Жалаң тәрбие қауқарсыз

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 91 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі

Ш. Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті

«Қорғауға жіберілді»

Білім беру технологиясы кафедрасының меңгерушісі

п. ғ. к. Б. В. Крамаренко

^(қолы)

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: «Бастауыш сынып мұғаліміне оқушылардың психологиялық ерекшеліктерінің психодиагностика жасаудың маңызы »

Мамандығы:-5В010200 « Бастауышта оқытудың педагогикасы мен әдістемесі»

Орындаған: Жуманова М. Б.

Ғылыми жетекші: психол. ғ. д., Көкебаева Ә. Х.

Көкшетау-2011

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі

Ш. Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті

Білім беру технологиясы кафедрасы

Жуманова Маржан Боранбайқызы

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Мамандығы: 5В010200 « Бастауышта оқытудың педагогикасы мен әдістемесі»

Көкшетау-2011

МАЗМҰНЫ

Нормативтік сілтемелер . . . 3

Анықтамалар . . . 4

Кіріспе . . . 5

1. Қазақстанда ұлттық психологияның теория-әдіснамалық негiздерi

1. 1. Ұлттық психология ғылымының қалыптасуы мен дамуы . . . 11

1. 2. Ұлттық идеология . . . 21

1. 3. Қазақ халқының ұлттық мінез ерекшелiгi . . . 27

1. 4. Ұлттық сана-сезім . . . 34

2. Оқушыларға ұлттық психологиялық ерекшеліктер негізінде ұлттық тәрбие берудің жолдары

2. 1. Ұлттық және дидактикалық ойындар арқылы оқушылардың ұлттық сана-сезімін қалыптастыру . . . 49

2. 2. Оқушылардың мінез-құлық ерекшеліктерін зерттеу әдістері . . . 52

2. 3. Оқушыларды когнитивті, эмоциялық, мінез-құлықтық компоненттер арқылы диагностикалау . . . 62

Қорытынды . . . 75

Қолданылған әдебиеттер . . . 78

Қосымшалар . . . 80

НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР

1. Қазақстан Республикасының «Тілдер туралы» заңы (1997),

2. Қазақстан Республикасы «Білім туралы» заңы (2007),

Қазақстан Республикасы Президенті жанындағы Ұлттық Кеңес бекіткен бірнеше Тұжырымдамалар:

Қазақстан Республикасында гуманитарлық білім беру тұжырымдамасы (1994),
Қазақстан Республикасында білім беру саласындағы мемлекеттік саясат тұжырымдамасы (1995),
Қазақстан Республикасындағы этникалық-мәдени білім тұжырымдамасы (1996

4. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасы

АНЫҚТАМАЛАР

1. Мінез - адам баласының біртіндеп әдетке айналатын бір сыдырғы, тұрақты және тұрлаулы ерекшелігі, оның даралық өзгешелігінің өзегі, өмір сүру бағының өрнегі, айналасымен қарым-қатынас жасауының өзіндік тарихы.

2. Өзін-өзі тану - адамның өз психологиялық және физикалық ерекшеліктерін зерттеп білуі.

3. Психокоррекция (түзету) - Оқушылардың жеке тұлға ретінде қалыптасуына белсенді түрде психологиялық әдіс-тәсілдер арқылы ықпал ету.

4. Ру - адамдарды гендік ерекшеліктеріне, туыстық қарым-қатынастарына қарай топтастыратын, қазақша айтсақ - аталас-ауылдас, қандас адамдардың тобы. Ру - бұл тарихи-этнографиялық ұғым.

5. Сана - адамға ғана тән қоршаған айналадағы әлемнің зандылықтарының және шынайы тұрақты қасиеттерінің жалпыланған жоғары формада сыртқы әлемнің ішкі моделінің адамда қалыптасуы, қоршаған айналадағы ортаны өзгертуі және нәтижесінде танымның бірдеңеге қол жеткізуі.

6. Ұлттық мінез-белгілі ұлтқа ортақ психикалық ерекшеліктің жиынтығы.

7. Ұлттық намыс-ұлт өкілдерінің ата-мекенін, тілін, тегін, салт-дәстүрін ерекше қастерлеп, оның ар-намыс абыройына кір жуытпай, оны қызғыштай қоруы.

8. Ұлттық сана-ұлтты бір-біріне ажырататын саяси-экономикалық, рухани-әлеуметтік қасиеттер жиынтығы.

9. Ұлттық тәрбиелілік - бұл адамды белгілі бір ұлттың өкілі, ұлттық дәстүрді, халықтық тәжірибені ұрпақтан ұрпаққа жеткізуші ретінде сипаттайтын адами сапа (қасиет) болып табылады, ол ұлттық тұлғаның таным-білімімен, сана-сезімімен және алынған білімді іс жүзінде жүзеге асыра алу дәрежесімен - мінез-құлқымен өлшенеді.

10. Халық тәрбиесі - сол халықтың ой-арманымен, тіршілік тынысымен, шаруашылық кәсібімен, отбасылық, қоғамдық, ұлттық тәлім-тәрбие дәстүрімен тығыз байланыста туып, өсіп-өркендеп, дамып жеткен тарихи және мәдени мұрасы.

Кіріспе

Зерттеу жұмысының көкейкестілігі. Ұлтымыздың рухани жарық жұлдызы Мағжан Жұмабаевтың: «Қазақтың тағдыры да, келешек ел болуы да мектебінің қандай негізде құрылуына барып тіреледі. Мектебімізді таза, берік, жанымызға қабысатын, үйлесетін негізде құра білсек, келешегіміз үшін тайынбай-ақ серттесуге болады» деген даналық өсиетінің мәні қазіргі жаһандану кезеңінде Қазақстан мемлекеті үшін орасан зор [1] . Еуропалық және Азиялық өркениеттің аралығында орналасқан Қазақстанның геосаяси орны, ана тіліміз бен ұлттық мәдениетіміздің кеңестік дәуір кезіндегі және қазіргі жай күйі, еліміздің полимәдениеттілік, көпконфессиялық сипаты халқымыздың ұрпақ тәрбиесіндегі даналығынан, рухани құндылықтарынан, ұлы педагогтарымыз бен ғұлама гуманистеріміздің философиялық ой толғауларынан, яғни тереңге бойлаған түп тамырларымыздан нәр алып, үнемі және үздіксіз қанығып отыратын шынайы, тәуелсіз ұлттық білім жүйесін құруды талап етеді.

Қазақ елінің болашағын айқындайтын, оны тұрақты даму деңгейіне көтеретін бірден-бір құндылық, ол - жасөспірімдерді отаншылдық, ұлтжандылық рухта тәрбиелеу. Ендеше, қазақстандық жаңа білім үлгісі осыдан бастау алып, жас ұрпақты білімді және сол білімді ұтымды пайдалана алатын іскер, білгір де, білікті етіп өсірумен қатар, оның адамгершілік болмысын, ішкі жан дүниесін, азаматтық тұлғасын, халықтық қасиеттерін дұрыс және орнықты түрде қалыптастыру болмақ. Білімнің басты ұстанымы адамға білім беру ғана емес, сол білімді және біліммен қарулануды «руханияттандыру», «адамгершіліктендіру» болғаны аса маңызды [2] .

Қазір еліміздегі ұрпақ тәрбие мәселесіне тікелей қатысты прагматикалық құндылықтарға негізделген батыстық өркениетке, батыстық мәдениет үлгілеріне (үлгіге келмейтіні қанша) талғамсыз еліктеу; идеологиялық, ақпараттық дамудың зардаптарын алдын ала ескермеу және оларға қарсы тұрудағы құлықсыздық пен шарасыздық; ұлттық идеяға негізделген сындарлы идеологиямыздың болмауы, жастар арасында саяси-идеологиялық тәрбие жұмыстарының әлсіздігі; мектептің тәрбие жүйесінде стратегиялық көзқарастың болмауы, оған тиісті көңіл бөлінбей, қосымша міндет деп қарау; тәрбие жүйесінің ғылыми-әдіснамалық, педагогикалық-психологиялық және рухани-әлеуметтік негіздерінің осалдығы; тәрбие мәселесіндегі отбасының, социумның, қоғамның рөлінің төмендеуі; өзімізде барды бағаламай өзгенің жасығына еліктеп-солықтау, т. б. басты-басты ойлануға тұрарлық мәселелер орын алып отырғаны белгілі.

Сондықтан жаңа білім үлгісін жасау аясында бүкіл қоғамды жұмылдыра отырып рухани, интеллектуалдық және экономикалық тәуелсіз мемлекет орнату болшағына бағдарланған, ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтарға үйлестірілген ұлттық тәрбие берудің үлгісін жасау және білім беру көлеңкесінде қалып қоймайтын, керісінше тәрбие мәселесін төрге қоятын тәрбие-білім жүйесін іске қосу - бүгінгі күннің кезек күттірмейтін басты мәселелерінің бірі болып табылады.

Қазіргі ғылыми мәселелерді шешу ахуалы. Ұлттық тәрбие беру мәселесі әл-Фарабидің, Ж. Баласағұнидің, М. Қашқаридің еңбектерінен бастау алады. Ұлтымыздың ұлы тұлғалары түркі халықтарының тәрбиелік ерекшеліктеріне үлкен мән бере отырып, ұлттық тәрбие берудің әдіснамалық негізін жасады. Халқымыздың кемеңгер ағартушылары Ш. Уәлихановтың, Ы. Алтынсариннің, А. Құнанбаевтың, Ш. Құдайбердиевтің, М. Жұмабаевтың, А. Байтұрсыновтың, Ж. Аймауытовтың, М. Дулатовтың, Х. Досмұхамедовтың, т. б. педагогикалық мұрасында тұлғаның қалыптасуы мен дамуындағы ұлттық тәрбиенің маңыздылығы мен мазмұны ашып көрсетілді.

Ұлттық тәрбиенің негізі халықтық педагогика мен этнопедагогика болып табылады. Көрнекті қазақстандық ғалымдар Қ. Б. Жарықбаев, С. Қ. Қалиев, С. А. Ұзақбаева, Ж. Ж. Наурызбай, К. Ж. Қожахметова, Ә. Табылдиев, М. Х. Балтабаев, Р. Қ. Дүйсембінова, С. Ғаббасов, Қ. Қ. Шалғынбаева, т. б. тың зерттеулер жүргізіп, өз еңбектерінде этнопедагогика ғылымының қалыптасуы мен дамуын, этнопедагогика құралдарының ұрпақ тәрбиесіндегі мәнін, мектептің оқу-тәрбие процесінде алатын орны мен оларды пайдалану мүмкіндіктерін қарастырды.

Ұлттық тәрбие жалпы тәрбие теориясының негізгі саласы, құрамдас бөлігі болып табылады. Сондықтан ұлттық тәрбиенің әдіснамасы мен ғылыми-әдістемелік мазмұны педагогика ғылымында тәрбие теориясына негізделеді. Қазақстанда тәрбие беру мазмұнын, әдіс-тәсілдерін, түрлері мен құралдарын жетілдіру бойынша Ш. Абдраманның, Қ. Ж. Аганинаның, Қ. М. Арынғазинның, Е. З. Батталхановтың, А. А. Бейсенбаеваның, А. Байсеркенің, Қ. Қ. Жампейсованың, А. А. Калюжныйдың, Л. К. Керімовтың, А. А. Қалыбекованың, Н. Ә. Мыңжановтың, Қ. Б. Сейталиевтің, т. б. еңбектері ұлттық тәрбиені тәрбиенің құрамдас бөлігі ретінде оқып-үйренуге мүмкіндік берді.

Тәрбие процесінің нәтижелі болуы мұғалімге байланысты, сондықтан болашақ мұғалімдерді даярлау мәселесіне ерекше мән беру қажет. Осы сала бойынша орындалған Ғ. З. Әділғазиновтың, С. Т. Каргиннің, Қ. М. Кертаеваның, Г. Ж. Меңлібекованың, Ә. Ә. Усмановтың, С. Қоқанбаевтың және т. б. еңбектері оқушыларға ұлттық тәрбие берудегі мұғалімнің ролі мен қызметін айқындауға негіз болды.

Қазақстанда тікелей ұлттық тәрбие беру мәселесі бойынша көлемді жүргізілген зерттеулердің ішінде жеке тұлғаның ұлттық тәрбиесінің ғылыми-педагогикалық негіздерін зерттеген К. А. Оразбекованың және болашақ мұғалімдерді оқушыларға ұлттық тәрбие беруге дайындаудың теориясы мен практикасын ғылыми жүйеге ендірген Қ. Бөлеевтің зерттеулерін ерекше атап өткен орынды.

Ұлттық тәрбие қағидаларын мектептің педагогикалық процесіне ендіру, ұлттық сипаттағы мектептер мен гиманзиялар құрудың ғылыми-теориялық негіздері бойынша - Б. А. Альмухамбетов, Ш. Әмір, Т. Ә. Қоңыратбаева, Л. С. Сырымбетова; оқушылардың тәрбиелілік деңгейін арттыру мәселелері бойынша - А. Қ. Қисымова, Ұ. О. Асанова, Ж. Б. Сәдірмекова, С. Иманбаева, Р. К. Төлеубекова; бастауыш сынып оқушыларын тәрбиелеу мен оқыту мәселелері бойынша - Н. Албытова, Г. Н. Жолтаева, Қ. А. Сарбасова, С. А. Жолдасбекова, Б. А. Тойлыбаев, А. Қ. Айтбаева, О. Сатқанов, А. Едігеновалардың еңбектерінде тұжырымдалған ой-пікірлер ғылыми зерттеуіміздің басым бағыттарын анықтауға мүмкіндік берді [3] .

Сонымен бірге бастауыш мектеп сатысында оқушыларға ұлттық тәрбие беру мақсатында жасалынып, қолданысқа енген «Атамекен» (М. Құрсабаев), «Кәусар бұлақ» (З. Ахметова), «Әдеп әліппесі» (А. Ашайұлы), «Қазақ тәлімінің тарихы» (Қ. Жарықбаев, С. Қалиев), «Әдеп әліппесі» (Ә. Табылдиев), «Ұлттық дүниетаным» (1-4сыныптар) (А. Құралұлы), «Дәстүр» (Ә. Сәдуақасов) атты тәрбие бағдарламалары зерттеуіміздің тәжірибелік бағыттылығын анықтауға септігін тигзіді.

Дегенмен, жоғарыда аталған еңбектерді ғылыми теориялық тұрғыдан талдау бастауыш сынып оқушыларының жас және психологиялық ерекшеліктеріне сәйкес ұлттық тәрбие беру мәселесінің арнайы зерттелмегенін және педагогика ғылымында өз шешімін таппай отырғандығын дәлелдеді.

Бастауыш сынып оқушыларының ұлттық психологиялық ерекшеліктері мен олардың оқушыларға ұлттық тәрбие беру барысында есепке алынбауы арасындағы және халықтық педагогика құралдары арқылы бастауыш сынып оқушыларына ұлттық тәрбие берудің қажеттілігі мен бұл мәселенің педагогикалық теория мен практикада жеткіліксіз зерттелуі арасындағы қарама-қайшылықтар анық байқалады. Осы қайшылықтардың шешімін табу мақсатында бастауыш сынып оқушыларына ұлттық тәрбие беруде ұлттық психологиялық ерекшеліктерді ескеру қажеттілігін айқындау зерттеу проблемасын айқындап (Қ. Б, Жарықбаев, Ә. Х. Көкебаева, Б. А. Амирова, Б. П. Мырзатаева), тақырыпты «Оқушыларға ұлттық тәрбие беруде ұлттық психологиялық ерекшеліктерді ескеру қажеттілігі»деп алуға негіз болды.

Зерттеу мақсаты: бастауыш сынып оқушыларына ұлттық тәрбие беруде ұлттық психологиялық ерекшеліктерді қамтамасыз ететін педагогикалық шарттар жүйесін теориялық тұрғыдан негіздеу және оның тиімділігін эксперимент арқылы тексеру.

Зерттеу нысаны: жалпы білім беретін мектептің оқу-тәрбие процесі.

Зерттеу пәні: бастауыш сынып оқушыларына ұлттық тәрбие берудегі ұлттық психологиялық ерекшеліктер

Зерттеудің ғылыми болжамы: егер мектептің бастауыш сатысында оқушыларға ұлттық тәрбие беруде ұлттық психологиялық ерекшеліктері ескеріліп, соның негізінде үлгісі жасалса, сонымен қатар педагогикалық шарттар жүйесі құрылып, іс тәжірибеге енгізілсе, онда оқушылардың ұлттық сана-сезімін, ұлтжандылық, толеранттық қасиеттерін, ұлтаралық қатынастар мәдениетін қалыптастыруға болады, өйткенi мұндай жағдайда қарастырылып отырған процестің тиімділігі қамтамасыз етіліп, оқушылардың тәрбиелілік деңгейі артады.

Зерттеудің міндеттері:

жаһандану жағдайында оқушыларға ұлттық тәрбие берудегі ұлттық психологияның ғылыми-әдістемелік негіздерін ашып көрсету;
бастауыш сынып оқушыларына ұлттық тәрбие берудің психологиялық-педагогикалық ерекшеліктерін анықтау;

- бастауыш сынып оқушыларына ұлттық тәрбие беруде ұлттық психологиялық ерекшеліктерді есепке алу үлгісін жасау;

- ұсынылып отырған педагогикалық шарттар жүйесінің тиімділігін эксперимент арқылы тексеру.

Жетекші идея: бастауыш сынып оқушыларының жас және дербес ерекшеліктеріне сәйкес ұлттық тәрбие беруде ұлттық психологиялық ерекшеліктерді ескеруді көздейді.

Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы, Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасы, зерттеу проблемасына қатысты философтардың, психологтардың, педагогтардың, әдiскерлердiң еңбектерi, бiлiм беру мәселесiне арналған ресми құжаттар, оқу-әдiстемелiк кешен (оқулықтар, оқу бағдарламалары, оқу құралдары және т. б. ), алдыңғы қатарлы бастауыш сынып мұғалiмдерiнiң iс-тәжiрибесi.

Зерттеудің әдістері: зерттеліп отырған мәселе бойынша тарихи-педагогикалық әдебиеттерді талдау және жинақтау, теориялық моделдеу, алдыңғы қатарлы мұғалімдердің іс-тәжірибесін оқып-үйрену және жинақтау, бақылау, сауалнама, педагогикалық эксперимент, зерттеу нәтижелерін математикалық тұрғыдан өңдеу әдістері.

Зерттеудiң ғылыми жаңалығы мен теориялық маңыздылығы:

жаһандану жағдайында оқушыларға ұлттық тәрбие берудегі ұлттық психологияның ғылыми-әдістемелік негіздерін ашып көрсетілді;
бастауыш сынып оқушыларына ұлттық тәрбие берудің психологиялық-педагогикалық ерекшеліктерін анықталды;

- бастауыш сынып оқушыларына ұлттық тәрбие беруде ұлттық психологиялық ерекшеліктерді есепке алудың үлгісі жасалды;

- педагогикалық шарттар жүйесі эксперименттік тұрғыдан негізделді.

Зерттеудiң практикалық маңыздылығы:

- бастауыш сынып оқушыларына халықтық педагогика құралдары арқылы ұлттық тәрбие беру бағдарламасы жасалды;

- бастауыш мектептің оқу процесінде оқушыларға халықтық педагогика құралдары арқылы ұлттық тәрбие беру бойынша мұғалімдерге арналған әдістемелік нұсқаулар жасалды;

- бастауыш сынып оқушыларының отбасымен жұмыс жоспары жасалды;

- бастауыш сынып оқушыларының ұлттық тәрбиелілігін диагностикалау әдістемесі жасалды.

Алынған нәтижелерді педагог-тәрбиешілерге, мектепке дейінгі білім беру жүйесінде, осы сала мамандарын даярлау мен қайта даярлау мекемелерінде қолдануға болады.

Зерттеудің негізгі базасы : Тәжірибелік-эксперименттік жұмыс Ақмола облысы Қызыл-Жар селосының №1 орта мектебінде өткізілді. Экспериментке бастауыш, орта сынып оқушылары (20 бала) қатысты.

Дипломдық жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.

1. Қазақстанда ұлттық психологияның теориялық - әдіснамалық негiздерi

1. 1 Ұлттық психология ғылымының қалыптасуы мен дамуы

Психологиялық ғылымға деген қызығушылық ерте кезден бастап пайда болды. Кейбір мәселелер күні бүгінге дейін психологтарды ойландырып, қазақ психологиясының тарихында әлі де шешуін таппаған «ақтаңдақ» болып келген мәселелер баршылық, бұл мәселелер өзіне көңіл аударуды кажет етіп отыр.

Қазақстанда психологиялық ой-пікірдің қалыптасуы туралы айтқанда, ең алдымен оның тарихының өте ертеде жатқандығы туралы еске ала кеткен жөн.

Қазақ психология тарихын зерттеумен көптеп айналысып жүрген көрнекті психолог-ғалым Жарықбаев Қ. Б. Қазақстанда психология ғылымының калыптасуы мен дамуы тарихын үш кезеңге бөліп қарастырады Бірінші кезеңі - кеңес үкіметі орнағанға дейінгі қазақ психологиясы - бұл кезең психология ғылымының ілкі бастауы (XV-XXғ. ) болса, екінші кезеңі маркстік кеңестік психология деп аталады (1920-1990), үшінші кезең - егемен тәуелсіз Қазақстан жағдайында қалыптасқан ғылыми психология дамуының жаңа кезеңі (1991-2006) [4] .

Қазақстанда психология ғылымының қалыптасуы және дамуы тарихын қарастырғанда әдіснамалық тұрғыдан ғылыми-зерттеу жұмыстарында професор Қ. Б. Жарықбаев ұсынған кезеңдерді негізінен басшылыққа аламыз.

Алғашқы психологиялық ой-пікір қазақ топырағында дүниеге келген шығыстың ұлы ойшылы Әбу Насыр әл-Фараби ғылыми еңбектері мен философиялық трактаттарынан бастау алады. Әл-Фараби ілкі ортағасырлық білім-ғылымының барлық салаларының негізін қамтитын орасан мол мұра қалдырды. Сондай ғылым салаларының бірі - психология. Әл-Фараби психология ғылымының әр түрлі мәселелеріне «Ақыл-ой туралы», «Темперамент туралы», «Түс көру туралы сөз», «Жанның мәні туралы», «Ақыл ой және ұғым», «Жасөспірімнің ақыл-ойы туралы кітап», «Ересектердін ақыл-ойы туралы кітап» және т. б. еңбектерін талдады. Ол өзінің осы психологиялық еңбектерінде таным үрдістері оның психологиялық және физиологиялық табиғатына мән бере келіп, түйсіну туралы, оның түрлері, көру, есту, дәм түйсіктері, сезімнің пайда болуы, ойлау, қиял сияқты жан үрдістеріне сипаттама береді.

Қазақ топырағында дүниеге келген, ортағасырлық Ж. Баласұғнидің «Құдадғу білік» (Құт негізі - білік) еңбегі көне түркі тілінде жазылған дастан, ол психологиялық ой-толғаныстарға өте бай. Отбасы тәрбиесі - бала мінез-құлқы мен психологиялық бейнесін қалыптастырудағы негіздерінің негізі. Жүсіп Баласұғнидің айтуынша, үлгілі тәрбиенің негізі-білім, әдет-дағдыларға машықтандыру [5] . Бұл еңбегінде адамдардың бір-бірімен қатынас жасауы, сөз өнері, адамның әр түрлі жаман-жақсы қасиеттері туралы кең көлемде әңгімеленеді.

Ж. Баласұғнидің «Құдадғұ білік» дастанында «Тіл туралы» айткан қағидаларының тәлімдік-тағылымдық, ғибараттық мәні ерекше. Ж. Баласұғнидің «Тіл адамның даңқын асырады», «Адам ол арқылы бақыт табады», Тіл адамға жапа шектіреді», «Абайламаса, басынан да айрылады», «Жақсы болғың келсе, жаман сөз айтпа» деген мәтелдердің психологиялық мәнін ашып көрсетеді.

Моральдік-психологиялық сипаттағы ой-пікірлер ортағасырлық ғұлама-ойшылдар Махмұд Қашқари, Ахмет Жүгінеки, Ахмет Яссауи, Саиф Сараи, Мұххамет Хайдар Дулати, Қ. Жалаири еңбектерінде жан-жақты баяндалады.

Сонымен қатар қазақтың ақын-жырлары Асан Қайғы, Қазтуған, Шалкиіз жырау, Доспанбет жырау, Жиембет жырау, Бұқар жырау, Ақтамберді жырау, Шал ақын, Дулат Бабатайұлы, Махамбет Өтемісұлы еңбектерінде адамгершілік-ұлтжандылық қасиеттерді насихаттайтын психологиялық ойлар басым келеді [6] .

Тәлімдік тұрғыдан ақын-жыраулардың еңбектерінде қолбасының бірту-ар тұлғасы, батыл, ержүрек, батыр адамдардың психологиясы, ішкі жан дүниесі суреттеледі. Ақын-жыраулардың толғаулары жастарды ерлікке, батылдыққа, өз Отанын сүюге шақырады. Мәселен, М. Өтемісұлы өзінің ұлттық насихаттық мазмұнға толы өлеңдерінде дауылпаз ақын жастардың тәні мен жаны бірдей шынығуына, олардың күшті ерік-жігері мен қайсар мінез-құлқы тәрбиелеу ісіне зор маңыз берді. Махамбет өлеңі жастарды ерлікке, батылдыққа шақырады. Махамбет ерлік пен елдіктің үлгісін көрсете отырып, елжандылық сезім мәселесін халықтың абыройы жолындағы күреспен ұштастыруға, өскелең ұрпақтың мұрат-мүддесінің әлеуметтік мәнін ашуға тырысты.

Жауынгерлік рухтағы өршіл жырлардың інжу-маржанын ұрпағына мұра ақыны. Қазтуған, Доспанбет, Шалкиіз, Ақтамберді жыраулардың жалғасы Махамбет - сан ғасырлар бойы тәуелсіздікке ұмытылған бабалар рухының нақты көрінісі. Махамбеттің жырлары - ерліктің гимні, қайсарлықтың символы.

Х. Досмұхамедовтің аталмыш ғылымы саласына ерекше көңіл аударғаны қазіргі әлеуметтік, сондай-ақ этнопсихология ғылымдарына қатысты кейбір ой-түйіндері 1925 жылы автор қаламынан туындаған «Аламан» атты еңбегінен жақсы байқалады. «Көптің пайдасын ойлап тұрса да, - деп жазды автор, - бүтін жұрттың қамын жей тұрса да, өзінің менмендігін көп үшін құрбан қыла алмайтын, ермегендерді, қарсы тұрғандарды түсінбегендігімен, ақылсыздығынан қылды деп білетін, көңіліне жақпаса, өзі қалаған тәртіптің жолынан бас ұрмайтын; Отан сезімі, мемлекет сезімі кем, менмендік сезімі өте күшті құлықты аламандық дейміз . . . » [7] Міне, бұл - Х. Досмұхамедовтің бұдан 80жыл бұрынғы ойлар.

Осы аламандық қазақ халқының мінез-құлқына әлі де бар ма, бар болса оның қазіргі көріністері қандай? Бұл сұраққа жауап бермес бұрын қазақ халқының ұлттық психологиясының қалыптасуы факторларының (тарихи, шаруашылық, мәдени, салт-дәстүр, табиғи, идеологиялық және діни, әлеуметтік, демографиялық - Н. И. ) қазіргі заманғы өмір салтындағы ықпалын қарастыра кетпесе болмайды.

Қазақтың тарихи санасында сонау түркі тілдес ата-бабаларымыздан мирас болған жауынгерлік пен намысқойлық сияқты қасиеттер осыншама үлкен аумақты ет жұртқа таптатпай, қырағылықпен қорғай білуге мүмкіндіктер берді. Қазақ халқының ұлттық психологиясында елеулі із қалдырған оқиғалар оның ұлт ретінде қалыптаса бастаған (қазақ хандықтары құрылған уақыт, яғни ХV ғасыр шамасы) кезеңдерден басталады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.