сезімдердің күшеюін этникалық парадокс деп айтуға болады. Бұл
парадокстың болу себебі ұлттық сана сезімдердің конпен сациялаушы
функциясымен байланысты, соны күшейту және бекіту, этникалық сана сезімнің
объективті негізі – халықтың, этностың, ұлттың өзіндік қайталанбас
мәдениеттің әлсіреуінде пайда болатын негативті әсерлерді теңестіреді.
Этно мәдениетті түсінуге деген алғашқы ықпал социосфера парадигмасында
этникалық процестерді зерттеумен байланысты болды.ол парадигманың бастапқы
алғы шарты этнос әлеуметтік құбылыс, сондықтанда қоғам даму заңдарына
бағыну керек, өзінің меншікті заңдары жоқ деген сеніммен байланысты
болады.Және этнос жүйелілі деген идея біртектілік, идентификация ретінде
түсініліп сана сезімдердің бөлінбес бөлігі деп аныталады.Этникалық жүйедегі
мәдениеттің маңызды функциясына-этносты сигнефикативті жүйе ретінде
анықтайтын белгі-символикалық функциясы жатқызылды.Сигнефикативті жүйеге
тіл ғана емес этнос құрылымында коммуникативті роль атқаратын басқа да
элеметтер жатады.Ұзақ жылдар бойы этно мәдени мәселесін дәстүрлі жағдайда
тек фольклор мәнінде карастырды.Оны ұлттық дәстүрлердің рухани және
тұрмыстық аспектілеріне апарады. В.Бромлей осы сұрақты талдай отырып,
мәдениетті этникалық аспектісі жайлы айтып, оны өндірістен тыс мәдениет
деп атады, яғни мәдениет адамдардың күнделікті материалды және рухани
қажеттіліктерін қанағаттандыру сферасын қадағалайды. Шындығында тұрмыстық
мәдениет этностық қатынаста дәстүрлі қырларды көбірек сақтайды. Этно-
мәдениет мәселесін қарастыруда этно мәдени реттеу жүйелеріндегі дінді аттап
кетуге болмайды. Этностық тарих этногинез факторлар жүйесінде діни
комплекстердің маңызды ролін көрсететін, әсіресе этно мәдени интеграциядағы
діни құндылықтар, провославиелік және мұсылман әлемі сияқты супер
этностық тұтастықтар құру сұрағы, сондай-ақ этностық бірлікті қалыптастыру
мен сақтаудағы діннің маңызды ролін корсетті. Сөйтіп, социосфера
ықпалындағы зерттеулер этно мәдениеттің көп функцияларын ашады-рухани,
тұрмыстық, материалды өндірістік, саяси-тәрбиелік, гуманитарлы білім
салаларын осы функциялардың біреуін азайту немесе мойындамау ерте ме кеш пе
этностық мәдениеттің тұтастығын бұзуға әкеледі. Этно мәдениет пен
этногенезге деген екінші ықпалға Л.Н.Гумилевтің биосфералық концепциясын
айтуға болады.Л.Н.Гумилевтің пікірінше, этностық мәдениет өз элеметтері мен
байланыстарының өзара әрекетін беретін күрделі көпдеңгейлі құрылу.
Этномәдениет ол тұтастай феномен, оны этносық немесе этникалық емес
белгілері бар фрагменттерге бөлу дегеніміз, этно мәдениеттегі творчествалық
тарнсформацияға деген қабілеттен бас тарту. Ең маңыздысы сол этномәдениетте
архаистік мағыналар мен түсініктер бар, соның арқасында этномәдениет тек
қана кеңістікті ғана емес әрі рухани әсерленуге қолайлы уақыт өлшемдерін де
береді. Этностық тұтастықтың негізгі белгісі ерекшк сипаттағы этникалық
мәдениет, оны қалыптастыратын элементтер-біріншіден, белгілі этносқа ғана
тән мінез құлықтың ішкі қайталанбас стереотипі , екіншіден, обьективті
шарттар мен факторларды қалыптастыруға әсер ететіндер: табиғи (территория,
ландшафт, геокосмостық аномалия), әлеуметтік (жергілікті өндірістік-
экономикалық жағдай және өркениеттің деңгейі, қоршағандар, байланыстар және
саяси мұра), этномәдени (күрделілік пен белсенділік деңгейі, яғни
этностардың жасы, көршілер, этнос-субстраттар, алдыңғы мәдениет, олардың
элементтері, тіл, идеялық мұра), антропоморф (этностардың
антропобиологиялық ерекшеліктері).Л.Н.Гумилевтің пікірінше, мәдениет пен
этнос әртүрлі жоспардағы құрлым. Этнос органикалық сфераға жатса, мәдениет
жасанды құрлым, этностар өзінің этногенетикалбық бағдарламасын
жасайды.Сондықтанда,техника,искусст ва этникалық процестердің индикаторы.
Мәднеиеттің этнос тағдырларындағы ролі қайшылықты болып отыр.Неге?
Неосфералық концепция бойынша мәдениет тарихында этникалық процестердің
жоғарлауы мен құлдырауы болды, бірақ олар фаза бойынша бір -бірімен сәйкес
келмейді.Бұл сәйкессіздік этногенездің ішкі стимулдарымен байланысты
туындайды,этностың өскенін көрсетеді, әрі мәдениеттің гүлденгенін
білдіреді.Негізгі жұмыс біткен соң енді биосферамен араздық басталады.Бұл
фазада этнос тіршілікпен байланысын жоғалтып, құлдырайды.Сөйтіп,Л.Н.Гумилев
этнос пен мәдениет бір-бірімен кері пропорционал қатынаста болады
дейді.Сондықтанда өздігінен ұйымдасу прогресстің обьективті қажетті
жағы.Біз үшін мәдениеттің этникалық,рухани комплекстерінің әртүрлілігі және
этномәдениетін еркін дамыту негізгі мәселе.
В.К.Шабельниковтың пікірінше өркениет процесі екі құрылымның өзара
әрекетіне байланысты болады-сұйық (Европа; Америка) және қатты (Азия)
әлеуметтік жүйелердің қатты және сұйық құрылымдарымен қарсыласуы қазіргі
әлемдік саясаттың негізгі мазмұнын құрайды. Біз сол қатты әлеуметтік
құрылымның өкілдеріміз. Ол қалай сипатталады? Қатты қоғамдық жүйеде адам
этностың отбасының ажырамас бөлігі. Өндірістің отбасылық рулық типі көп
деңгейлі мықты иерархияны жасайды, онда адам өзінің жасына, жағдайна қарай
іс-әрекет пен мінез құлық мазмұнына ие болады. Еврогенетикалық мәдениет
қатты этнос жүйелерге қуатты қысым көрсетуде. Мәселен, транспорт байланысы,
баспасөз, телеақпараттар арқылы рефлексиялы мәдениет қатты құрылымның
орнықтылығын бұзуға әкелуде. Қазіргі жаңа өркениеттің дамуында қатты
әлеуметтік құрылымдардың әлсіреуі қашып құтыла алмайтыын процесс.
Этномәдениет ортаның өзгеру мәселесі этностың қайта құрылу мәселесінің бір
бөлігі немесе бұрынғы қатты жүйелердің еріп кетуі. Қатты құрылымдардың
еруінііің қажетті шартының бірі полиэтникалық және полимәденилік, өз
кезегінде олар сол не басқа мәдени типтерді анықтайды.
ХХ ғасырдың 60-70 жылдарынан бастап әлемдік масштабта халықтардың өз
тұрмыс салтын сақтауға ұмтылу, ерекшше тұрмыстық мәдениеттің мәнін көрсету,
этностық идентификация мәселесіне байланысты процестер қатты белең
алды.Бүгінгі күні этностық қайта өрлеу жаңа замандағы адамзат дамуының
басты факторы болып отыр. Адамдардың өзі түпкі шығу тектеріне көңіл бөлуі
әртүрлі формаларда көрінеді-көне ескі салт дәстүрлерді реанимациялау,
кәсіби мәдениетті фольклоризациялау, өзінің ұлттық мемлекетін құру.
Мәдениет элементтерінің ерекше болуы бірнеше факторлармен түсіндіріледі
біз үшін маңыздысы мәдениеттің әртүрлі болуының әлеуметтік-педагогикалық
себептері жайлы сұрақтар. Мәдениет-ол бір жиынтық емес, бірлігі бір
бейнемен элементтері өзара байланысқан жүйе. Этнологияда мәдениет дегеніміз
сол этносты құрайтын бірлестік, әлеуметтік тіршілік салты, тұтастай алған
сол қоғамның өзі, сол этнос. Қазіргі жаңа этнопсихологияда этникалық
социаллизация және мәдени трансмиссия ұғымдары қолданылады.Этникалық
бірлестіктерді зерттегенде олардың мәдениетінде жүзеге асатын көптеген
әртүрлі процестерді ескеріп отыру керек. Этопедагогиада үлкен орын алатын
жағдай психология мен мәдениеттің арақатынасы, оның этникалық
аспекттілерінің мәні жайлы мәселе. Бүл екі категория әртүрлі жоспарлы болса
да, оларды бөлудің күрделілігі сонда олар бәрібір бір бірімен сәйкес келіп,
жақындасады. Міне осы жағдайда этникалық бірлестіктің психологиясын оның
мәдениеті арқылы, ал мәдениетті психикалық құбылыс арқылы анықтауға
мүмкіндік береді. Тұлға аралық айырмашылық негізіне мәдениетті жатқызады.
Халық этноспен оның мәдениетінің өзара байланысын талдай білу керек.
Этностық бірдейлікті оның мәдениеті арқылы, ал мәдениетті психикалық
құрылым негізінде анықтауға болады. Р. Бенедикт айтқандай, Халықтар сана–
ол оның мәдениеті.
Этностық толеранттылық мәселесі де мәнді. Басқа этностық мәдениеттерді
қабылдау, сыйлау үшін ең алдымен өзіңнің мәдениетіңді қабылдау,силау,оның
позитивті құнды екенін ұғыну, оған деген сенімділік,басқа мәдениетпен жиі
байланысқа түсу міне осы жағдайлар мәдени аралық толеранттылықтың негізін
құрайды. Мәдениет адам творчествосының өнімі. Мәдениет жеке әлеуметтік-
экрномикалық формацияда этностық, ұлттық, таптық, топтық мәдениет ретінде
дамиды. Мінез құлықтағы өзгеріс міндетті түрде мәдениеттегі өзгерісті
білдіреді. Әлемдік экономикалық интеграциямен халықтың кең мәдени өзара
молаю процесінің аясында этностық сана сезімдердің ренессансы өтуде.
Позитивті жоспарда ол халықтардың ұлттық мұраларында,тарихта,ұлттық
мәдениетті сақтау көрнісінде көрінсе, негативті жоспарда
ұлтшылдық,агрессияда көрінеді.Мәдени және этникалық детерминацияланған әлем
әрбір индивидтің социализациясының негізі болып табылады. Этнос пен
этникалық өзара әрекет жағдайында европалық сананың ерекше типтерін
анықтайтын миханизимдер туындайды. Әрбір мәдениеттердің өзара әрекеті
олардың өзара рефлексиясы мен өзара бейнелеулері үшін жағымды жағдайлар
жасайды. Адамның қоршаған ортамен қатынасында адамзат бірлестігінің мәдени
құндылықтары потенциялы байқалады. Ол медиатор арқылы (Л. С. Выготский),
-белгілі, сөз, символ, салт жоралар, этномәдени белгілер, олар санада
халықтың тіршілік әрекетінің дамуымен ұйымдастыры тәсілі жайлы білім
ретінде белгіленіп болмысты жалпылап бейнелейтін мәнге айналады.
(А.Н.Леонтьев). Солар арқылы ғана табиғи формалар идиалды адам қабілетіне
айналады. Нәтижесінде индивид өз мәдениетін меңгереді: мінез құлық
мәдениеті (қажеттіліктер, аффектілер, қарым қатынас, әрекет), рухани
мәдениет (ойлау мәдениеті, сөз мәдениеті): психикалықтың реалды (табиғи)
формасы идиалды, мәдени формасы бола бастайды. Этномәдени парадикмада
дамудың базалық процесіне мәдени белгі-символикалық жанамалауды көп бейнелі
формасы жатады. .
2 Білім беру процесі субьектілері тұлғасының этностық өзіндік санасы
2.1 Этностық өзіндік сананың дамуы
Этностық өзіндік сана – адамдардың нақты бір этностық қауымдастыққа
жататындықтарын саналы түсіну және оның қоғамдық қатынастар жүйесіндегі
орыны.
Этностық өздік сананы (этностық жағынан өзін-өзі тануды) этностық
факторды анықтаушы ретінде қарастырған авторлардың бірі – П.И.Кушнер. Ол
этникалық жағынан текті анықтауда психологиялық факторлар кейбір
жағдайларда шешуші маңызға ие бола алады деп жазды [5].
Этнограф И.Н.Чебоксаров та, этностық сана-сезім этностық қауымдастықтың
қалыптасуының өзіне тән барша факторларының нәтижесі болып табылады деп
біледі. Этносытық қауымның өзін-өзі тануы тікелей оның атауымен байланысты
болады[6]. Шынында да этникалық қауымдастықтың белгілері көп болып, олардың
этнос өмірінің түрлі жағдайлары мен кезеңдеріндегі рөлі әр қилы болған.
Олардың этносытқ қауымдастықтың пайда болуы мен сақталып қалуына да әсер
ететіндігі талас тудырмайтын шындық. Бұл орында этнограф В.В.Карлов дамудың
индустриалдық стадиясына дейінгі кезеңде этностың өзін-өзі тануына әсер
еткен факторлар – тіл және этностық традициялар жиынтығы болған деп
жазады[7].
1969 жылы Ю.В.Бромлей мен О.И.Шкаратан этностық ерекшеліктерді
материалдық мәдениет пен көбінесе рухани сала шеңберінде қарастыру
қажеттігін бірінші рет атап көрсетті[8]. Бұдан 15 жыл өтісімен
Г.В.Старовойтова этностық ерекшеліктердің рухани мәдениет салада шоғырлануы
ауқымды өріс алып бара жатқанын жазды[9].
Теориялық ой-пікір этностық рухани-мәдени сала төңірегінен іздеу
қажеттігін атап өтумен бірге оның түпқазық болып табылатын компонентін
ажыратып көрсетті. Бұл ретте атақты философ, социолог, психолог және
этнолог И.С.Конның этникалық өздік сананы этностың ең басты белгісі, –
деп сипаттауының маңызы зор болды[10]. Осындай ғылыми пікірді украин ғалымы
Виктория Храмова да қолдайды: Этникалық өздік сана – этностың бірден бір
міндетті түрдегі белгісі[11]. Этностық өздік сана этностың (яғни халықтың)
көптеген елеулі белгілерін, атап айтқанда, оның мәдениеті мен тілін, тарихи
тамырлары мен ескерткіштерін, әлеуметтік құрылымы және психологиясының
ерекшеліктерін немесе физикалық түрін (бейнесін) және генетикалық
ерекшеліктерін, саны жөніндегі демографиялық көрсеткіштерін, бір сөзбен
айтқанда, этностың тұтас келбеті мен ерекшелігін қ ұрайтын белгілерін,
этностың шығу тегі, оның басқа халықтармен қарым-қатынасы және туыстық
байланыстары жөніндегі мәселелерді танып-білуге қаратылған сана болып
табылады.
Қазіргі уақытта зерттеушілердің көпшілік тарапынан этностық
ерекшеліктерді негізінен этносты өздік сананың мазмұнымен байланыстыра
қарастыру тиімді және мұнымен этнопедагогика шұғылдануы керек деген пікір
жиі-жиі айтылуда. Мұндай жағдайда, әсіресе, этносық өзіндік сананы
зерттеуді қолға алғанда, – деп жазды И.С.Кон
Сонымен этностылықтың квитэссенциясы этникалық өздік сана және оны
зерттейтін ғылым этнология мен этнопедагогика болып табылатындықтан,
этносық өздік сананы талдауға кіріскенде этникалық ерекшеліктер мен өздік
санаға бағышталып жазылған этнолог,социолог, философ ғалымдардың
еңбектеріне жүгінуге тура келеді.
Зерттеушілер этносты қарастырған кезде этникалық өздік сананы елемеуге
болмайтынын, оның күллі этникалық ерекшеліктер жүйесінде ең көрнекті орын
алатынын қайта-қайта қадап айтуда. Мысалы, А.Чебоксаров этностық өздік сана-
сезімді тіпті этникалық белгілердің қатарына жатқызады. Ал, В.И.Козлов пен
Г.В.Шелеповтар этникалық сана-сезімді этнос белгілерінің ішінен бөліп алып
бірінші орынға қояды.
Ғалымдардың пікірінше, этникалық жағынан өзін-өзі тану процесі түрлі
жолдармен атқарылады екен: 1) танып-білу арқылы; 2) өзін танудың эмоциялық
жақтары; 3) басқару арқылы өзін-өзі тану[12]. Этникалық өздігін, өзін
танудың бірінші түріне жататын тану, білу (танымдық жағы) адамның бір
халыққа, ұлтқа немесе басқа этникалық қауымға жататынын, солардың біріне
тәнділігін ұғыну, қоғамдық ахуалды түсіну, о немесе бұл этникалық қауымға
тиісті болған дәстүрлерді, оған тән болған қызығушылық, қажеттілік пен
жүріс-тұрыс сияқты жәйттерді біліп-тануды қамтиды.
Этностық өздігін танудың екіншісіне ұлттық мақтаныш, елқорлық, Отанға
және өз халқына адалдық, Жер Ана мен табиғат және тағы басқаларға
сүйіспеншілік сезімі сияқтылар жатады.
Этностық өздігін танып-білудің, ақырында, үшінші түріне педагогикалық
процестердің барлық түрлерін басқарып бағыттау, өзін-өзі бақылауды
қамтамасыз етумен байланысты болған барша көңіл-күйлер мен әрекеттер
жатады.
Алайда этностық жағынан өзін-өзі танудың құрылымы сан қырлы
болғандықтан, бұл мәселе жөнінде әзірше әр ғалым әр түрлі ой айтып жүр.
Мәселен, Г.В.Шелеповтың пікірінше, этностық өздікті танудың құрылымына
адамдардың тарапынан өзінің белгілі бір этностық қауымға жататындығын
ұғыну, яғни этностық орталықтану, этностық тоқырау немесе тұрақтылық,
этностық қарама-қарсылық және этностық ұнатушылық жатады. Этностық өздікті
танудың бұл белгілері өзара шарттаса келіп, бір-бірінің барлығын-болуын
қамтамасыз етеді. Бірақ этностық өздікті танудың ең маңызды белгісі
адамдардың өз этностық қауымына жататындығын, этностық тегін ұғыну болып
есептелінеді [13]. Мұндай сана, жоғарыда атап өтілгеніндей, халықтың
этностық атауы болып табылатын этнонимде де өз көрінісін табады.
Бағзы бір ғалымдар этностық өздік сана (этностық өзін-өзі тану) мен
адамның этностық қауымға жататындығын тану, яғни тектік сана арасына тепе-
теңдік белгісін қоюға бейіл тұрады. Мұндай келістердің жетерлік негізі жоқ
деп есептейміз. Өйткені, өздігін танып білу ең алдымен адам тарапынан
өзінің іс-әрекеті, қызметі, сезімдері мен ой-пікірлері, жүріс-тұрысы, түр-
тұрпаты, қадір-қасиеттілігі сияқты жәйттерді танып білуді, сондай-ақ этнос
мүшелерінің тұтастай алғандағы өз қауымының іс-әрекеті, мінез-құлқы,
жетістігі, этностық өзіне тәндігі жөніндегі түсінік-тұжырымдарын қамтиды.
Мұндай тұжырымдар басқа қауымдардың пікірімен тікелей байланыста
қалыптасады [14]. Себебі, олардың бәрі бір қоғамдық ортада өмір
сүргендіктен, сол қоғамның негізгі әлеуметтік өзгешеліктерін өздерінің
болмысында сақтай алады. Этнос та өздігі мен мендігін осындай жолдармен
таниды.
Жоғарыда атап өткеніміздей, этникалық өздігін тану күрделі құрылым
болғандықтан, ғалымдар тарапынан оған берілген анықтамалар да өзінің
мазмұны жағынан алуан болып келеді. Мысалы, Ю.В.Бромлейдің пікірінше,
этникалық өздік сананың мәні этнос өкілдерінің топтық бірлігін танып
білумен бір қатарда туған жер мен ана тілі туралы, осы этнос мәдениеті мен
руханиятының өзіне тән ерекшеліктері және бұл қауымға кіретін адамдардың
ортақ тегі мен тағдыры жөніндегі жалпылама түсініктерінен құралады [15].
Басқа бір топ ғалымдар этностық өздігін тану дегенде кісінің белгілі
бір адамдар тобына жататындығын, оның тіл бірлігін, территориялық,
экономикалық, мемлекеттік, руханияттық ортақ белгілерін, осы топтың бойынан
табылатын қызығушылық пен биік мақсаттардың, діни сенім-нанымдардың
ортақтығын мойындауын түсіну керек дейді [16]. Е.А.Яблокова мұны басқашарақ
түсіндіреді: ұлттық өзіндік сана-сезім – бұл кісілердің белгілі бір ұлтқа
жататындығын, ұлт пен мемлекеттің ұлтаралық және мемлекетаралық қатынастар
системасындағы орнын танып-білу [17]. Әлбетте, мұндай пікірдің этностық
өздігін танудан гөрі ұлттық болмысты танып-білуге бағытталған жалпыұлттық
өздік сана-сезімге қатысты екендігін айтып өтпекшіміз. С.Т. Калтахчян да
ұлттық өздік сана-сезімді сипаттай келіп, оның құрамына этникалық момент те
кіреді деп дұрыс бағамдай білген: оған этникалық текті танып-білу, ұлттық
құндылықтарға (тіл, туған жер, мәдениет) бейілділік, отанқорлық сезімі және
ұлт-азаттық күрестегі жалпыхалықтық мүдделерді танып, түсіну жатады [18].
Этностық өздікті танудың мазмұнын М.С.Жүнісов былайша сипаттайды: 1.
Осынау ұлттың өмірде бар екендігі идеясы; 2. Осынау ұлтқа жататын кісілер
арасында барша информацияны таратудағы идеялар мен сезім-эмоциялардың
ұқсастығы және бірдейлігі; 3. Ұлттың өздігін танып-түсіну арқылы кісілерде
қалыптасқан идеологиялық және психологиялық әлеуетке ие болған халықтың
атауы (этноним) [19].
Этностың өздігін тану туралы жоғарыда келтірілген анықтамалардан
аңғарғанымыз: этникалық өздік сана – негізінен этностық ерекшеліктерге
қаратылған сана. Біздіңше, тұтастай алғандағы ұлттық өздік сана көбінесе
ұлттың саяси-әлеуметтік және рухани мүдделері мен тұтастығының бейнеленуі
болып табылады. Теориялық ұлттық сананың өз кезегінде жалпы ұлттық
психологияға, этностық өздікті тануға ететін әсерін жоққа шығаруға
болмайды. Бұл жерде диалектикалық байланыстылықтың барын көруге болады.
Мұны В.В.Арутюнян дөп басып айтқан болатын: ұлттың өзіне тәндігі, өз
қауымдастық бірлігінің типологиялық белгілері, тарихи және территориялық
бірлігі, материалдық және рухани құндылықтарының жиынтығы – бұлардың
баршасы ұлттық өздікті танудың негіздері болып табылады [20].
В.Б.Иорданский этностың өзін-өзі тануы ұзақ мерзімге жалғасатын
процестердің нәтижесінде қалыптасатын халықтың ішкі бірлігі, өзіне тәндігі
және оның тарихи ұмтылысы, сондай-ақ басқа халықтар арасында тұтқан орны
турасындағы түсініктердің ықпалымен мейлінше нығая түседі деп есептейді.
Ғалымның, әсіресе, халықтың қоғамдық-таптық және басқа айырмашылықтарының
барлығына қарамастан оның ішкі бірлігін танып, білудің нәтижесінде өздік
сананың тұғыры биіктей береді деген пікіріне қосылмауға болмайды.
Этностың танымның негізі, біздің табиғи жаратылысымызбен біте қайнасып,
қоса пайда болатын дербес биологиялық бітім емес. Ол – негізінен қоғамдық
дамудың жемісі. Әсіресе, тәлім-тәрбие мен этнос турасындағы түсініктердің
қордалануының нәтижесі. Этностық өздік сананың қалыптасуында адамның қай
этносқа жататындығын анықтауға мезгейтін нақты этникалық орта (отбасы, ата-
аналар, туған-туысқандар, көршілер, төңіректегі кісілер), өмірде аяқ басқан
сайын, сәт сайын кездесетін, көрініс беретін -мәдени дәстүрлер, нақты
этностық -қоғамдық жағдаяттар мен құбылыстар ћәм ұлттылықты орнықтыруға
бағыттайтын бұқаралық ақпарат құралдары тәріздес тетіктер маңызды да шешуші
рөл атқарады. Мұндай жағдаяттардың орнықтырылуы көп жағдайда ұлттық
мемлекет тарапынан қадағаланады және реттеліп отырады.
Этностық өзін-өзі тану кәсіптік-мамандық, саяси-мемлекеттік, діни,
таптық (әлеуметтік), нәсілдік белгілерден ажырамаған күйде қалыптасады.
Бірақ этнос өкілдерінің әдеттегі санасында өзін және бөгдені
айшықтайтын бірқатар белгілері мен рәміздері олардың күнделікті
тұрмысындағы қимыл-қозғалыстары мен іс-әрекеттерінен айқын көрінуі мүмкін
(мысалы, киім, сүндетке отырғызу, жүріс-тұрыс, мәмілелік қатынастар, сөз
саптау, сөйлеу мәнері, тұрмыс-салттағы басқа нышандар). Бұл тұрғыда
герменевтика, аналитикалық философиямен байланысты интерпретативтік
антропологияның негізін қалаушылардың бірі Клиффорд Гирцтің Явада болып,
байқағандары назар аударарлықтай: Ява халқы адам болу дегеніміз – явалық
болу дегенді үзілді-кесілді айтқан еді. Олар кішкентай балалар, сондай-ақ
есерсоқтау, дөрекі, жынды және әдепсіз адамдарды әлі явандықтар қатарына
қоспайды екен. Ал, явандық этикет жүйесі бойынша әрекет ететіндер... өлеңге,
биге және т.б. явандарша эстетикалық қатынасын білдіретіндер, жәй ғана
сөйлесу емес, явандарша астарлап, әрбір әлеуметтік жағдайға сәйкес ерекше
дауыс ырғағымен сөйлесу, тамақты жәй ғана жеу емес, белгілі бір әдіспен
дайындалған тамақтың кейбір түрлерін ұнату және тамақтану барысында
дастархан басында қатаң әдепті сақтау сияқты явандық эмоциялар көрініс
бергенде ғана, олар адамдар қатарына жатқызылады [21].
Этносқа тән болған мұндай белгілердің пайда болуы хақындағы
Ю.В.Бромлейдің пікіріне қосылуға болады: осы ерекше белгілер алғашқы
қауымдық құрылыста-ақ қалыптаса бастаған. Олар ең алдымен магия, тотемизм,
анимизм, әулеттік мәресімдер тәріздес діннің көне формаларына қатысты.
Бұлардың діни мақсаттарға қаратыла бағытталғанымен этникалық бірдейлікке
үндейтін қасиеттерінің болғанын да атап өту керек.
Тайпалық қауымдық топтардың этностық санасының өзіне тән таманы өз
қауымдарын төңіректегі басқа барша қауымдардан жоғары қоюға деген
ұмтылысында көрініс тапқан. Ежелден адамдар ерекшеліктерімен мақтануды жөн
көріп, өз қоңсыларының жүріс-тұрыстарына ахлақтық жағынан теріс қасиеттер
мен ерекшеліктерді таңатын болған, мұның өзі көңіл-күйде оларға қаратылған
наразылық сезімдерді оята бастаған. Олар көп жағдайларда басқа халықтармен
достық қатынастарда болып немесе олармен некеге отырып, араласып жүрген
болса да, белгілі бір мағынада сақтық-наразылық қатынастық сезімдерін
сақтап қалып отырған. Олар толық мағынада тек өз қауымына қатысты болған,
сонымен бірге бөгделерден ажырататын қасиетке еге болған кісілерді ғана
өздерінің адамдары деп санайтын-ды.
Біз және оларды бір-біріне қарама-қарсы қою ұзақ замандарға барып
тіреледі. Мәселен, белгілі тарихшы Б.Поршневтің пікірінше, этнографиялық
және лингвистикалық зерттеулердің мәліметтеріне қарағанда, индивидтің
санасында мен және сен, біз және олар сияқты түсініктердің пайда
болуымен, олардың барлығын көріп-білумен бір қатарда өзін-өзі тану талабы
туындайды[19]. Этностың санасы өзін басқа қауымдардан ажырата және айыра
алуын да қамтиды. Бұл процесс өз кезегінде адамдарды біртұтас этностық
қауымдастыққа бірлестіріп тұрған этностық ерекшеліктерді, бірінші кезекте
этностық мәдениетті танып-білуден тысқарыда жүзеге аспайды. Халықтың
этностық санасы өзінің ерекшеліктері мен қасиеттерін басқа біреудікімен
салғастыру болып табылады. Біз деген сөз өздерін әлдеқандай олармен
және кері бағытта салыстырғанда ғана белгілі бір мағынаға ие болуы мүмкін.
Поршневтің пайымдауына қарағанда, алғашқы қауымның рулық топтарында
өзін-өзі тану болмаған. Олар өз қауымын басқаларға қарама-қарсы қою арқылы,
сөйтіп этникалық айырмашылықтарды танып-білудің нәтижесінде, сондай-ақ өз
қауымының топтасуына кызмет ететін этностық белгілер мен нышандарды нығайта
отырып этностық өздік санасын қалыптастырған [20].
Шынында да ежелгі этностар ерекшеліктерінің бірі –біздің қауымдастық
пен басқалардың арасында болатын қарама-қарсылық жөніндегі түсініктің пайда
болуында жатыр. Ал, жаңа заманда адамзат тегінің бірлігі идеясы көп рет
айтылатын болып қалды. Біздікілер өзіңдікілердей басқалардың бірі ретінде
қарала бастады. Сонымен қоса бұл кезде өз этносын коңсысынан жоғары қою
белең ала бастаған еді. Бұл – этностық э стереотип етек ала бастаған деген
сөз. Атап өткеніміздей, ежелгі этностардың анық айшықталған этностық өздік
санасының болғанын дерлік көптеген тарихи-этнографиялық деректер растайды.
Ал, ортағасырлық этностардың кейбір ерекшеліктері мен санасын басқа
әлеуметтік қатынастар мен сезімдер ығыстыра алғандығын айғақтайтын фактілер
де жетерлік [21].
Ю.В.Бромлей 1986 жылы халықтың тегі турасындағы түсініктің нақты
мазмұны этностық тарихтың түрлі салаларында бірдей көрініс таба бермейді
деген пікірді айтқан болатын. Дамудың ең алғашқы кезеңдерінде этнос
мүшелерінің бәрінің туысы, түбі бір екендігі (тіпті мификалық тектің де)
туралы ұғым басым болса, кейінгі кезеңдерде халық өкілдерінің тарихи
тағдыры бірлігі ұғымының салмағы басым түсіп жатады. Ол Развитие
этнического самосознания славянских народов в эпоху раннего средневековья
(М., 1982) атты еңбектің негізінде феодализмнің алғашқы сатыларында
этникалық өздік сана аса айқындалып, анықталған еді деген тұжырым жасайды.
Орта ғасырларда діни өздік сананың көрнекті орынға шыққандығы жайлы
этнология ғылымында материалдар мен мәліметтер баршылық. Бірақ, бұл жерде
мынаны айта кету керек болады: адам баласының жалпы өздік санасының көп
қыртысты болып келетіні бар және қилы кезеңдердің белгілі бір ситуациялық
жағдайында оның түрлі компоненттерінен бірінің маңыздылығы арта түседі
екен. Сонымен қоса халық топтарының ішінде діни тәнділік санасының белең
алуы олардың басқа мәдени қауымдастыққа (оның этникалыққа да) жататыны
(тәнділігі) турасындағы түсінігін жоққа шығармайды. Мысалы, түріктердің
үстемдігі кезінде Оңтүстік Шығыс Еуропада болгарлар, сербтер, гректер
өздерін православтықтар деп атаған екен, мұның өзі олардың өздерін
бірінші кезекте үстемдік етуші мұсылман түріктерге қарсы қоюын білдірген.
Бірақ олар өзара қатынаста болған кезде, тіл және бұрынғы кездердегі саяси
жағынан дербестігі болғандығы жөніндегі түсініктердің сақталып қалуының
нәтижесінде бірін-бірі анық ажырата алған [23].
Этностық қауымдастықтың структурасы көпсатылы болғандықтан оның өздік
санасы да күрделі болып келеді. Адамдардың конфессионалдық тобы олардың
жекелеген ортақ мәдени ерекшеліктерінен тыс қала алмайды. Олардың этникалық
және діни аспектілері біте қайнаса өмір сүреді. Сол себепті аталмыш топ
этноконфессионалдық бірлік болып табылады. Бұл ретте этностық өздік сананың
қарқындылығы этностың ішкі әлеуметтік бірлігіне, оның ішінде сословиялық
этностагнирикалық факторларына да әркез тәуелді бола бермейтінін айта кету
керек. Гәп этностық э өздік сананың актуальдануы үшін кейде ішкі
этникалық жағдаяттарға қарағанда этносаралық факторлар, этносаралық өзара
қарым-қатынастар сипатының маңызы зор болатындығында. Мысалы, Шри Ланка
тамилдері өздерінің касталық топтық жіктелгендігіне қарамастан сингалдармен
болған қатынастарының жанжалды сипат алуына байланысты бірыңғай шамшыл
этникалық өздік санасына ие болып отыр [24]. Бұдан тысқары, әр түрлі тарихи
кезеңдерде этникалық белсенділіктің күшейе түскенін немесе күрт
төмендегенін байқауға болады. Антикалық дәуірде ерекшеліктердің белсенді
белең алуына байланысты көне этностар, әдетте анық айқындалған өздік
санасына ие болған. Өздерін және бөгделерді ажырата алудың негізін мәдени-
этностық және діни ерекшеліктер құрайды. Эллиндердің пікірінше, парсылар –
варварлар. Парсылармен одақтасуға да болады, бірақ бұл олардың бөгделер
екендіктерін терістей алмайды [25]. Міне, осындай этникалық стереотиптің
әркез және әрбір жерде қалыптасуына сол кездегі томаға-тұйық тұрмыс
кешірудің өзі де жағдай жасаған болу керек.
Феодализмнің алғашқы кезеңдерінде адам санасында оның сословиялық,
конфессиялық қауымдастықтарға жататыны турасындағы түсінік көрнекті орынға
қойылған. Бұл кезде дүниежүзілік діндердің этностагнирикалық рөл атқарғанын
атап өту керек. Діндердің этностық өздік сананың негізгі қағидаларымен
қабыспай, кақтығысып кала беретін кездері, әсіресе, орта ғасырларға тура
келеді. Кенеттен болатын этностық жанжалдар мен дүрдараздықтардың көп
жағдайда этностар белсенділігінің арта түсуіне қосымша жағдай жасайтыны
тарихтан белгілі. Бұл ретте эллиндіктердің этностық өзіндік санасының
қалыптасуы грек-парсы соғысына (б.з.д. V ғ.) байланысты өрбігенін айтсақ та
жеткілікті [26].
Рас, өндіргіш күштердің деңгейі мен өндірістік қатынастардың сипаты да
этнос өміріне елеулі өзгеріс әкеледі. Капиталистік өндіріс этностық ішкі
кедергілерді қиратумен бірге жүретін процестермен сипатталатыны туралы бұл
күнде аз жазылған жоқ. Бұл – этностардың іріленіп, этникалықтықтың да бекем
бола бастаған кезі екені талас тудырмайтын шындық. Бірақ формациялардың
ауысуы күллі этностық қауымдастықтардың түбегейлі өзгеруіне әкеліп
соқтырмайтынына тарих куә. Этностық мәдениеттердің сабақтастығын сақтауда
экономикаға карағанда өркениеттер рөлінің басым түсіп жататынын айта кету
керек. Демек, этнологияда негізінен формациялық келісті көп қолдана беруге
болмайды екен. Себебі э этнос пен этникалық өздік сананың өзгеруі
әлеуметтік факторлармен бір қатарда көбіне-көп рухани өндірістің, одан
кейін барып этнос аралық қатынастардың сипатына да байланысты болады. Ал
экономикалық факторлардың жүздеген жылдар бойына көрініс беріп келе жатқан
этностық өздік сананы, әсіресе, тектік сананы айтарлықтай дәрежеде
өзгертуге дәрменсіз екені бұл феноменнің мәнін формациялық тұрғының емес,
өркениеттік теориялар аясында ғана ашуға болатынын көрсетеді. Демек, өздік
сананың негізінде жататын Біз-Олар деп аталатын оппозиция да нақтылы-
тарихи сипатқа ие екен.
Біз – мәшһүрміз, демек олар – атақты емес тақылеттес қарама-
қарсы қою этностың әлеуметтік негізін құрайды, – дейді И.М.Дьяконов [27].
Әлбетте, түрлі этностарға жататын адамдарды осы тәрізді қарама-қарсы қою
елді дүрліктіретін дүрдараздықтың тууына себепші болады. Мұндай
процестердің өрбуіне ұлттардың діни сенімдері де итермелеуі мүмкін.
Әсіресе, қазіргі жағдайда “біз ұлтпыз, цивилизованныймыз, сендер ұлт
емессіңдер, “өркениетті деңгейге әлі көтеріле алмай жүрген мешеу қалған
этноссыңдар„ тәріздес пікірлерді қоздыра айту, баспасөз беттерінде
бадырайта жазу бүтін басты ұлттың намысына тиіп қана қоймай, ұлтаралық
дүрдараздықты өршітетіні белгілі. Бұл этноцентризмнің мәнісін былайша
түсіндіруге болады: Кейбіреулер өздеріне жат болған сенім, ойлау жүйесі
және өмір салтына тап болғанда Неткен жабайылық, біз сияқты болу қайда,
дені сау дұрыс адам бұлайша жасар ма еді деген сияқты қылық көрсетеді.
Антикалық Грекияда оның мәдениетінен өзге мәдениеттердің бәріне осылайша
жабайылық айдары тағылып кете берді. Ал, батыс өркениеті де кейініректе осы
үрдісті, дәстүрді жалғастырып, бөгделерді тағылар деп мұқатты. Ал,
өздерін нағыз адамдар мағынасын беретін жақсы, керемет, мінсіз,
өркениетті деген сөздермен атап, ал кейбіреулері мәдениеттердің
әртүрлілігін танығанси отырып, оны жойып жіберуге ұмтылуда.
Бронислав Малиновский жазғандай, африкалықтар тайпада ма, одан
тысқарыда ма, қай жерде өмір сүрсе де – тамыры дәстүрлерден бастау алатын
әлеуметтік, экономикалық және құқықтық факторлар мен құндылықтардың жүйесі
африкалық үшін шабыт пен жаңа күштің қуатты көзі болып табылады.
Африкалықтар әлі өзінің мәдени құндылықтарымен және өз дағдысынан айнымай
өмір сүріп жатыр, бұның себебі, біріншіден, бұл мәдени өмір олардың
мұқтаждықтарын жақсы қанағаттандырады және ұзақ мерзімдік тарихи дамудың
нәтижесі болып табылады; екіншіден, тұрақты нәсілдік кедергілер мен
тайпалық игрегация жергілікті халықты өз мәдениетін сүйеніш етуге
итермелейді [28].
Р.Г.Абдулатипов ұлттардың өздік санасында олардың бірін-бірі өзара
танып-білуге, жақындасуға, бірігуге жәрдемдесетін жөн-жоралғылар және
белгілермен бірге, оларды бірін-бірінен алыстататын, алшақтататын, яғни
мақұл болмаған, өзін басқалардан жоғары қоюға ұмтылдыратын белгілер де
көрініс беруі де мүмкін, – деп атап көрсетеді.
Бірқатар ғалымдар этностық сананың қалыптасуын зерттегенде бір
этникалық қауымды басқасына қарсы қою және оған ерекше екпін түсіре
қарастырудың оң нәтиже бермейтінін жазады. Олардың пікірінше, мұндай
жағдайда этносаралық өзара келісім-ымыраға келу сияқты жәйттер этникалық
өзін-өзі танудың қалыптасуында шешуші рөл ойнайды-мыс. Әр этнос өзін,
өзінің тұрмыс-салты мен мәдениетін басқа этностар дікімен салыстыра
қараудың нәтижесінде өзіне тән жалқылықты аңдай бастайды. Сол себепті
мұндай позитивті процесс (ымыраға келу сияқты) этностық жағынан өзін-өзі
танудың қалыптасуы үші этностықың басқа қауымдастықтардікіне қарама-қарсы
қойып қарастыруға қарағанда абзалырақ деп ойлау шындыққа сәйкес келмейді.
Әрине, этностық өздік сана тек қайшылықтарды тану негізінде ғана жүзеге
келеді деп ойлау қате болар еді. Сонымен бірге қарама-қарсылықтар
табиғатта, қоғамда, этностарда бар екен, этностық өздік сана оларды
назардан қалыс қалдыра алмайды. Танымның табиғаты әрбір құбылысты қарама-
қарсылықтар бірлігі ретінде қарастырумен байланысты. Этностық қарама-
қарсылықтарды, әсіресе, педагогикалық тұрғыдан бейнелеген этностық өздік
сана тек танымдық мақсаттарды көздеп, танымдық мұқтаждықтарды
қанағаттандырумен ғана шектеледі десек, ондай өздік санада басқаларға деген
антипатияның нөлдік деңгейге дейін төмендеп баратынын, сондай-ақ ондағы
саяси-идеологиялық мән мен бағыттылықтың салмағы да жеңілдей түсетінін
айтпасқа болмайды.
Сонымен қоса түрлі этностық қауымдар мәдениеттерінің өзара жетіліп,
гүлденуіне жағдайласатын олардың өзара қатынастары этностық өзін-өзі
танудың дамуына оң жағынан әсер ететіні белгілі. Этностық өздік санадан
уақыт табының әсерін, этнос өміріндегі ең ежелгі дәуірдегі және одан
кейінгі уақыт бедерінде пайда болған өзгерістерді, тіпті қазіргі
жағдайындағы елеулі ерекшеліктерді анық ажыратып көрсетуге болады. Түрлі
діндердің қасиетті кітаптарында сондай жәйттерді анықтауға жәрдемдесетін
өте көп мәліметтер жинақталған. Әсіресе, ислам кітаптарынан белгілі бір
халықтың этностық өзін-өзі тануының қалыптасуы тарихын да бейнелей алған
тұстарды ұшыратуға болады. Көне өсиетте (Ветхий Завет) яхуди халқының
этностық өзін-өзі тануының қалыптасуы тарихы діни перделер мен бояулар
арқылы анық көрсетілген.
Ең маңызды мәселелердің бірі – этностың өзін-өзі танудың қалыптасуы қай
уақыттан басталғандығы болып отыр. Бағзы бір ғалымдардың, мәселен,
И.М.Дьяконовтың пікірінше, ежелгі замандарда, алғашқы қауымдық құрылымы
дәуірінде қауымдар өте ұсақ болғандықтан, этникалық топтардың санасында
олардың этникалық өздігі айқын да айшықты түрде көрінісін таппаған, ал
отанқорлық пен елқорлық – бұл кландар мен тайпалардың клантайпақорлығы еді.
Олардың этностық өздік санасы өте төмен деңгейде, балаң шағында еді деп
есептеу керек. Өйткені, ол дәуірдегі қауымдастықтың өздігін тану тіл мен
территориялық бірлік қана емес, қоғамдық-психологиялық құндылықтар, әдет-
салттар бірлігі арқылы белгілі бір мәдени ортаға қатыстылығын (тәнділігін)
түсінумен байланысты қалыптасқан. Бұл ретте әрбір халықтың ұстанған діни
сенімдерінің маңызы зор болған. Дьяконовтың жазуынша, Русияда, Шығыс
Еуропада православие діні әлі таралмаған кезде орыстардың өздігін тануы да
жоқ еді: тек қана тиверліктер, дулебліктер, моляктар, кривичтер, ильмен
славяндары бар еді. Орыстардың өзін-өзі тануы православтардың өзін-өзі
тануы арқылы сабақтасып жатты [296]. Оның пайымдауынша, этностық өздік
сана діни өздік санаға қарағанда әлдеқайда төмен саты болып табылады. Осы
орайдан келер болсақ, діни фактордың этностық өздік сананың қалыптасуындағы
рөлінің айрықша екенін білеміз. Әрбір әлеуметтік индивид өзінің төл этносы
және оның басқа халықтармен қарым-қатынастары туралы түсініктердің
жиынтығына ие болады. Мұнда идентифтендіру, алшақтату және қарама-қарсы қою
толығымен ұғынылған этникалық өлшемдер бойынша жүзеге асырылатын болады.
Этностық – сан алуандық, бұл – адамзатқа берілген сый-сияпат, оның
тарихи тағдыры. А.Уайтхедтің шамалауынша, әр түрлі әдеттеріне ие болған
алуан түрлі ұлттар бір-біріне дұшпан емес, бұл – тағдырдың бақытты сыйы
[30]. З.В.Сикевичтің жазғанындай, этностылық бізді біздер емеспен
салыстырғанда байқалатын жәйт.
2.2. Этносаралық қатынастар
Қазақстанда 1996 жылдан бастап этносаралық және конфессияаралық
келісім саясаты жүргізіліп келеді. Ол 1997 жылы қазан айында жарыққа шыққан
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Барлық
қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және ә л-ауқатының артуы
атты ел халқына Жолдауында Қазақстан Республикасының 2030 жылға дейінгі
даму стратегиясында алғаш рет көрініс тапты. Аталмыш құжатта онжылдықта
мемлекет қызметінде бес негізгі бағыттың ішінде ұлтаралық келісімге
басымдық берілді. Мемлекеттің этносаясатында азаматтық бірегейліктің
либералды дәстүрі көп дәріптеле бастады. Оны Н.Ә. Н азарбаевтың ...қандай
да бiр этностық немесе дiни топтарға басқалармен салыстырғанда, басымдықтар
беру жөнiнде де әңгiме болуы мүмкiн емес. Бiздiң стр атегиялық мiндетiмiз
-халықтығы көптеген топтарының бiрлiгi, жекешiл және қоғамдық негiздерi
салиқалы үйлестiру, мұның өзi қоғамымыздың жарасымды сатылы дәстүрлерiн
толықтыра түседi деген сөздерінен байқаса болады [31].
Осылайша азаматтық бірегейлікті алғаш қ алыптастыруда либералды
дәстүрдің басым болғ аны байқалады. Егеменді ел бол ғ анның алғашқы
жылдарында мемлекеттің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz