Бастауыш сынып оқушылардың шығармашылық тұлғасын қалыптастырудың теориялық негіздері
МАЗМҰНЫ
Нормативтік
сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... 6
1. Бастауыш сынып оқушылардың шығармашылық тұлғасын қалыптастырудың
теориялық негіздері
1.1 Оқушылардың шығармашылық тұлғасын дамытудың ғылыми
педагогикалық мәселелері және психологиялық жақтары ... ... ... ... ...10
1.2 Оқыту үрдісінде оқушылардың шығармашылық қабілеттерін
дамытудың ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
1.3 Бастауыш сынып оқушыларының қабілетін оқу процесінде дамыту, оқу
үрдісінде оқушылардың шығармашылық белсенділігін қалыптастыру ... ... 27
1.3.1 Оқыту процесінде бастауыш сынып оқушыларының
танымдық іс-әрекетін дамыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
2. Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытуды жүргізген зерттеу
жұмыстары мен нәтижелері
2.1 Оқушылар шығармашылығының қызметтік іс-әрекетін
зерттеудің барысы мен
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..4
7
2.2 Оқушылардың шығармашылығын дамыту
қабілеттерін зерттеудің алғашқы
кезеңі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
2.3 Оқушылардың шығармашылығын дамыту
қабілеттерін зерттеудің қорытынды кезеңі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 64
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 67
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
1. Қазақстан Республикасы Білім туралы заңы (2007), [19; 42 бет]
2. Мемлекеттік мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың жалпыға міндетті
білім беру стандарты [ бет]
3. Мемлекеттік Балапан бағдарламасы [20; 22 бет]
4. Қазақстан Республикасы Президенті жанындағы Ұлттық Кеңес бекіткен
бірнеше тұжырымдамалар мен стратегиялар:
- Қазақстан Республикасында білім беру саласындағы мемлекеттік саясат
тұжырымдамасы
- Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі Стратегиялық даму жоспары
(1995), [ бет]
- Қазақстан-2030 стратегиясы
5. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға
арналған мемлекеттік бағдарламасы.
2
3
4
5
6
7
8
9
10
АНЫҚТАМАЛАР
Инсайт (ағыл. inәight - түсіну) – 1) неғұрлым жалпы мағынасы - бір
нәрсені іштей сезу, ішкі түйсік; 2) стандартты жағдайда-кез келген өзіндік
сана-сезім немесе өзіндік ұғыну; 3) психотерапия – біреудің бұрын
аңғармаған психикалық күйін түсіну немесе білу; 4) еске түсірмей – ақ,
бұрынғы тәжірибеге сүйенбей, бір нәрсені жаңадан дұрыс аңғару; 5) гештальт
психологияда – проблемалар сол арқылы шешілетін процесс.
Қажеттілік – 1) организмнің күйін жақсартатын бір мұқтаждық күй.
Қажеттілік мұнда базалық немесе биологиялық болуы мүмкін; 2) организмнің
ішкі күйі; бір затқа немесе іске мұқтаж болу. Қажеттілік ейде түрткі,
стимул, тілек, ұмтылу сияқты ұғымдарға синоним ретінде қолданылады.
Ойлау - ақиқат дүниенің мида жанама түрде ұғымдар арқылы барлық қасиет,
байланыс, қатынастармен бейнеленуі.
Психика – 1) объективті шындықты түйсік, қабылдау, елестету, сезім,
ерік, ойлау арқылы белсенді бейнелейтін мидың жүйелі қасиеті; 2) адамның
жан-дүниесінің сапалық күйі мен сипатын жинақтайтын рухани бірлестігі;
Сана - әлеуметтік тіршілік иесі ретіндегі адамның рухани
белсенділігінің ең жоғарғы деңгейі.
Стресс - кез келген күшті әсерден адамда пайда болатын
психофизиологиялық күй.
Үйрету – сыртқы және ішкі іс-әрекет пен мінез-құлықта болатын белгілі
бір мақсатқа жетуге мүмкіндік беретін тәсіл. Мақсатқа сай өзгерістердің
бәрі бірдей үйрету бола бермейді.
12
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының көкейкестілігі. Елбасы Н.Ә. Назарбаев 2012 жылғы
Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты атты
Қазақстан халқына жолдауында: Білім беру жүйесін жаңғырту барысында біз
үшін келесі іс-шараларды жүзеге асырудың маңызы зор. Біріншіден, оқыту
үдерісіне қазіргі заманғы әдістемелер мен технологияларды енгізу [1] деп
атап көрсетті.
Демек, аталған жолдауда стратегиялық міндеттердің бірі білім, ғылым
беру жүйесінің мазмұнын жаңа міндеттермен толықтырып, өмір талабына сай
бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық және интеллектуалдық қабілеттерін
дамытуға арналған сапалы білім беруді талап етеді. Ендеше, бастауыш сынып
оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытуда, кеңейтуде, танымдық
белсенділігін арттырып, білім, біліктерін жетілдірудің қоғамдық мәні зор
деген сөз.
Білімді ұрпақ тәрбиелеу мәртебесі-қазақ елінің мәртебесі. Өйткені,
балаларға білім мен тәрбие беріліп, осы өмірге бейімдеп қана қоймай, жалпы
адамзаттық және ұлттық құндылықтарды сақтап қалу бүгінгі мектептердің
өзекті мәселесі болып отыр. Демек, бастауыш сынып оқушылардың шығармашылық
қабілеттерін дамытуға басты назар аударуымыз қажет.(норматвтік сілтеме 2)
Дарынды, білімді жастар ғана егемендігіміздің ертеңін баянды етіп,
қоғамның әлеуметтік –экономикалық дамуына үлес қоса алады. Сондықтан,
бастауыш сынып оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытуда мұғалімі
берген білімді, іс-әрекет тәсілдері мен бағалау өлшемдерін қамтитын
қоғамдық және ұжымдық тәжірибе тағылымдарын игеріп қана қоймай, оны әрі
қарай өзінің белсенді, нысаналы, зерделі танымдық іс-әрекетімен
сабақтастыруға тиіс.
Осыған орай, қазіргі кезеңде Бастауыш сынып оқушылардың шығармашылық
қабілеттерін дамытуда белсенділігін қалыптастыруды арнайы ұйымдастыру-
Бастауыш сынып мектептердегі оқу үрдісін жетілдірудің негізгі шарты болып
табылады.
Еліміздегі педагогика және психология саласындағы ғалымдардың,
мамандардың назарын аударып отырған мәселелердің бірі - оқушының
дүниетанымдық үрдісте шығармашылық қабілеттерін дамытуда жеке тұлғасының
дамуы. Өзіндік жұмыс, өз бетімен білім, білік дағдыларды
қалыптастыру, шығармашылық қабілеттерін арттырудың тиімді жолдары
Тұрғынбаева Б.А, Құдайбергенова К.С, Сабыров Т.С,. Хмель, Тьипэи Н,
Құдайқұлов М.А, Төлеубекова Р.К, Молдабекова М.С т.б ғылыми еңбектерінде
қарастырылған. Бүгінгі таңда бастауыш сынып оқушылардың шығармашылық
қабілеттерін дамытудағы мәселесі арнайы толық зерттелген емес.
Еліміздің әлемдік білім кеңістігіне енуі мен жаһандану талабына орай
бастауыш сынып оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытуда, білім беру
сапасын жақсартуды жүзеге асыруда, оқушылардың шығармашылығын қалыптастыру
мәселесі әлі де зерттеуді қажет етеді. Олай болса, Бастауыш сынып
оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытуда теориялық және әдістемелік
зерттеу қажеттігі туындап отыр.
Осыған орай, ана тіліндегі қазіргі ғылыми әдебиеттерде Бастауыш сынып
оқушылардың шығармашылығын қалыптастырудың жеткіліксіз қарастырылуы, менің
дипломдық зерттеу тақырыбымды Бастауыш сынып оқушылардың шығармашылық
қабілеттерін дамыту жолдары деп таңдауыма себепші болды.
Зерттеу нысаны. Бастауыш сынып оқушылардың шығармашылық қабілеттерін
дамытуды оқу сабақтарында қалыптастыруды ұйымдастыру
Зерттеудің мақсаты. Бастауыш сынып оқушылардың шығармашылық
қабілеттерін дамытуды ұйымдастыруда теориялық тұрғыда негіздеу және
әдістемесін жасау.
Зерттеудің болжамы. Егер оқу үрдісінің әр кезеңдерінде Бастауыш сынып
оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытуда ғылыми-педагогикалық, жан-
жақты тұлғалық-бағдарлық негізде талдау жасап, оқу-тәлімдік мәні айқындалса
және ол әдістемелік тұрғыда қамтамасыз етілсе, онда Бастауыш сынып
оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту негізінде білім деңгейі
көтеріліп, дербестігі мен шығармашылығы қалыптасады.
Зерттеудің міндеттері:
1. Бастауыш сынып оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту
проблемасын теориялық тұрғыда қарастыру және оны қазіргі кезеңде дамытудың
перспективалық бағыттарын айқындау.
2. Бастауыш сынып жасындағы оқушылардың шығармашылық қабілеттерін
дамытуда моделін құру.
3. Бастауыш сынып жасындағы оқушылардың шығармашылық қабілеттерін
дамытуда нақты әдістемесін жасау және оның тиімділігін тәжірибе жүзінде
тексеру.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері болып философияның
дүниетанымдық ілімі және жеке тұлғаның даму теориясы, дүниетанымның
диалектикалық теориясы; қоғам, мектеп, жеке тұлғаның өзара байланысы,
тұлғалық-бағдар теориясы, әлеуметтік орта теориясы, іс-әрекет және
қабілеттілік туралы психологиялық тұжырымдар, оқу үрдісін басқару теориясы
негізге алына отырып Бастауыш сынып оқушылардың шығармашылық қабілеттерін
дамыту қарастырылады.
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесі бойынша философиялық,
педагогикалық, психологиялық және әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау
жасау; белгіленген міндеттерді шешу және ғылыми болжамды тексеру үшін
зерттеу әдістерін қолдану; бастауыш сынып оқушылардың шығармашылық
қабілеттерін дамыту іс-әрекеттерін оқу үрдісінде бақылау; оқушылардың
шығармашылық жұмыстары, бақылау жұмыстары, шығарма, баяндама, т.б.
талдау; оқушылар, мұғалімдермен пікірталас, әңгіме жүргізу, сауалнама алу;
алдыңғы қатарлы педагогикалық тұрғыда саралау; арнайы курстар өткізу және
талдау; әдістемелік жүйенің мақсатқа сәйкестігін және педагогикалық
тиімділігін эксперимент арқылы тексеру; тәжірибелік – эксперимент жұмысының
мәліметтерін нақты статистикалық жағынан сараптап қорытындылау.
Зерттеу базасы: Ақмола облысы, Шортанды ауданы, Степной орта
мектебінің бастауыш сыныбы, 2011-2012 оқу жылы
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәні.
1. Бастауыш сынып оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытуда
теориялық негіздері айқындалып, оларға берілген сипаттамалар бір жүйеге
келтірілді және негізгі ұғымдардың анықтамасы нақтыланды.
2. Бастауыш сынып оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытуда
моделі жасалып, өлшемдері мен көрсеткіштері, деңгейлері айқындалды.
3. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттерін дамытуды
қалыптастыру жұмыстарын ұйымдастыру мектеп мұғалімдеріне әдістемелік
бағдарлама жасалды.
Зерттеудің практикалық мәнділігі:
- Бастауыш сынып сынып оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытуда
қалыптастырудың әдістемесі жасалынды;
- Бастауыш сынып сынып оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытуды
қалыптастыруға байланысты ғылыми-әдістемелік ұсыныстар жасалды;
- Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттерін дамытуды
қалыптастырудың теориялық тұжырымдамалары, әдістемесі, қорытындылары,
зерттеу нәтижелері мектеп мұғалімдер қызметінде, педагог кадрлардың осы
саладан білім, іскерлік, дағдыларын жетілдіру мақсатында пайдалануға
болады.
Қорғауға мынадай қағидалар ұсынылады:
- Бірінші сынып оқушыларының ғылыми дүниетанымын қалыптастыру
жұмыстарын ұйымдастыру ұғымының мәні:
- Бірінші сынып оқушыларының ғылыми дүниетанымын қалыптастыру
жұмыстарын ұйымдастыру моделі, өлшемдері мен көрсеткіштері, мүмкіндік
болатынын деңгейлері:
- Қазіргі кезеңде бірінші сынып оқушыларының ғылыми дүниетанымын
қалыптастыру жұмыстарын ұйымдастыру әдістемесінің мазмұны мен нәтижелері:
- Бастауыш сынып сынып оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытуды
қалыптастырудың педагогикалық шарттар негізделеді: оқу-тәрбие үрдісінде
жеке тұлғалық-бағдарлық оқыту технологиясын қолдану, мұғалім мен оқушының
өзара қарым-қатынасындағы ынтымақтастықтың болуы, Бастауыш сынып сынып
оқушыларының шығармашылық қабілеттерін дамытуды қалыптастыруда қазіргі
кезеңдегі әлеуметтік-экономикалық өзгерістерге бейімдеу.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом кіріспеден, үш тараудан,
қорытындыдан, ғылыми әдебиеттер, тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде зерттеудің көкейкестілігі негізделіп, ғылыми аппараттары
жайлы қысқаша мағұлмат берілді.
Негізгі бөлім үш тараудан тұрып, онда оқушыларының шығармашылығын
қалыптастырудың жұмыстарын ұйымдастыру педагогика-психологиялық теория
негіздері зерттелумен қатар, практика жүзінде бастауыш сынып оқушыларының
шығармашылық қабілеттерін дамытуды қалыптастырудың маңыздылығы мен алатын
орны жайлы зерттеулер жасалды.
Ал қорытынды бөлімінде зерттеу, сараптау нәтижесінде оқушыларының
Бастауыш сынып сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттерін дамытуды
қалыптастырудың жаңа жолдары мен әдістерін көрсеттік.
І. БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ТҰЛҒАСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 ОҚУШЫЛАРДЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ТҰЛҒАСЫН ДАМЫТУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ
МӘСЕЛЕЛЕРІ
Бүгінгі таңда білім саласының алдында жүйелі дайындалып берген
білімді дағдыларды меңгеретін, кайталайтын ғана емес, шығармашылық бағытта
жұмыс істейтін, тың жаңалықтар ашатын, біртума ойлау қабілетімен
ерекшеленетін жеке тұлға қалыптастыру міндеті тұр. Бұл әрине, оқушыларының
шығармашылық әрекетін дамытудың маңызды мәселе екендігін дәлелдейді. Жалпы
оқушылардың шығармашылық әрекеті ғылыми-педагогикалық проблема ретінде
едәуір зерттелген.
Оқушылар бойында шығармашылық әрекет тәжірибесін қалыптастыру
қажеттігі туралы 80-жылдары-ақ И.Я.Лернер жазған болатын. Қазіргі нарық
заманындағы жағдай мұны дәлелдей түседі [1.48]
В.В. Давыдов жеке тұлға негізінде шығармашылық бастау жатыр; жеке
тұлғаның маңызы оның жасампаздыққа мұқтаждығына және кабілеттілігіне
байланысты деп есептеген [2.101]. Б. Д. Эльконин шығармашылыққа мынадай
анықтама береді: Шығармашылық — бұл ерекше тұрғыдағы жасампаздык, жаңадан
жасалған нәрсе, бұрынғы нәрселердің механикалық қайталануы емес, өзінің
сонылығымен, біртумалығымен ерекшеленетін болса, өзін-өзі куәландыратын.
дәлелдейтін болса, онда бұл нәрсені туғызған шығармашылық акт туралы сөз
қозғауға болады [3.135].
Әрине, мәселе тек басты ұғымның мәнін түсінумен шектелмей, оның
мүмкіндіктері де зерттелген. Айталық, оқушылардың шығармашылық
мүмкіндіктері В.В.Давыдов пен В.В.Репкин еңбектерінде қарастырылған.
Бір нәрсені жасауға тудыруға деген қабілеттілік балаларда мектеп
жасына дейін де қалыптаса бастайды, бұл кезде шығармашылық актілері оның
әрекетінде жүзеге асады да, даму өнімі қиял, елес болып есептеледі
[2,101].
Бастауыш сынып сынып мектепте шығармашылық қабілеттіліктер оқу
әрекетінде көрінеді, даму өнімі-оқуға құштарлық, ынталылық [2,103]
жасөспірімдік кезеңде оқушы оқу әрекетінің жеке, дара субъектісі ретінде
дами бастайды.
В.В.Давыдов шығармашылық тұлғаның сипаттамасы деп осыны есептейді
[4.5]. Оқушының шығармашылық тұлға болып қалыптасуын В.В.Давыдов өзінің
Дамыта оқыту теориясы еңбегінде көрсеткен. Бұл еңбекте ғалым тұлғаны
еркін шығармашылық әрекеттің субъектісі, ал адамның дамуының өзі - оның
еркіндікке деген қозғалысы деп есептейді.
[5. 67]. Бұл жағдайда оқушының әрекет үстінде жеке тұлға болып қалыптасуы
оның шығармашылықты, жасампаздықты қажет етуіне байланысты екендігі
түсінікті.
Ал соңғы жылдары қарастырып отырылған мәселенің зерттелуі жаңа қырында
көрінді. В.И.Слободчиков оқушы өміріндегі басты оқиға - өзіндік менін ашу,
адамдар қарым-қатынасы жүйесінде өз орнын іздеу, өзін-өзі өмірбаянының
жасаушысы ретінде сезіну деп есептейді [6.297]. Бұл мағынада оқушының
шығармашылық әрекеті өзінің жеке қарым-қатынасын қалыптастыруға және өзін
осы қатынастың өнімі ретінде қарастыруға бағытталған.
Бұл мәселе дұрыс шешімін табуы үшін В.И.Слободчиков келесі психология-
педагогикалық талапты ескертеді: Сәйкес ортаның, ересек адамның болуы,
оқушы мен ересек адамның ынтымақтастығының нәтижесінде өзара әрекеттің жаңа
әдістерінің пайда болуы [6.303].
Шығармашылық әрекет бұл жерде ересек адам мен жасөспірімнің кездесуі,
бірлескен іс-амал нәтижесінде олардың қатынастарының дамуы, қорытындысында
жасөспірімнің ересек адамдармен өзара әрекеттерінің белгілі бір әдістерін
иемденетін әрекет түрі болып табылады. Яғни ересек адаммен бірлесе отырып,
қоршаған ортаны өзгерту, өзін жасай, сомдай білу негізгі мектеп
оқушыларының шығармашылық әрекетінің моделінің бір бөлігі болып табылады.
Негізгі мектептің бүгінгі білім берудегі мақсаты - оқушыда өз жеке
білім траекториясын таңдау қабілеттілігін қалыптастыруға жағдай жасау. Яғни
педагогикалық әрекет оқушылардың белгілі бір нәтижеге әкеп тірейтін
әрекетіне бағытталуы қажет.
Шығармашылық әрекет оқушының өз жеке шығармашылық бағытын таңдау
қажеттігін және шығармашылық өнім, нәтиже туғызуға бағытталған
жауапкершілігін қамтитын әрекет. Мұндай әрекет оқушының жеке білім
траекториясын қалыптастыруға бағытталған.
Бұл факторларды зерттеу нәтижелеріне сүйене отырып оқу-тәрбие
үрдісін ұйымдастыруды ескерген жөн. Мысал ретінде Ю.Г. Юдиннің ұсы-ныстарын
келтіруге болады. Оқушының шығармашылық әрекетінің негізгі сипаттамаларын
және оларға сәйкес қалыптасатын кабілеттіліктерін Ю.Г. Юдина мына түрде
қарастырады: [ 14]
1.Оқушының шығармашылық іс-әрекетінің міндетті түрде талап етілуі:
оқушылардың ғылыми-практикалық конференциясы жыл соңындағы шығармашылық
емтихан, жылдық мектептік көрмеге қорытынды жұмыс тапсыру. т.б.
2.Оқушының шығармашылық әрекетінің пайда болуының жан-жақтылығы:
жаңа ситуацияға байланысты білім икемділіктерін қолдана білу, таныс
объектілердің жаңа функцияларын көре білу шешімдердің баламасын таба
білу, мәселенің белгілі шешіміне қоса шешімнің жаңа, тың әдістерін таба
білу [9.37].
3.Сыныптағы ерекше эмоционалдық шығармашылық атмосфера және оқушының
қызығушылығы, белгілі эмоция, сезімдердің барлығы оқушылардың
шығармашылық әрекетінің шарты ретінде эмоциялық шығармашылық
атмосферасы болып есептеледі. Кейбір оқушылар үшін эмоциялық
қызығушылық белгілі бір пәнді меңгеруге деген негіз болып табылады. Ал
кейбір оқушылар үшін эмоциялық көңіл-күй олардың болашақ шығармашылық
жұмыстарына бағыт береді.
4. Оқушылардың жаңа бір нәрсені ашуы: оқушы өзін белгілі бір
жаңалықтардың авторы ретінде сезінеді, бұл оған сол пән төңірегіндегі
қызығушылығын жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Шығармашылық әрекет оқушыны
өзіне тарта, баули түседі. [7] .
Бұл аталған шығармашылық әрекет сипаттамаларына басқа қосымшалар да
болуы мүмкін. Мысалы, ғалымдардың шығармашылық қабілеттіктерінің белгілері.
Осы орайда А.Н. Лук өз еңбегінде "Адамның шығармашылығын дамыту мен
қалыптастыру ең алдымен шығармашылық ойлауға байланысты"деген пікір айтады.
[8]. Ол шығармашылық қабілеттердің белгілері ретінде:
- нерв жүйесін (ақпаратты) код арқылы жіберу;
- тасымалдай білу;
- ақылдың икемділігі, ойдың тереңдігі;
- әрекетті бағалауды айтады.
Сондай-ақ ғалым шығармашылық іс-әрекетті қалыптастыру, дамыту үшін
қажетті жағдайдың болуы керектігін және қорқыныш жалқаулық, өзін-өзі
бағаламау сияқты психикалық кедергілерден тұратын қарама-қай-шылықтармен
күресу қажет екендігін айтады.
Оқушы шығармашылығының ғылыми-педагогикалық проблема ретіндегі өзекті
мәселесінің бірі - оның қалыптасуының кезеңдері. Өйткені оқыту барысыида
оқушының шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыру мәселесі шығармашылық
үрдістің неше кезеңдерден тұратындығын білуді талап етеді. Шығармашылық
үрдісті А.Н. Лук бес кезеңге бөледі: [58]
1. Айқын және дұрыс қойылған мақсат.
2. Қосымша мәліметтер іздеу, күш салу.
3. Инкубация. Уақытша мәселені қозғамау.
4. Интуиция оянуы, Инсайт.
5. Нәтижені жан-жақты тексеру.
Ал көрнекті француз математигі Ш.Адамар шығармашылық үрдісті төрт кезеңге
бөледі: [59]
1. Дайындық кезеңі.
2. Инкубация, жасырын идеялар, тұйыққа тірелу кезеңі.
3. Интуицияның жарқ етуі. Эврика.
4. Тексеру кезеңі.
Осы зерттеулерге сүйене отырып, Б.А. Тұрғынбаева өз диссер-тациясында
шығармашылық үрдістің кезеңдерін шартты түрде төмендегіше топтастырады:
[44]
1. Жаңалықпен бетпе-бет келу.
2. Шығармашылық белгісіздік, екіұштылық.
3. Шешімнің жарқ етуі.
4. Шығармашылық акт.
5. Шешімнің дұрыстығын дәлелдеу. Шығармашылық үрдістің әр кезеңінде
бала бойында әртүрлі сапалық қасиеттер қалыптасады. Мысалы, алғашқы
кезеңдерде жаңалықты сезіну, қарама-қайшылықтарға деген ілтипат, келесі
сәттерде шығармашылыққа деген күдік, шығармашылық елес орын алады.
Егер де белгісіздік кезеңінде табандылық танымдық ой-қиялды қалып-
тастырса еңбектің нәтижесі баланы жоғары көңіл-күйге бөлеп жаңа істерге
қанаттандырады. Оқушының эмоционалдық қызығушылығы іс-әрекет бары-сында
көрінеді. Ә.Ә.Сағымбаев ғалым-психологтардың еңбектеріне сүйене отырып,
өзінің кандидаттық диссертациясында оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін
қалыптастыруға кері әсер ететін кедергілерді төмендегідей топтастырады.
[57]
Әлеуметтік:
- әлеуметтік жағдайдың болмауы;
- отбасында шығармашылық жағдайдың болмауы;
Педагогикалық:
- мұғалімнің баланың белсенділігін қолдамауы;
- баға қоюдағы әділетсіздік;
- әдістемелік көмекші құралдардың болмауы.
Психологиялық:
- ойлау, қиялдың төмендігі;
- өз күшіне сенбеуі:
- жалқаулығы.
Физиологиялық:
- денсаулығының нашарлығы [19]. Сондықтан оқыту әрекетінде мұғалім мен
оқушының тығыз байланысы болуы мұғалім бар күш-жігерін, педагогикалық
шеберлігін оқушы бойындағы табиғи мүмкіндіктерді ашуға, үйлесімді дамытуға
бағыттауы шығармашылық жағдай жасауы, оқушының өз тарапынан белсенділік
дербестік көрсетуі, өзіне деген сенімділігі арқылы ғана шығармашылық
әрекетті қалыптастыруға болады.
Біздің ойымызша оқушылардың шығармашылық әрекетінің пайда болуының
шарттарын мына түрде көрсетуте болады:
а) пәнге үйретудің ашықтығы, бұл шарт оқушыларға өз әрекетін таңдауға
және еркіи жоспарлауға мүмкіндік береді;
ә) сыныптағы білім кеңістігінің әр бағытта болуы, бұл әр бағыттылық
көп мазмұндылық шығармашылық әрекеттің де жан-жақты болуына әсер етеді;
б)оқушының мұғаліммен бірлесе отырып өз шығармашылық әрекетінің жеке
бағдарын құруы; ыңғайлы жоспардың жасалуы және шығармашылық жұмыстардың
кезеңдерінің орындалу жүрісі оқушының жеке бағдарын құру құралдары болып
саналады.
Оқушылардың жеке білім траекториясын қандай да бір әрекетті жүзеге
асыру үстінде құру қазіргі негізгі мектептің мақсатына сәйкес келеді. Білім
берудің классикалық жүйесінде оку бағдарламалары оқушы әрекетінің
репродуктивті (білімді есте сақтау, жаттау, жаңғырту т.б. жұмыстар)
әдістеріне негізделген.
Жақсы үлгеретін оқушылардың өздері шығармашылық бағыттағы жұмыстармен
кездескенде тығырыққа тіреліп қалады.
1.Шығармашылық ұғымының сипаттамасы, бөліктері "шығармашылық" сөзінің
төркіні "шығару", "ойлап табу" дегенге саяды. Демек жаңа нәрсе ойлап табу,
сол арқылы жетістікке қол жеткізу деп түсіну керек. Философиялық сөздікте
"шығармашылық - қайталанбайтын, тарихи қоғамдық мәні бар, жоғары сападағы
жаңалық ашатын іс-әрекет" деп түсіндіріледі.
Көрнекті психолог Л.Выготский "шығармашылық," деп жаңадан ашатын
әрекетті атаған. Ал осы мәселені терең зерттеген психологтердің бірі
Я.Пономарев оны "даму" ұғымымен қатар қояды. [ 11]
Өйткені, әрбір жаңалық, әсіресе, интеллектуалдық тұрғыда болса, ол
баланың психикасын жаңа сапалық деңгейге көтереді деп есептейді. Бұл пікір
бүгінгі педагогиканың талаптарына сәйкес келетіндіктен көңілге қонымды.
Зерттеле келе шығармашылыққа берілген анықтамалар да өзгере бастады.
Соңғы жылдары "шығармашылық" сөзімен, "жаңалықпен" қатар "бастама-шылдық,
белсенділік" ұғымдары астарлас қолданылып жүр.
Шығармашылық жөнінде жазылған еңбектерді талдай келе, темендегідей
қорытындыға келдік: шығармашылық - өте күрделі психологиялық үрдіс. Ол
адамға ғана тән.
Ұзақ жылдар бойы шығармашылық барлық адамның қолынан келе бермейді деп
қарастырылып келсе, қазіргі ғылым жетістіктері бойынша белгілі бір шарттар
орындалған жағдайда кез келген баланы шығармашылыққа бейімдеуге болатыны
көп айтылуда.
Шығармашылыққа деген қажеттілік - күрделі рухани қажеттілік. Әзірге ол
барлық адамдарға бірдей деуге болмайды. Ал қоғамдағы жаңару үрдістері әр
адамнан күнделікті шығармашылық қайтарымды талап етіп отыр.
Шығармашылық - бұл болмыстың, қозғалыстың, дамудың, бір сөзбен
айтқанда, тіршіліктің көзі. Қоғам құбылыстарында жеке адамның, ақыл-
санасында, іс-әрекетінде, ішкі жан-дүниесінде шығармашылықтың табиғи
үрдістері үздіксіз жүріп, белгілі бір жүйемен дамиды.
Ішкі шығармашылық үрдістерін табиғат өзі басқарады. Ал сыртқы
факторларды басқару, реттеу жеке адамның ой-санасына, айналысатын өзіне
байланысты.
Адамның шығармашылыққа деген құлшынысы оның әз даралығын, өз
қабілеттерін іске асыруына жол ашады. Шығармашылықтың мәнін аша оты-рып
оның "әрекет" ұғымымен тығыз байланысты екенін анықтауға болады.
Шығармашылық және әрекет диалектикалық біртұтастықты құрайды.
Әрекет шығармашылықты тудырып, оны нақты болмысқа айналдырса, ал
шығармашылық әрекетті реттейді, оның амалдарын, тиімділігін анықтайды.
Шығармашылық әрекет арқылы шығармашылық қабілеттер қалыптасады, әрі қарай
дамиды.
Зерттеушілер шығармашылық әрекетке әр түрлі анықтама береді. Мыса-лы,
И.Лернер шығармашылық әрекет деп білім, білік, дағдыны жаңа жағдайға
тасымалдай білуді, нысанның жаңа қызметін көре білуді, жаңа шешім табуды
белгілейді. [ 16]
А.Лук шығармашылық әрекетті мәселені шешудегі көрегеңдікке балайды,
идеяларды іске асыру (генерация жасай білу), болжай білу қабілеттерін атай-
ды. [39]
Шығармашылық қабілеттер шығармашылық елес, шығармашылық ойлау арқылы
қалыптасады. Ал шығармашылық ойлауға ойдың жылдамдығы, ұшқырлығы,
икемділігі, тапқырлығы, дәлдігі жатқызылады.
2.Шығармашыл тұлға - біртұтас жүйе. Қазіргі таңдағы әлеуметтік,
экономикалық талап-тілектерге сай рухани бай, білімді, шығармашыл тұлға
тәрбиелеу қажеттігі ерекше туындап тұр.
Өмір талабына сай тұлға тәрбиелеудің ерекшелігі оның үздіксіз
жүргізілу қажеттілігіңде. Тұлғаның шығармашылығын дамыту адамның кішкентай
кезінен бастап есейген кезіне дейін жүреді.
Үздіксіз білім беру жүйесіне рухани бай, жоғары мәдениетті және мәдени
құндылықтарды бағалай алатын тұлға қалыптастыруға бағытталған әлеуметтік
институттар ену керек.
Адам тұлға болып тумайды, қалыптасады. Адамның дамуы - ішкі және
сыртқы жағдайлардың әсерлерімен қалыптасатын күрделі, ұзақ мерзімді, қарама-
қайшылықты үрдіс.
Тұлғаның қалыптасуы мен дамуы үш факторға: тегі, ортасы және
тәрбиесіне тығыз байланысты. Өзін қоршаған ортамен қатынасы арқылы адамның
табиғи мәні ашылып, жаңа қасиетгері қалыптасады.
Тәрбиенің сапасы тәрбиешінің тәрбие жұмысын мақсатты, жүйелі, кәсіби
шеберлікпен жүргізуіне байланысты. Адам әлеуметтік жүйеде тәрбиеленіп,
дамиды, коғамда болып жатқан іс-әрекеттерге көзқарасы қалыптасады, нығаяды.
Тұлға - балалық кезеңде шығармашылық бағыт оқу-тәрбис үрдісінде тиімді
дамиды. Нәтижесінде баланың білімі, белгілі бір қабілеттері артады. Ол әр
алуан жолмен, әсіресе, эстетикалық тәрбие құралдары арқылы жүзеге асады.
Эстетикалық тәрбие педагогикалық үрдіс ретінде оқушының болмысқа және
өнерге көзқарасын қалыптастырады. Болмыс пен өнер адам өмірінде үлкен рөл
атқарады. [56]
Сонымен, шығармашыл тұлға болу дегеніміз - дүниені тану және жаңарту
арқылы тұлғаның болмысқа көзқарасын айқындауы.
3. Қиял және шығармашылық. Қиял - сыртқы дүние заттары мен
құбылыстарының субъективті бейнелерін қайтадан жаңғыртып, өңдеп бейнелеуде
көрінетін, дәл мағынасында тек адамға ғана тән жан қуаты...
Әр адамның қиял ерекшеліктері сол адамның құмартып қызығуына, жеке
басының өзіндік ерекшеліктеріне, алдына қойған мақсат - міндетіне
байланысты. Сондай-ақ, қиялдың мазмұны мен түрі кісінің жас ерекшеліктері
мен білім, өмір тәжірибесіне де тәуелді.
Адам қиялы еңбек, іс-әрекет үстінде туып, дамып отырады. Қиял актив
(белсенді), пассив (енжар) болып шектеледі. Енжар қиялдың ең төменгі шегі —
түс көру. Белсенді қиял - қайта жасау, шығармашылық (өнер, ғылым, техника,
т.б).
Адамның өмір жолы, жеке басының дамуы, даралығы, іс-әрекеті, өмір
салты қиялдың дәрежесіне елеулі түрде тәуелді.
4.Шабыт және шығармашылық. Жаңа нәрсе ойлап шығаруда (машина, күріштің
жаңа түрі, жыр, роман т.б.) адамның барлық, қабілеттері, қуат-жігері бірдей
шарықтап, самғап көтерілуін шабыт дейді. Шабыт - мәселенің шешімін табуы,
ойдың тууы, жанның эстетикалық ләззат алуы.
Шабыт — қиял мен ойдың біріккен жұмысы. Шығармашылық - өте зор,
тұрақты, жігерлі еңбек нәтижесі. Бұл тұрғыдан қарасақ шабыт жайлы
П.И. Чайковский "Шабыт — тек іздеген адамға ғана кезігетін қонақ. Жалқау
адамға жуымайды"десе, Гибсеннің "Өмірі мазмұнды кісінің шығармашылығы да
мазмұнды"- деген нақылдарын ескерсек адам өмірінің мазмұндылығы оның
шығармашылығына тікелей байланыстылығын көруге болады. [29]
Ал ұлы Абай: "Адамның адамшылығы ақыл, ғылым, жақсы ата, жақсы ана,
жақсы құрбы, жақсы ұстаздан болады " деп шығармашылыққа бастар жолдың ең
әуелі адамгершлік қасиет екендігін көрсетеді. Сондай-ақ шығармашылық
қабілеттің дамуы, оны дамыту жолдары жайыңда ғалымдар тереңнен ой
толғайды.[50] Жүсіп Баласағүн, Әл-Фараби, Абай өз еңбектерінде адамның
жеке басын, қабілеттерін дамытудың жолдарын зерттеген. Оқушы
шығармашылығына бағыт-бағдар беруді ең алғаш білім мазмұнына енгізген —
М.Жұмабаев. [27]
Оқыта отырып, баланың қабілеттерін дамыту мәселесін көрнекті
педагогтар Ш.Амонашвили, И.Волков, О.Газман еңбектерінде қарастырады.
Елімізде оқушы шығармашылығына баса назар аударған ғалымдар:
Ә.Қоңыратбаев, С.Тілешева жоғары сыныптарда шығарма жазғызу, В.Чернов
факультатив, үйірме жұмыстары арқылы қабілетті шығармашылық деңгейге көтеру
жолдарын қарастырса, Қ.Жаманбаеваның зерттеу жұмысының негізгі идея-сы -
оқушыларды сөз өнеріне баулу, көркем-шығармашылық қабілеттерін дамыту, ал
М.Мұхамедин ойын өрекеті арқылы шығармашылық қабілеттерді дамыту жолдарын
айқындайды. [32]
Қабілет жайында жазылған ойларды, тұжырымдамаларды, еңбектерді талдай
келе, адам бойында табиғи мүмкіндіктер болады, олар тек белгілі бір
әлеуметтік жағдайларда байқалып, әрі қарай дамиды, әр адам басқа адамнан
табиғи психологиялық жағынан ерекшеленеді деген қорытындыға келеміз.
Философияда шығармашылықтың негізі - қабілеттерді тұлғаның бел-гілі
бір әрекетті орындауға жағдай жасайтын жеке ерекшеліктері дей келе, олар
қоғамдық-тарихи іс-әрекеттердің нәтижесінде қалыптасып, әрі қарай дамып
отыратынын атайды. [47]
Қабілет ұғымына берілетін анықтамалар: қабілеттер - адамның білім
алуға қажетті психологиялық ерекшеліктері. Қабілеттер іс - әрекеттің
белгілі бір түрін нәтижелі орындаудан көрінетін адамның жеке қасиеттерінің
жиынтығы.
Бала бойындағы дарындылық сияқты ерекше қасиетті зерттеген Н.Лейтес
қабілетке "іс-әрекеттің белгілі бір түрінде жетістіктерге жеткізетін
психологиялық, қасиет деген анықтама берді. Қабілеттер жайындағы ой-
пікірді түйіндей келе, төмендегідей тұжырым жасаймыз.
Қабілеттер мәселесі - оқушылардың жеке қасиеттерінің мәселесі.
Қабілеттердің туа бітетін нышандары болады, олар өмір сүру барысында да-мып
отырады. Қабілет дәрежесі әр адамда әр түрлі деңгейде болады, ол әрекеттен
байқалып, сол әрекет арқылы дамып отырады.
Қабілет әрекеттің белгілі бір түрімен айналысуға мүмкіндік беретін
бейімділікген байқалады. Академик Т.Тәжібаев "Бала кезде ерекше көзге
түсетін бейімділік оның келешек қабілетінің көрсеткіші" деп жазады. Ал
Н.Лейтес "бейімділік — ұмтылу, ал қабілет — мүмкіндіктер " дейді. [38]
Қабілет тұлғаға тән қасиеттердің бірі болса, онда "тұлға" немесе "жеке
бас" ұғымының мәніне ерекше тоқталу керек. "Тұлға" (латынша-регsonа)
-ертеден келе жатқан ұғым. Бұл сөзбен алғаш актерлар сахнада жүретін бет
пердені атаған. Бүгінгі күні ол әлеуметтік мәні, қасиеттері бар нақты
адамды білдіреді.
"Тұлға " — қоғамдағы адамның даму дәрежесіне байланысты оның
психикасында болатын жаңа сапа"-деп жазды А.Леонтьев. Ал Э.Ильенковтың
айтуынша, "тұлғалар — қоршаған ортаға да, өздеріне де өзгеріс енгізе
алатын адамдар "- деп оқушылардың шығармашылығын дамытуда тұлға ретінде
анықтама береді.
Оқушылардың шығармашылық қабілетін танып білу, дамыту үшін:
1) балалардың қабілет деңгейі, құрылымы әр алуан болатынын ескеру
керек. Оны анықтауға психологиялық тестілер, зерттеу, бақылау, дамыту
жұмыстары көмектеседі;
2) әр адамда қабілеттің бірнеше түрі болатынын ескере отырып, баланың
жетекші қабілетін анықтап, арнаулы жаттығу жұмыстарын жүргізе білген жөн.
Психологтар қабілеттің екі түрлі деңгейін анықтайды:
а) репродуктивті – іс - әрекетті, білімді берілген үлгіде қабылдауы;
ә) шығармашылық — жаңалық ойлап табуға бағытталған қабілеттер деңгейі.
В.Андреев орта және жоғары оқу орнында шығармашылық тұлға тәрбиелеу
мен өзін-өзі тәрбиелеу мәселесінің диалектикасын дәлелдейді. Өзін-өзі
шығармашылықпен тәрбиелеу педагогикасын—инновациялық курс-ын жасап шығарды.
[22]
Адамтану ғылымында педагогикалық акмеологияға ерекше мән беріледі.
Акмеология адамның шығармашылық іс-әрекетінің даму заңдылықтарын,
шығармашылық қуатының жүзеге асуын, кәсіптік шеберліктің шыңына жету
үрдістерін зерттейді.
Ғалымдардың айтуынша, әрбір адамның шығармашылық іскерліктің шыңы әр
алуан. Адам, ең алдымен, мамандық таңдайды, кәсіби іс-әрекетке көшеді,
кәсіби шеберлікті меңгереді. Сонымен әр адам жеке мүмкіндігіне қарай кәсіби
шеберлігінің шыңына жетеді. [13]
Әрбір іскер мұғалім оқушының шығармашылық қабілетін дамытуға ты-
рысады. Шығармашылық қабілет өзіне деген сенімділігін арттырады.
Біз, көбінесе, оқушылардың өз қабілетін толық керсетпейтінін білеміз.
Әр адам өзін жетілдіру үшін өзіне-өзі қанағаттанбай, жоғары талап қойып
отыруының үлкен мәні бар. Шығармашылық қасиет уақытты бағалауға
ұмтылдырады. Уақыт—тұлғаның негізгі байлығы. Бұл ретте мұғалімдер тарапынан
шығармашылықты алып қарастыратын болсақ педагогикалық ше-берліктің
құрамына мыналар жатады:
- мәдениетті адам ретінде мұғалімнің жеке қасиеттерінің жоғары дең-гейде
дамуы;
- кәсіби-педагогикалық іскерлік;
-ынтымақтасу педагогикасын, қазіргі оқыту мен тәрбиелеу технологиясын
меңгеру;
- педагогикалық шығармашылық, өзін-өзі дамыту, жүзеге асыру;
- жоғары педагогикалық нәтижелерге жету. [24]
Сонымен қатар шешімін таппаған мәселелер бар. Олар төмендегілер:
1.Неге біреулер шығармашылықтың шыңына жете алады, ал біреулер жете
алмайды?
2.Шеберлік шыңына, кәсіби шығармашылыққа жетудің ең тиімді жолы
қаңдай?
3.Адамның шығармашылық қабілетінің жетілуінің қандай нақты мүм-
кіндіктері бар?
Бұл мәселені шешу үшін қазіргі кезде жетілген диагностикалық әдістеме
қалыптаспаған. Сондықтан мұғалімдер зерттеушілік жолына түсіп, кәсіби
шығармашылық шеберлікке қадам басуы қажет.
Шығармашылық пен өнер егіз ұғымдар. Сондықтан, шығармашылықтың
қозғаушы күші - әр алуан өнердің түрі болып табылады. К.Ушинский "Адамды
жан-жақты дамыту эстетикалық тәрбие арқылы жүзеге асады. Өнер адамды өмірді
жете білуге, тануға көмектеседі, әсер етеді "- десе, Л.Толстой "Талант деп
аталатын ерекше қасиет басқалар көре, аңғара алмайтын құбылыстарды көре
алады",-'дейді. [23]
Шығармашылықтың түрі әр алуан, мәні біреу - ол жаңа мазмұн жасау. Адам
өнер арқылы сұлулықты сезінуге, өмірде де, өнерде де сұлулықты жасауға
үйренеді.
Озық педагогика әрбір бала өзінше талантты, әрқайсысы шығармашыл бола
алады. Шығармашыл бала өзінің қабілетін, күш-қуатын, бейімділігін сезіне
алатынын дәлелдейді.
Сондықтан оқушыларды әрекеттің өнімді шығармашылық әдістеріне үйрету
қажет. Бұл тұрғыдан алғанда оқушылардың шығармашылық әрекетін дамыту ғылыми-
педагогикалық проблема ретінде өз шешімдерін іздестіре беруді қажет етеді.
1.2 ОҚЫТУ ҮДЕРІСІНДЕ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТТЕРІН ДАМЫТУДЫҢ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Қазақстан Республикасының "Білім туралы" Заңының негізгі мін-
деттерінің бірі баланың интеллектуалдық және шығармашылық қабілеттерін
дамытуды міндеттесе, Қазақстан Республикасының дарынды балаларды анықтап,
оларға қолдау көрсетіп дамыту концепциясы шығармашылық қабілетті дамытуға
бағытталған білім беру кеңістігін туғызуды талап етеді. (нормативтік
сілтеме1)
Соған сәйкес Қазақстан Республикасының білім саласындағы норма-тивті-
құқықтық, құжаттары адамның шығармашылығын дамытуды басым бағыттардың бірі
ретінде қарастырады. Сондықтан жеке тұлғаның шығар-машылық мүмкідндігін,
шығармашылық қабілетін, шығармашылық ойлауын әрбір адамның жаңа білімді
игеруіне, интеллектісі мен ойлау қызметінің артуына қажетті ықпал ретінде
дамыту өзекті мәселелердің біріне айнапып отыр [4].
Қазіргі таңда бастауыш сынып сынып білім беретін мектептің
функционалдық қызметінің басым бағыттары оқушылардың ғылымдар жүйесінің
негіздерін меңгеріп, олардың бойында тұлғааралық және этникалық қатынастар
мәдениетін, жеке тұлғаның өзін-өзі айқындау және кәсіптік бағдарларын
анықтау қабілетін қапыптастыру болып табылады.
Ғылымның қай саласы болсын ұстаз қауымы алдына зор міндеттер жүктейді.
Соның ең бастысы - сапалы білім және саналы тәрбие беру барысында
оқушылардың шығармашылық, қабілеттерін, ақыл-ой белсенділігін дамыту.
Себебі, білімді жастар ғана ел егемендігін баянды етіп, қоғамның
әлеуметтік-экономикалық, дамуына лайықты үлес қоса алады. Ендеше өскелең
ұрпақ мұғалім берген білімді іс-әрекет тәсілдері мен бағапау өлшемдерін
қамтитын қоғамдық және ұжымдық тәжірибе тағылымдарын ғана игеріп қоймай,
оны әрі қарай өзінің белсенді, зерделі танымдық іс-әрекетімен сабақтастыруы
тиіс [2].
Өйткені, қоғамның алға қарыштап дамуы шығармашыл адамдарға байланысты.
Бүгінгі күнде оқытудың жаңа технологиялары балалардың шығармашылық
қабілеттерін дамыту негізінде білім беруді көздейді. Бұл Бастауыш сынып
сынып мектеп кезеңінен бастап баланың шығармашылық ойлауын, шығармашылық
қиялын дамытуға көп көңіл бөлуді міндеттейді [3].
XXI ғасырдағы қоғамда болып жатқан саяси-әлеуметтік, экономикалық
өзгерістер, әлемдік деңгейдегі білім берудің жаңа үрдістері туғызған
реформалар негізінен Бастауыш сынып сынып мектепке көбірек назар аударуды
қажет етіп отыр.
XX ғасырдың басында отандық педагогтар білім алушының шығармашылық
потенциалына қаншалықты әсер ететіні туралы мәселелерді бірнеше рет
көтерді. Я.Зеленкевичтің, В.В.Розановтың жұмыстарында оқытуды даралау мен
дифференциялау қағидаларының негізінде білім беру үдерісін жаңаша
ұйымдастыру керектігін айтып өткен. [25]
Ғалымдардың айтуынша "шығармашылық қабілет" түсінігіне еніп тұрған бар
қасиеттер кешенін бір мезгілде қамту мүмкін емес.
12 жылдық білім беру жүйесі арқылы жеке тұлғаның шығармашылық,
белсенділігін көтеру және білім алушының шығармашылығын қапыптастыру
мәселесін біртұтас педагогикалық процесс тұрғысынан қарау қажет деп
санаймыз.
Себебі, оқыту барысында, адамның дамуы қазіргі білім берудің басты
мақсаты ретінде қарастырыла келе, білім беру процесін ұйымдасты-руды ерекше
гуманизациялау, дамыту бағытының басымдылығы тұрғысынан қарау керектігін
айқындадық.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасы білім беру саласының жан-жақты
дамытылуы тек білімде. Олай болса, сапалы білім беру мақсатында жұмыс
жүргізуі үшін мектеп әкімшілігі мынадай негізгі мәселелерді шешуі тиіс:
- мектептің материалдық-техникалық базасын нығайту;
- оқу-ағарту саласының барлық буындары үшін конкурстық негізде оқытудың
әсерлі әдістемелік жүйесін қалыптастыру, оқу мазмұнының мемлекеттік
стандартына сәйкес оқулықтармен, оқу құралдарымен, әдістемелік
нұсқаулармен, көмекші құралдармен жеткілікті қамтамасыз ету;
- оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға жағдай жасау;
- жаңа талапқа жауап беретін білімді, білікті кадрларды тәрбиелеу.
(нормативтік сілтеме 5)
Қазіргі кезде педагогқа қойылатын белгілі бір талаптар белгіленген,
олардың орындалуы білім беру мекемесі мұғалімінің алдында тұрған
міндеттердің шешілуін қамтамасыз етеді.
Сонымен, оқу-тәрбие процесін ұйымдастыру мәселесі өзара субъект-
субъектілік ықпалдастық, пен гумандылық қатынас негіздерін әзірлеу кезінде
шешілуі мүмкін. Аталған тұжырымдамалық негіздемелердің жүзеге асырылуы оқу-
тәрбие процесіндегі өзара ықпалдастық формалары мен әдістерін іріктеу
есебінен оқыту мен тәрбиелеудің процессуалдық құрамды бөлігін
гуманизациялауды қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Жоғарыда айтылғандай, оқу-тәрбие процесіндегі ұйымдастырудың
біртұтастық, тәсілін қамтамасыз ету қажет. Гуманизациялау процесін жүзеге
асырып жатқан мектептерде бұл неден байқалады?
Біріншіден, педагогикалық ұжым деңгейінде әрбір педагогтың ортақ
мақсатқа жұмыс істеуінен - ықпал етуі емес, ортақ мақсатқа жетуді
қамтамасыз етуінен көрінеді.
Екіншіден, әрбір сабақта, сабақтар жүйесінде және сыныптан тыс
шараларда әрбір белгілі бір сабақ үрдісінде жұмыс істейтіндей етіп
оқыту-дың, дамытудың және тәрбиелеудің міндеттерін кешенді шешуде көрініс
табады.
Үшіншіден, тәрбиелеу мен өзін-өзі тәрбиелеудің, білім беру мен өз
бетімен білім алудың бірлігінен байқалады.
Төртіншіден, тек жай ғана бірлескен қызмет емес, педагог пен
оқушылардың өзара белсенді қызметі (педагогикалық өзара ықпалдастық) болуы
тиіс. Педагогикалық процестің тұтастығы осы барлық функцияларды табысты
жүзеге асырғанда ғана туындайды.
Сонымен, біртұтас оқу-тәрбие үдерісінің жүйесін пайдалану тұтастықтың
бірнеше деңгейін бөліп көрсетуге және адамның, біртұтас даралық
қасиеттердің негізгі салаларының дамуын басымдылықпен анықтайтын жоғары
дәрежеге бағытталған педагогикалық процесті жобалауға мүмкіндік береді [4].
Өмір талабына сай жеке тұлға тәрбиелеудің ерекшелігі оның үздіксіз
жүргізілу қажеттілігінде. Жеке тұлғаның шығармашылығын дамыту адамның
кішкентай кезінен бастап есейген кезіне дейін жүріп отырады.
Үздіксіз білім беру жүйесіне рухани бай, жоғары мәдениетті және мәдени
құндылықтарды бағалай алатын жеке тұлға қалыптастыруға бағытталған
әлеуметтік институттар да енуі қажет.
Адам жеке тұлға болып тумайды, ол біртіндеп қалыптасады. Адамның дамуы
- ішкі және сыртқы жағдайлардың әсерлерімен қалыптасатын күрделі, ұзақ
мерзімді, қарама-қайшылықты үрдіс.
Тұлғаның қалыптасуы мен дамуы үш факторларға: тегі, ортасы және
тәрбиесіне тығыз байланысты өзін қоршаған ортамен қатынасы арқылы адамның
табиғи мәні ашылып, жаңа қасиеттері қалыптасады.
Тәрбиенің сапасы тәрбиешінің тәрбие жұмысын мақсатты, жүйелі, кәсіби
шеберлікпен жүргізуіне байланысты. Адам әлеуметтік жүйеде тәрбиеленіп,
дамиды, қоғамда болып жатқан іс-әрекеттерге көзқарасы қалыптасады, нығаяды.
Жеке тұлға біртұтас жүйе. Біртұтас жүйе ретінде адам өзін-өзі дамытып
отырады.
Педагогиканың негізгі мақсаттарының бірі - жеке тұлғаны біртұтас жүйе
ретінде тәрбиелеу. Жеке тұлға сана иесі. Шығармашыл адам - жасампаз тұлға.
өзін, айналасын, қоғамды жаңартып отырады.
Ғалым К.Платонов, жеке тұлғаның төрт құрылымын былайша айқындайды.
Әлеуметтік жағдайына сәйкес мазмұндық белгілері, тәжірибесі, болмыстың
көрінісі ретінде тұлғаның психикалық үрдістерінің жеке ерек-шеліктеріне
байланысты болмысты бейнелеуі, өмірден үйренген қасиеттерінен гөрі туа
біткен қасиеттері басым болып табылатын биопсихикалық құрылым. [15]
Сонымен, зерттеушілердің басым көпшілігінің пікірі жеке тұлғаның
барлық психикалық қасиеттері өзінің даму барысыңда адамның нейро-
эндокриндік жүйесінің морфологиялық және функционалдық ерекше-ліктеріне сай
қалыптасады, адамның дене құрылысының саулығы мен еңбек сүйгіштігі -
тұлғаның ең мәнді белгілері, сонымен қатар баланың бойының өсу қарқыны,
дене жарақаты, т.б. өзін әр алуан сезінуіне әсер етіп, психикалық дамуына
жанамалай әсер етеді дегенге сайып келеді. [21]
Біз жеке тұлғаны толыққанды жүйе деп қарастырсақ, оның психикалық
қасиеттері негізгі орынды алады. Бұл жүйе табиғи қасиеттері мен қоғамдық
тәжірибені меңгеру барысында дамиды. Жеке тұлғаның тұтастығы мен бірлігі әр
алуан және қарама-қайшылықтардың жиынтығы болып табылады.
Жеке тұлға оқиғалар ғана емес, қоғамдық өмірдегі маңызды оқиғаларға да
байланысты әсерленіп, ашылып отырады. Соған сәйкес туындайтын көзқарас пен
іс-әрекет те алуан түрлі болады. Жеке тұлға іс-әрекеті, өзіне және
айналасына қарым-қатынасы арқылы, шығармашылық қабілегін жүзеге асыру
арқылы қалыптасады. [16]
Сондықтан баланың табиғи бейімділігін дамытып, тұрақты, әлеуметтік
құнды шығармашылық қабілетке айналдырудың, осы әрекетке педагоги-калық,
басшылық етудің маңызы зор.
Жүйенің басты мақсаттарының бірі баланы оқыта отырып жалпы дамыту,
еркіндігін қалыптастыру, өз бетінше ізденуге, шешім қабылдауға
дағдыландыру, жеке қасиеттерін ескеру, басшылыққа алу, әрі қарай ұштау,
тұлғалыққа бағыттау.
Баланың шығармашылық қасиеті кішкентайынан көріне бастайды, себебі,
шығармашылық бала дамуының қалыпты жағдайы. Алаңда шығар-машылыққа
бейіндеулік бірте-бірте жоғала бастайды, ол балаға да,қоғамға да кері
әсерін тигізеді.
Шығармашылықпен тұрақты және саналы айналысатын және өз мүмкіндігін
жүзеге асыра алатын адам өмір талабына, өзгермелі еңбек шартына, өзін-өзі
тәрбиелеуге, өзін-өзі жетілдіруге тез бейімделеді.
Шығармашыл адам жаңашыл, ізденімпаз болады, өмірі қызық, мақсаттарын
жүзеге асыру барысында өз жолын өзі ашып, кедергілерді жеңе алады, үздіксіз
алға жылжып отырады.
Шығармашылық бағыт төртінші бөлікке кіреді. Тұлғаның қапыптасуы
алдыңғы үш бөлікті дамытады, жан-жақты дамыған әлеуметтік жеке тұлғаны
қалыптастырады.
Ал шығармашылық бағыттағы адамның қажеттілігі, қызығуы, идеалдары
мақсаттарын жүйелейді, айқындап отырады. Шығармашыл жеке тұлға шығармашылық
іс-әрекетте болады, іс-әрекеттің барлық түрінде шығармашылықпен дамып
отырады [5].
Шығармашылық бағыттың дамуы адамның өзін жеке тұлға ретінде сезінуі
мен айналасына өзіндік көзқарасы болуына байланысты. Шы-ғармашылық бағыттың
дамуына денсаулығына, психикалық қызметінің дамуы, негізгі шарты
әлеуметтік даму жағдайы негіз болады.
Шығармашылық қабілетін қалыптастыруда оқу іс-әрекетінің әсері. Оқу іс-
әрекетінің процесі бірқатар жалпы заңдылықтарғы бағынады. Алдымен оқытушы
балаларды оқу ситуацияларына жүйелі түрде тартып, балалармен бірге тиісті
оқу әрекеттерін, сондай-ақ тексеру мен бағалау әрекеттерін тауып, көрсетіп
отыруы керек. Оқушылар да, өз кезегінде, оқу ситуацияларының мәнін түсінуі
және барлық әрекеттерді дәйекті түрде орындап отыруы тиіс. Басқаша
айтқанда, заңдылықтардың бірі мынада: Бастауыш сынып сынып кластардағы
бүкіл оқыту процесі алғашында балаларды оқу іс-әрекетінің басты
бөліктерімен кең түрде таныстыру негізінде құрылады және балалар оларды
белсенді түрде іске асыруға тартылады.
Балаларға оқу іс-әрекетінің белгілі бір жүйелілігін егжей-тегжейлі
және асықпай көрсету, олардың арасынан заттың, сыртқы тілдік немесе ақыл-ой
шеңберінде орындалатындарын ерекше бөліп көрсету керек. Бұл жерде заттық
әрекеттер тиісті дәрежеде қорытындыланып, қысқартылып және игеріліп ақыл-ой
формасына келетіндей жағдай жасау маңызды. Егер тапсырманы орындауда
оқушылар бәрібір қате жіберсе, онда ол не оларға көрсетілген оқу
әрекеттерін бақылау мен бағалаудың толық еместігінің, не осы әрекеттердің
нашар жүргізілгендігінің дәлелі. [36]
1-2 кластардағы оқу ситуацияларнда балалар мұғалімнің тікелей сырттай
нұсқауларының негізінде әрекеттенеді. Бірақ 2-кластың соңы мен 3-класта оқу
іс-әрекетінің кейбір бөліктерін балалар өзіндік реттеу жолымен орындайтыны
біртіндеп аңғарыла бастайды. Оқушылар алдымен бағалау әрекетінің мәні мен
мазмұнын меңгереді, олар есепті шығарудың жалпы тәсілін игеру сәттерін есте
ұстап, балалар белгілі бір нақтылы – практикалық есептерді шығарудағы өз
мүмкіндіктерін әзірше ішкі түйсік арқылы, бірақ жеткілікті дәрежеде дәл
анықтайды. “Мен мұны шығара аламын – мұны қалай шығаруды біз өткенбіз”;
“Қолымнан келмейді – мұндай есептің қалай шығарылатынын мен әлі білмеймін”,
есептерді шығару тәсілін оқып үйренгені үшін алған бағалары барабар
оқушыларға осындай жауаптар тән. Өз жұмыстары үшін белгілі бір баға алуына
негізді бұл оқушылар әдетте өздігінен анықтай алады (бұл үшін – “5”, ал
бұл үшін “4” және т.б.) [ 26]
Аталып өткендей, оқу әрекеттері құрамы жағынан әр тектес. Олардың
ішінде оқитын пәндердің басты белгілерін бөліп алып, бейнелейтін
әрекеттердің зор маңызы бар (модельдеу әрекеті).оларды қалыптастыруда
балаларды қай материалмен болсын таныстырудағы алғашқы қадамнан бастап
мұғалім ерекше қамқорлық жасайды. Моделдеу іскерлігі 2-3 кластарда ерекше
қарқынды қалыптасады, ол кезде балалармен әңгіменің текстін қысқаша еске
түсіруді, шығарма жоспарын жасауды, есептің шартын қысқаша жазуды т.б.
ұдайы талап етеді бұнымен бірге сабақтарда графикалық схемаларды, әріптік
формулаларды кең қолдану дұрыс, олар текстің әр бөлімінің байланысын
шамалардың қатынасын көрсету үшін керек. Егер бұдан кейін оқушылар оқылған
материалды сипаттаудың неғұрлым айқын құралдарын өздігінен іздеп, табатын
болса, онда олардың оқу қызметінің жеткілікті деңгейде дамығанын көрсетеді.
Баланың оқу ситуациялары жүйесіндегі жұмысы 1 кластан басталады, бірақ
нақтылы-практикалық есептерді шығаруды іске асыратын оқу міндеттерін өз
алдына дербес қою іскерлігі едәуір кейіндеу пайда болады. Бастапқы оқудың
тұрақталған әдістері жағдайында бұл іскерлік үлкен еңбекпен қалыптасады
және барлық оқушыда бірдей емес. Ол былай байқалады: егер оқушы нақтылы –
практикалық есептер сериясын алса, онда ол, біріншіден, әрқайсысын бірінен
соң бірін жеке-жеке байқап көру және қате жіберу жолымен шешпейді, оларды
шешудің жалпы тәсілін табуға тырысады; екіншіден, бала бұл әдісті бір-екі
есепті ғана талдау үстінде табады, олар енді бала үшін есептердің
шарттарының жалпы байланысын теориялық тұрғыдан қалыптастыратын объектіге
айналады. Оқушылардың оқу қызметінің дамуының ең жоғарғы дәрежесі нақтылы-
практикалық есептерді оқу-теориялық есептерге айналдыру іскерлігінен
көрінеді. [42]
Шығармашылық қабілетін қалыптастыруда оқу іс-әрекетінің құрылысы. Оқу
іс-әрекетінің белгілі бір құрылымы болады. Оның құрамдас бөліктері мыналар:
1) оқу ситуациялары (немесе міндеттері), 2) оқу әрекеті,
3) бақылау, 4) бағалау. [40]
а) оқу ситуацияларының ерекшеліктері Оқу ситуациялары бірқатар
ерекшеліктермен сипатталады. Біріншіден, мұнда оқушылар ұғымдардың
қасиеттерін бөліп алудың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Нормативтік
сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... 6
1. Бастауыш сынып оқушылардың шығармашылық тұлғасын қалыптастырудың
теориялық негіздері
1.1 Оқушылардың шығармашылық тұлғасын дамытудың ғылыми
педагогикалық мәселелері және психологиялық жақтары ... ... ... ... ...10
1.2 Оқыту үрдісінде оқушылардың шығармашылық қабілеттерін
дамытудың ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
1.3 Бастауыш сынып оқушыларының қабілетін оқу процесінде дамыту, оқу
үрдісінде оқушылардың шығармашылық белсенділігін қалыптастыру ... ... 27
1.3.1 Оқыту процесінде бастауыш сынып оқушыларының
танымдық іс-әрекетін дамыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
2. Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытуды жүргізген зерттеу
жұмыстары мен нәтижелері
2.1 Оқушылар шығармашылығының қызметтік іс-әрекетін
зерттеудің барысы мен
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..4
7
2.2 Оқушылардың шығармашылығын дамыту
қабілеттерін зерттеудің алғашқы
кезеңі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
2.3 Оқушылардың шығармашылығын дамыту
қабілеттерін зерттеудің қорытынды кезеңі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 64
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 67
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
1. Қазақстан Республикасы Білім туралы заңы (2007), [19; 42 бет]
2. Мемлекеттік мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың жалпыға міндетті
білім беру стандарты [ бет]
3. Мемлекеттік Балапан бағдарламасы [20; 22 бет]
4. Қазақстан Республикасы Президенті жанындағы Ұлттық Кеңес бекіткен
бірнеше тұжырымдамалар мен стратегиялар:
- Қазақстан Республикасында білім беру саласындағы мемлекеттік саясат
тұжырымдамасы
- Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі Стратегиялық даму жоспары
(1995), [ бет]
- Қазақстан-2030 стратегиясы
5. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға
арналған мемлекеттік бағдарламасы.
2
3
4
5
6
7
8
9
10
АНЫҚТАМАЛАР
Инсайт (ағыл. inәight - түсіну) – 1) неғұрлым жалпы мағынасы - бір
нәрсені іштей сезу, ішкі түйсік; 2) стандартты жағдайда-кез келген өзіндік
сана-сезім немесе өзіндік ұғыну; 3) психотерапия – біреудің бұрын
аңғармаған психикалық күйін түсіну немесе білу; 4) еске түсірмей – ақ,
бұрынғы тәжірибеге сүйенбей, бір нәрсені жаңадан дұрыс аңғару; 5) гештальт
психологияда – проблемалар сол арқылы шешілетін процесс.
Қажеттілік – 1) организмнің күйін жақсартатын бір мұқтаждық күй.
Қажеттілік мұнда базалық немесе биологиялық болуы мүмкін; 2) организмнің
ішкі күйі; бір затқа немесе іске мұқтаж болу. Қажеттілік ейде түрткі,
стимул, тілек, ұмтылу сияқты ұғымдарға синоним ретінде қолданылады.
Ойлау - ақиқат дүниенің мида жанама түрде ұғымдар арқылы барлық қасиет,
байланыс, қатынастармен бейнеленуі.
Психика – 1) объективті шындықты түйсік, қабылдау, елестету, сезім,
ерік, ойлау арқылы белсенді бейнелейтін мидың жүйелі қасиеті; 2) адамның
жан-дүниесінің сапалық күйі мен сипатын жинақтайтын рухани бірлестігі;
Сана - әлеуметтік тіршілік иесі ретіндегі адамның рухани
белсенділігінің ең жоғарғы деңгейі.
Стресс - кез келген күшті әсерден адамда пайда болатын
психофизиологиялық күй.
Үйрету – сыртқы және ішкі іс-әрекет пен мінез-құлықта болатын белгілі
бір мақсатқа жетуге мүмкіндік беретін тәсіл. Мақсатқа сай өзгерістердің
бәрі бірдей үйрету бола бермейді.
12
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының көкейкестілігі. Елбасы Н.Ә. Назарбаев 2012 жылғы
Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты атты
Қазақстан халқына жолдауында: Білім беру жүйесін жаңғырту барысында біз
үшін келесі іс-шараларды жүзеге асырудың маңызы зор. Біріншіден, оқыту
үдерісіне қазіргі заманғы әдістемелер мен технологияларды енгізу [1] деп
атап көрсетті.
Демек, аталған жолдауда стратегиялық міндеттердің бірі білім, ғылым
беру жүйесінің мазмұнын жаңа міндеттермен толықтырып, өмір талабына сай
бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық және интеллектуалдық қабілеттерін
дамытуға арналған сапалы білім беруді талап етеді. Ендеше, бастауыш сынып
оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытуда, кеңейтуде, танымдық
белсенділігін арттырып, білім, біліктерін жетілдірудің қоғамдық мәні зор
деген сөз.
Білімді ұрпақ тәрбиелеу мәртебесі-қазақ елінің мәртебесі. Өйткені,
балаларға білім мен тәрбие беріліп, осы өмірге бейімдеп қана қоймай, жалпы
адамзаттық және ұлттық құндылықтарды сақтап қалу бүгінгі мектептердің
өзекті мәселесі болып отыр. Демек, бастауыш сынып оқушылардың шығармашылық
қабілеттерін дамытуға басты назар аударуымыз қажет.(норматвтік сілтеме 2)
Дарынды, білімді жастар ғана егемендігіміздің ертеңін баянды етіп,
қоғамның әлеуметтік –экономикалық дамуына үлес қоса алады. Сондықтан,
бастауыш сынып оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытуда мұғалімі
берген білімді, іс-әрекет тәсілдері мен бағалау өлшемдерін қамтитын
қоғамдық және ұжымдық тәжірибе тағылымдарын игеріп қана қоймай, оны әрі
қарай өзінің белсенді, нысаналы, зерделі танымдық іс-әрекетімен
сабақтастыруға тиіс.
Осыған орай, қазіргі кезеңде Бастауыш сынып оқушылардың шығармашылық
қабілеттерін дамытуда белсенділігін қалыптастыруды арнайы ұйымдастыру-
Бастауыш сынып мектептердегі оқу үрдісін жетілдірудің негізгі шарты болып
табылады.
Еліміздегі педагогика және психология саласындағы ғалымдардың,
мамандардың назарын аударып отырған мәселелердің бірі - оқушының
дүниетанымдық үрдісте шығармашылық қабілеттерін дамытуда жеке тұлғасының
дамуы. Өзіндік жұмыс, өз бетімен білім, білік дағдыларды
қалыптастыру, шығармашылық қабілеттерін арттырудың тиімді жолдары
Тұрғынбаева Б.А, Құдайбергенова К.С, Сабыров Т.С,. Хмель, Тьипэи Н,
Құдайқұлов М.А, Төлеубекова Р.К, Молдабекова М.С т.б ғылыми еңбектерінде
қарастырылған. Бүгінгі таңда бастауыш сынып оқушылардың шығармашылық
қабілеттерін дамытудағы мәселесі арнайы толық зерттелген емес.
Еліміздің әлемдік білім кеңістігіне енуі мен жаһандану талабына орай
бастауыш сынып оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытуда, білім беру
сапасын жақсартуды жүзеге асыруда, оқушылардың шығармашылығын қалыптастыру
мәселесі әлі де зерттеуді қажет етеді. Олай болса, Бастауыш сынып
оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытуда теориялық және әдістемелік
зерттеу қажеттігі туындап отыр.
Осыған орай, ана тіліндегі қазіргі ғылыми әдебиеттерде Бастауыш сынып
оқушылардың шығармашылығын қалыптастырудың жеткіліксіз қарастырылуы, менің
дипломдық зерттеу тақырыбымды Бастауыш сынып оқушылардың шығармашылық
қабілеттерін дамыту жолдары деп таңдауыма себепші болды.
Зерттеу нысаны. Бастауыш сынып оқушылардың шығармашылық қабілеттерін
дамытуды оқу сабақтарында қалыптастыруды ұйымдастыру
Зерттеудің мақсаты. Бастауыш сынып оқушылардың шығармашылық
қабілеттерін дамытуды ұйымдастыруда теориялық тұрғыда негіздеу және
әдістемесін жасау.
Зерттеудің болжамы. Егер оқу үрдісінің әр кезеңдерінде Бастауыш сынып
оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытуда ғылыми-педагогикалық, жан-
жақты тұлғалық-бағдарлық негізде талдау жасап, оқу-тәлімдік мәні айқындалса
және ол әдістемелік тұрғыда қамтамасыз етілсе, онда Бастауыш сынып
оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту негізінде білім деңгейі
көтеріліп, дербестігі мен шығармашылығы қалыптасады.
Зерттеудің міндеттері:
1. Бастауыш сынып оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту
проблемасын теориялық тұрғыда қарастыру және оны қазіргі кезеңде дамытудың
перспективалық бағыттарын айқындау.
2. Бастауыш сынып жасындағы оқушылардың шығармашылық қабілеттерін
дамытуда моделін құру.
3. Бастауыш сынып жасындағы оқушылардың шығармашылық қабілеттерін
дамытуда нақты әдістемесін жасау және оның тиімділігін тәжірибе жүзінде
тексеру.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері болып философияның
дүниетанымдық ілімі және жеке тұлғаның даму теориясы, дүниетанымның
диалектикалық теориясы; қоғам, мектеп, жеке тұлғаның өзара байланысы,
тұлғалық-бағдар теориясы, әлеуметтік орта теориясы, іс-әрекет және
қабілеттілік туралы психологиялық тұжырымдар, оқу үрдісін басқару теориясы
негізге алына отырып Бастауыш сынып оқушылардың шығармашылық қабілеттерін
дамыту қарастырылады.
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесі бойынша философиялық,
педагогикалық, психологиялық және әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау
жасау; белгіленген міндеттерді шешу және ғылыми болжамды тексеру үшін
зерттеу әдістерін қолдану; бастауыш сынып оқушылардың шығармашылық
қабілеттерін дамыту іс-әрекеттерін оқу үрдісінде бақылау; оқушылардың
шығармашылық жұмыстары, бақылау жұмыстары, шығарма, баяндама, т.б.
талдау; оқушылар, мұғалімдермен пікірталас, әңгіме жүргізу, сауалнама алу;
алдыңғы қатарлы педагогикалық тұрғыда саралау; арнайы курстар өткізу және
талдау; әдістемелік жүйенің мақсатқа сәйкестігін және педагогикалық
тиімділігін эксперимент арқылы тексеру; тәжірибелік – эксперимент жұмысының
мәліметтерін нақты статистикалық жағынан сараптап қорытындылау.
Зерттеу базасы: Ақмола облысы, Шортанды ауданы, Степной орта
мектебінің бастауыш сыныбы, 2011-2012 оқу жылы
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәні.
1. Бастауыш сынып оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытуда
теориялық негіздері айқындалып, оларға берілген сипаттамалар бір жүйеге
келтірілді және негізгі ұғымдардың анықтамасы нақтыланды.
2. Бастауыш сынып оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытуда
моделі жасалып, өлшемдері мен көрсеткіштері, деңгейлері айқындалды.
3. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттерін дамытуды
қалыптастыру жұмыстарын ұйымдастыру мектеп мұғалімдеріне әдістемелік
бағдарлама жасалды.
Зерттеудің практикалық мәнділігі:
- Бастауыш сынып сынып оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытуда
қалыптастырудың әдістемесі жасалынды;
- Бастауыш сынып сынып оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытуды
қалыптастыруға байланысты ғылыми-әдістемелік ұсыныстар жасалды;
- Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттерін дамытуды
қалыптастырудың теориялық тұжырымдамалары, әдістемесі, қорытындылары,
зерттеу нәтижелері мектеп мұғалімдер қызметінде, педагог кадрлардың осы
саладан білім, іскерлік, дағдыларын жетілдіру мақсатында пайдалануға
болады.
Қорғауға мынадай қағидалар ұсынылады:
- Бірінші сынып оқушыларының ғылыми дүниетанымын қалыптастыру
жұмыстарын ұйымдастыру ұғымының мәні:
- Бірінші сынып оқушыларының ғылыми дүниетанымын қалыптастыру
жұмыстарын ұйымдастыру моделі, өлшемдері мен көрсеткіштері, мүмкіндік
болатынын деңгейлері:
- Қазіргі кезеңде бірінші сынып оқушыларының ғылыми дүниетанымын
қалыптастыру жұмыстарын ұйымдастыру әдістемесінің мазмұны мен нәтижелері:
- Бастауыш сынып сынып оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытуды
қалыптастырудың педагогикалық шарттар негізделеді: оқу-тәрбие үрдісінде
жеке тұлғалық-бағдарлық оқыту технологиясын қолдану, мұғалім мен оқушының
өзара қарым-қатынасындағы ынтымақтастықтың болуы, Бастауыш сынып сынып
оқушыларының шығармашылық қабілеттерін дамытуды қалыптастыруда қазіргі
кезеңдегі әлеуметтік-экономикалық өзгерістерге бейімдеу.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом кіріспеден, үш тараудан,
қорытындыдан, ғылыми әдебиеттер, тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде зерттеудің көкейкестілігі негізделіп, ғылыми аппараттары
жайлы қысқаша мағұлмат берілді.
Негізгі бөлім үш тараудан тұрып, онда оқушыларының шығармашылығын
қалыптастырудың жұмыстарын ұйымдастыру педагогика-психологиялық теория
негіздері зерттелумен қатар, практика жүзінде бастауыш сынып оқушыларының
шығармашылық қабілеттерін дамытуды қалыптастырудың маңыздылығы мен алатын
орны жайлы зерттеулер жасалды.
Ал қорытынды бөлімінде зерттеу, сараптау нәтижесінде оқушыларының
Бастауыш сынып сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттерін дамытуды
қалыптастырудың жаңа жолдары мен әдістерін көрсеттік.
І. БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ТҰЛҒАСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 ОҚУШЫЛАРДЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ТҰЛҒАСЫН ДАМЫТУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ
МӘСЕЛЕЛЕРІ
Бүгінгі таңда білім саласының алдында жүйелі дайындалып берген
білімді дағдыларды меңгеретін, кайталайтын ғана емес, шығармашылық бағытта
жұмыс істейтін, тың жаңалықтар ашатын, біртума ойлау қабілетімен
ерекшеленетін жеке тұлға қалыптастыру міндеті тұр. Бұл әрине, оқушыларының
шығармашылық әрекетін дамытудың маңызды мәселе екендігін дәлелдейді. Жалпы
оқушылардың шығармашылық әрекеті ғылыми-педагогикалық проблема ретінде
едәуір зерттелген.
Оқушылар бойында шығармашылық әрекет тәжірибесін қалыптастыру
қажеттігі туралы 80-жылдары-ақ И.Я.Лернер жазған болатын. Қазіргі нарық
заманындағы жағдай мұны дәлелдей түседі [1.48]
В.В. Давыдов жеке тұлға негізінде шығармашылық бастау жатыр; жеке
тұлғаның маңызы оның жасампаздыққа мұқтаждығына және кабілеттілігіне
байланысты деп есептеген [2.101]. Б. Д. Эльконин шығармашылыққа мынадай
анықтама береді: Шығармашылық — бұл ерекше тұрғыдағы жасампаздык, жаңадан
жасалған нәрсе, бұрынғы нәрселердің механикалық қайталануы емес, өзінің
сонылығымен, біртумалығымен ерекшеленетін болса, өзін-өзі куәландыратын.
дәлелдейтін болса, онда бұл нәрсені туғызған шығармашылық акт туралы сөз
қозғауға болады [3.135].
Әрине, мәселе тек басты ұғымның мәнін түсінумен шектелмей, оның
мүмкіндіктері де зерттелген. Айталық, оқушылардың шығармашылық
мүмкіндіктері В.В.Давыдов пен В.В.Репкин еңбектерінде қарастырылған.
Бір нәрсені жасауға тудыруға деген қабілеттілік балаларда мектеп
жасына дейін де қалыптаса бастайды, бұл кезде шығармашылық актілері оның
әрекетінде жүзеге асады да, даму өнімі қиял, елес болып есептеледі
[2,101].
Бастауыш сынып сынып мектепте шығармашылық қабілеттіліктер оқу
әрекетінде көрінеді, даму өнімі-оқуға құштарлық, ынталылық [2,103]
жасөспірімдік кезеңде оқушы оқу әрекетінің жеке, дара субъектісі ретінде
дами бастайды.
В.В.Давыдов шығармашылық тұлғаның сипаттамасы деп осыны есептейді
[4.5]. Оқушының шығармашылық тұлға болып қалыптасуын В.В.Давыдов өзінің
Дамыта оқыту теориясы еңбегінде көрсеткен. Бұл еңбекте ғалым тұлғаны
еркін шығармашылық әрекеттің субъектісі, ал адамның дамуының өзі - оның
еркіндікке деген қозғалысы деп есептейді.
[5. 67]. Бұл жағдайда оқушының әрекет үстінде жеке тұлға болып қалыптасуы
оның шығармашылықты, жасампаздықты қажет етуіне байланысты екендігі
түсінікті.
Ал соңғы жылдары қарастырып отырылған мәселенің зерттелуі жаңа қырында
көрінді. В.И.Слободчиков оқушы өміріндегі басты оқиға - өзіндік менін ашу,
адамдар қарым-қатынасы жүйесінде өз орнын іздеу, өзін-өзі өмірбаянының
жасаушысы ретінде сезіну деп есептейді [6.297]. Бұл мағынада оқушының
шығармашылық әрекеті өзінің жеке қарым-қатынасын қалыптастыруға және өзін
осы қатынастың өнімі ретінде қарастыруға бағытталған.
Бұл мәселе дұрыс шешімін табуы үшін В.И.Слободчиков келесі психология-
педагогикалық талапты ескертеді: Сәйкес ортаның, ересек адамның болуы,
оқушы мен ересек адамның ынтымақтастығының нәтижесінде өзара әрекеттің жаңа
әдістерінің пайда болуы [6.303].
Шығармашылық әрекет бұл жерде ересек адам мен жасөспірімнің кездесуі,
бірлескен іс-амал нәтижесінде олардың қатынастарының дамуы, қорытындысында
жасөспірімнің ересек адамдармен өзара әрекеттерінің белгілі бір әдістерін
иемденетін әрекет түрі болып табылады. Яғни ересек адаммен бірлесе отырып,
қоршаған ортаны өзгерту, өзін жасай, сомдай білу негізгі мектеп
оқушыларының шығармашылық әрекетінің моделінің бір бөлігі болып табылады.
Негізгі мектептің бүгінгі білім берудегі мақсаты - оқушыда өз жеке
білім траекториясын таңдау қабілеттілігін қалыптастыруға жағдай жасау. Яғни
педагогикалық әрекет оқушылардың белгілі бір нәтижеге әкеп тірейтін
әрекетіне бағытталуы қажет.
Шығармашылық әрекет оқушының өз жеке шығармашылық бағытын таңдау
қажеттігін және шығармашылық өнім, нәтиже туғызуға бағытталған
жауапкершілігін қамтитын әрекет. Мұндай әрекет оқушының жеке білім
траекториясын қалыптастыруға бағытталған.
Бұл факторларды зерттеу нәтижелеріне сүйене отырып оқу-тәрбие
үрдісін ұйымдастыруды ескерген жөн. Мысал ретінде Ю.Г. Юдиннің ұсы-ныстарын
келтіруге болады. Оқушының шығармашылық әрекетінің негізгі сипаттамаларын
және оларға сәйкес қалыптасатын кабілеттіліктерін Ю.Г. Юдина мына түрде
қарастырады: [ 14]
1.Оқушының шығармашылық іс-әрекетінің міндетті түрде талап етілуі:
оқушылардың ғылыми-практикалық конференциясы жыл соңындағы шығармашылық
емтихан, жылдық мектептік көрмеге қорытынды жұмыс тапсыру. т.б.
2.Оқушының шығармашылық әрекетінің пайда болуының жан-жақтылығы:
жаңа ситуацияға байланысты білім икемділіктерін қолдана білу, таныс
объектілердің жаңа функцияларын көре білу шешімдердің баламасын таба
білу, мәселенің белгілі шешіміне қоса шешімнің жаңа, тың әдістерін таба
білу [9.37].
3.Сыныптағы ерекше эмоционалдық шығармашылық атмосфера және оқушының
қызығушылығы, белгілі эмоция, сезімдердің барлығы оқушылардың
шығармашылық әрекетінің шарты ретінде эмоциялық шығармашылық
атмосферасы болып есептеледі. Кейбір оқушылар үшін эмоциялық
қызығушылық белгілі бір пәнді меңгеруге деген негіз болып табылады. Ал
кейбір оқушылар үшін эмоциялық көңіл-күй олардың болашақ шығармашылық
жұмыстарына бағыт береді.
4. Оқушылардың жаңа бір нәрсені ашуы: оқушы өзін белгілі бір
жаңалықтардың авторы ретінде сезінеді, бұл оған сол пән төңірегіндегі
қызығушылығын жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Шығармашылық әрекет оқушыны
өзіне тарта, баули түседі. [7] .
Бұл аталған шығармашылық әрекет сипаттамаларына басқа қосымшалар да
болуы мүмкін. Мысалы, ғалымдардың шығармашылық қабілеттіктерінің белгілері.
Осы орайда А.Н. Лук өз еңбегінде "Адамның шығармашылығын дамыту мен
қалыптастыру ең алдымен шығармашылық ойлауға байланысты"деген пікір айтады.
[8]. Ол шығармашылық қабілеттердің белгілері ретінде:
- нерв жүйесін (ақпаратты) код арқылы жіберу;
- тасымалдай білу;
- ақылдың икемділігі, ойдың тереңдігі;
- әрекетті бағалауды айтады.
Сондай-ақ ғалым шығармашылық іс-әрекетті қалыптастыру, дамыту үшін
қажетті жағдайдың болуы керектігін және қорқыныш жалқаулық, өзін-өзі
бағаламау сияқты психикалық кедергілерден тұратын қарама-қай-шылықтармен
күресу қажет екендігін айтады.
Оқушы шығармашылығының ғылыми-педагогикалық проблема ретіндегі өзекті
мәселесінің бірі - оның қалыптасуының кезеңдері. Өйткені оқыту барысыида
оқушының шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыру мәселесі шығармашылық
үрдістің неше кезеңдерден тұратындығын білуді талап етеді. Шығармашылық
үрдісті А.Н. Лук бес кезеңге бөледі: [58]
1. Айқын және дұрыс қойылған мақсат.
2. Қосымша мәліметтер іздеу, күш салу.
3. Инкубация. Уақытша мәселені қозғамау.
4. Интуиция оянуы, Инсайт.
5. Нәтижені жан-жақты тексеру.
Ал көрнекті француз математигі Ш.Адамар шығармашылық үрдісті төрт кезеңге
бөледі: [59]
1. Дайындық кезеңі.
2. Инкубация, жасырын идеялар, тұйыққа тірелу кезеңі.
3. Интуицияның жарқ етуі. Эврика.
4. Тексеру кезеңі.
Осы зерттеулерге сүйене отырып, Б.А. Тұрғынбаева өз диссер-тациясында
шығармашылық үрдістің кезеңдерін шартты түрде төмендегіше топтастырады:
[44]
1. Жаңалықпен бетпе-бет келу.
2. Шығармашылық белгісіздік, екіұштылық.
3. Шешімнің жарқ етуі.
4. Шығармашылық акт.
5. Шешімнің дұрыстығын дәлелдеу. Шығармашылық үрдістің әр кезеңінде
бала бойында әртүрлі сапалық қасиеттер қалыптасады. Мысалы, алғашқы
кезеңдерде жаңалықты сезіну, қарама-қайшылықтарға деген ілтипат, келесі
сәттерде шығармашылыққа деген күдік, шығармашылық елес орын алады.
Егер де белгісіздік кезеңінде табандылық танымдық ой-қиялды қалып-
тастырса еңбектің нәтижесі баланы жоғары көңіл-күйге бөлеп жаңа істерге
қанаттандырады. Оқушының эмоционалдық қызығушылығы іс-әрекет бары-сында
көрінеді. Ә.Ә.Сағымбаев ғалым-психологтардың еңбектеріне сүйене отырып,
өзінің кандидаттық диссертациясында оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін
қалыптастыруға кері әсер ететін кедергілерді төмендегідей топтастырады.
[57]
Әлеуметтік:
- әлеуметтік жағдайдың болмауы;
- отбасында шығармашылық жағдайдың болмауы;
Педагогикалық:
- мұғалімнің баланың белсенділігін қолдамауы;
- баға қоюдағы әділетсіздік;
- әдістемелік көмекші құралдардың болмауы.
Психологиялық:
- ойлау, қиялдың төмендігі;
- өз күшіне сенбеуі:
- жалқаулығы.
Физиологиялық:
- денсаулығының нашарлығы [19]. Сондықтан оқыту әрекетінде мұғалім мен
оқушының тығыз байланысы болуы мұғалім бар күш-жігерін, педагогикалық
шеберлігін оқушы бойындағы табиғи мүмкіндіктерді ашуға, үйлесімді дамытуға
бағыттауы шығармашылық жағдай жасауы, оқушының өз тарапынан белсенділік
дербестік көрсетуі, өзіне деген сенімділігі арқылы ғана шығармашылық
әрекетті қалыптастыруға болады.
Біздің ойымызша оқушылардың шығармашылық әрекетінің пайда болуының
шарттарын мына түрде көрсетуте болады:
а) пәнге үйретудің ашықтығы, бұл шарт оқушыларға өз әрекетін таңдауға
және еркіи жоспарлауға мүмкіндік береді;
ә) сыныптағы білім кеңістігінің әр бағытта болуы, бұл әр бағыттылық
көп мазмұндылық шығармашылық әрекеттің де жан-жақты болуына әсер етеді;
б)оқушының мұғаліммен бірлесе отырып өз шығармашылық әрекетінің жеке
бағдарын құруы; ыңғайлы жоспардың жасалуы және шығармашылық жұмыстардың
кезеңдерінің орындалу жүрісі оқушының жеке бағдарын құру құралдары болып
саналады.
Оқушылардың жеке білім траекториясын қандай да бір әрекетті жүзеге
асыру үстінде құру қазіргі негізгі мектептің мақсатына сәйкес келеді. Білім
берудің классикалық жүйесінде оку бағдарламалары оқушы әрекетінің
репродуктивті (білімді есте сақтау, жаттау, жаңғырту т.б. жұмыстар)
әдістеріне негізделген.
Жақсы үлгеретін оқушылардың өздері шығармашылық бағыттағы жұмыстармен
кездескенде тығырыққа тіреліп қалады.
1.Шығармашылық ұғымының сипаттамасы, бөліктері "шығармашылық" сөзінің
төркіні "шығару", "ойлап табу" дегенге саяды. Демек жаңа нәрсе ойлап табу,
сол арқылы жетістікке қол жеткізу деп түсіну керек. Философиялық сөздікте
"шығармашылық - қайталанбайтын, тарихи қоғамдық мәні бар, жоғары сападағы
жаңалық ашатын іс-әрекет" деп түсіндіріледі.
Көрнекті психолог Л.Выготский "шығармашылық," деп жаңадан ашатын
әрекетті атаған. Ал осы мәселені терең зерттеген психологтердің бірі
Я.Пономарев оны "даму" ұғымымен қатар қояды. [ 11]
Өйткені, әрбір жаңалық, әсіресе, интеллектуалдық тұрғыда болса, ол
баланың психикасын жаңа сапалық деңгейге көтереді деп есептейді. Бұл пікір
бүгінгі педагогиканың талаптарына сәйкес келетіндіктен көңілге қонымды.
Зерттеле келе шығармашылыққа берілген анықтамалар да өзгере бастады.
Соңғы жылдары "шығармашылық" сөзімен, "жаңалықпен" қатар "бастама-шылдық,
белсенділік" ұғымдары астарлас қолданылып жүр.
Шығармашылық жөнінде жазылған еңбектерді талдай келе, темендегідей
қорытындыға келдік: шығармашылық - өте күрделі психологиялық үрдіс. Ол
адамға ғана тән.
Ұзақ жылдар бойы шығармашылық барлық адамның қолынан келе бермейді деп
қарастырылып келсе, қазіргі ғылым жетістіктері бойынша белгілі бір шарттар
орындалған жағдайда кез келген баланы шығармашылыққа бейімдеуге болатыны
көп айтылуда.
Шығармашылыққа деген қажеттілік - күрделі рухани қажеттілік. Әзірге ол
барлық адамдарға бірдей деуге болмайды. Ал қоғамдағы жаңару үрдістері әр
адамнан күнделікті шығармашылық қайтарымды талап етіп отыр.
Шығармашылық - бұл болмыстың, қозғалыстың, дамудың, бір сөзбен
айтқанда, тіршіліктің көзі. Қоғам құбылыстарында жеке адамның, ақыл-
санасында, іс-әрекетінде, ішкі жан-дүниесінде шығармашылықтың табиғи
үрдістері үздіксіз жүріп, белгілі бір жүйемен дамиды.
Ішкі шығармашылық үрдістерін табиғат өзі басқарады. Ал сыртқы
факторларды басқару, реттеу жеке адамның ой-санасына, айналысатын өзіне
байланысты.
Адамның шығармашылыққа деген құлшынысы оның әз даралығын, өз
қабілеттерін іске асыруына жол ашады. Шығармашылықтың мәнін аша оты-рып
оның "әрекет" ұғымымен тығыз байланысты екенін анықтауға болады.
Шығармашылық және әрекет диалектикалық біртұтастықты құрайды.
Әрекет шығармашылықты тудырып, оны нақты болмысқа айналдырса, ал
шығармашылық әрекетті реттейді, оның амалдарын, тиімділігін анықтайды.
Шығармашылық әрекет арқылы шығармашылық қабілеттер қалыптасады, әрі қарай
дамиды.
Зерттеушілер шығармашылық әрекетке әр түрлі анықтама береді. Мыса-лы,
И.Лернер шығармашылық әрекет деп білім, білік, дағдыны жаңа жағдайға
тасымалдай білуді, нысанның жаңа қызметін көре білуді, жаңа шешім табуды
белгілейді. [ 16]
А.Лук шығармашылық әрекетті мәселені шешудегі көрегеңдікке балайды,
идеяларды іске асыру (генерация жасай білу), болжай білу қабілеттерін атай-
ды. [39]
Шығармашылық қабілеттер шығармашылық елес, шығармашылық ойлау арқылы
қалыптасады. Ал шығармашылық ойлауға ойдың жылдамдығы, ұшқырлығы,
икемділігі, тапқырлығы, дәлдігі жатқызылады.
2.Шығармашыл тұлға - біртұтас жүйе. Қазіргі таңдағы әлеуметтік,
экономикалық талап-тілектерге сай рухани бай, білімді, шығармашыл тұлға
тәрбиелеу қажеттігі ерекше туындап тұр.
Өмір талабына сай тұлға тәрбиелеудің ерекшелігі оның үздіксіз
жүргізілу қажеттілігіңде. Тұлғаның шығармашылығын дамыту адамның кішкентай
кезінен бастап есейген кезіне дейін жүреді.
Үздіксіз білім беру жүйесіне рухани бай, жоғары мәдениетті және мәдени
құндылықтарды бағалай алатын тұлға қалыптастыруға бағытталған әлеуметтік
институттар ену керек.
Адам тұлға болып тумайды, қалыптасады. Адамның дамуы - ішкі және
сыртқы жағдайлардың әсерлерімен қалыптасатын күрделі, ұзақ мерзімді, қарама-
қайшылықты үрдіс.
Тұлғаның қалыптасуы мен дамуы үш факторға: тегі, ортасы және
тәрбиесіне тығыз байланысты. Өзін қоршаған ортамен қатынасы арқылы адамның
табиғи мәні ашылып, жаңа қасиетгері қалыптасады.
Тәрбиенің сапасы тәрбиешінің тәрбие жұмысын мақсатты, жүйелі, кәсіби
шеберлікпен жүргізуіне байланысты. Адам әлеуметтік жүйеде тәрбиеленіп,
дамиды, коғамда болып жатқан іс-әрекеттерге көзқарасы қалыптасады, нығаяды.
Тұлға - балалық кезеңде шығармашылық бағыт оқу-тәрбис үрдісінде тиімді
дамиды. Нәтижесінде баланың білімі, белгілі бір қабілеттері артады. Ол әр
алуан жолмен, әсіресе, эстетикалық тәрбие құралдары арқылы жүзеге асады.
Эстетикалық тәрбие педагогикалық үрдіс ретінде оқушының болмысқа және
өнерге көзқарасын қалыптастырады. Болмыс пен өнер адам өмірінде үлкен рөл
атқарады. [56]
Сонымен, шығармашыл тұлға болу дегеніміз - дүниені тану және жаңарту
арқылы тұлғаның болмысқа көзқарасын айқындауы.
3. Қиял және шығармашылық. Қиял - сыртқы дүние заттары мен
құбылыстарының субъективті бейнелерін қайтадан жаңғыртып, өңдеп бейнелеуде
көрінетін, дәл мағынасында тек адамға ғана тән жан қуаты...
Әр адамның қиял ерекшеліктері сол адамның құмартып қызығуына, жеке
басының өзіндік ерекшеліктеріне, алдына қойған мақсат - міндетіне
байланысты. Сондай-ақ, қиялдың мазмұны мен түрі кісінің жас ерекшеліктері
мен білім, өмір тәжірибесіне де тәуелді.
Адам қиялы еңбек, іс-әрекет үстінде туып, дамып отырады. Қиял актив
(белсенді), пассив (енжар) болып шектеледі. Енжар қиялдың ең төменгі шегі —
түс көру. Белсенді қиял - қайта жасау, шығармашылық (өнер, ғылым, техника,
т.б).
Адамның өмір жолы, жеке басының дамуы, даралығы, іс-әрекеті, өмір
салты қиялдың дәрежесіне елеулі түрде тәуелді.
4.Шабыт және шығармашылық. Жаңа нәрсе ойлап шығаруда (машина, күріштің
жаңа түрі, жыр, роман т.б.) адамның барлық, қабілеттері, қуат-жігері бірдей
шарықтап, самғап көтерілуін шабыт дейді. Шабыт - мәселенің шешімін табуы,
ойдың тууы, жанның эстетикалық ләззат алуы.
Шабыт — қиял мен ойдың біріккен жұмысы. Шығармашылық - өте зор,
тұрақты, жігерлі еңбек нәтижесі. Бұл тұрғыдан қарасақ шабыт жайлы
П.И. Чайковский "Шабыт — тек іздеген адамға ғана кезігетін қонақ. Жалқау
адамға жуымайды"десе, Гибсеннің "Өмірі мазмұнды кісінің шығармашылығы да
мазмұнды"- деген нақылдарын ескерсек адам өмірінің мазмұндылығы оның
шығармашылығына тікелей байланыстылығын көруге болады. [29]
Ал ұлы Абай: "Адамның адамшылығы ақыл, ғылым, жақсы ата, жақсы ана,
жақсы құрбы, жақсы ұстаздан болады " деп шығармашылыққа бастар жолдың ең
әуелі адамгершлік қасиет екендігін көрсетеді. Сондай-ақ шығармашылық
қабілеттің дамуы, оны дамыту жолдары жайыңда ғалымдар тереңнен ой
толғайды.[50] Жүсіп Баласағүн, Әл-Фараби, Абай өз еңбектерінде адамның
жеке басын, қабілеттерін дамытудың жолдарын зерттеген. Оқушы
шығармашылығына бағыт-бағдар беруді ең алғаш білім мазмұнына енгізген —
М.Жұмабаев. [27]
Оқыта отырып, баланың қабілеттерін дамыту мәселесін көрнекті
педагогтар Ш.Амонашвили, И.Волков, О.Газман еңбектерінде қарастырады.
Елімізде оқушы шығармашылығына баса назар аударған ғалымдар:
Ә.Қоңыратбаев, С.Тілешева жоғары сыныптарда шығарма жазғызу, В.Чернов
факультатив, үйірме жұмыстары арқылы қабілетті шығармашылық деңгейге көтеру
жолдарын қарастырса, Қ.Жаманбаеваның зерттеу жұмысының негізгі идея-сы -
оқушыларды сөз өнеріне баулу, көркем-шығармашылық қабілеттерін дамыту, ал
М.Мұхамедин ойын өрекеті арқылы шығармашылық қабілеттерді дамыту жолдарын
айқындайды. [32]
Қабілет жайында жазылған ойларды, тұжырымдамаларды, еңбектерді талдай
келе, адам бойында табиғи мүмкіндіктер болады, олар тек белгілі бір
әлеуметтік жағдайларда байқалып, әрі қарай дамиды, әр адам басқа адамнан
табиғи психологиялық жағынан ерекшеленеді деген қорытындыға келеміз.
Философияда шығармашылықтың негізі - қабілеттерді тұлғаның бел-гілі
бір әрекетті орындауға жағдай жасайтын жеке ерекшеліктері дей келе, олар
қоғамдық-тарихи іс-әрекеттердің нәтижесінде қалыптасып, әрі қарай дамып
отыратынын атайды. [47]
Қабілет ұғымына берілетін анықтамалар: қабілеттер - адамның білім
алуға қажетті психологиялық ерекшеліктері. Қабілеттер іс - әрекеттің
белгілі бір түрін нәтижелі орындаудан көрінетін адамның жеке қасиеттерінің
жиынтығы.
Бала бойындағы дарындылық сияқты ерекше қасиетті зерттеген Н.Лейтес
қабілетке "іс-әрекеттің белгілі бір түрінде жетістіктерге жеткізетін
психологиялық, қасиет деген анықтама берді. Қабілеттер жайындағы ой-
пікірді түйіндей келе, төмендегідей тұжырым жасаймыз.
Қабілеттер мәселесі - оқушылардың жеке қасиеттерінің мәселесі.
Қабілеттердің туа бітетін нышандары болады, олар өмір сүру барысында да-мып
отырады. Қабілет дәрежесі әр адамда әр түрлі деңгейде болады, ол әрекеттен
байқалып, сол әрекет арқылы дамып отырады.
Қабілет әрекеттің белгілі бір түрімен айналысуға мүмкіндік беретін
бейімділікген байқалады. Академик Т.Тәжібаев "Бала кезде ерекше көзге
түсетін бейімділік оның келешек қабілетінің көрсеткіші" деп жазады. Ал
Н.Лейтес "бейімділік — ұмтылу, ал қабілет — мүмкіндіктер " дейді. [38]
Қабілет тұлғаға тән қасиеттердің бірі болса, онда "тұлға" немесе "жеке
бас" ұғымының мәніне ерекше тоқталу керек. "Тұлға" (латынша-регsonа)
-ертеден келе жатқан ұғым. Бұл сөзбен алғаш актерлар сахнада жүретін бет
пердені атаған. Бүгінгі күні ол әлеуметтік мәні, қасиеттері бар нақты
адамды білдіреді.
"Тұлға " — қоғамдағы адамның даму дәрежесіне байланысты оның
психикасында болатын жаңа сапа"-деп жазды А.Леонтьев. Ал Э.Ильенковтың
айтуынша, "тұлғалар — қоршаған ортаға да, өздеріне де өзгеріс енгізе
алатын адамдар "- деп оқушылардың шығармашылығын дамытуда тұлға ретінде
анықтама береді.
Оқушылардың шығармашылық қабілетін танып білу, дамыту үшін:
1) балалардың қабілет деңгейі, құрылымы әр алуан болатынын ескеру
керек. Оны анықтауға психологиялық тестілер, зерттеу, бақылау, дамыту
жұмыстары көмектеседі;
2) әр адамда қабілеттің бірнеше түрі болатынын ескере отырып, баланың
жетекші қабілетін анықтап, арнаулы жаттығу жұмыстарын жүргізе білген жөн.
Психологтар қабілеттің екі түрлі деңгейін анықтайды:
а) репродуктивті – іс - әрекетті, білімді берілген үлгіде қабылдауы;
ә) шығармашылық — жаңалық ойлап табуға бағытталған қабілеттер деңгейі.
В.Андреев орта және жоғары оқу орнында шығармашылық тұлға тәрбиелеу
мен өзін-өзі тәрбиелеу мәселесінің диалектикасын дәлелдейді. Өзін-өзі
шығармашылықпен тәрбиелеу педагогикасын—инновациялық курс-ын жасап шығарды.
[22]
Адамтану ғылымында педагогикалық акмеологияға ерекше мән беріледі.
Акмеология адамның шығармашылық іс-әрекетінің даму заңдылықтарын,
шығармашылық қуатының жүзеге асуын, кәсіптік шеберліктің шыңына жету
үрдістерін зерттейді.
Ғалымдардың айтуынша, әрбір адамның шығармашылық іскерліктің шыңы әр
алуан. Адам, ең алдымен, мамандық таңдайды, кәсіби іс-әрекетке көшеді,
кәсіби шеберлікті меңгереді. Сонымен әр адам жеке мүмкіндігіне қарай кәсіби
шеберлігінің шыңына жетеді. [13]
Әрбір іскер мұғалім оқушының шығармашылық қабілетін дамытуға ты-
рысады. Шығармашылық қабілет өзіне деген сенімділігін арттырады.
Біз, көбінесе, оқушылардың өз қабілетін толық керсетпейтінін білеміз.
Әр адам өзін жетілдіру үшін өзіне-өзі қанағаттанбай, жоғары талап қойып
отыруының үлкен мәні бар. Шығармашылық қасиет уақытты бағалауға
ұмтылдырады. Уақыт—тұлғаның негізгі байлығы. Бұл ретте мұғалімдер тарапынан
шығармашылықты алып қарастыратын болсақ педагогикалық ше-берліктің
құрамына мыналар жатады:
- мәдениетті адам ретінде мұғалімнің жеке қасиеттерінің жоғары дең-гейде
дамуы;
- кәсіби-педагогикалық іскерлік;
-ынтымақтасу педагогикасын, қазіргі оқыту мен тәрбиелеу технологиясын
меңгеру;
- педагогикалық шығармашылық, өзін-өзі дамыту, жүзеге асыру;
- жоғары педагогикалық нәтижелерге жету. [24]
Сонымен қатар шешімін таппаған мәселелер бар. Олар төмендегілер:
1.Неге біреулер шығармашылықтың шыңына жете алады, ал біреулер жете
алмайды?
2.Шеберлік шыңына, кәсіби шығармашылыққа жетудің ең тиімді жолы
қаңдай?
3.Адамның шығармашылық қабілетінің жетілуінің қандай нақты мүм-
кіндіктері бар?
Бұл мәселені шешу үшін қазіргі кезде жетілген диагностикалық әдістеме
қалыптаспаған. Сондықтан мұғалімдер зерттеушілік жолына түсіп, кәсіби
шығармашылық шеберлікке қадам басуы қажет.
Шығармашылық пен өнер егіз ұғымдар. Сондықтан, шығармашылықтың
қозғаушы күші - әр алуан өнердің түрі болып табылады. К.Ушинский "Адамды
жан-жақты дамыту эстетикалық тәрбие арқылы жүзеге асады. Өнер адамды өмірді
жете білуге, тануға көмектеседі, әсер етеді "- десе, Л.Толстой "Талант деп
аталатын ерекше қасиет басқалар көре, аңғара алмайтын құбылыстарды көре
алады",-'дейді. [23]
Шығармашылықтың түрі әр алуан, мәні біреу - ол жаңа мазмұн жасау. Адам
өнер арқылы сұлулықты сезінуге, өмірде де, өнерде де сұлулықты жасауға
үйренеді.
Озық педагогика әрбір бала өзінше талантты, әрқайсысы шығармашыл бола
алады. Шығармашыл бала өзінің қабілетін, күш-қуатын, бейімділігін сезіне
алатынын дәлелдейді.
Сондықтан оқушыларды әрекеттің өнімді шығармашылық әдістеріне үйрету
қажет. Бұл тұрғыдан алғанда оқушылардың шығармашылық әрекетін дамыту ғылыми-
педагогикалық проблема ретінде өз шешімдерін іздестіре беруді қажет етеді.
1.2 ОҚЫТУ ҮДЕРІСІНДЕ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТТЕРІН ДАМЫТУДЫҢ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Қазақстан Республикасының "Білім туралы" Заңының негізгі мін-
деттерінің бірі баланың интеллектуалдық және шығармашылық қабілеттерін
дамытуды міндеттесе, Қазақстан Республикасының дарынды балаларды анықтап,
оларға қолдау көрсетіп дамыту концепциясы шығармашылық қабілетті дамытуға
бағытталған білім беру кеңістігін туғызуды талап етеді. (нормативтік
сілтеме1)
Соған сәйкес Қазақстан Республикасының білім саласындағы норма-тивті-
құқықтық, құжаттары адамның шығармашылығын дамытуды басым бағыттардың бірі
ретінде қарастырады. Сондықтан жеке тұлғаның шығар-машылық мүмкідндігін,
шығармашылық қабілетін, шығармашылық ойлауын әрбір адамның жаңа білімді
игеруіне, интеллектісі мен ойлау қызметінің артуына қажетті ықпал ретінде
дамыту өзекті мәселелердің біріне айнапып отыр [4].
Қазіргі таңда бастауыш сынып сынып білім беретін мектептің
функционалдық қызметінің басым бағыттары оқушылардың ғылымдар жүйесінің
негіздерін меңгеріп, олардың бойында тұлғааралық және этникалық қатынастар
мәдениетін, жеке тұлғаның өзін-өзі айқындау және кәсіптік бағдарларын
анықтау қабілетін қапыптастыру болып табылады.
Ғылымның қай саласы болсын ұстаз қауымы алдына зор міндеттер жүктейді.
Соның ең бастысы - сапалы білім және саналы тәрбие беру барысында
оқушылардың шығармашылық, қабілеттерін, ақыл-ой белсенділігін дамыту.
Себебі, білімді жастар ғана ел егемендігін баянды етіп, қоғамның
әлеуметтік-экономикалық, дамуына лайықты үлес қоса алады. Ендеше өскелең
ұрпақ мұғалім берген білімді іс-әрекет тәсілдері мен бағапау өлшемдерін
қамтитын қоғамдық және ұжымдық тәжірибе тағылымдарын ғана игеріп қоймай,
оны әрі қарай өзінің белсенді, зерделі танымдық іс-әрекетімен сабақтастыруы
тиіс [2].
Өйткені, қоғамның алға қарыштап дамуы шығармашыл адамдарға байланысты.
Бүгінгі күнде оқытудың жаңа технологиялары балалардың шығармашылық
қабілеттерін дамыту негізінде білім беруді көздейді. Бұл Бастауыш сынып
сынып мектеп кезеңінен бастап баланың шығармашылық ойлауын, шығармашылық
қиялын дамытуға көп көңіл бөлуді міндеттейді [3].
XXI ғасырдағы қоғамда болып жатқан саяси-әлеуметтік, экономикалық
өзгерістер, әлемдік деңгейдегі білім берудің жаңа үрдістері туғызған
реформалар негізінен Бастауыш сынып сынып мектепке көбірек назар аударуды
қажет етіп отыр.
XX ғасырдың басында отандық педагогтар білім алушының шығармашылық
потенциалына қаншалықты әсер ететіні туралы мәселелерді бірнеше рет
көтерді. Я.Зеленкевичтің, В.В.Розановтың жұмыстарында оқытуды даралау мен
дифференциялау қағидаларының негізінде білім беру үдерісін жаңаша
ұйымдастыру керектігін айтып өткен. [25]
Ғалымдардың айтуынша "шығармашылық қабілет" түсінігіне еніп тұрған бар
қасиеттер кешенін бір мезгілде қамту мүмкін емес.
12 жылдық білім беру жүйесі арқылы жеке тұлғаның шығармашылық,
белсенділігін көтеру және білім алушының шығармашылығын қапыптастыру
мәселесін біртұтас педагогикалық процесс тұрғысынан қарау қажет деп
санаймыз.
Себебі, оқыту барысында, адамның дамуы қазіргі білім берудің басты
мақсаты ретінде қарастырыла келе, білім беру процесін ұйымдасты-руды ерекше
гуманизациялау, дамыту бағытының басымдылығы тұрғысынан қарау керектігін
айқындадық.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасы білім беру саласының жан-жақты
дамытылуы тек білімде. Олай болса, сапалы білім беру мақсатында жұмыс
жүргізуі үшін мектеп әкімшілігі мынадай негізгі мәселелерді шешуі тиіс:
- мектептің материалдық-техникалық базасын нығайту;
- оқу-ағарту саласының барлық буындары үшін конкурстық негізде оқытудың
әсерлі әдістемелік жүйесін қалыптастыру, оқу мазмұнының мемлекеттік
стандартына сәйкес оқулықтармен, оқу құралдарымен, әдістемелік
нұсқаулармен, көмекші құралдармен жеткілікті қамтамасыз ету;
- оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға жағдай жасау;
- жаңа талапқа жауап беретін білімді, білікті кадрларды тәрбиелеу.
(нормативтік сілтеме 5)
Қазіргі кезде педагогқа қойылатын белгілі бір талаптар белгіленген,
олардың орындалуы білім беру мекемесі мұғалімінің алдында тұрған
міндеттердің шешілуін қамтамасыз етеді.
Сонымен, оқу-тәрбие процесін ұйымдастыру мәселесі өзара субъект-
субъектілік ықпалдастық, пен гумандылық қатынас негіздерін әзірлеу кезінде
шешілуі мүмкін. Аталған тұжырымдамалық негіздемелердің жүзеге асырылуы оқу-
тәрбие процесіндегі өзара ықпалдастық формалары мен әдістерін іріктеу
есебінен оқыту мен тәрбиелеудің процессуалдық құрамды бөлігін
гуманизациялауды қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Жоғарыда айтылғандай, оқу-тәрбие процесіндегі ұйымдастырудың
біртұтастық, тәсілін қамтамасыз ету қажет. Гуманизациялау процесін жүзеге
асырып жатқан мектептерде бұл неден байқалады?
Біріншіден, педагогикалық ұжым деңгейінде әрбір педагогтың ортақ
мақсатқа жұмыс істеуінен - ықпал етуі емес, ортақ мақсатқа жетуді
қамтамасыз етуінен көрінеді.
Екіншіден, әрбір сабақта, сабақтар жүйесінде және сыныптан тыс
шараларда әрбір белгілі бір сабақ үрдісінде жұмыс істейтіндей етіп
оқыту-дың, дамытудың және тәрбиелеудің міндеттерін кешенді шешуде көрініс
табады.
Үшіншіден, тәрбиелеу мен өзін-өзі тәрбиелеудің, білім беру мен өз
бетімен білім алудың бірлігінен байқалады.
Төртіншіден, тек жай ғана бірлескен қызмет емес, педагог пен
оқушылардың өзара белсенді қызметі (педагогикалық өзара ықпалдастық) болуы
тиіс. Педагогикалық процестің тұтастығы осы барлық функцияларды табысты
жүзеге асырғанда ғана туындайды.
Сонымен, біртұтас оқу-тәрбие үдерісінің жүйесін пайдалану тұтастықтың
бірнеше деңгейін бөліп көрсетуге және адамның, біртұтас даралық
қасиеттердің негізгі салаларының дамуын басымдылықпен анықтайтын жоғары
дәрежеге бағытталған педагогикалық процесті жобалауға мүмкіндік береді [4].
Өмір талабына сай жеке тұлға тәрбиелеудің ерекшелігі оның үздіксіз
жүргізілу қажеттілігінде. Жеке тұлғаның шығармашылығын дамыту адамның
кішкентай кезінен бастап есейген кезіне дейін жүріп отырады.
Үздіксіз білім беру жүйесіне рухани бай, жоғары мәдениетті және мәдени
құндылықтарды бағалай алатын жеке тұлға қалыптастыруға бағытталған
әлеуметтік институттар да енуі қажет.
Адам жеке тұлға болып тумайды, ол біртіндеп қалыптасады. Адамның дамуы
- ішкі және сыртқы жағдайлардың әсерлерімен қалыптасатын күрделі, ұзақ
мерзімді, қарама-қайшылықты үрдіс.
Тұлғаның қалыптасуы мен дамуы үш факторларға: тегі, ортасы және
тәрбиесіне тығыз байланысты өзін қоршаған ортамен қатынасы арқылы адамның
табиғи мәні ашылып, жаңа қасиеттері қалыптасады.
Тәрбиенің сапасы тәрбиешінің тәрбие жұмысын мақсатты, жүйелі, кәсіби
шеберлікпен жүргізуіне байланысты. Адам әлеуметтік жүйеде тәрбиеленіп,
дамиды, қоғамда болып жатқан іс-әрекеттерге көзқарасы қалыптасады, нығаяды.
Жеке тұлға біртұтас жүйе. Біртұтас жүйе ретінде адам өзін-өзі дамытып
отырады.
Педагогиканың негізгі мақсаттарының бірі - жеке тұлғаны біртұтас жүйе
ретінде тәрбиелеу. Жеке тұлға сана иесі. Шығармашыл адам - жасампаз тұлға.
өзін, айналасын, қоғамды жаңартып отырады.
Ғалым К.Платонов, жеке тұлғаның төрт құрылымын былайша айқындайды.
Әлеуметтік жағдайына сәйкес мазмұндық белгілері, тәжірибесі, болмыстың
көрінісі ретінде тұлғаның психикалық үрдістерінің жеке ерек-шеліктеріне
байланысты болмысты бейнелеуі, өмірден үйренген қасиеттерінен гөрі туа
біткен қасиеттері басым болып табылатын биопсихикалық құрылым. [15]
Сонымен, зерттеушілердің басым көпшілігінің пікірі жеке тұлғаның
барлық психикалық қасиеттері өзінің даму барысыңда адамның нейро-
эндокриндік жүйесінің морфологиялық және функционалдық ерекше-ліктеріне сай
қалыптасады, адамның дене құрылысының саулығы мен еңбек сүйгіштігі -
тұлғаның ең мәнді белгілері, сонымен қатар баланың бойының өсу қарқыны,
дене жарақаты, т.б. өзін әр алуан сезінуіне әсер етіп, психикалық дамуына
жанамалай әсер етеді дегенге сайып келеді. [21]
Біз жеке тұлғаны толыққанды жүйе деп қарастырсақ, оның психикалық
қасиеттері негізгі орынды алады. Бұл жүйе табиғи қасиеттері мен қоғамдық
тәжірибені меңгеру барысында дамиды. Жеке тұлғаның тұтастығы мен бірлігі әр
алуан және қарама-қайшылықтардың жиынтығы болып табылады.
Жеке тұлға оқиғалар ғана емес, қоғамдық өмірдегі маңызды оқиғаларға да
байланысты әсерленіп, ашылып отырады. Соған сәйкес туындайтын көзқарас пен
іс-әрекет те алуан түрлі болады. Жеке тұлға іс-әрекеті, өзіне және
айналасына қарым-қатынасы арқылы, шығармашылық қабілегін жүзеге асыру
арқылы қалыптасады. [16]
Сондықтан баланың табиғи бейімділігін дамытып, тұрақты, әлеуметтік
құнды шығармашылық қабілетке айналдырудың, осы әрекетке педагоги-калық,
басшылық етудің маңызы зор.
Жүйенің басты мақсаттарының бірі баланы оқыта отырып жалпы дамыту,
еркіндігін қалыптастыру, өз бетінше ізденуге, шешім қабылдауға
дағдыландыру, жеке қасиеттерін ескеру, басшылыққа алу, әрі қарай ұштау,
тұлғалыққа бағыттау.
Баланың шығармашылық қасиеті кішкентайынан көріне бастайды, себебі,
шығармашылық бала дамуының қалыпты жағдайы. Алаңда шығар-машылыққа
бейіндеулік бірте-бірте жоғала бастайды, ол балаға да,қоғамға да кері
әсерін тигізеді.
Шығармашылықпен тұрақты және саналы айналысатын және өз мүмкіндігін
жүзеге асыра алатын адам өмір талабына, өзгермелі еңбек шартына, өзін-өзі
тәрбиелеуге, өзін-өзі жетілдіруге тез бейімделеді.
Шығармашыл адам жаңашыл, ізденімпаз болады, өмірі қызық, мақсаттарын
жүзеге асыру барысында өз жолын өзі ашып, кедергілерді жеңе алады, үздіксіз
алға жылжып отырады.
Шығармашылық бағыт төртінші бөлікке кіреді. Тұлғаның қапыптасуы
алдыңғы үш бөлікті дамытады, жан-жақты дамыған әлеуметтік жеке тұлғаны
қалыптастырады.
Ал шығармашылық бағыттағы адамның қажеттілігі, қызығуы, идеалдары
мақсаттарын жүйелейді, айқындап отырады. Шығармашыл жеке тұлға шығармашылық
іс-әрекетте болады, іс-әрекеттің барлық түрінде шығармашылықпен дамып
отырады [5].
Шығармашылық бағыттың дамуы адамның өзін жеке тұлға ретінде сезінуі
мен айналасына өзіндік көзқарасы болуына байланысты. Шы-ғармашылық бағыттың
дамуына денсаулығына, психикалық қызметінің дамуы, негізгі шарты
әлеуметтік даму жағдайы негіз болады.
Шығармашылық қабілетін қалыптастыруда оқу іс-әрекетінің әсері. Оқу іс-
әрекетінің процесі бірқатар жалпы заңдылықтарғы бағынады. Алдымен оқытушы
балаларды оқу ситуацияларына жүйелі түрде тартып, балалармен бірге тиісті
оқу әрекеттерін, сондай-ақ тексеру мен бағалау әрекеттерін тауып, көрсетіп
отыруы керек. Оқушылар да, өз кезегінде, оқу ситуацияларының мәнін түсінуі
және барлық әрекеттерді дәйекті түрде орындап отыруы тиіс. Басқаша
айтқанда, заңдылықтардың бірі мынада: Бастауыш сынып сынып кластардағы
бүкіл оқыту процесі алғашында балаларды оқу іс-әрекетінің басты
бөліктерімен кең түрде таныстыру негізінде құрылады және балалар оларды
белсенді түрде іске асыруға тартылады.
Балаларға оқу іс-әрекетінің белгілі бір жүйелілігін егжей-тегжейлі
және асықпай көрсету, олардың арасынан заттың, сыртқы тілдік немесе ақыл-ой
шеңберінде орындалатындарын ерекше бөліп көрсету керек. Бұл жерде заттық
әрекеттер тиісті дәрежеде қорытындыланып, қысқартылып және игеріліп ақыл-ой
формасына келетіндей жағдай жасау маңызды. Егер тапсырманы орындауда
оқушылар бәрібір қате жіберсе, онда ол не оларға көрсетілген оқу
әрекеттерін бақылау мен бағалаудың толық еместігінің, не осы әрекеттердің
нашар жүргізілгендігінің дәлелі. [36]
1-2 кластардағы оқу ситуацияларнда балалар мұғалімнің тікелей сырттай
нұсқауларының негізінде әрекеттенеді. Бірақ 2-кластың соңы мен 3-класта оқу
іс-әрекетінің кейбір бөліктерін балалар өзіндік реттеу жолымен орындайтыны
біртіндеп аңғарыла бастайды. Оқушылар алдымен бағалау әрекетінің мәні мен
мазмұнын меңгереді, олар есепті шығарудың жалпы тәсілін игеру сәттерін есте
ұстап, балалар белгілі бір нақтылы – практикалық есептерді шығарудағы өз
мүмкіндіктерін әзірше ішкі түйсік арқылы, бірақ жеткілікті дәрежеде дәл
анықтайды. “Мен мұны шығара аламын – мұны қалай шығаруды біз өткенбіз”;
“Қолымнан келмейді – мұндай есептің қалай шығарылатынын мен әлі білмеймін”,
есептерді шығару тәсілін оқып үйренгені үшін алған бағалары барабар
оқушыларға осындай жауаптар тән. Өз жұмыстары үшін белгілі бір баға алуына
негізді бұл оқушылар әдетте өздігінен анықтай алады (бұл үшін – “5”, ал
бұл үшін “4” және т.б.) [ 26]
Аталып өткендей, оқу әрекеттері құрамы жағынан әр тектес. Олардың
ішінде оқитын пәндердің басты белгілерін бөліп алып, бейнелейтін
әрекеттердің зор маңызы бар (модельдеу әрекеті).оларды қалыптастыруда
балаларды қай материалмен болсын таныстырудағы алғашқы қадамнан бастап
мұғалім ерекше қамқорлық жасайды. Моделдеу іскерлігі 2-3 кластарда ерекше
қарқынды қалыптасады, ол кезде балалармен әңгіменің текстін қысқаша еске
түсіруді, шығарма жоспарын жасауды, есептің шартын қысқаша жазуды т.б.
ұдайы талап етеді бұнымен бірге сабақтарда графикалық схемаларды, әріптік
формулаларды кең қолдану дұрыс, олар текстің әр бөлімінің байланысын
шамалардың қатынасын көрсету үшін керек. Егер бұдан кейін оқушылар оқылған
материалды сипаттаудың неғұрлым айқын құралдарын өздігінен іздеп, табатын
болса, онда олардың оқу қызметінің жеткілікті деңгейде дамығанын көрсетеді.
Баланың оқу ситуациялары жүйесіндегі жұмысы 1 кластан басталады, бірақ
нақтылы-практикалық есептерді шығаруды іске асыратын оқу міндеттерін өз
алдына дербес қою іскерлігі едәуір кейіндеу пайда болады. Бастапқы оқудың
тұрақталған әдістері жағдайында бұл іскерлік үлкен еңбекпен қалыптасады
және барлық оқушыда бірдей емес. Ол былай байқалады: егер оқушы нақтылы –
практикалық есептер сериясын алса, онда ол, біріншіден, әрқайсысын бірінен
соң бірін жеке-жеке байқап көру және қате жіберу жолымен шешпейді, оларды
шешудің жалпы тәсілін табуға тырысады; екіншіден, бала бұл әдісті бір-екі
есепті ғана талдау үстінде табады, олар енді бала үшін есептердің
шарттарының жалпы байланысын теориялық тұрғыдан қалыптастыратын объектіге
айналады. Оқушылардың оқу қызметінің дамуының ең жоғарғы дәрежесі нақтылы-
практикалық есептерді оқу-теориялық есептерге айналдыру іскерлігінен
көрінеді. [42]
Шығармашылық қабілетін қалыптастыруда оқу іс-әрекетінің құрылысы. Оқу
іс-әрекетінің белгілі бір құрылымы болады. Оның құрамдас бөліктері мыналар:
1) оқу ситуациялары (немесе міндеттері), 2) оқу әрекеті,
3) бақылау, 4) бағалау. [40]
а) оқу ситуацияларының ерекшеліктері Оқу ситуациялары бірқатар
ерекшеліктермен сипатталады. Біріншіден, мұнда оқушылар ұғымдардың
қасиеттерін бөліп алудың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz