Балабақшада балаларды тәрбиелеу ерекшелігі
МАЗМҰНЫ
Нормативтік сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .4
Анықтама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .. 5
Белгілер мен қысқартулар.. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1 БАЛАБАҚША МӘСЕЛЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ...1 0
1. Мектепке дейінгі мекемелердегі оқыту , дамыту және тәрбиелеу ерекшелігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.2 Мектепке дейінгі негізгі міндеттері және бала тәрбиесіне құрылған
бағдарламалары ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.3 Қазақ балабақшалары мен мектептеріндегі балалардың этникалық өзіндік
санасын қалыптастырудың жәй-
жапсары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 7
2 МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛАБАҚШАЛАРДАҒЫ МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАҒДАРЛАМАЛАРДЫҢ
ТҮРЛЕРІ МЕН ТАЛАПТАРЫ
2.1 Балаларды мектепке дайындауды жетілдіру
бағдарламалары ... ... ... ... ... . .20
2.2 Мектепке дейінгі мекемедегі тәрбиеші-педагогқа қойылатын
қәсіби
талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
2.3 Балабақшада балаларды тәрбиелеу
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..25
3 МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ МЕКЕМЕЛЕРДІҢ ТӘРБИЕ МАЗМҰНЫ, ФОРМАСЫ, ӘДІСТЕРІНІҢ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..37
3.1 Қазақстандағы мектепке дейінгі вариативті бағдарламаларды талдау
негізіндегі оқыту, тәрбиелеу, дамыту
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 37
3.2 Астана қаласының білім беру жүйесінің жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ..51
3.3 Қазіргі кезендегі мектепке дейінгі мекемелердегі тәрбиелік-білім беру
жұмысының ерекшелігінің педагогикалық-психологиялық эксперименті
эксперименті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
3.4 Тәжірибелі – эксперименттік жұмыс нәтижелерін салыстырмалы
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .65
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..67
Нормативтік сілтеме
[1] Закон РК Об образовании Издательство АСТ, 2010. - 78 с. -
(Образование в документах и комментариях).
[2] Конвенция о правах ребенка(Принята 20.11.1989 Резолюцией 4425
Генеральной Ассамблеей ООН
[3]Қазақстан ҒББ 2005-2010жж білім беруді дамытудың Мемлекеттік
бағдарламасы
[4] [1] Қазақстан халқына ҚР президентінің жолдамасы Казахстан правдасы.
– 2010. – № 21. – С. 1-3 с.
[5]Балабақшадағы оқыту және тәрбиелеу бағдарламасы; Сабақтарды оқьпу
бөлімі және Бағдарлама бойынша әдістемелік нұсқау .Алматы, Рауан, 1992
ж.;
Анықтама
Дипломдық жұмыста келесі анықтамалар қолданылады:
Әдіс- гректің методос деген сөзінен шыққан, ақиқатқа, шындыққа жетудің
жолдары деген мағынаны білдіреді.
Әдіснама- табиғат пен қоғам құбылыстарын зерттеуге негіз болған, әрі сол
құбылыстардың теориялық түсіндірмесіне шешімді ықпал етуші философиялық
бастау идеялар жиынтығы.
Бақылау әдісі- білгілі мақсатпен қалыпты жағдайда педагогикалық
процесті зерттеу әдісі.
Білім беру-табиғат пен қоғам жайында ғылымда жинақталған білім жүйесін
жеке адамның меңгеруін және оны өмірде тиімді етіп қолдана білуі.
Білім - адамзаттың жинақтаған тәжірибесі, заттар мен құбылыстарды, табиғат
пен қоғам заңдарын тану нәтижесі
Дағды- әрекеттің саналы түрде автоматтануы.
Дидактика-білім беру мен оқытудың теориялық және әдістемелік негіздерін
зерттейтін педагогиканың саласы.
Заңдылық- процестің маңызды бөлшектерінің арасын байланыстырып отырады.
Құзыреттілік – іс-әрекетке тұлғалық қатынасы жататын адам қандай да бір
біліктілікті меңгеруі
Мақсат-субъект санасында оның қоршаған ортамен өзара ықпал
байланысынан туындайтын әрекеттің нәтижесі.
Міндет- мақсатқа жету жолдары.
Ойлау - заттар мен құбылыстардың расындағы табиғи байланыстарды және
қатынастарды бейнелейтін психиқалық процесті атайды.
Оқу бағдарламасы-пәндер бойынша оқытылатын тақырыптардың мазмұнын
анықтайтын құжат.
Педагогика – жалпы адам тәрбиесі жайлы ғылым.
Педагогика пәні- жеткіншек ұрпаққа тәрбие мен білім беру процесі.
Тәрбие- мұғалімнің, тәрбиешінің ата-аналармен бірігіп, мақсатты түрде
жүргізілетін тәрбие жұмыстары.
Тәрбие процесі- тәрбиенің мақсатын жүзеге асыратын процесс.
Ұжым-көзделген мақсатқа жету жолында ұйымшылдық пен мақсаттылық іс-
әрекетімен сипатталатын адамдардың тұрақты тобы.
Шығармашылық - бұл эвристикалық іс-әрекеті, оның мәні, негізгі идеялары
тез түсініп ұғыну істің кенеттен шешілу жолдарын табу.
Белгілер мен қысқартулар
ҚР – Қазақстан Республикасы
ҒББ- ғылыми білім беру
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Экономикалық, саяси және әлеуметтік дағдарыс
жағдайында білім берудің мектепке дейінгі жүйесі қорғансыз қалу себебінен
көптеген мектепке дейінгі мекемелер жабылып, балаларды баққаны үшін ата-
аналардың қалтасына тиетіндей төлемақысылары да көтерілді, сәби жастағы
балаларды қоғамдық тәрбиелеу тәртібі қирады т.б. Мұндай құбылыстар барлық
халық үшін мектепке дейінгі қызметті қамтамасыз ететін ҚР Білім беру
заңы кепіл беретін азаматтардың құқықтарын бұзуға әкеледі. Осыдан шығатыны,
қазіргі кезде мектепке дейінгі білім беру жүйесін қызметке қосып дамыту
үшін әлеуметтік қажеттлік туындады. Мұндай жағдайдың бірі әр түрлі тарихи
кезеңдерде мектепке дейінгі мекемелердің рациональдық типтерін ұйымдастыру
тәжірибесін білу болып жатады да Қазақстанда мектепке дейінгі білім беру
мекемелерін жаңа моделдерін құру болады. Болып жатқан саяси және
экономикалық өзгерістер ең алдымен оның бірінші деңгейі – мектепке дейінгі
оқыту мен тәрбиеге тиіп өтті[1]. Мектепке дейінгі ұйымдарды ата – аналар
таңдау құқығы мен талаптарын ескере отырып педагогикалық ұжымдардың жаңаша
жұмыс істеуге ұмтылысы Қазақстан республикасында мектепке дейінгі тәрбие
мен оқыту жүйесіне де жаңа технологиялар мен бағдарамалалрды еңгізу бойынша
экспериментальдық жұмыс пен шығармашылық ізденіс жүргізуге күшті түрткі
болды. Сапалы даму, сапалы өзгеріс роцессі белсендіреттіле бастады.
Бүгіндері көптеген балабақшалар, ата-анасы қымбат мекемелердің қызметін
төлей алатындай аз балалрға арналған, ал мүмкіндігі жоқ отбастарының
сәбилері мұндай мүмкіндікке қолы жетпей жатады. Сол себептен, Қазақстан ҒББ
2005-2010жж білім беруді дамытудың Мемлекеттік бағдарламасы арқылы жүзеге
асыру бойынша жабылған мектептерді қалпына келтіріп жаңа балабақшалар ашып
800 мини-орталықтарды құрып аяқтау болды, [2] Сөйтіп, жартысынан көп
балаларды мектепке дейінгі тәрбиемен қамтуға болады. 2009 жылы жоба бойынша
мемлекетіміз үш жасар балаларды міндетті мектепке дейінгі білім алуға
көшіп осы 2012 жылы толық кірісті. ҚР мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқыту
жүйесінің ұлттық моделін алыптасытыру үшін маңызды орын алатын педагогтар,
түбінде олар бір қалыпты әрекеттен кетіп оқыту мен тәрбиелеу бағдарламасын
таңдауға мүмкіндіктері туды. Бұған мүмкіндік берген, еліміздегі пайда
болған:
• Ы.Алтынсарин атындағы Қазақ Академиясының ғалымдары құрған Балбөбек
атты мектепке дейінгі ұлттық бағдарламасы;
• Толық оқу-әдістемелік оқылықтары бар Семей атты университеттің
мектеп алды даярлық бағдарламасы;
• Мектепке дейінгі топтар және бастауыш сыныптар үшін Тәй-тәй атты
инновациялық технология;
• Орта мектептерде 12-жылдық оқуға көшу үшін мектеп жасына дейінгі
балаларды дайындауға есептелген, алғашқы мектепке дейінгі оқыту мен
тәрбиелеу бағдарламасы - Қайнар атты бағдарлама. Қайнар атты
бағдарламада Радуга атты ресей бағдарламасының белгіленген жалпы
міндеттері және балалрды тәрбиелеу мен оқытудың ұлттық региональдық
компоненттері жүзеге асады;
• Қазақстан Республикасында алғашқы бағдарлама және оқу-әдістемелік
кешен болып Қарлығаш атты бағдарлама жатады. Осы бағдарламаның
негізінде бала тұлғасы ашылып, өз елін, өз жанұясын, өз Отаның
сүйетін тұлға тәрбиелеу болады да қойылған мақсаттар оқу-әдістемелік
кешеннің мазмұныны арқылы іске асады.
Мәселенің зерттелу жағдайы. Еліміздің 12-жылдық білім беруіне көшуі
Қазақстандағы мектепке дейінгі жүйені әрі қарай өркендету сапасында
анақытайды да бар мемлекеттік стандарттарды халықаралық талапқа сәйкестіріп
қайта қарастыруды және оқыту мен тәрбиелеуге
тұлғалық дамыту мен құзыреттілік тәсілді бағыттауды талап етті.
Осы тұрғыдан Қазақстанда 12-жылдық оқытуға көшуіне орай қазіргі
балабақшалардың және мектепке дейінгі білім берудің даму ерекшелігі қандай
екен деген сұрақпен зерттеу мәселесі анықталды. Нақты мәселенің өзектілігі,
оның жеткіліксіз дайындалып қарастыру негізі зерттеу тақырыбымызды
анықтады: Қазіргі балабақшалардағы мектепке дейінгі тиімді
бағдарламалардың түрлері
Зерттеу мақсаты: Қазақстанда 12-жылдық оқытуға көшу жағдайында қазіргі
балабақшалардың дамыту ерекшеліктерін анықтау.
Зерттеу нысанасы: мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту жүйесін дамыту
процессі.
Зерттеу пәні: Казақстандағы жаңа бағыттағы мектепке дейінгі білім беру
тәсілінің ерекшеліктері.
Зерттеу міндеттері: 1.Мектепке дейінгі мекемелердегі бала психологиясын
дамытудағы тәрбиелік мәні;
2. Мектепке дейінгі негізгі міндеттері және бала тәрбиесіне құралған
бағдарламалары;
3. Қазақ балабақшалары мен мектептеріндегі балалардың этникалық өзіндік
санасын қалыптастырудың жәй-жапсары;
4. Мектепке дейінгі мекемедегі тәрбиеші-педагогқа қойылатың қәсіби
талаптар;
5.Қазақстандағы қазіргі балабақшалардың ерекшеліктерін негіздеу.
Ғылыми болжам: егер мақсатты, ғылыми негізделген, әдістемелік және
тәжірибелік материалдармен бекітілген мектепке дейінгі мекемелердің
жұмыстарының жаңа білім беру бағдарламаларына ауысуы жағдайында ғана
мектепке дейінгі мекемелерде педагогикалық үдірісті ұйымдастыруында
өзгерістер болуы мүмкін.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негізі болып мектепке дейінгі
дидактиканы теориялық және эксперименттік талдаулардың негізінде
Балабақшадағы оқыту және тәрбиелеу бағдарламасы; Сабақтарды оқьпу
бөлімі және Бағдарлама бойынша әдістемелік нұсқау (Алматы, Рауан, 1992
ж.); Балабақшада жүргізілетін сабақтар және оны ұйымдастыру деген арнайы
бөлімдер жеке қарастырылады.
Зерттеу әдістері: Зерттеу әдістеріне кірді:
• Бастапқы позицияны толықтыратын, нақтылайтын және ашатын архив
материалдарын зерттеу және талдау;
• әдеби, тарихи дерек көздерін теориялық талдау;
• әр түрлі мектепке дейінгі мекемелердің жұмыс мазмұның, ұйымдастыу
жағдайын , педагогикалық теорияларын салыстырп талдау, іріктеу;
• Қазақстандағы мектепке дейінгі тәрбие саласындағы процестерді
бағалаудағы статистикалық әдістер мен ұқсатық әдістерін қолдану.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы
• Мектепке дейінгі мекемелердегі бала психологиясын дамытудағы
тәрбиелік мәні қарасытырылды;
• Мектепке дейінгі негізгі міндеттері және бала тәрбиесіне құралған
бағдарламалары ашылды;
• Қазақ балабақшалары мен мектептеріндегі балалардың этникалық өзіндік
санасын қалыптастырудың жәй-жапсары анықталды;
• Қазақстандағы қазіргі балабақшалардың ерекшеліктері белгіленді.
Зерттеудің практикалық мағынасы
Зерттеудің практикалық мағынасы теориялық қағидалар мен қорытындылар және
дамудың ғылыми негізделген тенденциялары қазіргі мектепке дейінгі білім
беру процесін жетілдіруге мүмкіндік береді.
Зерттеу іргесі:
Астана қаласындағы Бөбек атты №32 балабақша
Астана қаласындағы Ақ қайын атты балабақша
Астана қаласының №36 мектеп іргесіндегі Гүлдер атты мини-орталық
Астана қаласындағы Дария атты балабақша
Диплом жұмысы нормативтік сілтемелер, анықтама,белгілер мен қысқартулардан,
кіріспе, үш бөлімнен және қорытынды мен әдебиеттер тізімінен тұрады.
Нормативтік сілтемеде, қолданылған мемлекеттік құжаттар көрсетілген,
анықтамада сөздер мен терминдердің түсініктері берілген, белгілер мен
қысқартуларда сөзәріп белгілері берілген. Кіріспеде мәселені өзектілігі,
пәні, нысанасы, ғылыми болжамы анықталған, әдіснамалық және теориялық
негізі, практикалық маңыздылығы, зерттеудің жаңалығы, зерттеу әдістері,
зерттеу іргесі қарастырылған. Негізгі бөлімде тақырыпқа орай теориялық
мәселелер қарастырылса, екінші бөлімде мектепке дейінгі бағдарламалар
талаптары қарастырылған, үшінші бөлімде эксперименттік тұрғыдан зерттеу
жүргізілген. Қорытындыда ғылыми болжамның дәлелі беріліп тақырыпқа орай
түйіндеме жасалған. Қолданылған әдебиттер тізімінде дерек қөздер берілген.
1 БАЛАБАҚША МӘСЕЛЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Мектепке дейінгі мекемелердегі оқыту, дамыту және тәрбиелеу ерекшелігі
Қазіргі қоғам дамуының жалпы білім беру мазмүнына қоятын талабы жас-
тарға әлемдік ғылым мен прогресс деңгейінде білім беру, олардың ойлау
мүмкіндігін жетілдіру, шығармашылық тәжірибесін, дүниеге қарым - қатынас
нормаларын қалыптастыру болып отыр.
Педагогиканың бір саласы дидактиканың негізгі міндеті - оқыту үрдісі
бағынатын білім беру мазмүнын, оқыту зандылықтарын, принциптерін, әдістерін
және үйымдастыру формаларын қоғам талабына сай колданудың жолдарын
қарастыру.
Бұл міндет Қазақстан Республикасының "Білім туралы" Заңында және
"Тәлім-тәрбие тұжырымдамасында" нақты көрсетілген.
Енді мектеп жасына дейінгі балаларды оқыту мәселесін қарастырсақ, ол
балаларды "балабақшада оқыту және тәрбиелеу бағдарламасында" көрсетілген
мөлшерде қарапайым білім жүйесімен қаруландыру, оқу әдет-дағдыларын
қалыптастыру, олардың танымдық қабілеттерін мақсатты, жүйелі, жоспарлы
түрде дамыту кажет.
Сондықтан тәрбиенің сан алуан келелі мәселелерін шешетін, қарапайым
дағдыларды бала санасына орнықтыратын алғашқы білім баспалдағы - мектепке
дейінгі мекемелер болып табылады.
Мектепке дейінгі мекемелердегі оқыту мектептегі оқытудан мазмұны,
ұйымдастыру формасы, әдістері жағынан өзгеше. Балабақшаларда балалар
қоғамдық өмір, табиғат құбылыстары, адамаралық қатынастар, қоршаған орта
туралы ғылыми негізделген, бірақ қарапайым (элементарлық) білімдермен
қаруланады. Бұл білім қарапайым болғанымен, баланың әрі қарай дамып,
қалыптасуына ерекше ықпал ететін негіз болады, сонымен қатар мектеп білімін
сапалы игеруге мүмкіндік береді.
Мектепке дейінгі кезендегі оқытудың мәселелерінің негізі Я.А.
Коменский мен К.Д. Ушинскийдің еңбектерінде қаланды. Я.А. Коменский Ана
мектебі еңбегінде мектепке дейінгі жастағы балаларға берілетін білімнің
мақсаты мен мазмұнын айқындады[3].
К.Д.Ушинский: Мектепке дейінгі балалық шақтың өзінде сапалы оқуды
ойыннан бөліп қарау керек және бұл кезеңдегі оқытудың міндеті мен мазмұны
баланың сөз байлығын дамыту, ақыл-ой күшін жетілдіру, мектептегі оқуға
дайындауға бағытталуы тиіс деп көрсетті.[4]
Мектепке дейінгі кезендегі оқытуды зерттеуге өз үлесін қосқан
ғалымдар: Н.Н.Быстров, Э.И.Залкинд, А.М.Леушина, Л.А.Пеньевская,
Е.И.Радина, Н.П.Сакулина, П.Г.Саморукова, Е.И.Тихеева, Тарунтаева,
А.П.Усова, Е.И.Флерина, т.б.
Мектепке дейінгі дидактиканы теориялық және эксперименттік
талдаулардың негізінде Балабақшадағы оқыту және тәрбиелеу
бағдарламасыңда; Сабақтарда оқьпу бөлімі және Бағдарлама бойынша
әдістемелік нұсқауда (Алматы, Рауан, 1992 ж.); Балабақшада
жүргізілетін сабақтар және он ұйымдастыру деген арнайы бөлімдер жеке
қарастырылады.[5]
Дегенмен, бұл зерттеулер және соның негізінде ұйымдастырылып жүрген
оқыту үрдісі қазіргі жаңа жағдайдағы мектепке дейінгі тәрбие мекемелерінің
білім-тәрбие міндеттерін шешу талабына сай емес. Ал қазақ балабақшалары
үшін оқыту мазмұны әлі толық зерттеліп, талданған жоқ деуге болады.
Мектепке дейінгі кезендегі оқыту мазмұнын анықтау үшін жоғарғы
дидактикалык теорияларға сүйену қажет.
Қоғамдық тәжірибелерді жан-жақты талдай келіп, қазіргі танда дидактика
ғылымында жалпы орта білім беру мазмұнының құрамы теориялық тұрғыдан төрт
элементтен тұратыны анықталды (В.В.Краевский, И.ЯЛернер, М.Н.Скаткин,
т.б.)[6].
Білім-алғашқы және негізгі элементі, ол дүние туралы жалпы ұғым
береді, таным практикалық әрекеттердің құралы бола алады. Оны келер ұрпақ
тұтастай, ал әрбір адам жеке бөліктерін ғана меңгереді. Білім берудің
мазмұны негізгі ғылымдарға тән сан алуан білімдердің түрлерін қамтуы керек,
сонда ғана білім өзінің негізгі қызметін орындайды.
Білімнің түрлеріне нелер жатады?
1. Негізі ұғымдар мен терминдер. Онсыз бірде-бір мәтінді не білім элементін
түсіну мүмкін емес
2. Тұрмыс шындығы мен ғылыми фактілер. Фактілерді білмейінше, ғылыми
зандылықтарын түсіне алмаймыз, сеніміміз де болмайды және оз идеяңды
дәлелдеуге мүмкіндік жоқ.
3. Дүние құбылыстары мен түрлі объектілер арасындағы байланыстарды
анықтайтын, оның мәнін ашатын ғылыми зандылықтар.
4. Ғылыми білімдер жүйесін қамтитын теория.
5. Ғылыми таным әдістері мен іс-әрекет жөніндегі білім.
6.Қоғамда қалыптасқан оның түрлі құбылыстарына белгілі бір қатынас,
нормалар жөніндегі білім, яғни бағалау білімі.
Білімнің барлық түрі бір-бірімен байланысты, сондықтан оны кешенді түрде
оқытады.
Білім беру мазмұнының екінші элементі - іс-әрекетгерді орындау
тәжірибесі. Мұның негізі білімде (І-элемент). Білімсіз әрекет жолдарын
саналы орындау мүмкін емес. Білімді өмірде қолдану тәжірибесін адамзат
еңбек барысында жинақтаған, бірақ ол жеке адамнан тыс тұрады, оны адам
бірте-бірте тәжірибе жинай отырып меңгереді.
Үшінші элемент - шығармашылық әрекет тәжірибесі. Бұл алдыңғы екі эле-
ментпен тікелей сәйкес келмейтін, өзіндік мазмұны бар, оқушыларды жаңа
проблемаларды ізденіп шешуге, өмірді шығармашылықпен қайта құруға дай-
ындайды. Адамның шығармашылық күші тек білім көлеміне байланысты емес және
адамның табиғи қабілетінің болуы да жеткіліксіз. Дайын күйінде меңгерілген
білім көлемі де, үлгі бойынша меңгерілген іскерліктер де адамның
шығармашылық мүмкіндіктерін қамтамасыз ете алмайды. Адам өз бетінше ойланып
әрекет етіп үйренбейінше өзінің табиғат берген нышаны мен қабілетін
көрсете, шығара алмайтын жағдайға жетеді. Шығармашылық қабілеті дамыған
ұрпақтың болуы - бүгінгі қоғам талабы.
Төртінші элемент - айналадағы дүниеге және адамдарға қатынас нормалары
немесе эмоциялық, еріктік құндылық қатынастар тәжірибесі. Адамның қоршаған
дүние шындығына қарым-қатынасы, сезімінің ауқымы сол дүние туралы білімінің
мазмұнына және іскерліктер мен дағдыларға сәйкес келмейді. Мұндай қатынасты
қалыптастырмайынша, адамдар білім мен іскерліктерді және шығармашылық
қабілеттерді меңгергенмен де (I, II, III элементтер) олардың тәрбиелілігі
жоқ деуге болады.
Дидактика ғылымы білім беру мазмұнының элементтерін осылайша ұсына отырып
білім беру мазмұнын қарастыруда оның бес деңгеймен байланысты жүретінін
анықтады.
Теориялық деңгейінде білім беру мазмұнының төрт элементі талданып,
оның бір-бірімен байланысы талдануда.
Оқу процесі деңгейінде білім беру мазмұнының төрт элементінің
әрқайсысын жеке және оны тұтастай меңгерту жолдары анықталды.
Оқу пәні деңгейінде, төрт элемент негізінде оқу пәндерінің мазмұнын топ-
тастыруы қарастырылады.
Оқу материалы деңгейінде әрбір пән бағдарламаларын жасағанда, осы
білім беру мазмұнының төрт элементі қалай қамтылуы қажет деген мәселе
айқындалуы тиіс.
Бала қасиеті деңгейінде төрт элементтен тұратын білім мазмұнын
меңгерген жағдайда, оның қандай болып қалыптасатындығы туралы мәселеге
келсек, онда бұл деңгейдегі балалар білімді, іскер, шығармашылық қабілеті
дамыған, дүние сырларын сезіне білетін, өмірде эмоциялық-еріктік құндылық
қатынастары қалыптасқан болып келеді.
Жалпы білім берудің алғашқы сатысы мектепке дейінгі мекемелерде
ұйымдастырылатындықтан, бұл мекемелердегі оқу-тәрбие бағдарламаларын
құрастырудың дидактикалық негізі ретінде жоғарыда аталған жалпы теориялық
тұжырымдарды алуға болады. Сонымен қатар, дидакгика ғылымындағы білім беру
мазмұнының теориясының жетістіктеріне жан-жақты талдау жасап, оны мектепке
дейінгі мекемелердегі оқу-тәрбие үрдісіне толық еңдіру қажет деп
есептеймін.
2. Мектепке дейінгі негізгі міндеттері және бала тәрбиесіне құралған
бағдарламалары
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесін реформалау барысында әрбір
баланы мектептегі оқу мен қатынас ортасына еркін араласатындай етіп
дайындау – аса маңызды міндет.
Қазіргі мектептің бірінші сыныбына келген балалар ерік-жігерлері күшті,
еңбек сүйгіш қасиеттері мол, жұмыс қабілеттері жоғары, арнайы білімдік және
икемділік сипаттары көзге түсерліктей болуы қажет.
Мектепке дайындық мәселесі Ел басы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына
Жолдауы тұрғысынан айрықша мәнге иеленеді. Бұл құжатта білім беру ісі
республика дамуындағы басым бағыттардың бірі ретінде көрсетілгені белгілі.
Қазақстан Республикасы "Білім туралы" Заңының жаңа редакциясы мектепке
дайындықты баланың тұлғасын дамытуға, денсаулығын нығайтуға және мектепте
оқуға лайықты дайындалуына бағытталған біртұтас білім беру жүйесінің
бастапқы баспалдағы ретінде қарастырған[7].
Мектепке дейінгі кезеңдегі білім беру мазмұнын айқындауда мынадай
қағидалар негізге алынады:
- балалардың мектепке дайындық ісін ұйымдастыруда тағлиматтық
(дидактикалық) жетекші қағидалар басшылыққа алынады; олардың қолданылуы 5-6
жасар балалардың психофизиологиялық ерекшеліктері мен мүмкіндіктеріне
сәйкестендірілуге тиіс; білім, икемділік және дағды мақсаттық нысана
ретінде ғана емес, жеке адамның толымды дамуының амалы ретінде
қарастырылады;
- тәрбиелеу мен оқытуда жас шамасымен даралық ерекшеліктерді ұштастыра
қарау қағидасы. Бұл қағида балалардың қалыпты сезімталдық күйлері мен
толымды психикалық дамуларын қамтамасыз етеді.
- мектепке дайындықтың мақсатының бірі баланың тән саулығы мен
психикалық саулығына, сезімталдық көңіл-күй дұрыстығына қамқорлық;
- балалардың дербес әрекеттерін нәтижелі ұйымдастыру қағидасы;
- баланың даралық және бірлескен іс-әрекетін тиімді үйлестіру
қағидасы, "баланың жақын арадағы даму аймағына" сүйене отырып балаға
жекелей әсер ету мүмкіндігін жүзеге асыру;
- баланың шаршауы мен жалығуын болдырмау үшін жаңа оқытудың дамытқыш
сипатын қамтамасыз ету мақсатында соған лайықты жүктеме ойластыру қағидасы;
- баланың мектепке дайындығы үлкендер мен бүлдіршіндердің өзара
бейімделген түсіністік қағидасы бойынша жүру керек;
- мектепке дейінгі білімнің мазмұны Қазақстанның қоғамдық
дәстүрлерімен үйлеседі және жалпы адамзаттық өркениеттілікке бағдарланады;
отбасы мен балабақша арасында сенімділік, іскерлік байланыс орнату,
ұстаздар мен ата-аналардың ынтымақтастығы; бұл қағида балаларды оқыту мен
тәрбиелеудің үзіліссіздігін, баланың мектепке лайықты дайындығын қамтамасыз
етеді;
- балалардың мектепке дайындығы оқу-тәрбие ісін, мектепке барар
жастағы балаларға тән әрекеттерді (ойын, қол өнерге машықтану, бейнелеу
өнері, саз өнері, театрландырылған көріністер т.б.) серпінділікпен
ұйымдастыру арқылы жүзеге асырылады.
- баланың бейімділігін, қабілеттілігін, қызығушылығын ескере отырып,
оқыту ісін саралу қағидасы;
- Қазақстан Республикасының жалпы білім беретін мектебінің оқу
бағдарламалары мен мектепке дайындық бағдарламасының сабақтастық қағидасы.
Мектепке дейінгі дайындықтың міндеттері:
1. Балалардың денсаулығын сақтау мен нығайту, оларды дене дамуы мен
ақыл-ой жұмысына қабілеттері жағынан жетілдіру.
2. Әрбір баланың шығармашылық және парасаттылық қабілеттерін жан-жақты
дамыту.
3. Баланың адамгершілік қасиеттері мен эстетикалық, этносаралық
қатынастар мәдениетінің негіздеріне ден қойғызу.
4. Баланың өзіндік этностық санасын қалыптастыру амалы ретінде оны
ұлттық мәдениет бастауларынан нәрлендіру.
1. Мектепке оқуға психологиялық және арнайы дайындығын қалыптастыру.
Бағдарлама мектеп жасына дейінгі ересек 5-тен 7-ге дейінгі жастағы балалады
қамтиды және мектепке екі жылдық дайындықты көздейді.
Білімдік материал бағдарламада мына бөлімдер бойынша берілген:
І. Дене бітімі дамуы.
- балар дамуы мен тәрбие міндеттерінің қысқаша сипаттамасы
- уақыт кестесі және мәдени-гигиеналық дағдылар
- шынығу
- дене мәдениеті
- валеология
ІІ. Тіл дамыту.
- ана тілі
- көркем әдебиет
- қазақ тілі немесе орыс тілі, ата-аналар қалуымен, щет тілі
ІІІ. Жаратылыстық-ғылыми білімдер
- қоршаған ортамен таныстыру
- экология негізі (балаларға арналған)
- қарапайым математикалық түсініктерді қалыптастыру
- компьютерлік сауаттылық
ІҮ. Көркемдік-эстетикалық дамуы
- бейнелеу өнері
- құрастыру
- сазды тәрбие
- еңбек
Ү. Ойын
ҮІ. Ата-аналармен жұмыс.
Бағдарлама жобасын қазақ және орыс тілдерінде білім-тәрбие беретін
балабақшадағы педагогикалық процесті ұйымдастыру негізіне алынуға тиіс.
Бағдарламаның жетекші тұжырымдарының іске асырылуы балалардың қажетті
интеллектуалдық, тұлғалық және тәндік дамуын қамтамасыз етеді және мектеп
жағдайында оқуға жан-жақты даярлайды[8].
Бағдарламаның міндеті:
Баланың сана сезіміне ата-бабадан қалған өнер мен өнеге үлгілерінің
лайықтыларын құлағына құйып, көзіне көрсете отырып, ойын арқылы бойына
сіңіріп, оларды әдептілікке, мейірімділік пен ізеттілікке, туысқандық пен
бауырмалдыққа, үлкенге құрмет, кішіге қамқорлыққа баулып, адамдық
қасиеттерді қалыптастыру. Бала мен тәрбиеші арасындағы қарым-қатынас
нығайып, ізгілендіре жүргізу жүзеге асатын болады.
Аталған міндеттер кешенді сабақтарда, балабақшада күн тәртібінде
өтілетін ойын, еңбек, серуен, көркем шығарма оқу, ойын-ермектер үрдісінде,
арнайы сабақтарда меңгерілген білім-дағдыларды тереңдете, солармен
жалғастыра жүргізіп отыру арқылы жүзеге асырылады.
Жаңа бағдарламаның мақсаты:
Балабақша жұмысын тұжырымдамаға сәйкес түбегейлі қайта құру; тәрбие
жұмысының мазмұнын халықтық педагогикаға сәйкес үйлесімді жаңарту; ақыл-ой,
еңбек, дене, эстетикалық тәрбие санасын жақсарту, жаңа қоғамға лайықты
тұлғаны қалыптастыру, баланың жас, даму ерекшелігін, айрықша қабілеттілігін
ескере отыра, ұлттық сананы баланың сәбилік шағынан орнықтыру, осы мерзімге
дейін жүргізіліп келген тәрбие тақырыптарын бір-бірімен кіріктіре
(интегральды) біртұтас жүйелі іске асыру шараларын белгілеу. Бағдарлама
мазмұнын нақтылай, тақырыптық жүйеде көрсету арқылы балаға меңгертілетін
білім мазмұнын айқындап, тәрбиешінің бағдарламамен жұмыс істеуін жеңілдету;
балабақшада өтілетін тәрбие жұмысының апталық жүктемесін азайту; балалардың
денсаулығын нығайтып, дене мүсінінің сымбатты жетілуін қамтамасыз ету;
тәрбиеші мен тәрбиеленуші арасындағы қарым-қатынасты нығайту.
Мектепке дейінгі кезеңде тәрбиелеу, білім беру мазмұнын пысықтау
мақсатында жүргізілген тарихи-теориялық және тәжірибелік зерттеу
нәтижесінде мынадай жаңалықтар енгізілді:
1. Балабақшада өтілетін тәлім-тәрбие мазмұны халықтық педагогика
негізінде жаңартылды;
2. "Балалардың жас шамасына сай даму ерекшеліктері" деп аталатын бөлім
М.Жұмабаевтың "Педагогика" атты еңбегі негізінде толықтырылады[9];
3. Баланың мінез-құлқын қазақтың әдет-ғұрып, салт-дәстүрлеріне
үйлесімді қалыптастыру көзделіп, бағдарламаға "Имандылық тәрбиесі" деген
бөлім қосылды. Бұл бөлімге халықтың педагогикадан оның жасына лайықты,
түсінігіне қонымды материалдар таңдалып, "Адамдық – асыл мұрат", "Жер
байлығы – ел байлығы", "Келші, келші балашым", "Еңбек түбі – зейнет", "Ақ
дастархан", "Ақ боз үй", "Бабалар өмірі – ұрпақтарға өнеге" – деген
тақырыптарға топтастырылды.
4. Әр топтағы күн режиміне өзгерістер енгізілді.
5. Балалардың білім мен тәрбиесіне жыл аяғында қойылатын талаптар нақты
көрсетілді.
6. Экологиялық, экономикалық тәрбиенің алғашқы қарапайым негіздерін
қалыптастыру жайында мағлұматтар берілді.
7. Бағдарламалар мазмұнын іске асыру үшін "Отбасы", "Балабақша",
"Ойыншықтар", "Жыл мезгілдері, "Қазақстан – Республикам менің", "Жануарлар
дүниесі" деп аталатын нақты тақырыптар берілді. Мұндағы мақсат –
тәрбиешінің жұмысын жеңілдетіп, бала білуге тиісті білім-білік көлемін
толық аңғартып, тәрбие мақсатын дәл анықтауға мүмкіндік жасау.
8. Осы тақырыптар бойынша балаға меңгертілетін сөздіктер тізімі
жасалды.
9. Бағдарламада көркем әдебиет бөлімі жоғарыда аталған әрбір тақырыпқа
сәйкес жүйеленеді.
10. Мектепке дейінгі тәрбие жүйесінде тәлім-тәрбиені кешенді
ұйымдастыру тәсілі қазақ тілінде бірінші рет ұсынылып отыр.
Авторлар оқыту мен тәрбиелеу жұмысын кешенді ұйымдастыру туралы
К.Елбанскийдің, қазақ зиялылары А.Байтұрсыновтың, М.Жұмабаевтың болашақ
ұрпақты тәрбиелеу, оқыту жұмыстарын бір-бірімен сабақтас жүргізуді
қуаттайтын идеологияларына сүйенеді.
Тәлім-тәрбиенің сабақтастығы туралы М.Жұмабаев өзінің "Педагогика" атты
еңбегінде "Бала бір нәрсеге ұмтылса, сол нәрсеге баланың денесі, жаны,
ақылы, сезімі, қайраты – бәрі бірге жұмсалады" – дей отырып, ... " ақыл,
ішкі сезім, қайрат қатынасатын болғандықтан... үшеуін бірдей тең тәрбие
қылу – тәрбиешінің міндеті", - деген ойды анық айтады[9, 21].
Сонымен, балабақшада өтілетін тәрбие жұмыстары жоғарыда аталған
тақырыптар негізінде 2-ден 7 жасқа дейін кешенді тәсілмен іске асырылады.
Бұл тәсілдің әр топқа белгіленген апталық жүктемені азайтуға, балалармен
әртүрлі өз бетіндік, шығармашылық жұмыстар жүргізуге, тәрбие аралық сазды
(әуенді) дене сергіту жаттығуларын көбірек қолдануға, тәрбие сабақтастығын
жақсартуға мүмкіндік беретіні тәжірибеде анықталуда.
Осы тақырыптарға орай аптаның бір күні тәрбиенің бір саласына баса
көңіл бөлінеді де, қалған тәрбие түрлері алғашқымен сабақтас, біріктіре
жүргізіліп, іскерлік дағдыларды меңгерту, қайталау, бекіту жұмыстары
серуенге шыққанға дейін жеке және шағын топпен жүргізіліп, тиянақталады да,
режим кезінде өтілетін ойын, ермек жұмыстарымен жалғаса береді. Мысалы,
дүйсенбіде "Тіл – халық қазынасы" тақырыбын өткенде, сол күнгі тәрбие
мақсаты, мазмұны – бейнелеу, санау, имандылық, әуенді қимыл-қозғалыс
кездерінде берілетін біліммен байланысты жүргізіледі.
Барлық тәрбие сәттерінде баланың тілін дамыту, әдеби-музыкалық
шығармалар пайдалану, ойлануға, тапқырлыққа, санауға үйрету, бейнелеу,
мүсіндеу өнерінің қарапайым тәсілдерін меңгерту, мәнерлеу құралдары туралы
ұғымдарын қалыптастыру сияқты сан-алуан тәрбие тағылымдары, ойын-әдістері,
логикалық-тәжірибелік жаттығулар арқылы жүзеге асырылады.
Мектепке даярлық топта (6-7 жас) жоғарыда аталған жұмыстар тереңдете
жүргізіледі. Бұл топтағы балалар ауызша сөйлеуге сөздің дыбыстық құрамын
дұрыс айтуға тиісті. Грамматикалық тәсілдерді меңгеріп, байланыстырып
сөйлеуде біршама жетістігі болады.
42 дыбыс үйретіліп, дыбыс, әріп туралы ұғымдар меңгеріледі. Үйренген
дыбыстар қатысатын сөз ойластыру, оған дыбыстық талдау жасау, дыбыстан
буын, буынан сөз, сөзден сөйлем құрастыру бағытында жаттығулар жүргізіледі.
Әртүрлі сызықтар сыздыру, түрлі пішіндер жасауға үйрету арқылы саусақ
буындарының қозғалысы жетілдіріліп, жазуға жаттықтырылады.
Ақыл-ой тәрбиесінің негізгі бір саласы қарапайым математикалық
ұғымдарды меңгерту мәселесі бағдарламада "Ойна да ойлан" деген тақырыппен
ерекшеленеді.
Алғашқы санау ұғымдары сәбилердің бірінші тобынан (2-ден 3 жасқа дейін)
бастап айналадағы заттар туралы сезім әрекетін қалыптастыру арқылы
жүргізіледі. Бұл жастағылар кейбір заттың қасиетін (қатты, жұмсақ), түсін
(бес түсі), кеңістікте орналасу (оң, сол, жоғары, төмен), көп, аз сияқты
жалпы санау ұғымдарын меңгере бастайды.
1.3 Қазақ балабақшалары мен мектептеріндегі балалардың этникалық өзіндік
санасын қалыптастырудың жәй-жапсары
Бүгінде білім беру үрдісіне қатысушылардың барлығы да (ата-аналар,
педагогтар, ғалым-әдіскерлер т.б.) баланың эмоциялық және танымдық дамуын
мақсатты бағытты ықпал ете отырып, ұлттық мәдени құндылықтар арқылы
этникалық өзіндік санасын ояту негізінде айналадағы үлкендермен,
құрдастарымен қатынас орната білуін қалыптастыру қажетгігін саналы
түсінеді. Шамасы, мұндай ықпал құрғақ моралдандыру сабағының формасында
емес, баланың жетекші қажеттіліктеріне, жоғары дәрежедегі белсенділік,
бастамашылдық, білуге құмарлықтары сияқты жас ерекшеліктеріне сүйеніп іске
асуы керек. Осылай болмаған жағдайда, адамдар қарым-қатынасын анықтайтын
объективті нормалар, балаға өте жақсы таныс болса да эмоцияларға, демек,
оның мінез-құлқына да тікелей ықпал етпейді. Шын мәніндегі психологиялық
құрал болу үшін, норма нақты тұлғалық кұрылымда бейнеленуі керек. С.Г.
Якобсонның болжамына орай, адамгершілік мінез-құлықты реттеуде мұндай
құрылымның қызметін екі қарама-қарсы әдеп эталоны (1984) атқарады. Бұлар
бала өзінің жағымды және жағымсыз іс-әрекеттерін байланыстыратын көркемдік
типтегі комплексті бейнелер[10].
Әлеуметгік нормаларды пайдаланудың түрлі деңгейі бар. Жоғарғы деңгей
нормаға нақты бағалау эталонының сәйкес келуімен сипатталады. Бұл жағдайда
ол іс-әрекеттің шын мәніндегі реттеушісі болады. Ал төменгі дең-тей -
норманы таза вербальды пайдалану, бағалау эталонымен, демек, сәйкес
эмоциялармен де қамтамасыз етілмеген. Мұндай нормалар баланың іс-әрекетін
шын мәнінде реттей алмайды, оларды пайдалану тек вербальды деңгейде
көрінеді (Д.Б.Эльконин, А.Л.Венгер, 1988)[11].
Өкінішке орай, педагогикалық практика негізінен ұлттық білімдер мен
ұлттық мәдени нормаларды 6-7 жастағы балалардың жоғарыда аталған
бастамашылдық және белсенді жауап қатынасы ұстанымынсыз монологты
тасымалдауға бағытталған.
Мектеп жасына дейінгі балаларға ұлттық тәрбие беруде қандай
кемшіліктер жіберілді және нені өзгерту, нені толықтыруға тура келеді -
деген сұрақтар туындайды. Ең алдымен, ұлттық мектепке дейінгі мекемелердегі
педагогикалық үрдіс психологиялық ғылыми зерттеулерге негізделген бүгінгі
білім беру технологиясымен қамтамасыз етілмегендігін атап айтқымыз келеді.
Осының салдарынан бүгінгі күнге дейін ұлттық тәрбие үшін халқымыздың салт-
дәстүрлерін баяндаумен, мақал-мәтелдер мен нақыл сөздерді, әндерді,
санамақ, тақпақтарды жаттатумен әуестеніп, олардың танымдық мазмұнын
моральдық мәнін саналы меңгерту мәселесі назардан тыс қалып келеді. Осының
негізінде балалардың логикалық ойлау әрекеті мен қиялының, сезімдерінің
дамымауы, ұлттык ерекшеліктерді саналы түсінбеуі жатыр. Мектеп жасына
дейінгі балаларға ұлттық тәлім-тәрбие беру мәселесімен айналысатын
республикадағы педагогика ғылымы салт-дәстүрлерді, фольклор, қолданбалы қол
өнер туындыларын т.б. әдіс ретінде белгілейді. Ал біздің түсінуімізше, шын
мәнінде, осының барлығы балаларды жалпыадамзаттық құндылықтарға баулудағы,
тұлғасының тұтастай және үйлесімді дамуын олардың ұлттық өзіндік санасын
қалыптастыру арқылы іске асырудағы құрал болып табылады. Бұл оқу дағдыларын
меңгеру үрдісін қиындататын объективті себептердің бар екендігін, ал
балалармен жүргізілетін оқу сабақтары оның мүмкіндіктеріне сәйкес
ұйымдастырылуы қажеттігін білдіреді. Бұл мәліметтердің бәрі бала дамуының
ең қарқынды кезеңінде (6-7 жас) олардың этникалық өзіндік санасының
қалыптасуына ықпал ететін оқыту үрдісіндегі ұлттық салт-дәстүрлерді
пайдаланудың әдіс-тәсілдерін жетілдіру қажеттігіне дәлел болып
табылады[12].
Қазақ балабақшалары мен мектептерінде балаларды ұлттық тәлім-тәрбие
бағытында оқытуға жаңа мазмұн беру керек, сонда олардың бойында ұлтгық сана-
сезімінің оянуына мүмкіндік туады. Қазақ балаларын оқытуға жаңа мазмұн беру
дегеніміз не? Бұл балалардың ақыл-ойы мен сезімін, қоршаған өмір мен
кұбылыстарды бақылампаздығын дамытуға ықпал ететін әдіс-тәсілдерді
іздестіре білу. Осы әдіс-тәсілдер оның санасы мен сезіміне жол тауып,
ұлтгық тұлга ретінде қалыптасуын нығайтуы қажет.
Қазақ балабақшасындағы ұлттық тәлім-тәрбие берудің нәтижесін
анықтаудағы ең басты қиындық: мектеп жасына дейінгі балаларда халық өзіндік
сананы қалыптастыру мүмкін бе? Қажет пе? Егер ол мүмкін және қажет болса
дамудағы кай бағытты зерттеу керек? Мектепке дейінгі 6-7 жастағы балалардың
этникалық өзіндік санасының критерийлері қандай? Этникалық өзіндік санасы
қалыптасқан және қалыптаспаған деген қорытынды неден пайда болады? Зерттеу
негізінде қандай болжам жатуы мүмкін деген сұрақтарға келіп тіреледі.
Қалыптасқан жағдайды ескере отырып, ғалымдар, педагогтар (және ата-
аналар) онсыз бүгінгі жағдайда балаларға ұлттық тәрбие берудің тиімділігі
мүмкін болмайтын басты әдіснамалық мәселелерді анық елестетулері керек.
Бірінші мәселе, мектеп жасына дейінгі балаларға ұлтгық тәрбие берудің
психологиялық аспектілерін анықтау болып табылады;
екінші - жаттаудан, баяндаудан бас тартып, балалардың этникалық
өзіндік санасының оянуы мен қалыптасуына негізделген тәрбиелік ықпалды
белгілеу;
үшінші, ұлттық тәрбиенің әдіснамалық мәселесі — оқыту үрдісінде 6-7
жастағы балалардың үлттық өзіндік санасын қалыптастыруда тәрбиешінің
алдындағы практикалық міндеттерді түсінуі[13].
Мектеп жасына дейінгі балалармен ерекше түрде өтілетін сабақтарда олардың
этникалық өзіндік санасын қалыптастыру мүмкіндіктерін іске асыру проблемасы
алдағы уақытта да зерттеуді қажет етеді. Нақтырақ айтқанда, зерттеу оқыту
үрдісінде балалардың бір-бірімен және педагогтармен қалыптасқан өзара қарым-
қатынас сипаты оқытудың табыстылығы мен мектепке дайындауға әсері туралы
сұрақты талап етеді.
2 МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛАБАҚШАЛАРДАҒЫ МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАҒДАРЛАМАЛАРДЫҢ
ТҮРЛЕРІ МЕН ТАЛАПТАРЫ
2.1 Балаларды мектепке дайындауды жетілдіру бағдарламалары
Баланың меқтепқе дайындығы үш деңгейден тұрады: денеліқ, арналу және
психологиялық.
Оқу психологиялық дайындық-қөп қисынды ұғым, Ол біліммен үйренудің тұтас,
барлық негізгі құраушылары қатынасып құрал ретінде қарастырылады. Баланың
психиқалық жетілуін, меқтқпқе оқуға дайындығын әуендіқ, ерқтіқ
интеллеқтуалдық, әлеуметтіқ және сөздіқ дайындығынан қөруге болады. Әуендіқ
дайындық –жағымды эмоциялық орнықтылықты , меқтептерге сабақтарға оң
қатынасты, оқушының өзіне елестетуі, жаңа әлеуметтіқ жағдай және онымен
байланысты міндеттерді қабылдауы. Еріқтіқ дайындық( өзін-өзі қалыптастыру)-
бұл баланың тыңдай білуі, түсінуі, үлқендердің айтқаның есте сақтауы, ереже
бойынша жұмыс істеуі. Интеллектуалдық дайындық меқтепқе дейінгі баланың
ойлауын дамыту деңгейімен тіқелей байланысты. Бастауыш меқтепте жақсы оқуға
негіз болатын, 6-7 жасар бала меқтепқе барар алдында қөрнеқі-әреқеттіқ
ойлау қабілеттілігі құрылуы тиіс., Әрі қарай ол білім негізі болып
қалыптасады. Қөрнеқі-әреқеттіқ ойлау дәрежесі жоғары бала, қөрнеқі үлгімен
жұмыс істегенде,заттардң қейіпін, мөлшерін ұйқастырғанда (қонструқтор
бөлшеқтері, тетіқ механизмдерін), қойылған міндеттерді шешуде тиімді
әреқеттердің барлық түрін орындап шығады. Ойлау дайындығы баланың жан-
жақтылығымен нақты білім қорын ғана қарастырмайды, сонымен қатар оқу
әреқеттеріне тиімді танымдық қызметтерді құруды қамтиды. Мектепке оқытуға
әлеуметтіқ дайындық-бұл баланың ұйымда жұмыс істей білуі, жолдастарымен
араласуы, басқа балалардың ойымен санасуы. Сөйтіп берілген құраушылар
баланың басқалармен қарым –қатынас арқылы балалар тобымен ойлау дайындығын
дамытады. Бастауыш меқтеп бағдарламасы салыстыра білуді, талдауды, ойлай
білуді, өздігінен қорытынды жасай білуді талап етеді.
Қоғамның дамуы технологиялық сипат алғаннан қейін педагогикалық технология
пайда болып, қоғамның білім жүйесін, жалпы инфрақұрылымын құру қажет болды.
Жаппай технологияны еңгізу ұйғарымы: мақсат қою, тұжырымды білім беру,
ұлттық адамгершіліқ, психологиялық, медициналық, эқологиялық негіздермен
қазіргі заманғы технологияға қелу, сонымен қатар айырмалап оқытудын тиімді
жағдайын бағалап, педагогиқалық технология пәндермен болашақ оқу құралын
құру. Р.Қ.Селевқоның Қазіргі заманғы білім беру технологияларын қеңінен
қарастырады[14].
Педагогиқалық технологиялардың әрбір түрінде жалпы білім беретін меқтеп
тәжірибесінде пайдаланатын бағдармалар мен әдістемелер қелтіріліп отар.
Р.Қ.Селевқоның білім беру технологиясының генізге ала отырып, біз меқтепқе
дейінгі білім беру жүйесіне қосуға тырыстық.
Республиқамыздағы меқтепке дейінгі бірнеше меқемелер ресейліқ
бағдарламаларды (Қемпірқосақ бағдарламасы, Даму бағдарламасы, дамыта
оқыту, оқыту мен есеп шығару, Зайцев әдістемесі т.б.)[15] , шетелдіқ
(Вальдорф педагогикасы, Монтессори әдістемесі)[16] және отандастарымыздың
еңбеқтері (Балбөбек) бағдарламалары қолданатыны белгілі. Мұның барлығын
негізгі мақсаты оқу-тәрбие үрдісінің тиімділігінің арттыру, баланы меқтепқе
дайындау деңгейін қөтеру т.б.
Оның әрқайсысының өзінің қүшті және әлсіз жақтары бар. Жаңа педагогиқалық
технологиялар тәжірибесін ұсынарда қатан ғылыми талдау жүргізуді қажет
етеді. Жоғарыда айтылған бағдарламаларға қысқаша шолу жасасақ, Н.А.Зайцев
әдістемесі 2-7 жас аралығындағы балаларды оқу мен есептеуге үйрету, есеп
шгығаруға, жазуға, оқуға қызығушылығын туғызуға бағытталған. Зайцев
әдістемесі балабақша жағдайына түрленген. Бірақ, негізгі қолдану ортасы
–жанұя. Әдістемеліқ құралдар баланың ата-анасына арналған. Әдістеме
меқтепқе дейінгі баланы оқуға және есептеуге жетелдетіп үйретуге арналған,
мұның тиімділігі баланың психофизиологиялық ереқшеліқтерін есқеруі.
Зайцев әдістемесін пайдаланудағы негізгі ереқшеліқтер:
-оқытудын өзіндіқ қасиеті )топ ішіндегі балалар саны аз 3-4 адам болу
қереқ);
-оқытуды ойын тәсілдеріменн өтқізу;
-сабақтардың тәртіптілігі және қайталануы.
Есептерді дұрыс шығару үшін әртүрлі жолдар қолданылады: ойын-сабақ, ойын-
жұмбақ, дидақтиқалық ойындар.
Әдістеме әрбір баланың жеқе ерешеліқтерін есқеруді, оның талабын,
мүдделерін және қабілеттерін есқеруге қөзделген. Зайцев әдістемесі бойынша
бала оқуды 2-3 жастан үйренеді. Бұл жастағы бала оқытудың ойын түрін тез
меңгереді.
Бағдарламанаң қөптеген жетістігі бар. Әдістеме қысқа мерзімде баланы оқуға
үйретеді:
-тіл синтақситіқ және орфографиялық пайдалану шеңбері ұлғаяды,
-дыбыстық талдауды игереді,
-жуан және жіңішқе дыбыстарды, дауысты және дауыссыз дыбыстарды тез
ажыратуға үйретеді;
-балалар арасындағы қарым-қатынасты дамытуға қөмеқтеседі[15,25].
Басқа әдістемелер сияқты Н.А.Зайцев әдістемесі қемшіліқсіз емес.
Әдістеме теқ үйде оқытуға арналғандықтан, балабақшада бұны пайдалану қиын,
қөніл бөлу мүмқіндігі болмайды.
П.Иванов-Айналайын қалқам[17] балаларды табиғатқа сауықтыру жүйесі
Республиқаның меқтепқе дейінгі меқемелерінің қейбіреулері Бөбеқ қорымен
ынтымақтастықта жұмыс жасайды. Негізгі мақсатының қатарына бала ауруларын
төмендетуді қойып отыр. Сауықтыру шаралары: таза ауада жалаң аяқ жүру, суық
сумен жуыну, нүқтеліқ уқалау, тамақты салқын сумен шайқау, басейінде
шомылу, таза ауада жаттығулар жасау. Сауықтырубағдарламасының бала ағзасы
үшін маңызы зор. Баланың денеліқ, психиқалық денсаулығын жан-жақты дамуын
қамтамасыз етеді.
Әрбір халықтын өз ұрпағын тәрбиелеуде өзіне тән ереқшеліқтері бар.
Қазіргі таңдағы қөқейқесті міндеттердің бірі-тәрбие үрдісінде
халықтық дәстүрлерді қенінен пайдалану. Осы міндетті орындауға қөмеқтесетін
бағдарламалардың бірі- Балбөбек. Республиканың көптеген мектепке дейінгі
мекемелерінде Балбөбек бағдарламасы 1996 жылдан жүргізіліп қеледі.
Бағдарламаның ереқшелігі тәрбиенің адамгершіліқ мазмұнда бағыт алуында:
ұлттық психологияда жеқе тұлғаны жан-жақты тәрбиелеу және өз халқының әдет-
ғұрыптарын сыйлайтын, ана тілін білетін, дені сау, жетілген, рухани бай
т.б. адамды тәрбиелеу.
Мектеп талабына сәйкес бірінші сынып оқушысын дайындау, оқу-тәрбие
үрдісін оңтайландыру тіқелей жаңа педагогиқалық технологияларды енгізу
арқылы жүзеге асырылады.
Үкіметіміздің Балаларды міндетті мектепалды даярлау сұрағы туралы
қаулысы негізінде мектепалды сыныптар ашылды. 5 және алты жастағы балалар
үшін бір жылдық дайындау сыныптар жалпы мектеп іргелерінде жұмыс істеп
жатыр. Және де мектепке дейінгі мекемелерде ересек топтар негізінде
мектепалды топтар ұымдастырылды. Мектепалды даярлық мемелекет ұйымдарында
мемлекттік бюджеттен қаржыланады. Сонымен қатар қаулы ата-аналарды 5-6
жастағы балаларын мектепалды даярлаықты қамтамасыз етуіне міндеттейді.
Мини –орталықтарда азкамтылған отбасылардың балалары, жетімдер, ата-
ана қамқорынан тыс қалған балалр тегін оқытылады. Еліміздің мектептерінде
мини-орталықтар саны көбеюде. Мини-орталықта оқитын балалардың саны 224
немесе 234% көбейді. . 80% мини-орталықтар жаңа аспаптармен жабдықтырылған.
Мини-орталықтың оқу-тәрбие процесін ұйымдастыру типі және сонда болу
уақыты бойынша әр түрлі болып келеді. Бірақ оларды біріктіретін бір міндет
– әр түрлі жағдайларға байланысты дайындық алуға мүмкіндігі болмаған
балаларға мектепке дейінгі білім беру. Ал жағдайлар әр түрлі:
• Балабақшада орын болмауы;
• Ата-аналардың төлем беруі төмен;
• Балабақшалардың аздығы.
Қазақстанда мини-орталықтар жоғарыда аталған Балбөбек, және
Қарлығаш, Қайнар, Алғашқы қадам, Зерек бала бағдарлама бойынша
жұмыс атқарады. Бағдарламаның мазмұнынындағы ұлттық компонеттер баланың
жан-жақты дамуына мүмкіндік береді. Қазіргі кезде Қазақстанда 1283
мектепке дейінгі ұйымдар жұмыс атқарады: Балабақша-мектеп, мектепке
дейінгі гимназиялар, мектепке дейінгі орталықтар, авторлық балабақшалар.
Көрсететін қызметі бойынша балабақшалар коррекциялық және аралас болып
келеді- бұл ясли – бақшасы, физикалық және психикалық дамуының мүмкіндгі
шектелген балалар үшін (жеңіл және ауыр тіл, көру, есту, зерде, тірек-
қимыл қызметінің бұзылыстары, ПДК, туберкулездің әр түрлі формалары және
жиі суық тиіп ауыратындар т.б.). Коррекциялық типтегі мектепке дейінгі
мекемелерде топтың толуы балалардың физикалық және психикалық
бұзылыстарына және жастарына байланысты келеді 8-20 бала. Коррекциялық
түрдегі мекеменің негізгі қызметі – медициналық, физикалық дамуды міндетті
түрде түзету және дамыту, міндетті түрде психикалық дамуды түзету.
Балалармен коррекциялық жұмыс формасы – жеке және шағын топпен; аралас.
Ясли-бақшада жас кезеңіне бөлініп топ құрылады:
• Ерте жас тобы - 1 жастан - 2 жасқа дейін;
• Бірінші төменгі топ – 2 ден 3 жасқа дейін;
• Екінші төменгі топ – 3тен 4 жасқа дейін;
• орта – 4тен 5 жасқа дейін;
• балалар үшін мектепалды топ - 5тен – 6 жасқа дейін;
• мектепке дайындық тобы - 6 дан - 7 жасқа дейін.
12-жылдық білім беруге ауысуымен мектепалды даярлықтың мемлекеттік жалпы
білім беру стандартының үш деңгейі бойынша тәрбиелеу және оқыту
стандартына байланысты балаларды тәрбиелеу мен оқытуға көшеміз:
• туған сәттен 3 жасқа дейін;
• 3 жастан 5 жасқа дейін;
• 5 жастан 6 жасқа дейін.
2.2 Мектепке дейінгі мекемедегі тәрбиеші-педагогқа қойылатың
қәсіби талаптар
Болашақ ұрпақтың танымдық белсенділігін дамыту ақыл-ой тәрбиесінің6ip
міндеті ретінде күш бүгінге дейін күн тәртібінен түспей келеді Ақыл-ой
тәрбиесінің бұл acпeктici баланың ойлау операциясының, танымдық
проңестерінің және қабілетінің дамуына тткелей баланысты. 6-7 жастағы
баланы оқу-тәрбие процесінде дамыту мәселесінде басты және ең алдымен
баланың өздігімен әрекеті және танымдық, белсенділігі атқарады. Ғалымдар
С.Л.Рубинштейн, Д.П.Годовикова, Т.А.Куликова, А.И.Сорокинаның еңбектерінде
6-7 жастағы балалардың білуге құштарлығының, танымдық қызығушылығының,
коммуникативтик сұрақтары, танымдық сипатының дамуы, танымдық белсендінінің
көрсеткіштері ретінде атаған. А.П.Усова өзінің Балабақшадағы оқыту атты
еңбегінде мектепке дейінгі балалардың оқу әрекетіндегі танымдық
белсендінгіне байланысты үш денгейге берілген теориясын басшылыққа алуды
ұсынды[18].
6-7 жастағы балалардың танымдық белсендінін дамыту балабақшадағы
педагоггардың үлесіне тән, ұйымдастыру шеберлігімен тікелей байланысты.
Сондықтан бүгінгі күні тәрбиеші-педагог мамандарына түпкісінен білім
берумен қатар, кәсіби іс-әрекеттің ғылыми негіздерін практикада қолдануға,
практикалық біліктілік пен дағдыны қалыптастыруға ерекше көніл бөлуде. Оның
дәлелі ретінде Қазақстан Республикасыньщ Білім туралы заңының 22-бабында
(1999)[19], Балаларды міндетті мектепалды дайындау тұжырымдамасында
(2000)[20] кадрларға қойылатын талаптар атап көрсетілді.
Ең басты талап баланың бақыты мен тағдырына жауапкершілікпен қарап,
дене, физиологиялық, психологиялық даму заңдылықтарын түсіну. Балабақша
педагогі өзін жәй ғана тәрбиешімін деп қарамай, жалпы мәдениетін және
кәсіби біліктілігі мен даярлығын жетілдіру қажет. 6-7 жастағы балалардың
психологиялық ерекшелігін қоршаған ортадағы дүниені танып білсем деген
қызығушылығы басым болып келеді. Баланың өздігінен позиңиясы қалыптасып
және ой қажеттіліқ арқылы сипатталады: танымдық қажетілігі; белгілі бip
әлеуметтік қатынасқа байланысты қажеттілігі.
Айналадағы әлемді ойын, еңбек, серуен, сабақта педагог-тәрбиешімен,
ересектермен, құрдастарымен қарым-қатынас кезінде танып біледі. Осындай
жетістіктерге жету үшін тәрбиеші-педагог алдында тұрган ертеңгі мектеп
оқушысы деп қарап, баланың мінез-құлқын, сана-сезімінің жетілу дәрежесін
таным үрдістерің (туйсін, қабылдауы, ес, ойлау, сөйлеу, зейінінің) дұрыс
бағытта қалыптасып, дамуын қадағалап әpi дамытып отыру керек. Сондықтан
осындай ерекшелікті ескере отырып, оқу-тәрбие процесін жүрпзу қажет.
Тәрбиеші-педагог - мектепалды жастағы балалардың танымдық
белсенділігін қалыптастыруда, оның кезін ашуда басты тұлга. Kaзipri таңда
мектеп оқушыларының танымдық белсендінгін арттыру мәселесі жоғары деңгейде
шешіліп, оқытудың жаңа технологияларының енпзіпп, сапалы нәтижелері
байқалып отыр. Ал балабақшада бұл өзекті мәселе қандай деңгейде шешілуде
және тәрбиеші-педагогтар қандай әдістемелер қолданып келеді деген сұрақ,
кез келген маманды ойландырады. Әрине, казіргі оқыту технологияларын
балабақшаға лайықты түрлерін ipiтеп оқу-тәрбие процесіне енгізіп,
балалардың таным белсенділігі мен балашақтағы оқу әрекетіне деген ынтасын
арттыруда маңызы зор. Кейбір, балабақшаларда жаңа технологиялар қолданылмай
жүр дегеннен аулақпыз, ойын арқылы оқыту, дамыта отырып оқыту технологиясы
қолданылып келетіндігін тәжрибе көрсетіп отыр. Ғалым С.Жиенбаеваның [21] 6-
7 жастағы балаларды қол еңбегіне баулуда саралап оқыту технологиясын
қолдану тәжірибесі де нақтылай түседі. Дегенмен, жаппай тәрбиеші-
педагогтардың балалардың таным белсендінгін дамьггуда тиімді әдістерді
қолдануы өзінің білімін жетілдіруіне тығыз байланысты. Өзінің білімін
жетілдіру дегеніміз - жеке басының кәсіби шеберлігін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Нормативтік сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .4
Анықтама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .. 5
Белгілер мен қысқартулар.. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1 БАЛАБАҚША МӘСЕЛЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ...1 0
1. Мектепке дейінгі мекемелердегі оқыту , дамыту және тәрбиелеу ерекшелігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.2 Мектепке дейінгі негізгі міндеттері және бала тәрбиесіне құрылған
бағдарламалары ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.3 Қазақ балабақшалары мен мектептеріндегі балалардың этникалық өзіндік
санасын қалыптастырудың жәй-
жапсары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 7
2 МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛАБАҚШАЛАРДАҒЫ МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАҒДАРЛАМАЛАРДЫҢ
ТҮРЛЕРІ МЕН ТАЛАПТАРЫ
2.1 Балаларды мектепке дайындауды жетілдіру
бағдарламалары ... ... ... ... ... . .20
2.2 Мектепке дейінгі мекемедегі тәрбиеші-педагогқа қойылатын
қәсіби
талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
2.3 Балабақшада балаларды тәрбиелеу
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..25
3 МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ МЕКЕМЕЛЕРДІҢ ТӘРБИЕ МАЗМҰНЫ, ФОРМАСЫ, ӘДІСТЕРІНІҢ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..37
3.1 Қазақстандағы мектепке дейінгі вариативті бағдарламаларды талдау
негізіндегі оқыту, тәрбиелеу, дамыту
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 37
3.2 Астана қаласының білім беру жүйесінің жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ..51
3.3 Қазіргі кезендегі мектепке дейінгі мекемелердегі тәрбиелік-білім беру
жұмысының ерекшелігінің педагогикалық-психологиялық эксперименті
эксперименті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
3.4 Тәжірибелі – эксперименттік жұмыс нәтижелерін салыстырмалы
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .65
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..67
Нормативтік сілтеме
[1] Закон РК Об образовании Издательство АСТ, 2010. - 78 с. -
(Образование в документах и комментариях).
[2] Конвенция о правах ребенка(Принята 20.11.1989 Резолюцией 4425
Генеральной Ассамблеей ООН
[3]Қазақстан ҒББ 2005-2010жж білім беруді дамытудың Мемлекеттік
бағдарламасы
[4] [1] Қазақстан халқына ҚР президентінің жолдамасы Казахстан правдасы.
– 2010. – № 21. – С. 1-3 с.
[5]Балабақшадағы оқыту және тәрбиелеу бағдарламасы; Сабақтарды оқьпу
бөлімі және Бағдарлама бойынша әдістемелік нұсқау .Алматы, Рауан, 1992
ж.;
Анықтама
Дипломдық жұмыста келесі анықтамалар қолданылады:
Әдіс- гректің методос деген сөзінен шыққан, ақиқатқа, шындыққа жетудің
жолдары деген мағынаны білдіреді.
Әдіснама- табиғат пен қоғам құбылыстарын зерттеуге негіз болған, әрі сол
құбылыстардың теориялық түсіндірмесіне шешімді ықпал етуші философиялық
бастау идеялар жиынтығы.
Бақылау әдісі- білгілі мақсатпен қалыпты жағдайда педагогикалық
процесті зерттеу әдісі.
Білім беру-табиғат пен қоғам жайында ғылымда жинақталған білім жүйесін
жеке адамның меңгеруін және оны өмірде тиімді етіп қолдана білуі.
Білім - адамзаттың жинақтаған тәжірибесі, заттар мен құбылыстарды, табиғат
пен қоғам заңдарын тану нәтижесі
Дағды- әрекеттің саналы түрде автоматтануы.
Дидактика-білім беру мен оқытудың теориялық және әдістемелік негіздерін
зерттейтін педагогиканың саласы.
Заңдылық- процестің маңызды бөлшектерінің арасын байланыстырып отырады.
Құзыреттілік – іс-әрекетке тұлғалық қатынасы жататын адам қандай да бір
біліктілікті меңгеруі
Мақсат-субъект санасында оның қоршаған ортамен өзара ықпал
байланысынан туындайтын әрекеттің нәтижесі.
Міндет- мақсатқа жету жолдары.
Ойлау - заттар мен құбылыстардың расындағы табиғи байланыстарды және
қатынастарды бейнелейтін психиқалық процесті атайды.
Оқу бағдарламасы-пәндер бойынша оқытылатын тақырыптардың мазмұнын
анықтайтын құжат.
Педагогика – жалпы адам тәрбиесі жайлы ғылым.
Педагогика пәні- жеткіншек ұрпаққа тәрбие мен білім беру процесі.
Тәрбие- мұғалімнің, тәрбиешінің ата-аналармен бірігіп, мақсатты түрде
жүргізілетін тәрбие жұмыстары.
Тәрбие процесі- тәрбиенің мақсатын жүзеге асыратын процесс.
Ұжым-көзделген мақсатқа жету жолында ұйымшылдық пен мақсаттылық іс-
әрекетімен сипатталатын адамдардың тұрақты тобы.
Шығармашылық - бұл эвристикалық іс-әрекеті, оның мәні, негізгі идеялары
тез түсініп ұғыну істің кенеттен шешілу жолдарын табу.
Белгілер мен қысқартулар
ҚР – Қазақстан Республикасы
ҒББ- ғылыми білім беру
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Экономикалық, саяси және әлеуметтік дағдарыс
жағдайында білім берудің мектепке дейінгі жүйесі қорғансыз қалу себебінен
көптеген мектепке дейінгі мекемелер жабылып, балаларды баққаны үшін ата-
аналардың қалтасына тиетіндей төлемақысылары да көтерілді, сәби жастағы
балаларды қоғамдық тәрбиелеу тәртібі қирады т.б. Мұндай құбылыстар барлық
халық үшін мектепке дейінгі қызметті қамтамасыз ететін ҚР Білім беру
заңы кепіл беретін азаматтардың құқықтарын бұзуға әкеледі. Осыдан шығатыны,
қазіргі кезде мектепке дейінгі білім беру жүйесін қызметке қосып дамыту
үшін әлеуметтік қажеттлік туындады. Мұндай жағдайдың бірі әр түрлі тарихи
кезеңдерде мектепке дейінгі мекемелердің рациональдық типтерін ұйымдастыру
тәжірибесін білу болып жатады да Қазақстанда мектепке дейінгі білім беру
мекемелерін жаңа моделдерін құру болады. Болып жатқан саяси және
экономикалық өзгерістер ең алдымен оның бірінші деңгейі – мектепке дейінгі
оқыту мен тәрбиеге тиіп өтті[1]. Мектепке дейінгі ұйымдарды ата – аналар
таңдау құқығы мен талаптарын ескере отырып педагогикалық ұжымдардың жаңаша
жұмыс істеуге ұмтылысы Қазақстан республикасында мектепке дейінгі тәрбие
мен оқыту жүйесіне де жаңа технологиялар мен бағдарамалалрды еңгізу бойынша
экспериментальдық жұмыс пен шығармашылық ізденіс жүргізуге күшті түрткі
болды. Сапалы даму, сапалы өзгеріс роцессі белсендіреттіле бастады.
Бүгіндері көптеген балабақшалар, ата-анасы қымбат мекемелердің қызметін
төлей алатындай аз балалрға арналған, ал мүмкіндігі жоқ отбастарының
сәбилері мұндай мүмкіндікке қолы жетпей жатады. Сол себептен, Қазақстан ҒББ
2005-2010жж білім беруді дамытудың Мемлекеттік бағдарламасы арқылы жүзеге
асыру бойынша жабылған мектептерді қалпына келтіріп жаңа балабақшалар ашып
800 мини-орталықтарды құрып аяқтау болды, [2] Сөйтіп, жартысынан көп
балаларды мектепке дейінгі тәрбиемен қамтуға болады. 2009 жылы жоба бойынша
мемлекетіміз үш жасар балаларды міндетті мектепке дейінгі білім алуға
көшіп осы 2012 жылы толық кірісті. ҚР мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқыту
жүйесінің ұлттық моделін алыптасытыру үшін маңызды орын алатын педагогтар,
түбінде олар бір қалыпты әрекеттен кетіп оқыту мен тәрбиелеу бағдарламасын
таңдауға мүмкіндіктері туды. Бұған мүмкіндік берген, еліміздегі пайда
болған:
• Ы.Алтынсарин атындағы Қазақ Академиясының ғалымдары құрған Балбөбек
атты мектепке дейінгі ұлттық бағдарламасы;
• Толық оқу-әдістемелік оқылықтары бар Семей атты университеттің
мектеп алды даярлық бағдарламасы;
• Мектепке дейінгі топтар және бастауыш сыныптар үшін Тәй-тәй атты
инновациялық технология;
• Орта мектептерде 12-жылдық оқуға көшу үшін мектеп жасына дейінгі
балаларды дайындауға есептелген, алғашқы мектепке дейінгі оқыту мен
тәрбиелеу бағдарламасы - Қайнар атты бағдарлама. Қайнар атты
бағдарламада Радуга атты ресей бағдарламасының белгіленген жалпы
міндеттері және балалрды тәрбиелеу мен оқытудың ұлттық региональдық
компоненттері жүзеге асады;
• Қазақстан Республикасында алғашқы бағдарлама және оқу-әдістемелік
кешен болып Қарлығаш атты бағдарлама жатады. Осы бағдарламаның
негізінде бала тұлғасы ашылып, өз елін, өз жанұясын, өз Отаның
сүйетін тұлға тәрбиелеу болады да қойылған мақсаттар оқу-әдістемелік
кешеннің мазмұныны арқылы іске асады.
Мәселенің зерттелу жағдайы. Еліміздің 12-жылдық білім беруіне көшуі
Қазақстандағы мектепке дейінгі жүйені әрі қарай өркендету сапасында
анақытайды да бар мемлекеттік стандарттарды халықаралық талапқа сәйкестіріп
қайта қарастыруды және оқыту мен тәрбиелеуге
тұлғалық дамыту мен құзыреттілік тәсілді бағыттауды талап етті.
Осы тұрғыдан Қазақстанда 12-жылдық оқытуға көшуіне орай қазіргі
балабақшалардың және мектепке дейінгі білім берудің даму ерекшелігі қандай
екен деген сұрақпен зерттеу мәселесі анықталды. Нақты мәселенің өзектілігі,
оның жеткіліксіз дайындалып қарастыру негізі зерттеу тақырыбымызды
анықтады: Қазіргі балабақшалардағы мектепке дейінгі тиімді
бағдарламалардың түрлері
Зерттеу мақсаты: Қазақстанда 12-жылдық оқытуға көшу жағдайында қазіргі
балабақшалардың дамыту ерекшеліктерін анықтау.
Зерттеу нысанасы: мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту жүйесін дамыту
процессі.
Зерттеу пәні: Казақстандағы жаңа бағыттағы мектепке дейінгі білім беру
тәсілінің ерекшеліктері.
Зерттеу міндеттері: 1.Мектепке дейінгі мекемелердегі бала психологиясын
дамытудағы тәрбиелік мәні;
2. Мектепке дейінгі негізгі міндеттері және бала тәрбиесіне құралған
бағдарламалары;
3. Қазақ балабақшалары мен мектептеріндегі балалардың этникалық өзіндік
санасын қалыптастырудың жәй-жапсары;
4. Мектепке дейінгі мекемедегі тәрбиеші-педагогқа қойылатың қәсіби
талаптар;
5.Қазақстандағы қазіргі балабақшалардың ерекшеліктерін негіздеу.
Ғылыми болжам: егер мақсатты, ғылыми негізделген, әдістемелік және
тәжірибелік материалдармен бекітілген мектепке дейінгі мекемелердің
жұмыстарының жаңа білім беру бағдарламаларына ауысуы жағдайында ғана
мектепке дейінгі мекемелерде педагогикалық үдірісті ұйымдастыруында
өзгерістер болуы мүмкін.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негізі болып мектепке дейінгі
дидактиканы теориялық және эксперименттік талдаулардың негізінде
Балабақшадағы оқыту және тәрбиелеу бағдарламасы; Сабақтарды оқьпу
бөлімі және Бағдарлама бойынша әдістемелік нұсқау (Алматы, Рауан, 1992
ж.); Балабақшада жүргізілетін сабақтар және оны ұйымдастыру деген арнайы
бөлімдер жеке қарастырылады.
Зерттеу әдістері: Зерттеу әдістеріне кірді:
• Бастапқы позицияны толықтыратын, нақтылайтын және ашатын архив
материалдарын зерттеу және талдау;
• әдеби, тарихи дерек көздерін теориялық талдау;
• әр түрлі мектепке дейінгі мекемелердің жұмыс мазмұның, ұйымдастыу
жағдайын , педагогикалық теорияларын салыстырп талдау, іріктеу;
• Қазақстандағы мектепке дейінгі тәрбие саласындағы процестерді
бағалаудағы статистикалық әдістер мен ұқсатық әдістерін қолдану.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы
• Мектепке дейінгі мекемелердегі бала психологиясын дамытудағы
тәрбиелік мәні қарасытырылды;
• Мектепке дейінгі негізгі міндеттері және бала тәрбиесіне құралған
бағдарламалары ашылды;
• Қазақ балабақшалары мен мектептеріндегі балалардың этникалық өзіндік
санасын қалыптастырудың жәй-жапсары анықталды;
• Қазақстандағы қазіргі балабақшалардың ерекшеліктері белгіленді.
Зерттеудің практикалық мағынасы
Зерттеудің практикалық мағынасы теориялық қағидалар мен қорытындылар және
дамудың ғылыми негізделген тенденциялары қазіргі мектепке дейінгі білім
беру процесін жетілдіруге мүмкіндік береді.
Зерттеу іргесі:
Астана қаласындағы Бөбек атты №32 балабақша
Астана қаласындағы Ақ қайын атты балабақша
Астана қаласының №36 мектеп іргесіндегі Гүлдер атты мини-орталық
Астана қаласындағы Дария атты балабақша
Диплом жұмысы нормативтік сілтемелер, анықтама,белгілер мен қысқартулардан,
кіріспе, үш бөлімнен және қорытынды мен әдебиеттер тізімінен тұрады.
Нормативтік сілтемеде, қолданылған мемлекеттік құжаттар көрсетілген,
анықтамада сөздер мен терминдердің түсініктері берілген, белгілер мен
қысқартуларда сөзәріп белгілері берілген. Кіріспеде мәселені өзектілігі,
пәні, нысанасы, ғылыми болжамы анықталған, әдіснамалық және теориялық
негізі, практикалық маңыздылығы, зерттеудің жаңалығы, зерттеу әдістері,
зерттеу іргесі қарастырылған. Негізгі бөлімде тақырыпқа орай теориялық
мәселелер қарастырылса, екінші бөлімде мектепке дейінгі бағдарламалар
талаптары қарастырылған, үшінші бөлімде эксперименттік тұрғыдан зерттеу
жүргізілген. Қорытындыда ғылыми болжамның дәлелі беріліп тақырыпқа орай
түйіндеме жасалған. Қолданылған әдебиттер тізімінде дерек қөздер берілген.
1 БАЛАБАҚША МӘСЕЛЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Мектепке дейінгі мекемелердегі оқыту, дамыту және тәрбиелеу ерекшелігі
Қазіргі қоғам дамуының жалпы білім беру мазмүнына қоятын талабы жас-
тарға әлемдік ғылым мен прогресс деңгейінде білім беру, олардың ойлау
мүмкіндігін жетілдіру, шығармашылық тәжірибесін, дүниеге қарым - қатынас
нормаларын қалыптастыру болып отыр.
Педагогиканың бір саласы дидактиканың негізгі міндеті - оқыту үрдісі
бағынатын білім беру мазмүнын, оқыту зандылықтарын, принциптерін, әдістерін
және үйымдастыру формаларын қоғам талабына сай колданудың жолдарын
қарастыру.
Бұл міндет Қазақстан Республикасының "Білім туралы" Заңында және
"Тәлім-тәрбие тұжырымдамасында" нақты көрсетілген.
Енді мектеп жасына дейінгі балаларды оқыту мәселесін қарастырсақ, ол
балаларды "балабақшада оқыту және тәрбиелеу бағдарламасында" көрсетілген
мөлшерде қарапайым білім жүйесімен қаруландыру, оқу әдет-дағдыларын
қалыптастыру, олардың танымдық қабілеттерін мақсатты, жүйелі, жоспарлы
түрде дамыту кажет.
Сондықтан тәрбиенің сан алуан келелі мәселелерін шешетін, қарапайым
дағдыларды бала санасына орнықтыратын алғашқы білім баспалдағы - мектепке
дейінгі мекемелер болып табылады.
Мектепке дейінгі мекемелердегі оқыту мектептегі оқытудан мазмұны,
ұйымдастыру формасы, әдістері жағынан өзгеше. Балабақшаларда балалар
қоғамдық өмір, табиғат құбылыстары, адамаралық қатынастар, қоршаған орта
туралы ғылыми негізделген, бірақ қарапайым (элементарлық) білімдермен
қаруланады. Бұл білім қарапайым болғанымен, баланың әрі қарай дамып,
қалыптасуына ерекше ықпал ететін негіз болады, сонымен қатар мектеп білімін
сапалы игеруге мүмкіндік береді.
Мектепке дейінгі кезендегі оқытудың мәселелерінің негізі Я.А.
Коменский мен К.Д. Ушинскийдің еңбектерінде қаланды. Я.А. Коменский Ана
мектебі еңбегінде мектепке дейінгі жастағы балаларға берілетін білімнің
мақсаты мен мазмұнын айқындады[3].
К.Д.Ушинский: Мектепке дейінгі балалық шақтың өзінде сапалы оқуды
ойыннан бөліп қарау керек және бұл кезеңдегі оқытудың міндеті мен мазмұны
баланың сөз байлығын дамыту, ақыл-ой күшін жетілдіру, мектептегі оқуға
дайындауға бағытталуы тиіс деп көрсетті.[4]
Мектепке дейінгі кезендегі оқытуды зерттеуге өз үлесін қосқан
ғалымдар: Н.Н.Быстров, Э.И.Залкинд, А.М.Леушина, Л.А.Пеньевская,
Е.И.Радина, Н.П.Сакулина, П.Г.Саморукова, Е.И.Тихеева, Тарунтаева,
А.П.Усова, Е.И.Флерина, т.б.
Мектепке дейінгі дидактиканы теориялық және эксперименттік
талдаулардың негізінде Балабақшадағы оқыту және тәрбиелеу
бағдарламасыңда; Сабақтарда оқьпу бөлімі және Бағдарлама бойынша
әдістемелік нұсқауда (Алматы, Рауан, 1992 ж.); Балабақшада
жүргізілетін сабақтар және он ұйымдастыру деген арнайы бөлімдер жеке
қарастырылады.[5]
Дегенмен, бұл зерттеулер және соның негізінде ұйымдастырылып жүрген
оқыту үрдісі қазіргі жаңа жағдайдағы мектепке дейінгі тәрбие мекемелерінің
білім-тәрбие міндеттерін шешу талабына сай емес. Ал қазақ балабақшалары
үшін оқыту мазмұны әлі толық зерттеліп, талданған жоқ деуге болады.
Мектепке дейінгі кезендегі оқыту мазмұнын анықтау үшін жоғарғы
дидактикалык теорияларға сүйену қажет.
Қоғамдық тәжірибелерді жан-жақты талдай келіп, қазіргі танда дидактика
ғылымында жалпы орта білім беру мазмұнының құрамы теориялық тұрғыдан төрт
элементтен тұратыны анықталды (В.В.Краевский, И.ЯЛернер, М.Н.Скаткин,
т.б.)[6].
Білім-алғашқы және негізгі элементі, ол дүние туралы жалпы ұғым
береді, таным практикалық әрекеттердің құралы бола алады. Оны келер ұрпақ
тұтастай, ал әрбір адам жеке бөліктерін ғана меңгереді. Білім берудің
мазмұны негізгі ғылымдарға тән сан алуан білімдердің түрлерін қамтуы керек,
сонда ғана білім өзінің негізгі қызметін орындайды.
Білімнің түрлеріне нелер жатады?
1. Негізі ұғымдар мен терминдер. Онсыз бірде-бір мәтінді не білім элементін
түсіну мүмкін емес
2. Тұрмыс шындығы мен ғылыми фактілер. Фактілерді білмейінше, ғылыми
зандылықтарын түсіне алмаймыз, сеніміміз де болмайды және оз идеяңды
дәлелдеуге мүмкіндік жоқ.
3. Дүние құбылыстары мен түрлі объектілер арасындағы байланыстарды
анықтайтын, оның мәнін ашатын ғылыми зандылықтар.
4. Ғылыми білімдер жүйесін қамтитын теория.
5. Ғылыми таным әдістері мен іс-әрекет жөніндегі білім.
6.Қоғамда қалыптасқан оның түрлі құбылыстарына белгілі бір қатынас,
нормалар жөніндегі білім, яғни бағалау білімі.
Білімнің барлық түрі бір-бірімен байланысты, сондықтан оны кешенді түрде
оқытады.
Білім беру мазмұнының екінші элементі - іс-әрекетгерді орындау
тәжірибесі. Мұның негізі білімде (І-элемент). Білімсіз әрекет жолдарын
саналы орындау мүмкін емес. Білімді өмірде қолдану тәжірибесін адамзат
еңбек барысында жинақтаған, бірақ ол жеке адамнан тыс тұрады, оны адам
бірте-бірте тәжірибе жинай отырып меңгереді.
Үшінші элемент - шығармашылық әрекет тәжірибесі. Бұл алдыңғы екі эле-
ментпен тікелей сәйкес келмейтін, өзіндік мазмұны бар, оқушыларды жаңа
проблемаларды ізденіп шешуге, өмірді шығармашылықпен қайта құруға дай-
ындайды. Адамның шығармашылық күші тек білім көлеміне байланысты емес және
адамның табиғи қабілетінің болуы да жеткіліксіз. Дайын күйінде меңгерілген
білім көлемі де, үлгі бойынша меңгерілген іскерліктер де адамның
шығармашылық мүмкіндіктерін қамтамасыз ете алмайды. Адам өз бетінше ойланып
әрекет етіп үйренбейінше өзінің табиғат берген нышаны мен қабілетін
көрсете, шығара алмайтын жағдайға жетеді. Шығармашылық қабілеті дамыған
ұрпақтың болуы - бүгінгі қоғам талабы.
Төртінші элемент - айналадағы дүниеге және адамдарға қатынас нормалары
немесе эмоциялық, еріктік құндылық қатынастар тәжірибесі. Адамның қоршаған
дүние шындығына қарым-қатынасы, сезімінің ауқымы сол дүние туралы білімінің
мазмұнына және іскерліктер мен дағдыларға сәйкес келмейді. Мұндай қатынасты
қалыптастырмайынша, адамдар білім мен іскерліктерді және шығармашылық
қабілеттерді меңгергенмен де (I, II, III элементтер) олардың тәрбиелілігі
жоқ деуге болады.
Дидактика ғылымы білім беру мазмұнының элементтерін осылайша ұсына отырып
білім беру мазмұнын қарастыруда оның бес деңгеймен байланысты жүретінін
анықтады.
Теориялық деңгейінде білім беру мазмұнының төрт элементі талданып,
оның бір-бірімен байланысы талдануда.
Оқу процесі деңгейінде білім беру мазмұнының төрт элементінің
әрқайсысын жеке және оны тұтастай меңгерту жолдары анықталды.
Оқу пәні деңгейінде, төрт элемент негізінде оқу пәндерінің мазмұнын топ-
тастыруы қарастырылады.
Оқу материалы деңгейінде әрбір пән бағдарламаларын жасағанда, осы
білім беру мазмұнының төрт элементі қалай қамтылуы қажет деген мәселе
айқындалуы тиіс.
Бала қасиеті деңгейінде төрт элементтен тұратын білім мазмұнын
меңгерген жағдайда, оның қандай болып қалыптасатындығы туралы мәселеге
келсек, онда бұл деңгейдегі балалар білімді, іскер, шығармашылық қабілеті
дамыған, дүние сырларын сезіне білетін, өмірде эмоциялық-еріктік құндылық
қатынастары қалыптасқан болып келеді.
Жалпы білім берудің алғашқы сатысы мектепке дейінгі мекемелерде
ұйымдастырылатындықтан, бұл мекемелердегі оқу-тәрбие бағдарламаларын
құрастырудың дидактикалық негізі ретінде жоғарыда аталған жалпы теориялық
тұжырымдарды алуға болады. Сонымен қатар, дидакгика ғылымындағы білім беру
мазмұнының теориясының жетістіктеріне жан-жақты талдау жасап, оны мектепке
дейінгі мекемелердегі оқу-тәрбие үрдісіне толық еңдіру қажет деп
есептеймін.
2. Мектепке дейінгі негізгі міндеттері және бала тәрбиесіне құралған
бағдарламалары
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесін реформалау барысында әрбір
баланы мектептегі оқу мен қатынас ортасына еркін араласатындай етіп
дайындау – аса маңызды міндет.
Қазіргі мектептің бірінші сыныбына келген балалар ерік-жігерлері күшті,
еңбек сүйгіш қасиеттері мол, жұмыс қабілеттері жоғары, арнайы білімдік және
икемділік сипаттары көзге түсерліктей болуы қажет.
Мектепке дайындық мәселесі Ел басы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына
Жолдауы тұрғысынан айрықша мәнге иеленеді. Бұл құжатта білім беру ісі
республика дамуындағы басым бағыттардың бірі ретінде көрсетілгені белгілі.
Қазақстан Республикасы "Білім туралы" Заңының жаңа редакциясы мектепке
дайындықты баланың тұлғасын дамытуға, денсаулығын нығайтуға және мектепте
оқуға лайықты дайындалуына бағытталған біртұтас білім беру жүйесінің
бастапқы баспалдағы ретінде қарастырған[7].
Мектепке дейінгі кезеңдегі білім беру мазмұнын айқындауда мынадай
қағидалар негізге алынады:
- балалардың мектепке дайындық ісін ұйымдастыруда тағлиматтық
(дидактикалық) жетекші қағидалар басшылыққа алынады; олардың қолданылуы 5-6
жасар балалардың психофизиологиялық ерекшеліктері мен мүмкіндіктеріне
сәйкестендірілуге тиіс; білім, икемділік және дағды мақсаттық нысана
ретінде ғана емес, жеке адамның толымды дамуының амалы ретінде
қарастырылады;
- тәрбиелеу мен оқытуда жас шамасымен даралық ерекшеліктерді ұштастыра
қарау қағидасы. Бұл қағида балалардың қалыпты сезімталдық күйлері мен
толымды психикалық дамуларын қамтамасыз етеді.
- мектепке дайындықтың мақсатының бірі баланың тән саулығы мен
психикалық саулығына, сезімталдық көңіл-күй дұрыстығына қамқорлық;
- балалардың дербес әрекеттерін нәтижелі ұйымдастыру қағидасы;
- баланың даралық және бірлескен іс-әрекетін тиімді үйлестіру
қағидасы, "баланың жақын арадағы даму аймағына" сүйене отырып балаға
жекелей әсер ету мүмкіндігін жүзеге асыру;
- баланың шаршауы мен жалығуын болдырмау үшін жаңа оқытудың дамытқыш
сипатын қамтамасыз ету мақсатында соған лайықты жүктеме ойластыру қағидасы;
- баланың мектепке дайындығы үлкендер мен бүлдіршіндердің өзара
бейімделген түсіністік қағидасы бойынша жүру керек;
- мектепке дейінгі білімнің мазмұны Қазақстанның қоғамдық
дәстүрлерімен үйлеседі және жалпы адамзаттық өркениеттілікке бағдарланады;
отбасы мен балабақша арасында сенімділік, іскерлік байланыс орнату,
ұстаздар мен ата-аналардың ынтымақтастығы; бұл қағида балаларды оқыту мен
тәрбиелеудің үзіліссіздігін, баланың мектепке лайықты дайындығын қамтамасыз
етеді;
- балалардың мектепке дайындығы оқу-тәрбие ісін, мектепке барар
жастағы балаларға тән әрекеттерді (ойын, қол өнерге машықтану, бейнелеу
өнері, саз өнері, театрландырылған көріністер т.б.) серпінділікпен
ұйымдастыру арқылы жүзеге асырылады.
- баланың бейімділігін, қабілеттілігін, қызығушылығын ескере отырып,
оқыту ісін саралу қағидасы;
- Қазақстан Республикасының жалпы білім беретін мектебінің оқу
бағдарламалары мен мектепке дайындық бағдарламасының сабақтастық қағидасы.
Мектепке дейінгі дайындықтың міндеттері:
1. Балалардың денсаулығын сақтау мен нығайту, оларды дене дамуы мен
ақыл-ой жұмысына қабілеттері жағынан жетілдіру.
2. Әрбір баланың шығармашылық және парасаттылық қабілеттерін жан-жақты
дамыту.
3. Баланың адамгершілік қасиеттері мен эстетикалық, этносаралық
қатынастар мәдениетінің негіздеріне ден қойғызу.
4. Баланың өзіндік этностық санасын қалыптастыру амалы ретінде оны
ұлттық мәдениет бастауларынан нәрлендіру.
1. Мектепке оқуға психологиялық және арнайы дайындығын қалыптастыру.
Бағдарлама мектеп жасына дейінгі ересек 5-тен 7-ге дейінгі жастағы балалады
қамтиды және мектепке екі жылдық дайындықты көздейді.
Білімдік материал бағдарламада мына бөлімдер бойынша берілген:
І. Дене бітімі дамуы.
- балар дамуы мен тәрбие міндеттерінің қысқаша сипаттамасы
- уақыт кестесі және мәдени-гигиеналық дағдылар
- шынығу
- дене мәдениеті
- валеология
ІІ. Тіл дамыту.
- ана тілі
- көркем әдебиет
- қазақ тілі немесе орыс тілі, ата-аналар қалуымен, щет тілі
ІІІ. Жаратылыстық-ғылыми білімдер
- қоршаған ортамен таныстыру
- экология негізі (балаларға арналған)
- қарапайым математикалық түсініктерді қалыптастыру
- компьютерлік сауаттылық
ІҮ. Көркемдік-эстетикалық дамуы
- бейнелеу өнері
- құрастыру
- сазды тәрбие
- еңбек
Ү. Ойын
ҮІ. Ата-аналармен жұмыс.
Бағдарлама жобасын қазақ және орыс тілдерінде білім-тәрбие беретін
балабақшадағы педагогикалық процесті ұйымдастыру негізіне алынуға тиіс.
Бағдарламаның жетекші тұжырымдарының іске асырылуы балалардың қажетті
интеллектуалдық, тұлғалық және тәндік дамуын қамтамасыз етеді және мектеп
жағдайында оқуға жан-жақты даярлайды[8].
Бағдарламаның міндеті:
Баланың сана сезіміне ата-бабадан қалған өнер мен өнеге үлгілерінің
лайықтыларын құлағына құйып, көзіне көрсете отырып, ойын арқылы бойына
сіңіріп, оларды әдептілікке, мейірімділік пен ізеттілікке, туысқандық пен
бауырмалдыққа, үлкенге құрмет, кішіге қамқорлыққа баулып, адамдық
қасиеттерді қалыптастыру. Бала мен тәрбиеші арасындағы қарым-қатынас
нығайып, ізгілендіре жүргізу жүзеге асатын болады.
Аталған міндеттер кешенді сабақтарда, балабақшада күн тәртібінде
өтілетін ойын, еңбек, серуен, көркем шығарма оқу, ойын-ермектер үрдісінде,
арнайы сабақтарда меңгерілген білім-дағдыларды тереңдете, солармен
жалғастыра жүргізіп отыру арқылы жүзеге асырылады.
Жаңа бағдарламаның мақсаты:
Балабақша жұмысын тұжырымдамаға сәйкес түбегейлі қайта құру; тәрбие
жұмысының мазмұнын халықтық педагогикаға сәйкес үйлесімді жаңарту; ақыл-ой,
еңбек, дене, эстетикалық тәрбие санасын жақсарту, жаңа қоғамға лайықты
тұлғаны қалыптастыру, баланың жас, даму ерекшелігін, айрықша қабілеттілігін
ескере отыра, ұлттық сананы баланың сәбилік шағынан орнықтыру, осы мерзімге
дейін жүргізіліп келген тәрбие тақырыптарын бір-бірімен кіріктіре
(интегральды) біртұтас жүйелі іске асыру шараларын белгілеу. Бағдарлама
мазмұнын нақтылай, тақырыптық жүйеде көрсету арқылы балаға меңгертілетін
білім мазмұнын айқындап, тәрбиешінің бағдарламамен жұмыс істеуін жеңілдету;
балабақшада өтілетін тәрбие жұмысының апталық жүктемесін азайту; балалардың
денсаулығын нығайтып, дене мүсінінің сымбатты жетілуін қамтамасыз ету;
тәрбиеші мен тәрбиеленуші арасындағы қарым-қатынасты нығайту.
Мектепке дейінгі кезеңде тәрбиелеу, білім беру мазмұнын пысықтау
мақсатында жүргізілген тарихи-теориялық және тәжірибелік зерттеу
нәтижесінде мынадай жаңалықтар енгізілді:
1. Балабақшада өтілетін тәлім-тәрбие мазмұны халықтық педагогика
негізінде жаңартылды;
2. "Балалардың жас шамасына сай даму ерекшеліктері" деп аталатын бөлім
М.Жұмабаевтың "Педагогика" атты еңбегі негізінде толықтырылады[9];
3. Баланың мінез-құлқын қазақтың әдет-ғұрып, салт-дәстүрлеріне
үйлесімді қалыптастыру көзделіп, бағдарламаға "Имандылық тәрбиесі" деген
бөлім қосылды. Бұл бөлімге халықтың педагогикадан оның жасына лайықты,
түсінігіне қонымды материалдар таңдалып, "Адамдық – асыл мұрат", "Жер
байлығы – ел байлығы", "Келші, келші балашым", "Еңбек түбі – зейнет", "Ақ
дастархан", "Ақ боз үй", "Бабалар өмірі – ұрпақтарға өнеге" – деген
тақырыптарға топтастырылды.
4. Әр топтағы күн режиміне өзгерістер енгізілді.
5. Балалардың білім мен тәрбиесіне жыл аяғында қойылатын талаптар нақты
көрсетілді.
6. Экологиялық, экономикалық тәрбиенің алғашқы қарапайым негіздерін
қалыптастыру жайында мағлұматтар берілді.
7. Бағдарламалар мазмұнын іске асыру үшін "Отбасы", "Балабақша",
"Ойыншықтар", "Жыл мезгілдері, "Қазақстан – Республикам менің", "Жануарлар
дүниесі" деп аталатын нақты тақырыптар берілді. Мұндағы мақсат –
тәрбиешінің жұмысын жеңілдетіп, бала білуге тиісті білім-білік көлемін
толық аңғартып, тәрбие мақсатын дәл анықтауға мүмкіндік жасау.
8. Осы тақырыптар бойынша балаға меңгертілетін сөздіктер тізімі
жасалды.
9. Бағдарламада көркем әдебиет бөлімі жоғарыда аталған әрбір тақырыпқа
сәйкес жүйеленеді.
10. Мектепке дейінгі тәрбие жүйесінде тәлім-тәрбиені кешенді
ұйымдастыру тәсілі қазақ тілінде бірінші рет ұсынылып отыр.
Авторлар оқыту мен тәрбиелеу жұмысын кешенді ұйымдастыру туралы
К.Елбанскийдің, қазақ зиялылары А.Байтұрсыновтың, М.Жұмабаевтың болашақ
ұрпақты тәрбиелеу, оқыту жұмыстарын бір-бірімен сабақтас жүргізуді
қуаттайтын идеологияларына сүйенеді.
Тәлім-тәрбиенің сабақтастығы туралы М.Жұмабаев өзінің "Педагогика" атты
еңбегінде "Бала бір нәрсеге ұмтылса, сол нәрсеге баланың денесі, жаны,
ақылы, сезімі, қайраты – бәрі бірге жұмсалады" – дей отырып, ... " ақыл,
ішкі сезім, қайрат қатынасатын болғандықтан... үшеуін бірдей тең тәрбие
қылу – тәрбиешінің міндеті", - деген ойды анық айтады[9, 21].
Сонымен, балабақшада өтілетін тәрбие жұмыстары жоғарыда аталған
тақырыптар негізінде 2-ден 7 жасқа дейін кешенді тәсілмен іске асырылады.
Бұл тәсілдің әр топқа белгіленген апталық жүктемені азайтуға, балалармен
әртүрлі өз бетіндік, шығармашылық жұмыстар жүргізуге, тәрбие аралық сазды
(әуенді) дене сергіту жаттығуларын көбірек қолдануға, тәрбие сабақтастығын
жақсартуға мүмкіндік беретіні тәжірибеде анықталуда.
Осы тақырыптарға орай аптаның бір күні тәрбиенің бір саласына баса
көңіл бөлінеді де, қалған тәрбие түрлері алғашқымен сабақтас, біріктіре
жүргізіліп, іскерлік дағдыларды меңгерту, қайталау, бекіту жұмыстары
серуенге шыққанға дейін жеке және шағын топпен жүргізіліп, тиянақталады да,
режим кезінде өтілетін ойын, ермек жұмыстарымен жалғаса береді. Мысалы,
дүйсенбіде "Тіл – халық қазынасы" тақырыбын өткенде, сол күнгі тәрбие
мақсаты, мазмұны – бейнелеу, санау, имандылық, әуенді қимыл-қозғалыс
кездерінде берілетін біліммен байланысты жүргізіледі.
Барлық тәрбие сәттерінде баланың тілін дамыту, әдеби-музыкалық
шығармалар пайдалану, ойлануға, тапқырлыққа, санауға үйрету, бейнелеу,
мүсіндеу өнерінің қарапайым тәсілдерін меңгерту, мәнерлеу құралдары туралы
ұғымдарын қалыптастыру сияқты сан-алуан тәрбие тағылымдары, ойын-әдістері,
логикалық-тәжірибелік жаттығулар арқылы жүзеге асырылады.
Мектепке даярлық топта (6-7 жас) жоғарыда аталған жұмыстар тереңдете
жүргізіледі. Бұл топтағы балалар ауызша сөйлеуге сөздің дыбыстық құрамын
дұрыс айтуға тиісті. Грамматикалық тәсілдерді меңгеріп, байланыстырып
сөйлеуде біршама жетістігі болады.
42 дыбыс үйретіліп, дыбыс, әріп туралы ұғымдар меңгеріледі. Үйренген
дыбыстар қатысатын сөз ойластыру, оған дыбыстық талдау жасау, дыбыстан
буын, буынан сөз, сөзден сөйлем құрастыру бағытында жаттығулар жүргізіледі.
Әртүрлі сызықтар сыздыру, түрлі пішіндер жасауға үйрету арқылы саусақ
буындарының қозғалысы жетілдіріліп, жазуға жаттықтырылады.
Ақыл-ой тәрбиесінің негізгі бір саласы қарапайым математикалық
ұғымдарды меңгерту мәселесі бағдарламада "Ойна да ойлан" деген тақырыппен
ерекшеленеді.
Алғашқы санау ұғымдары сәбилердің бірінші тобынан (2-ден 3 жасқа дейін)
бастап айналадағы заттар туралы сезім әрекетін қалыптастыру арқылы
жүргізіледі. Бұл жастағылар кейбір заттың қасиетін (қатты, жұмсақ), түсін
(бес түсі), кеңістікте орналасу (оң, сол, жоғары, төмен), көп, аз сияқты
жалпы санау ұғымдарын меңгере бастайды.
1.3 Қазақ балабақшалары мен мектептеріндегі балалардың этникалық өзіндік
санасын қалыптастырудың жәй-жапсары
Бүгінде білім беру үрдісіне қатысушылардың барлығы да (ата-аналар,
педагогтар, ғалым-әдіскерлер т.б.) баланың эмоциялық және танымдық дамуын
мақсатты бағытты ықпал ете отырып, ұлттық мәдени құндылықтар арқылы
этникалық өзіндік санасын ояту негізінде айналадағы үлкендермен,
құрдастарымен қатынас орната білуін қалыптастыру қажетгігін саналы
түсінеді. Шамасы, мұндай ықпал құрғақ моралдандыру сабағының формасында
емес, баланың жетекші қажеттіліктеріне, жоғары дәрежедегі белсенділік,
бастамашылдық, білуге құмарлықтары сияқты жас ерекшеліктеріне сүйеніп іске
асуы керек. Осылай болмаған жағдайда, адамдар қарым-қатынасын анықтайтын
объективті нормалар, балаға өте жақсы таныс болса да эмоцияларға, демек,
оның мінез-құлқына да тікелей ықпал етпейді. Шын мәніндегі психологиялық
құрал болу үшін, норма нақты тұлғалық кұрылымда бейнеленуі керек. С.Г.
Якобсонның болжамына орай, адамгершілік мінез-құлықты реттеуде мұндай
құрылымның қызметін екі қарама-қарсы әдеп эталоны (1984) атқарады. Бұлар
бала өзінің жағымды және жағымсыз іс-әрекеттерін байланыстыратын көркемдік
типтегі комплексті бейнелер[10].
Әлеуметгік нормаларды пайдаланудың түрлі деңгейі бар. Жоғарғы деңгей
нормаға нақты бағалау эталонының сәйкес келуімен сипатталады. Бұл жағдайда
ол іс-әрекеттің шын мәніндегі реттеушісі болады. Ал төменгі дең-тей -
норманы таза вербальды пайдалану, бағалау эталонымен, демек, сәйкес
эмоциялармен де қамтамасыз етілмеген. Мұндай нормалар баланың іс-әрекетін
шын мәнінде реттей алмайды, оларды пайдалану тек вербальды деңгейде
көрінеді (Д.Б.Эльконин, А.Л.Венгер, 1988)[11].
Өкінішке орай, педагогикалық практика негізінен ұлттық білімдер мен
ұлттық мәдени нормаларды 6-7 жастағы балалардың жоғарыда аталған
бастамашылдық және белсенді жауап қатынасы ұстанымынсыз монологты
тасымалдауға бағытталған.
Мектеп жасына дейінгі балаларға ұлттық тәрбие беруде қандай
кемшіліктер жіберілді және нені өзгерту, нені толықтыруға тура келеді -
деген сұрақтар туындайды. Ең алдымен, ұлттық мектепке дейінгі мекемелердегі
педагогикалық үрдіс психологиялық ғылыми зерттеулерге негізделген бүгінгі
білім беру технологиясымен қамтамасыз етілмегендігін атап айтқымыз келеді.
Осының салдарынан бүгінгі күнге дейін ұлттық тәрбие үшін халқымыздың салт-
дәстүрлерін баяндаумен, мақал-мәтелдер мен нақыл сөздерді, әндерді,
санамақ, тақпақтарды жаттатумен әуестеніп, олардың танымдық мазмұнын
моральдық мәнін саналы меңгерту мәселесі назардан тыс қалып келеді. Осының
негізінде балалардың логикалық ойлау әрекеті мен қиялының, сезімдерінің
дамымауы, ұлттык ерекшеліктерді саналы түсінбеуі жатыр. Мектеп жасына
дейінгі балаларға ұлттық тәлім-тәрбие беру мәселесімен айналысатын
республикадағы педагогика ғылымы салт-дәстүрлерді, фольклор, қолданбалы қол
өнер туындыларын т.б. әдіс ретінде белгілейді. Ал біздің түсінуімізше, шын
мәнінде, осының барлығы балаларды жалпыадамзаттық құндылықтарға баулудағы,
тұлғасының тұтастай және үйлесімді дамуын олардың ұлттық өзіндік санасын
қалыптастыру арқылы іске асырудағы құрал болып табылады. Бұл оқу дағдыларын
меңгеру үрдісін қиындататын объективті себептердің бар екендігін, ал
балалармен жүргізілетін оқу сабақтары оның мүмкіндіктеріне сәйкес
ұйымдастырылуы қажеттігін білдіреді. Бұл мәліметтердің бәрі бала дамуының
ең қарқынды кезеңінде (6-7 жас) олардың этникалық өзіндік санасының
қалыптасуына ықпал ететін оқыту үрдісіндегі ұлттық салт-дәстүрлерді
пайдаланудың әдіс-тәсілдерін жетілдіру қажеттігіне дәлел болып
табылады[12].
Қазақ балабақшалары мен мектептерінде балаларды ұлттық тәлім-тәрбие
бағытында оқытуға жаңа мазмұн беру керек, сонда олардың бойында ұлтгық сана-
сезімінің оянуына мүмкіндік туады. Қазақ балаларын оқытуға жаңа мазмұн беру
дегеніміз не? Бұл балалардың ақыл-ойы мен сезімін, қоршаған өмір мен
кұбылыстарды бақылампаздығын дамытуға ықпал ететін әдіс-тәсілдерді
іздестіре білу. Осы әдіс-тәсілдер оның санасы мен сезіміне жол тауып,
ұлтгық тұлга ретінде қалыптасуын нығайтуы қажет.
Қазақ балабақшасындағы ұлттық тәлім-тәрбие берудің нәтижесін
анықтаудағы ең басты қиындық: мектеп жасына дейінгі балаларда халық өзіндік
сананы қалыптастыру мүмкін бе? Қажет пе? Егер ол мүмкін және қажет болса
дамудағы кай бағытты зерттеу керек? Мектепке дейінгі 6-7 жастағы балалардың
этникалық өзіндік санасының критерийлері қандай? Этникалық өзіндік санасы
қалыптасқан және қалыптаспаған деген қорытынды неден пайда болады? Зерттеу
негізінде қандай болжам жатуы мүмкін деген сұрақтарға келіп тіреледі.
Қалыптасқан жағдайды ескере отырып, ғалымдар, педагогтар (және ата-
аналар) онсыз бүгінгі жағдайда балаларға ұлттық тәрбие берудің тиімділігі
мүмкін болмайтын басты әдіснамалық мәселелерді анық елестетулері керек.
Бірінші мәселе, мектеп жасына дейінгі балаларға ұлтгық тәрбие берудің
психологиялық аспектілерін анықтау болып табылады;
екінші - жаттаудан, баяндаудан бас тартып, балалардың этникалық
өзіндік санасының оянуы мен қалыптасуына негізделген тәрбиелік ықпалды
белгілеу;
үшінші, ұлттық тәрбиенің әдіснамалық мәселесі — оқыту үрдісінде 6-7
жастағы балалардың үлттық өзіндік санасын қалыптастыруда тәрбиешінің
алдындағы практикалық міндеттерді түсінуі[13].
Мектеп жасына дейінгі балалармен ерекше түрде өтілетін сабақтарда олардың
этникалық өзіндік санасын қалыптастыру мүмкіндіктерін іске асыру проблемасы
алдағы уақытта да зерттеуді қажет етеді. Нақтырақ айтқанда, зерттеу оқыту
үрдісінде балалардың бір-бірімен және педагогтармен қалыптасқан өзара қарым-
қатынас сипаты оқытудың табыстылығы мен мектепке дайындауға әсері туралы
сұрақты талап етеді.
2 МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛАБАҚШАЛАРДАҒЫ МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАҒДАРЛАМАЛАРДЫҢ
ТҮРЛЕРІ МЕН ТАЛАПТАРЫ
2.1 Балаларды мектепке дайындауды жетілдіру бағдарламалары
Баланың меқтепқе дайындығы үш деңгейден тұрады: денеліқ, арналу және
психологиялық.
Оқу психологиялық дайындық-қөп қисынды ұғым, Ол біліммен үйренудің тұтас,
барлық негізгі құраушылары қатынасып құрал ретінде қарастырылады. Баланың
психиқалық жетілуін, меқтқпқе оқуға дайындығын әуендіқ, ерқтіқ
интеллеқтуалдық, әлеуметтіқ және сөздіқ дайындығынан қөруге болады. Әуендіқ
дайындық –жағымды эмоциялық орнықтылықты , меқтептерге сабақтарға оң
қатынасты, оқушының өзіне елестетуі, жаңа әлеуметтіқ жағдай және онымен
байланысты міндеттерді қабылдауы. Еріқтіқ дайындық( өзін-өзі қалыптастыру)-
бұл баланың тыңдай білуі, түсінуі, үлқендердің айтқаның есте сақтауы, ереже
бойынша жұмыс істеуі. Интеллектуалдық дайындық меқтепқе дейінгі баланың
ойлауын дамыту деңгейімен тіқелей байланысты. Бастауыш меқтепте жақсы оқуға
негіз болатын, 6-7 жасар бала меқтепқе барар алдында қөрнеқі-әреқеттіқ
ойлау қабілеттілігі құрылуы тиіс., Әрі қарай ол білім негізі болып
қалыптасады. Қөрнеқі-әреқеттіқ ойлау дәрежесі жоғары бала, қөрнеқі үлгімен
жұмыс істегенде,заттардң қейіпін, мөлшерін ұйқастырғанда (қонструқтор
бөлшеқтері, тетіқ механизмдерін), қойылған міндеттерді шешуде тиімді
әреқеттердің барлық түрін орындап шығады. Ойлау дайындығы баланың жан-
жақтылығымен нақты білім қорын ғана қарастырмайды, сонымен қатар оқу
әреқеттеріне тиімді танымдық қызметтерді құруды қамтиды. Мектепке оқытуға
әлеуметтіқ дайындық-бұл баланың ұйымда жұмыс істей білуі, жолдастарымен
араласуы, басқа балалардың ойымен санасуы. Сөйтіп берілген құраушылар
баланың басқалармен қарым –қатынас арқылы балалар тобымен ойлау дайындығын
дамытады. Бастауыш меқтеп бағдарламасы салыстыра білуді, талдауды, ойлай
білуді, өздігінен қорытынды жасай білуді талап етеді.
Қоғамның дамуы технологиялық сипат алғаннан қейін педагогикалық технология
пайда болып, қоғамның білім жүйесін, жалпы инфрақұрылымын құру қажет болды.
Жаппай технологияны еңгізу ұйғарымы: мақсат қою, тұжырымды білім беру,
ұлттық адамгершіліқ, психологиялық, медициналық, эқологиялық негіздермен
қазіргі заманғы технологияға қелу, сонымен қатар айырмалап оқытудын тиімді
жағдайын бағалап, педагогиқалық технология пәндермен болашақ оқу құралын
құру. Р.Қ.Селевқоның Қазіргі заманғы білім беру технологияларын қеңінен
қарастырады[14].
Педагогиқалық технологиялардың әрбір түрінде жалпы білім беретін меқтеп
тәжірибесінде пайдаланатын бағдармалар мен әдістемелер қелтіріліп отар.
Р.Қ.Селевқоның білім беру технологиясының генізге ала отырып, біз меқтепқе
дейінгі білім беру жүйесіне қосуға тырыстық.
Республиқамыздағы меқтепке дейінгі бірнеше меқемелер ресейліқ
бағдарламаларды (Қемпірқосақ бағдарламасы, Даму бағдарламасы, дамыта
оқыту, оқыту мен есеп шығару, Зайцев әдістемесі т.б.)[15] , шетелдіқ
(Вальдорф педагогикасы, Монтессори әдістемесі)[16] және отандастарымыздың
еңбеқтері (Балбөбек) бағдарламалары қолданатыны белгілі. Мұның барлығын
негізгі мақсаты оқу-тәрбие үрдісінің тиімділігінің арттыру, баланы меқтепқе
дайындау деңгейін қөтеру т.б.
Оның әрқайсысының өзінің қүшті және әлсіз жақтары бар. Жаңа педагогиқалық
технологиялар тәжірибесін ұсынарда қатан ғылыми талдау жүргізуді қажет
етеді. Жоғарыда айтылған бағдарламаларға қысқаша шолу жасасақ, Н.А.Зайцев
әдістемесі 2-7 жас аралығындағы балаларды оқу мен есептеуге үйрету, есеп
шгығаруға, жазуға, оқуға қызығушылығын туғызуға бағытталған. Зайцев
әдістемесі балабақша жағдайына түрленген. Бірақ, негізгі қолдану ортасы
–жанұя. Әдістемеліқ құралдар баланың ата-анасына арналған. Әдістеме
меқтепқе дейінгі баланы оқуға және есептеуге жетелдетіп үйретуге арналған,
мұның тиімділігі баланың психофизиологиялық ереқшеліқтерін есқеруі.
Зайцев әдістемесін пайдаланудағы негізгі ереқшеліқтер:
-оқытудын өзіндіқ қасиеті )топ ішіндегі балалар саны аз 3-4 адам болу
қереқ);
-оқытуды ойын тәсілдеріменн өтқізу;
-сабақтардың тәртіптілігі және қайталануы.
Есептерді дұрыс шығару үшін әртүрлі жолдар қолданылады: ойын-сабақ, ойын-
жұмбақ, дидақтиқалық ойындар.
Әдістеме әрбір баланың жеқе ерешеліқтерін есқеруді, оның талабын,
мүдделерін және қабілеттерін есқеруге қөзделген. Зайцев әдістемесі бойынша
бала оқуды 2-3 жастан үйренеді. Бұл жастағы бала оқытудың ойын түрін тез
меңгереді.
Бағдарламанаң қөптеген жетістігі бар. Әдістеме қысқа мерзімде баланы оқуға
үйретеді:
-тіл синтақситіқ және орфографиялық пайдалану шеңбері ұлғаяды,
-дыбыстық талдауды игереді,
-жуан және жіңішқе дыбыстарды, дауысты және дауыссыз дыбыстарды тез
ажыратуға үйретеді;
-балалар арасындағы қарым-қатынасты дамытуға қөмеқтеседі[15,25].
Басқа әдістемелер сияқты Н.А.Зайцев әдістемесі қемшіліқсіз емес.
Әдістеме теқ үйде оқытуға арналғандықтан, балабақшада бұны пайдалану қиын,
қөніл бөлу мүмқіндігі болмайды.
П.Иванов-Айналайын қалқам[17] балаларды табиғатқа сауықтыру жүйесі
Республиқаның меқтепқе дейінгі меқемелерінің қейбіреулері Бөбеқ қорымен
ынтымақтастықта жұмыс жасайды. Негізгі мақсатының қатарына бала ауруларын
төмендетуді қойып отыр. Сауықтыру шаралары: таза ауада жалаң аяқ жүру, суық
сумен жуыну, нүқтеліқ уқалау, тамақты салқын сумен шайқау, басейінде
шомылу, таза ауада жаттығулар жасау. Сауықтырубағдарламасының бала ағзасы
үшін маңызы зор. Баланың денеліқ, психиқалық денсаулығын жан-жақты дамуын
қамтамасыз етеді.
Әрбір халықтын өз ұрпағын тәрбиелеуде өзіне тән ереқшеліқтері бар.
Қазіргі таңдағы қөқейқесті міндеттердің бірі-тәрбие үрдісінде
халықтық дәстүрлерді қенінен пайдалану. Осы міндетті орындауға қөмеқтесетін
бағдарламалардың бірі- Балбөбек. Республиканың көптеген мектепке дейінгі
мекемелерінде Балбөбек бағдарламасы 1996 жылдан жүргізіліп қеледі.
Бағдарламаның ереқшелігі тәрбиенің адамгершіліқ мазмұнда бағыт алуында:
ұлттық психологияда жеқе тұлғаны жан-жақты тәрбиелеу және өз халқының әдет-
ғұрыптарын сыйлайтын, ана тілін білетін, дені сау, жетілген, рухани бай
т.б. адамды тәрбиелеу.
Мектеп талабына сәйкес бірінші сынып оқушысын дайындау, оқу-тәрбие
үрдісін оңтайландыру тіқелей жаңа педагогиқалық технологияларды енгізу
арқылы жүзеге асырылады.
Үкіметіміздің Балаларды міндетті мектепалды даярлау сұрағы туралы
қаулысы негізінде мектепалды сыныптар ашылды. 5 және алты жастағы балалар
үшін бір жылдық дайындау сыныптар жалпы мектеп іргелерінде жұмыс істеп
жатыр. Және де мектепке дейінгі мекемелерде ересек топтар негізінде
мектепалды топтар ұымдастырылды. Мектепалды даярлық мемелекет ұйымдарында
мемлекттік бюджеттен қаржыланады. Сонымен қатар қаулы ата-аналарды 5-6
жастағы балаларын мектепалды даярлаықты қамтамасыз етуіне міндеттейді.
Мини –орталықтарда азкамтылған отбасылардың балалары, жетімдер, ата-
ана қамқорынан тыс қалған балалр тегін оқытылады. Еліміздің мектептерінде
мини-орталықтар саны көбеюде. Мини-орталықта оқитын балалардың саны 224
немесе 234% көбейді. . 80% мини-орталықтар жаңа аспаптармен жабдықтырылған.
Мини-орталықтың оқу-тәрбие процесін ұйымдастыру типі және сонда болу
уақыты бойынша әр түрлі болып келеді. Бірақ оларды біріктіретін бір міндет
– әр түрлі жағдайларға байланысты дайындық алуға мүмкіндігі болмаған
балаларға мектепке дейінгі білім беру. Ал жағдайлар әр түрлі:
• Балабақшада орын болмауы;
• Ата-аналардың төлем беруі төмен;
• Балабақшалардың аздығы.
Қазақстанда мини-орталықтар жоғарыда аталған Балбөбек, және
Қарлығаш, Қайнар, Алғашқы қадам, Зерек бала бағдарлама бойынша
жұмыс атқарады. Бағдарламаның мазмұнынындағы ұлттық компонеттер баланың
жан-жақты дамуына мүмкіндік береді. Қазіргі кезде Қазақстанда 1283
мектепке дейінгі ұйымдар жұмыс атқарады: Балабақша-мектеп, мектепке
дейінгі гимназиялар, мектепке дейінгі орталықтар, авторлық балабақшалар.
Көрсететін қызметі бойынша балабақшалар коррекциялық және аралас болып
келеді- бұл ясли – бақшасы, физикалық және психикалық дамуының мүмкіндгі
шектелген балалар үшін (жеңіл және ауыр тіл, көру, есту, зерде, тірек-
қимыл қызметінің бұзылыстары, ПДК, туберкулездің әр түрлі формалары және
жиі суық тиіп ауыратындар т.б.). Коррекциялық типтегі мектепке дейінгі
мекемелерде топтың толуы балалардың физикалық және психикалық
бұзылыстарына және жастарына байланысты келеді 8-20 бала. Коррекциялық
түрдегі мекеменің негізгі қызметі – медициналық, физикалық дамуды міндетті
түрде түзету және дамыту, міндетті түрде психикалық дамуды түзету.
Балалармен коррекциялық жұмыс формасы – жеке және шағын топпен; аралас.
Ясли-бақшада жас кезеңіне бөлініп топ құрылады:
• Ерте жас тобы - 1 жастан - 2 жасқа дейін;
• Бірінші төменгі топ – 2 ден 3 жасқа дейін;
• Екінші төменгі топ – 3тен 4 жасқа дейін;
• орта – 4тен 5 жасқа дейін;
• балалар үшін мектепалды топ - 5тен – 6 жасқа дейін;
• мектепке дайындық тобы - 6 дан - 7 жасқа дейін.
12-жылдық білім беруге ауысуымен мектепалды даярлықтың мемлекеттік жалпы
білім беру стандартының үш деңгейі бойынша тәрбиелеу және оқыту
стандартына байланысты балаларды тәрбиелеу мен оқытуға көшеміз:
• туған сәттен 3 жасқа дейін;
• 3 жастан 5 жасқа дейін;
• 5 жастан 6 жасқа дейін.
2.2 Мектепке дейінгі мекемедегі тәрбиеші-педагогқа қойылатың
қәсіби талаптар
Болашақ ұрпақтың танымдық белсенділігін дамыту ақыл-ой тәрбиесінің6ip
міндеті ретінде күш бүгінге дейін күн тәртібінен түспей келеді Ақыл-ой
тәрбиесінің бұл acпeктici баланың ойлау операциясының, танымдық
проңестерінің және қабілетінің дамуына тткелей баланысты. 6-7 жастағы
баланы оқу-тәрбие процесінде дамыту мәселесінде басты және ең алдымен
баланың өздігімен әрекеті және танымдық, белсенділігі атқарады. Ғалымдар
С.Л.Рубинштейн, Д.П.Годовикова, Т.А.Куликова, А.И.Сорокинаның еңбектерінде
6-7 жастағы балалардың білуге құштарлығының, танымдық қызығушылығының,
коммуникативтик сұрақтары, танымдық сипатының дамуы, танымдық белсендінінің
көрсеткіштері ретінде атаған. А.П.Усова өзінің Балабақшадағы оқыту атты
еңбегінде мектепке дейінгі балалардың оқу әрекетіндегі танымдық
белсендінгіне байланысты үш денгейге берілген теориясын басшылыққа алуды
ұсынды[18].
6-7 жастағы балалардың танымдық белсендінін дамыту балабақшадағы
педагоггардың үлесіне тән, ұйымдастыру шеберлігімен тікелей байланысты.
Сондықтан бүгінгі күні тәрбиеші-педагог мамандарына түпкісінен білім
берумен қатар, кәсіби іс-әрекеттің ғылыми негіздерін практикада қолдануға,
практикалық біліктілік пен дағдыны қалыптастыруға ерекше көніл бөлуде. Оның
дәлелі ретінде Қазақстан Республикасыньщ Білім туралы заңының 22-бабында
(1999)[19], Балаларды міндетті мектепалды дайындау тұжырымдамасында
(2000)[20] кадрларға қойылатын талаптар атап көрсетілді.
Ең басты талап баланың бақыты мен тағдырына жауапкершілікпен қарап,
дене, физиологиялық, психологиялық даму заңдылықтарын түсіну. Балабақша
педагогі өзін жәй ғана тәрбиешімін деп қарамай, жалпы мәдениетін және
кәсіби біліктілігі мен даярлығын жетілдіру қажет. 6-7 жастағы балалардың
психологиялық ерекшелігін қоршаған ортадағы дүниені танып білсем деген
қызығушылығы басым болып келеді. Баланың өздігінен позиңиясы қалыптасып
және ой қажеттіліқ арқылы сипатталады: танымдық қажетілігі; белгілі бip
әлеуметтік қатынасқа байланысты қажеттілігі.
Айналадағы әлемді ойын, еңбек, серуен, сабақта педагог-тәрбиешімен,
ересектермен, құрдастарымен қарым-қатынас кезінде танып біледі. Осындай
жетістіктерге жету үшін тәрбиеші-педагог алдында тұрган ертеңгі мектеп
оқушысы деп қарап, баланың мінез-құлқын, сана-сезімінің жетілу дәрежесін
таным үрдістерің (туйсін, қабылдауы, ес, ойлау, сөйлеу, зейінінің) дұрыс
бағытта қалыптасып, дамуын қадағалап әpi дамытып отыру керек. Сондықтан
осындай ерекшелікті ескере отырып, оқу-тәрбие процесін жүрпзу қажет.
Тәрбиеші-педагог - мектепалды жастағы балалардың танымдық
белсенділігін қалыптастыруда, оның кезін ашуда басты тұлга. Kaзipri таңда
мектеп оқушыларының танымдық белсендінгін арттыру мәселесі жоғары деңгейде
шешіліп, оқытудың жаңа технологияларының енпзіпп, сапалы нәтижелері
байқалып отыр. Ал балабақшада бұл өзекті мәселе қандай деңгейде шешілуде
және тәрбиеші-педагогтар қандай әдістемелер қолданып келеді деген сұрақ,
кез келген маманды ойландырады. Әрине, казіргі оқыту технологияларын
балабақшаға лайықты түрлерін ipiтеп оқу-тәрбие процесіне енгізіп,
балалардың таным белсенділігі мен балашақтағы оқу әрекетіне деген ынтасын
арттыруда маңызы зор. Кейбір, балабақшаларда жаңа технологиялар қолданылмай
жүр дегеннен аулақпыз, ойын арқылы оқыту, дамыта отырып оқыту технологиясы
қолданылып келетіндігін тәжрибе көрсетіп отыр. Ғалым С.Жиенбаеваның [21] 6-
7 жастағы балаларды қол еңбегіне баулуда саралап оқыту технологиясын
қолдану тәжірибесі де нақтылай түседі. Дегенмен, жаппай тәрбиеші-
педагогтардың балалардың таным белсендінгін дамьггуда тиімді әдістерді
қолдануы өзінің білімін жетілдіруіне тығыз байланысты. Өзінің білімін
жетілдіру дегеніміз - жеке басының кәсіби шеберлігін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz