Көксерек

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

І. Кіріспе

“Көксерек әңгімесінің тақырыбы мен жазушының шығармаға келу жолы”.

ІІ. Негізгі бөлім.

а) Көксерек әңгімесінің құрылысы.

ә) Жазушы шеберлігі, шығарма тілі.

б) “Көксерек” әңгімесінің әлем әдебиеті мен типологиялық салыстырулар, зерттеушілер пікірі.

ІІІ. Қорытынды.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

Әуезов М. “Көксерек”
Бектемір М. “Фокнер мен қасқыр жайында” 2004 ж.
Нұрғалиев Р. “Ақтау” ІІ том Алматы “Жазушы” 1991.
Кемелбаева А. “Әуезов және шығармасы” (Эссе)

Рысбаева Г. “Ежелгі наным-сенім, фразеологизмдердің этнолингвистикасы”

Көксерек әңгімесінің тақырыбы мен

жазушының ой түйіні

Шығарманың тақырыбын оның идеясынан бөліп қарауға болмайды. Жазушының шындық болмыстан таңдап, толғап алып, өзінің көркем шығармасына негіз, арқау еткен өмір құбылыстарының түйінін тақырып дер едік.

Жазушы шығармашылық процестің алғашқы кезеңінде өмірдің әр алуан құбылыстарын зерттейді, тексереді. Әрине, бұл құбылыстардың ішінде ірісі де, ұсағы да, маңыздысы да, маңызсызы да, күрделісі де, кездейсоғы да - бәрі де бар. Осының бәрі -болашақ шығарманың материалы. Бірақ жазушыны өмірде болатын кез - келген құбылыс жаппай қызықтыра бермейді. Ол өз мақсатына керек құбылысқа ғана қызығады. Болашақ көркем шығармаға негіз болатын да сол - суреткер қызыққан құбылыс. Мысалы, М. Әуезовтің «Көксерек» әңгімесінің такырыбын таңдап алуының бір себебін жазушының жұбайы Валентина Әуезова былай деп еске алады: «Бірде мен қабырға күнтізбесін (1929 жылдың) сатып алдым. Сол күнтізбе Мұхтардың жазу үстелінің тұсында ілулі тұратын еді. Сонда белгілі суретшінің салған суреті бар болатын - қысқы түн, қар жамылған меңіреу дала, сонау алыста көз ұшында қар басқан кішкентай деревняның оттары көрінеді. Ең алдыңғы қатарда түнде жортқан қасқыр тұр. Міне, сол сурет Мұхтар Әуезовтің сонау жас бала кезінде кәнігі аңшылардан естіген әңгімелерін есіне түсірген болу керек, енді міне, күн сайын көз алдынан осы суреттегі көрініс кетпеген Мұхтар өзінің «Көксерек» әңгімесін жазған болатын». Бұл - жазушының таңдаған тақырыбы.

Қандай шығарма болсын, белгілі пікірді - идеяны үндейді. Идеясыз көркем шығарма болмайды. Тақырып, оқиға және оның құрылысы, шығармада катысушылардың араларындағы тартыс, оларды суреттеу әдістері - түптеп келгенде, жазушының сол шығармадағы айтайын деген идеясына бағынады. «Көксерек» әңгімесінде жазушы қасқырдың мінез-құлқы, өзіне тән табиғи. қасиеттерін тақырып етіп алып, айналаны қоршаған табиғаттың өз заңы, өзіндік ерекшелігі бар, оны адамдардың түсіне білуі қажет деген ойды білдіреді. Сөйтіп бұл шығармада Мұхтар Әуезов табиғат пен адам арасындағы байланысты, түсіністікті негізгі идея етіп көрсетеді.

Қандай шығарма болмасын, идеяны таныту үшін жазушы шығармадағы суреттелетін өмір құбылысын, күрес-тартыстарды образ арқылы оқушылардың көз алдына елестете, ой сезіміне әсер ете отырып, оларды (оқушыларды) өзі меңзеген бағытқа жетектейді. Айталык, көзін де ашып үлгермеген шақта қолға түскен Көксеректі жетіле келе адамдарды жақтырмай, ауылдан қаша бастауын, оның себептерін соншама білгірлікпен суреттеуі Көксеректің түбінде өз ортасына қосылуына оқушының көзін жеткізеді. Сол арқылы жазушының айтайын деген ойын да байқауға болады. Сөйтіп тақырып жазушы суреттеп отырған өмір құбылысы болса, идея - жазушының сол өзі суреттеп отырған өмір құбылысы туралы айтқысы келген ойы, сол өмір қүбылысына берген бағасы.

Әңгіме - оқиғаны баяндап айтуға негізделетін, қара сөзбен жазылған шағын көркем шығарма. Әңгімеде әдетте бас-аяғы жинақы, тиянақты бір оқиға айтылады. Онда алдымен адам, оның өмірі мен тағдыры көрінуі тиіс. Аса маңызды деген оқиға суреттелуі керек. Сөйтіп әңгіме көлемі шағын шығарма болғанымен, қаламгер үшін нағыз «Шеберлік мектебі». Кейіпкерлер көп болмайды. Сюжет желісі бір арналы ширақ келіп, тақырыбы мен идеясы айқын болады. Ол аз сурет арқылы көп жайды аңғартады.

Сюжет (французша, зат) - өзара жалғасқан оқиғалардың тізбегі, біртұтас желісі. Оқиға дегеніміз адамдардың басынан кешкен жағдайы. Бірнеше адамдардын қарым-қатынасының көрінісі. Сюжеттің негізі - өмірлік тартыс, кейіпкерлердің қарым-қатынасындағы қақтығыс. Сюжет пен кейіпкерлер іс-әрекетінде тығыз байланыс, сабақтастық бар.

Эпизод (грекше, кірістіру) - әдеби шығарма сюжетіндегі өз мәні бар жеке оқиға немесе шығарманың бас-аяғы тиянақты бір бөлшегі.

Мына мәселелерге көңіл бөліңдер; олардың шығарманың композициясын құрайтынына назар аударыңдар.

- Қасқырлар мекені, Қараадыр сайының суреттелінуі. Тағылар тірлігі.

- Адамдар шабуылы. Бөлтіріктер тағдыры. Қаталдық.

Дала тағылары мен адамдар іс-әрекетіндегі ұқсастық.
Көксерек ауылда. Оның адамдардан көрген жәбірі, жазасы.
Көксерек және Құрмаш. Сәбидің таза көңілі, мейірімі.

- Көксеректің ауылдан кетуі. Ұяластарымен тез табысуы. Тағылардың тағылық істері.

- Көксеректің жойқын, дүлей күшке айналуы. Қараадыр еліндегі мазасыздык.

Құрмаштың қазасы. Көксеректің жазасын тартуы. Әже зары.

Аңшылық тақырыбы дүниежүзілік әдебиеттің ең бір көне, күрделі бөлігін құрайды. Аң аулау - адамзаттың балалық шағына оралу, жабайы қауымына инстинкті сағыныш іспетті, өркениеттің тас қапасынан босануға әрекет; аңшылық - мәңгілік робинзонада, ол тіршілік үшін күрес, қан төгу, бір мақұлықтың екінші бір хайуанды қудалауы.

Аристотель мен Платонда аңшы және философ мағынасы бірдей ұғымдар.

Қан төгілу - әрі қылмыс, әрі мистика. Қанда құдірет пен құпия бар. Американ әдебиетінде моби Дик болмаса Фолкнердің "Аю" повесі мен Хеменгуэйдің "Шал мен теңіз" повесі тумас еді деп кесіп айтады әдебиет сыншылары.

Мұхтар Әуезов "Көксерегі" қазақ әдебиетіндегі кіші проза жанрында "сегіз қызым бір төбе Кенжекейім бір төбе" дегенге саяды. Мелвилл Әуезов, Фолкнер, Шолохов сынды ұлы жазушылардың шығармасында әр бұтасы мен жас шөптерінің иісі аңқып тұратыны ғажап.

"Көксерек" - қыз иісі ерен туынды. Астарлы түрде бұл цивилизацияның темір етігі таптамаған, жат пиғылдардың әрі салқыны тимеген, бірақ батуға таяу көшпенділр мәдениетінің ерен бұла сүт аңқыған уыз иісі болатын.

Бұл біздің күн түбіне жорытқан, қоғалы көлдер, қом сулар жайлаған, жарлысы мен байы тең кең байтақ өлкенің текті ұрпағы көшпелі бабаларымыздың жұртында қалған жұрнағы тәрізді…

"Көксерек" әңгімесінің көк тәңірісіне қарап ұлитын символикасы да, оның тілмен айтып жеткізгісіз трагедиясы да сонда еді.

Фолкнердің "Аю" повесіндегі аңның өлімі өркениеттің басы - көктеп, орман - тоғайды жойып, өзендерді ластап, табиғаттың тозуын бейнелейтін қарғыс тәрізді болса, М. Әуезовте жыртқыштың күйреуі ұлттық тағдырды кестелейді. Бұл сейілмейтін мұң, қара көзден ақ қан қанды жас, тексізденуге, тобырландыруға, глобализацияға үкім етілген аз ғана ұлттық қайғы - қасіреті мен бейнетін азалайтыны хақ.

Көксеректің аталы ана тілге, ата-баба поэзиясына төнген рухани апат болатын, атсы - қазақша, баласы - орысша, немересі - ағылшынша сөйлеуге жазған құлдық психологияның зіл-батпан салмағын ауырсынудан туған зарға ұқайтын.

Үмітсіз шайтан. Абайы, Мұхтары бар ұлт өз болмысын, рухани қазынасын сақтап қалмаққа ұлтымыздағы қазақ қанымызға үміт отын жандырарына шүбә жоқ.

"Көксеректегі" жазушының сүйіп жазған сөзі - көк. Көк күшіктер өмірдегі құштарлықтың тұспалына айналды. Көк сөзі қазақта тәңір, аспан, табиғат, шөп, от, кие, қасиет деген ұғымдардың да синонимі екені белгілі.

Әңгімедегі итмұрынды қалық …, қасқыр деген сөздерге метафора ретінде қарасақ, ол көшпенділер әулеті, қыр жайлаған қазақ, патриархальды тұрмыс, түз тазыларындай емін-еркін өскен халықтардың бейнесі, азаттық идеясы елестейді.

Жас Мұхтардың көксерекке сонша елжіреп, жанының бар мейірін, жылуын төгуі, іші-бауыры жабыса мейірілденіп, сүйіп жазған себебі де сол бас бір параметрлермен келетін астарлы мағынасынан еді. Өйткені, адам алдымен өзін таниды. Сөйтіп дүниеге қарайды. Сөйтіп құдайын мойындайды.

"Жақсылықты өзіңе қыл, өзіңнен асса досыңа қыл" демекші, өзін-өзі жазу, өзін-өзі тану әдебиеттің қарызы тәрізді.

М. Әуезов асыл текті мұрагер еді, ол өзіне құдай берген миссиясын адал орындауға күш салды. "Көксерексіз" Мұхтардың жаратылысын, оның трагедиясы мен творчестволық бағын түсіну мүмкін емес.

Біздің кейбір әдебиетшілерімізде бір қызық адасу бар. Мұхтар Әуезовтың қасқыр туралы әңгімесі айтылса-ақ Джек Лондонды тілге тиек етеді. Мұхтар көксерек болса, Джек Лондон - Мартин Иден екенін ұмытпаңыз.

Мұхтар Әуезов пен Уильям Долкнерді сондай бір ұлы символикасы мен жүректің қанжылуы жазынан бір қатарға қоюға әбден болады. Мәселе олар бір-бірін білді, я білмеді деген қарабайыр ұғымға тіреліп тұрған жоқ.

Құрмаштың түз тағысының құртымдай күшігіне деген ыстық махаббатына ұқсайды. Көксерек келгенде Құрмаш балалығынан, еркелігінен күрт безінгенде әжесінің қойнынан шығып кетуші еді ғой.

Бала Құрмаш жыртқыш аңға тым биік сезімдермен қарайды. Мұнда дүниедегі жан-жануардың бәрін сүйіспеншілікпен қабылдайтын құдайшыл, сәбилік пәк көңілдің кіршіксіз таза жүректің жылулығы мен ықыласы, нұры бар. Көксерек ауылдан жоғалған сайын бала көңіл құса …еді.

"Көксеректің" тұла бойы тұлған поэтика әсіресе, оның азаттық өмірі, үйірмен жүргені, жұптасып жүрген мезеті. Құрмаш үшін көксерек жыртқыш емес, панасыз, қорғансыз хайуан, құдай жаратқан киелі мақұлдығы.

Өзі өсірген күшік болған соң өлімге қимақ түгілі қасынан шығарғысы келмейді.

Мазмұн мен форма - эстетикадағы негізгі категориялардың бірі. Бұл ұғымды әдебиетке қатысты қолданғанда, сөз мағынасын айқындап, ашып алу шарт. Әйтпесе түрлі ұғымдардың арнасына мөлшерден тыс кең ыңғайға кету оп-оңай.

Сюжет проблемасын терең пайымдау үшін шығармадағы оқиғалар жүйесін, олардың характермен байланысын тиянақты зерттеу керек.

Көркем шығармада адамдар арасындағы сан алуан, қат-қабат, шытырман, күрделі, қарым-қатынастар, тұлға мен табиғат арасындағы сала-сала байланыстар жан-жақты бейнеленеді. Болмысты эстетикалық тұрғыдан тануда әдеби характердің маңызы зор. Характер - белгілі әлеуметтік-тарихи орта, қоғамдық жағдайлардың әсерінен туып, қалыптасқан адам мінезінің қалпы.

Әйгілі "Көксерек" ертеректе жан сарынды туынды" деп кінә тағылса бүгін шедевр, гауһар деп аузымыздың суы құриды. Керемет! Ғажап! Неге керемет, неге ғажап? Өзі бес саусағындай білетін, екі күннің бірінде көз алдынан өтіп жататын тірлік суретінің қыр оқырманы үшін жаңалық болған себеп не екен? Түлкі - қу, қасқыр - қорқау, бүркіт - қыран кейпінде, бір-ақ қырынан бейнеленетін, эпостың ескі соқпағын бұзған М. Әуезов реалистік әдебиеттердің жаңа сабақтарына әбден ден қойған.

Бұл объектіге бару алдында оны зерттеуші көзімен тексеріп, ыждағатпен байыптап алатын, қалт жібермес машығын ескерсек, Әуезовтің мәшһүр жазушы Эрнест Сетон - Томпсон творчествосымен таныстығы ешқандай шек келтірмейді.

Эрнест Сетон - Томпсон әрі зоология саласындағы үздік еңбеккері, әрі аңшы. Әр шығармасының өмірлік материалын қолмен ұстап, көзбен көрген. Деталь дәлдігі, объектіні өте терең сезінуі таңқалдырады.

"Лобо" әңгімесі.

Төңіректегі малшылырды қан қақсатып, зар илеткен қандыауыз топтың көкжал басшысы. Саған у, атқан оқ, қосқан иттің бірі дарымайды оған. Өлексеге пысқырып та қарамайды, жарып жейтіні - мал, қулық-сұмдыққа төселіп, жырынды боп алған көкжалға тыйым жоқ секілді. Әбден амалы таусылған, титықтаған аңшы ең ақыры қақпанмен Аққаншықтың сілесін қатырады. Аяғын кесіп алып, әрбір қарға адым жерге құрылған қақпандар маңына із салады. Сыңарын, мұңдасын иісінен сезген Лобо қауіп-қатерді естен шығарып, өлім тырнағына ілігеді.

"Виннипег қасқыры".

Қызыл өзен бойындағы үңгірде адам қолына түскен сегіз күшіктің біреуінен басқасының түгел қылтасы қиылды. Жетім жалғызды трактиршінің ерке баласы Джим асырайды. Мойнын шынжыр кескен, босап кетсе ауыл иттерінен таяқ жеп ызалы күшік қасқыр боп өсіп келе жатыр. Ұяластарын мерт қылған, өзіне де талай қорлық көрсеткен Польдің түбіне жетеді ақыры.

Джек Лондонның "Ақ азуы".

Джек Лондон қасқыр әлемін бейнелеуде Жалғызкөз бен Кичидің күшігін шебер пайдаланған. Көк бөлтіріктің жаңа өмірі индеецтер қолына түскеннен кейін басталған. Ендігі аты - Ақ азу. Джек Лондон қасқыр тірлігін суреттеу арқылы зұлмат орта моралін айыптау, адамдар арасындағы қым-қиғаш сырларға емеурін жасап, меңзеу әсірелеу арқылы ішіне от тастайды, сезімің, ойың тұтанып жүре береді.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.