Дамыта оқыту арқылы оқушылардың шығармашылығын дамыту
Мазмұны
Нормативтік
сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 3
Анықтамалар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...4
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1. Дамыта оқыту - оқушылардың танымдық-шығармашылығын дамытудың негізі
1.1. Бастауыш мектепте дамыту оқытуды қолдану
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.2. Бастауыш бiлiм - үздiксiз бiлiм берудiң алғашқы
сатысы ... ... ... ... ... ... ... 1 3
1.3 Дамыта оқыта отырып оқушылардың құзіреттілігін
дамыту ... ... ... ... ... ... .17
2. Дамыта оқытуда бастауыш сыныптың оқу-тәрбие үрдісінде қолданудың жолдары
2.1. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттерін
арттыру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.1.1.Оқытудың жаңа технологияларының бастауыш сынып оқушыларының ойлау
қабілетін арттырудағы
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...46
2.2. Дамыта оқыту арқылы оқушылардың шығармашылығын дамыту ... ... ... ...54
2.3. Оқытудың жаңа технологиясын пайдалану арқылы оқушылардың ой-өрісін
дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
2.4.Дамыта оқытудың тәсілдері мен әдістерін сабақта
пайдалану ... ... ... ... ... .67
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 75
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..76
Қосымшалар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...78
Нормативтік сілтемелер
Бұл дипломдық жұмыста келесі стандарттарға сілтемелер жасалған:
- Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік
жалпыға міндетті стандарттары; Негізгі ережелері. Алматы: РОНД, 2002.
- Қазақстан Республикасыныңі Білім туралы Заңы Егеменді
Қазақстан 1999ж. 11 маусым.
- Қазақстан Республикасының Білім министрінің Тәлім тәрбие
тұжырымдыамасы Алматы, 1993.
- Білім туралы Заңы. Астана. 2004 жыл.
- Қазақстан халқына жолдауы; Н.Ә.Назарбаев
- Қазақстан Республикасы білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға
арналған Мемлекеттік бағдарламасы.
- Қазақстан Республикасы жалпы білім беретін мектептің бастауыш
сатысындағы білім мазмұны тұжырымдамасы. Жалпы орта білім. Алматы:
РОНД, 2003, 32 -бет.
- Қазақ тілі. математика, дүниетану, ана тілі пәндерінде жалпы білім
беретін мектептің 1-4 сыныптарына арналған бағдарламалар.
Алматы:Атамұра, 2008ж.
Анықтамалар
Дипломдық жұмыста төмендегідей анықтамалар қолданылды:
Дамыта оқыту - мазмұны, әдіс-тәсілдері, ұйымдастыру формалары баланың
заңдылықтарына тікелей негізделген оқыту.
Құзіреттілік - әрекеттің әмбебап тәсілдерін оқушы игеруі арқылы көрінетін
білім беру нәтижесі.
Қызығу – танымдық іс- әрекеттің қозғаушы күші. Оқушының қызығу жәрдемімен
оқып- үйрену барысында қабілеті ашылып, дарыны ұшталады, өз күшіне,
мүмкіндігіне сенімі артады, кісілігі қалыптасып дара тұлғалық сипаттарға ие
бола бастайды.
Танымдық қызығу оқыту мен тәрбиелеу нәтижесінде қалыптасады. Педагогикалық
әдебиеттерде оны қалыптастырудың үш жағдайы туралы жиі айтылады.
Шығармашылық — бұл адамның өмір шындығында өзін-өзі тануға ұмтылуы,
ізденуі.
Шығармашылық әрекет- тың өнім, нәтиже туғызуға бағытталған әрекет.
Психодиагностикалау дегеніміз-оқушылардың қабілеттерін таным үрдістерін
дамыту, жеке бас ерекшеліктерін зерттеу мен мұғалімдердің шығармашылық
мүмкіндігін айқындау.
Ойлау–баланың таным әрекетінің ең жоғары түрі.
Логикалық ойлау- дегеніміз – логика заңдылықтарын пайдалана отырып, ой-
пікірлерді тұжырымдарды қолдануға негізделген ойлаудың бір түрі.
Таным белсенділік – оқушының оқуға , білуге деген ынта- ықыласының,
құштарлығының ерекше көрінісі
Оқу-таным қызметінінің тиімділігін бақылау әдістері.
Ойлану–дамушы құбылыс және ол адам басында үнемі жұмыс күйінде кездеседі.
Ойланудың негізгі қызметі жұмбақ мәселелерді шешу.
Ойлаудың дамуы дегеніміз–оның мазмұны мен формасының өзгеруі, ол оқушының
танымдық қызметі барысында пайда болады.
Таным белсенділігі – оқушының оқуға, білуге деген ынта- ықыласының,
құштарлығының ерекше көрінісі.
Оқушы шығармашылығын дамыту – білімдік үрдіс субъектілерінің және білім
мазмұны мен жүйелердің өзара әрекеттесу аймағы.
Оқытудың негізгі мотиві – таным мотиві, өйткені таным арқылы оқу балаға
құлшыныс және тұрақты қызығу әкеледі
Жаңалыққа деген қызығушылық – басты ішкі талпыныс болып табылады
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Ғасырлар тоғысында өзінің жаңа даму жолы мен
болмысын айқындап алған Қазақстан Республикасы ХХІ ғасырда болашақ буын
ұрпаққа білім беру мен тәрбиелеудің жаңа парадигмаларын қалыптастыруды
алдыңғы кезектегі міндет етіп қойып отыр.
Егеменді еліміздің бүгінгі таңдағы ең басты мақсаты – жан-жақты
дамыған, алдыңғы қатарлы елдермен теңесу. Ал оған жетудің басты жолдарының
бірі – әлемдік білім кеңістігінен орын алу. Мұның өзі ұлттық білім беру
жүйесінің даму бағыттарын айқындап, оны тың арнаға, жаңа сапаға жеткізу
қажеттілігін міндеттейді. Сондықтан да білім мазмұнын байыту, оқыту
үдерісін жетілдіру, инновациялық технологияларды дүниеге әкелу, жан-жақты
дамыған, рухани бай, өз елін, халқын жанымен сүйетін тұлға қалыптастыру өз
шешімін қажет ететін, кезек күттірмей, іс жүзіне асыратын мәселе болып
отыр.
Осымен байланысты мәселелер мемлекет тұрғысынан көптеген маңызды
құжаттарда қарастырылды. Қазақстан мектептеріндегі білім беру жүйесінің
дамытушы жаңа бағытты таңдауы, негізінен, Қазақстан–2030 стратегиялық
құжаттарындағы Білім беру бөлімінде көрсетілді [1]. Қазақстан
Республикасының Білім туралы Заңында [2] және Қазақстан Респуб-ликасының
2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында [3] білім беруді
сапалы дамыту мәселелері тек әлеуметтік қана емес, елдің экономикалық та
дамуының негізі ретінде танылған. Мұндай мақсатқа жетуде жалпы білім беру
жүйесі, оның ішінде үздіксіз білім беру жүйесінің ең маңызды да күрделі
сатысы – бастауыш мектеп үлкен орын алады.
Бұл сатыда білім берудің басты ерекшеліктері Жалпы білім беретін
мектептің бастауыш сатысындағы білім мазмұны тұжырымдамасында [4] айқын
көрсетіліп, әрбір оқушының дарынын ашу тұрғысында мұғалімдер қауымына тың
міндеттер жүктеп, оларға әрбір пәннің мақсатын қайта қарауға бағыт береді.
Білім – қазақ халқының болашаққа бару жолындағы үлкен стратегиялық
қоры. Білім беру жүйесін заман талабына қарай өзгерту, дамыту, жаңа
талаптарға бейімдеу – қоғамдық мәні үлкен мәселе. Қазақстандық білім беру
жүйесі тарихының жаңа кезеңі оқытудың жаңа жүйелері мен жаңа
технологияларын зерттеуді, тиімділігін анықтап, оқу үдерісіне енгізумен
ерекшеленеді.
Жаңа білім беру жүйесі дәстүрлі оқыту үдерісін түбегейлі өзгертуді және
оқытудың жаңа технологияларын оқыту үдерісіне тиімділікпен енгізу жолын
негіздейді. Бұл жаңа бағыт оқудың нәтижесін алдын-ала болжап және сол
арқылы оқушылардың өзін-өзі дамытуға қатысуын мүмкін етеді. Жаңа
педагогикалық технологиялар жүйесін қалыптастырған еңбектер мен
зерттеулерде қазақстандық мектептердің болашағына игі ықпалын тигізер
жолдар мен бағыттар да айқын танылады. Оқушыны білім беру үдерісінің нысаны
ғана емес, сол үдеріске қатысушы маңызды субъектісі деп санап, оның ана
тілінде терең ойлай алуы мен шебер сөйлеуін, сауатты жазу тілін дамытып,
оқу барысында алған білімі мен игерген машық-дағдыларын өмірдің қажетті
жағдаяттарына сай әрі дұрыс қолдана алатын дәрежеге жеткізу – жаңа
педагогикалық технологиялардың негізгі мақсаты.
Осы мақсат дәстүрлі оқыту жүйесіндегі пассив объекті мен жаңа
педагогикалық жүйелердегі белсенді субъектінің арасындағы басты
айырмашылықты көрсетеді.
Қазіргі кезеңде сапалы нәтижеге қол жеткізудің уақыт пен тиімділігін
көрсетіп жүрген бірнеше педагогикалық технологияның ішінде дамыта оқыту
жүйесінің өзіндік орны анықталған.
Жаңа технологиялар ішінде дамыта оқыту теориясының ерекше атауға
себеп болатын көптеген қыры бар. Оларды әдіснамалық, ғылыми-теориялық,
әдістемелік тұрғыдан тану арқылы ғана дамыта оқыту әдістемесін бастауыш
мектептегі Қазақ тілі пәнін оқыту үдерісіне енгізіп, одан көздеген
нәтижелер алуға болады.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасы бойынша білім, ең алдымен, нәтижеге негізделуі керектігі
көрсетілген.
Нақты оқу-танымдық әрекет туралы айтар болсақ, баланың әрекеті пәндік,
яғни заттық сипатта қандай да бір теориялық білім негізінде ғана толыққанды
болады. Бұл тұрғыда В.В.Давыдовтың тұжырымдары мен зерттеулеріне талдау
жасай отырып, Г.К.Селевконың дамыта оқытудағы оқушының теориялық танымдық
әрекетіне тән көрсеткен белгілері сараланды.
Дамыта оқытудың негіздері таным теориясы мен диалектика ілімінде
жатыр. П.П.Блонский дамуға индивидтің абстрактіден нақтыға және керісінше,
нақтыдан абстрактіге қарай қозғалыс жасай алуын жатқызса, Д.Н.Богоявленская
мен Н.А.Менчинская – оқи алуды, яғни қысқа мерзімде жоғары үлгерімге
жетуді, Л.В.Занков ақыл-ой қызметінің төмендегідей көрсеткіштері дамуды
нәтижелі етеді деп есептейді: байқампаздық, ойлау және практикалық
әрекеттер жасай алу. В.В.Давыдов дамудың негізгі көрсеткіші ретінде
тұлғаның жинақтай, қорытындылай алу дағдысын жатқызады.
Л.С.Выготскийдің идеясын ұстана отырып, дамыта оқытудың мәні –оқушылардың
теориялық ойлауын дамытуда деп тұжырымдаған Д.Б.Эльконин мен В.В.Давыдов,
Л.В.Занков өз зерттеу еңбектерінде негізгі орталық ұғым ретінде – ойлау
және сонымен байланысты даму ұғымдарын мәселе етіп қойды
Бастауыш сынып оқушысының ақыл-ойын дамытуға арналған теориялық
әдістерді қолдану, сол арқылы ойлауы мен тілін дамыту өте күрделі
болғанмен, оның нақты ғылыми-теориялық және әдістемелік механизмдері
Я.А.Коменский, К.Д.Ушинский, Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынов, Л.С.Выготский,
А.Н.Леонтьев, Л.В.Занков, Д.Б.Эльконин, В.В.Давыдов, М.М.Мұқанов,
Г.К.Селевко т.б. ғалымдардың еңбектерінде зерттеліп, қазақ ғалымдары
С.Р.Рахметова, Ф.Ш.Оразбаева, Қ.Қадашева, К.Жақсылықова, Н.Ж.Құрманова
сынды т.б. көптеген ғалымдардың зерттеулерінде көрініс тапты. Аталған
ғылыми еңбектердің жетістіктерін пайдалана отырып, біз өз жұмысымызда
Л.С.Выготскийден бастау алып, беріде А.Н.Леонтьевтің идеяларына сүйенетін
В.В.Давыдовтың қарастырған дамыта оқыту теориясы, дамыта оқыту идеясы
негізінде көп жылдан бері жұмыс істеп келе жатқан альтернативті сыныптар
мен мектептердің (Мәдениеттер диалог мектебі, Жас мектебі) тәжірибесін,
қазақ тілі әдістемесіндегі Н.Ж.Құрманованың дамыта оқыту технологиясының
ғылыми-әдістемелік негіздері туралы айтқан қағидаларын атауға болады.
Кейінгі уақытта біздің елімізде де қазақстандық мектептер үшін
оқыту технологияларын ойластырып, ғылым мен практиканы ұштастыра зерттеп
жүрген ғалымдарымыз баршылық. Атап айтар болсақ, Ж.А.Қараев,
Ж.У.Қобдиковалардың Оқытудың үш өлшемді әдістемелік жүйесі,
Қ.А.Әбдіғалиева, Н.Н.Нұрахметов және т.б., М.Р.Көпжасаровалардың
Шоғырландырып-қарқынды оқыту, М.М.Жанпейісова, З.Бейсенбаева, Қ.Ж
Бұзаубақовалардың Модульдік, Н.Ж.Құрманованың Дамыта оқыту,
Н.А.Оразахынованың Сатылай кешенді талдау технологияларын жатқызуға
болады.
Немістің педагогі А.Дистервег Дамыта оқыту деп баланың білім алуға
әрекет етуін ұйымдастыратын оқытуды атаған. Жаман мұғалім ақиқатты
дайындап өзі айтып береді, ал Жақсы мұғалім оқушының өзін ізденуге
жетелейді, - деген. Дамыта оқыту технологиясын көрнекті ғалымдар Л:С
Выготский, М.Я. Лернер, Л.В. Занков, В.В. Давыдов, Д.Б Эльконин толық
зерттеп, дәлелдеген.
Зерттеу объектісі: бастауыш мектептегі оқу-тәрбие үрдісі
Зерттеу пәні: бастауыш мектептің оқу-тәрбие үрдісінде дамыта оқыту
технологиясын қолдану
Зерттеудің мақсаты: бастауыш мектептердің оқу-тәрбие үрдісінде дамыта
оқыту технологиясын пайдалануды теориялық тұрғыдан негіздеу және
педагогикалық эксперименттік жұмыста тиімділігін сынақтан өткізу арқылы
әдістемесін жасап, практикаға ендіру.
Зерттеудің міндеттері:
1. Бастауыш мектептердің оқу-тәрбие үрдісінде дамыта оқыту
технологиясын пайдаланудың теориялық негіздерін анықтау;
2. Педагогикалық тәжірибе арқылы бастауыш сыныптарда оқытудың
инновациялық технологияларын пайдаланудың тиімділігін дәлелдеу және
әдістемесін жасау;
3. Дамыта оқыту технологиясы арқылы бастауыш сынып оқушыларының
шығармашылық қабілеттерін арттыру жолдарын анықтау.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер бастауыш мектептердің оқу-тәрбие
үрдісінде дамыта оқыту технологиясы тиімді пайдаланылса, онда бастауыш
мектептегі білімнің сапасы артып, келешектегі даму бағыттары айқындалады,
сондай-ақ қазіргі қоғам талабына сай жан-жақты дамыған білімді ұрпақты
тәрбиелеуге мүмкіндік туындар еді.
Зерттеу әдістері: зерттеудің болжамын тексеру мен міндеттерін шешу
мақсатында философиялық, психологиялық, педагогикалық әдістемелік
әдебиеттерді зерттеу, эксперимент жүргізу (сауалнама, тест жұмысы, тәжірибе
сабақтары) және тәжірибелік жұмыстар нәтижелерін статистикалық (сандық)
өңдеу, қорытындылау.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі
Бастауыш мектептің оқу-тәрбие үрдісінде дамыта оқыту технологиясын
пайдаланудың педагогикалық, теориялық негіздері айқындалды;
Зерттеудің жаңалығы
Бастауыш мектептің оқу-тәрбие үрдісінде дамыта оқыту технологиясын
пайдаланудың ерекшеліктері мен мүмкіндіктері, маңыздылығы көрсетіліп,
әдістемесі жасалды.
Зерттеудің практикалық мәні: зерттеу материалдарын педагогикалық
мамандықта оқитын студенттер мен бастауыш сынып мұғалімдері пайдалануға
болады.
Зерттеудің базасы: Солтүстік Қазақстан облысы, Тайынша қаласы, №5 орта
мектеп.
1. Дамыта оқыту - оқушылардың танымдық-шығармашылығын дамытудың негізі
1.1. Бастауыш мектепте дамыту оқытуды қолдану мәселесі
Дамыта оқытудың негіздері таным теориясы мен диалектика ілімінде жатыр.
П.П.Блонский дамуға индивидтің абстрактіден нақтыға және керісінше,
нақтыдан абстрактіге қарай қозғалыс жасай алуын жатқызса,
Д.Н.Богоявленская мен Н.А.Менчинская – оқи алуды, яғни қысқа мерзімде
жоғары үлгерімге жетуді, Л.В.Занков ақыл-ой қызметінің төмендегідей
көрсеткіштері дамуды нәтижелі етеді деп есептейді: байқампаздық, ойлау және
практикалық әрекеттер жасай алу. В.В.Давыдов дамудың негізгі көрсеткіші
ретінде тұлғаның жинақтай, қорытындылай алу дағдысын жатқызады.
Сонымен тұлға дамуының, сондай-ақ оны өзінің дамытуының негізгі тетігі
қарама-қайшылықтарды шешу болып табылады. Өзін-өзі дамыту үдерісі тұлғаның
барлық аясын қамтиды және әр ретте жаңа деңгейге көтеріліп отырады.
Сөйтіп, оның өзімінің жетілуіне әкеледі. Өзін-өзі дамыту – субъект-
субъект бағытындағы ерекше шығармашылық әрекет деген ғылыми тұжырым жасауға
болады.
Л.С.Выготскийдің идеясын ұстана отырып, дамыта оқытудың мәні
–оқушылардың теориялық ойлауын дамытуда деп тұжырымдаған Д.Б.Эльконин мен
В.В.Давыдов, Л.В.Занков өз зерттеу еңбектерінде негізгі орталық ұғым
ретінде – ойлау және сонымен байланысты даму ұғымдарын мәселе етіп қойды.
Ойлау – таным теориясының негізгі философиялық категориясы. Дүниені
танудың екі жолы бар. Оның бірі– затты дерексіздендіру арқылы немесе
абстрактылы ұғым арқылы ойлау болса, екіншісі – ұқсату, елестету, сезім
арқылы ойлау. Дамыта оқыту бұл екеуін бірлікте қарай отырып, оқушылардың
теориялық білімі мен ойлау қабілеттерін арттыру арқылы дүниені танудың
ғылыми-теориялық және логикалық әдістерімен қаруландыруды көздейді.
Дамыта оқытуда теориялық білім абстрактылықтан нақтылыққа өту әдісі
арқылы жинақталады. Ол – диалектикалық логиканың негізгі зерттеу әдісі.
Яғни ойлаудың теориялық немесе эмпирикалық мазмұны анықталады. Ал ол
теориялық ойлаудағы абстрактылықтан нақтылыққа өту үдерісінің сипатына
байланысты болады.
Теориялық ойлау барысында білім әрі жүйе, әрі тұтастық ретінде
танылады. Яки кез келген теориялық білім үшін таным объектісін жүйелік
тұрғыдан тану маңызды болып есептеледі. Ол жүйе теориялық ойлаудың талдау
және жинақтау, топтастыру, индукция және дедукция, эксперимент, модельдеу
секілді әдістері арқылы танылады.
Синтаксисті дамыта оқыту барысында білім тұтас жүйе ретінде ұсынылады,
сол арқылы оқушылар синтаксисті құраушы элементтер ретіндегі әрбір ұғымның
арасындағы осындай жүйелік қатынастар мен байланыстарды анықтай білуге
үйренеді. Синтаксис туралы тұтас, жалпы ұғымды құрайтын жекелеген ұғымдарды
ажырата білуге, олармен жұмыс істеуге үйренеді.
Бастауыш сынып оқушысының ақыл-ойын дамытуға арналған теориялық
әдістерді қолдану, сол арқылы ойлауы мен тілін дамыту өте күрделі
болғанмен, оның нақты ғылыми-теориялық және әдістемелік механизмдері
Я.А.Коменский, К.Д.Ушинский, Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынов, Л.С.Выготский,
А.Н.Леонтьев, Л.В.Занков, Д.Б.Эльконин, В.В.Давыдов, М.М.Мұқанов,
Г.К.Селевко т.б. ғалымдардың еңбектерінде зерттеліп, қазақ ғалымдары
С.Р.Рахметова, Ф.Ш.Оразбаева, Қ.Қадашева, К.Жақсылықова, Н.Ж.Құрманова
сынды т.б. көптеген ғалымдардың зерттеулерінде көрініс тапты. Аталған
ғылыми еңбектердің жетістіктерін пайдалана отырып, біз өз жұмысымызда
Л.С.Выготскийден бастау алып, беріде А.Н.Леонтьевтің идеяларына сүйенетін
В.В.Давыдовтың қарастырған дамыта оқыту теориясы, дамыта оқыту идеясы
негізінде көп жылдан бері жұмыс істеп келе жатқан альтернативті сыныптар
мен мектептердің (Мәдениеттер диалог мектебі, Жас мектебі) тәжірибесін,
қазақ тілі әдістемесіндегі Н.Ж.Құрманованың дамыта оқыту технологиясының
ғылыми-әдістемелік негіздері туралы айтқан қағидаларын тірек еттік. Дамыта
оқыту қағидалары нақты оқыту технологияларында терең қарастырылып, қазақ
тілін оқытуда кеңінен қолданыла бастаса да, бастауыш мектептегі қазақ тілі
синтаксисін оқытуда алғаш рет сөз болып отыр. Бұл бастауыш сынып оқушысы
үшін қазақ тілін ана тілі ретінде жаңа қырынан тануына мүмкіндік береді.
Дамыта оқыту – шынайы өмірдегі, болмыстағы дамудың заңдылықтарын негіз
етіп алатын үдеріс деп қарастыра келе, дамыта оқытудың мақсаттары
айқындалып, нақтыланды.
Дамыта оқыту жүйесі көздеген мақсаттарға жету тек баланың
белсенділігіне байланысты. Осыған орай, бұл жүйенің әдіс-тәсілдері де
оқушының белсенділігін ұйымдастыруды, талдап, көмектесіп отыруды көздейді,
сонымен қатар баланың ізденушілік-зерттеушілік әрекетін ұйымдастыру басты
назарда ұсталады. Бала өзінің бұған дейінгі білетін амалдарының,
тәсілдерінің жаңа мәселені шешуге жеткіліксіз екенін сезетіндей жағдайға
түсіп, білім алуға деген ынта-ықыласы артады, білім алуға әрекеттенеді.
Дамыта оқытудың ерекше белгілері: ұғымдардың арақатынасы: меңгеру,
дамыту, оқыту (В.В.Давыдов бойынша), дамыта оқытудың негізгі
сипаттамалары, дамыта оқыту проблемалары, дамыта оқытудың тарихи
аспектілері, Д.Б.Эльконин-В.В.Давыдов бойынша дамыта оқыту жүйесі,
Л.В.Занковтың дамыта оқытудың дидактикалық жүйесі, дәстүрлі оқыту мен
Л.В.Занковтың дамыта оқыту дидактикалық жүйесінің ұстанымдарын салыстыру,
П.Я.Гальпериннің ақыл-ой операцияларын сатылы қалыптастыру теориясы,
әрекеттің бағдарлы негізінің типтері модельдер мен сурет түрінде берілді.
Кейінгі уақытта біздің елімізде де қазақстандық мектептер үшін оқыту
технологияларын ойластырып, ғылым мен практиканы ұштастыра зерттеп жүрген
ғалымдарымыз баршылық. Атап айтар болсақ, Ж.А.Қараев, Ж.У.Қобдиковалардың
Оқытудың үш өлшемді әдістемелік жүйесі, Қ.А.Әбдіғалиева, Н.Н.Нұрахметов
және т.б., М.Р.Көпжасаровалардың Шоғырландырып-қарқынды оқыту,
М.М.Жанпейісова, З.Бейсенбаева, Қ.Ж Бұзаубақовалардың Модульдік,
Н.Ж.Құрманованың Дамыта оқыту, Н.А.Оразахынованың Сатылай кешенді
талдау технологияларын жатқызуға болады.
Дамыта оқыту деп (В.Давыдов, В.Репкиннің, Элькониннің трактовкасы
бойынша) мазмұны, әдіс- тәсілдері, ұйымдастыру формалары баланың
заңдылықтарына тікелей негізделген оқытуды айтады.
В.В. Давыдов Дамыта оқыту дегеніміз – ақыл – ойдың дамуының көрсеткіші
ретінде жинақтай, қорытындылай алу дағдысы - дейді.
Д.Б. Эльконин, В.В. Давыдов жасаған жүйесінің негізгі компоненттерін
пайдалансақ,. оқушы алдына оқу мақсаттарын қоюда ешқандай дайын үлгі
берілмейді. Мақсатты шешу іштей талқылау, сосын жинақтау арқылы жүзеге
асады. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан
халқына Жолдауында (Астана, 1 наурыз, 2006 жыл.)
Біз қазақ халқының санғасырлық дәстүрін, тілі мен мәдениетін сақтап,
түлете береміз. Сонымен қатар ұлтаралық және мәдениетаралық келісімді,
біртұтас Қазақстан халқының ілгері дамуын қамтамасыз етеміз - деп атап
көрсеткен. Оқушылар бойында шығармашылық әрекет тәжірибелерін
қалыптастыру қажеттілігі туралы 80 жылдары – ақ И.Я. Лернер жазған
болатын.Қазақстанда шығрармашылықтың дамуы жөнінде арнайы зерттеу жұмысын
жүргізген психолог – ғалымдар Т. Тәжібаев, Ж. Аймауытов, В.К. Шабельников,
Н. Палагина, Қ.Р. Рахымбаев, М.О. Резванцева, С.Қ. Бердібаева, Б.
Тұрғынбаева еңбектерін атап өтуге болады. Бала мейлі жақсы, мейлі жаман іс
болсын, әйтеуір бірдеме істеуі керек. Ештеңемен айналыспаған адамның жан
дүниесі жөнді жетілмейді. Ж. Аймауытовтың бұл пікірі белгілі психолог А.
Н. Леонтьевтің адам психологиясы тек іс - әрекет үстінде дамып отырады
дейтін қағидасына жақын тұжырым деп есептейміз. Педагогикалық технологияға
алғаш анықтама берген ғалымдардың бірі-орыс ғалымы В.П.Беспалько.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан өз
дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында атты Қазақстан халқына
жолдауында: Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің
қатарына кіру стратегиясындағы осы заманғы білім беруді дамыту және білікті
кадрлар даярлау жүйесін дамыту–төртінші басымдықта Білім беру реформасы -
Қазақстанның бәсекеге нақтылы қабілеттілігін қамтамасыз етуге мүмкіндік
беретін маңызды құралдардың бірі. Бізге экономикалық және қоғамдық жаңару
қажеттіліктеріне сай келетін осы заманғы білім беру жүйесі қажет. Адамның
өмір бойы білім алуы үшін жағдай туғызуымыз керек-делінген.
К.Ушинскийдің: Шындықтың деректерінен нәр бермейінше,жалпы түрде ғана
ақылды дамыту ретсіз,себебі адамның ойлауы деректерді жинап,соларды өңдеу
арқылы ғана дамиды,-деген тұжырымы дәлел бола алады.
Көрнекті педагог В.А.Сухомлинский: Сабақ жасөспірімдердің
интелектуалды өмірінде құр ғана сабақ болып қоймас үшін, ол қызықты болу
керек. Осыған қол жеткенде ғана мектеп жасөспірімдер үшін рухани өмірді
тілеген ошағына, мұғалім осы ошақтың құрметті иесі мен сақтаушысына,кітап-
мәдениеттің баға жетпес қазынасына айналады-деп айтқан екен
В.Давыдовтың Бастауыш сынып оқушысының психологиялық даму еңбегінде:
Оқыту үрдісіндегі оқушылардың логикалық ойлау қабілетін қалыптастыру
өзіндік мақсат емес, ол – белсенді тұлғаны тәрбиелеу құралдарының бірі
делінген.
Ойлау логикалық заңдылықтары мен формаларына бағынады. Көптеген
адамдар логикалық ойлайды, бірақ өздерінің ойлауы логика заңдылықтары мен
формалары арқылы болып жатқанын білмейді - дейді В. Кириллова.
А.Н. Леонтьев Логикалық ойлау ұғымына нақты анықтама берген.
Логикалық ойлау дегеніміз – логика заңдылықтарын пайдалана отырып, ой-
пікірлерді тұжырымдарды қолдануға негізделген ойлаудың бір түрі. Баланың
логикасын дамыту ұғымдарын өсіру, оқу-тәрбие үрдісіндегі ұдайы жүргізілетін
жұмыс.
М. Жұмабаев Ойлау – жанның өте бір қиын терең іс. Жас балаға тым ауыр.
Сондықтан мұғалім оқушының ойлауын өркендеткенде, сақтықпен басқыштап істеу
керек деген. Логикалық ойлау оқушының тапқырлыққа, тез есептеуге,
өздігінен шешім қабылдауға, салыстыруға әсер етеді.
Шығармашылық тұлға басқалардан өз ісіне деген сенімділігімен, қиял
ұшқырлығымен, әдемілікті сезіне білуімен, өзгеше шабытымен ерекшеленеді.
Өз ойын жаза білу зиялылықтың бірінші белгісі. Шығармашылық адамның
бақылағыштық қабілетін, қиялын, фантазиясын дамытады - деген А. Рыбаковтың
пікірі осыған дәлел.
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында (1999) білім беру
саласындағы мемлекеттік саясаттың ұстанымдарының бірі – жеке адамды
қалыптастыруға бағытталған ролі және педагог қызметкерлер оқушылардың
мемлекеттік білім беру стандартында көзделген деңгейден төмен емес білім,
білік, дағды алуын қамтамасыз етуге, олардың жеке шығармашылық
қабілеттерінің дамуы үшін жағдай жасауы қажеттігі қарастырылған.
Ғалым педагог Л.В.Занков: Оқыту – оқушының рухани дамуын қамтамасыз
етуі қажет, - дейді.
Көрнекті психолог Л.С.Выготский: Жақсы оқыту деп, ол баланың дамуына
ілгері жүретін, оны жетекке алатын оқытуды айтады, - деп тұжырымдайды.
Надан жұрттың күні –қараң, келешегі тұман ,-деп М.Дулатов айтқандай,
егеменді еліміздің тірегі-білімді ұрпақ. Сусыз, құрғақ, таса көлеңке жерге
дән ексең өнбейтіні сияқты, жас ұрпақтарымызды тәрбиелемесек өспейді,
өнбейді.
Дана бабамыз Ж.Баласағұн: Елдің өзегі білік, кілті – тіл,
қадір қасиеті – кісілік деген екен. Адам ұрпағымен мың жасайды - дейді
халқымыз. Ұрпақ жалғастығымен адамзат баласы мың емес миллиондаған жылдар
жасап келеді. Жақсылыққа бастайтын жарық жұлдыз-оқу. Надан жұрттың күні
–қараң, келешегі тұман ,-деп М.Дулатов айтқандай, егеменді еліміздің
тірегі-білімді ұрпақ. Сусыз, құрғақ, таса көлеңке жерге дән ексең өнбейтіні
сияқты, жас ұрпақтарымызды тәрбиелемесек өспейді, өнбейді.
Қазақстан-2030 атты еліміздің стратегиялық бағдарламасында ең
негізділерінің бірі- жоғары интелектуальды жастарды жан-жақтылыққа
тәрбиелеу, олардың потенциалдық деңгейінің көтерілуіне үлес қосу.
Балалардың ойлауын дамыту туралы М.Жұмабаевтың еңбегінде ойлау жанның
өте бір қиын терең ісі, жас балаға ойлау тым ауыр, сондықтан мұғалім ойната
отырып ойлантуға жүйелі сөйлеуге ұмтылдыру қажет. Ойнай жүріп балалар
қоршаған орта жайлы білімдерін толықтырады, дербес шешім қабылдауға
дағдыланады, ойлау барысында ұтқырлық пен тапқырлық танытады.
Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаев білім мен ғылым
қызметкерлерінің 3-съезінде: Жаңа формацияның педагогі қажет. Мұғалімнің
жаңа ұрпағы білім деңгейі жөнінен әрдайым саналып келгендей біршама емес,
әлдеқайда жоғары болуы тиіс бұл уақыт талабы - деген еді. Қазіргі кезде
біздің республикамызда білім берудің жаңа жүйесі жасалып, әлемдік білім
беру кеңістігіне енуге бағыт алуда.
Ел президенті Н, Назарбаев Қазіргі заманда жастарға ақпараттық
технологиямен байланысты әлемдік стандартқа сай мүдделі жаңа білім беру-
өте-мөте қажет деп атап көрсетті.
Академик Ю.Н. Бабанский өзінің оқу – тәрбие процессін оптималдандыру
деген еңбегінде (1982ж. Просвещение) танымдық әдістерді мынадай екі топқа
жинақтайды. . Өз ойын жаза білу зиялылықтың бірінші белгісі. Шығармашылық
адамның бақылағыштық қабілетін, қиялын, фантазиясын дамытады - деген А.
Рыбаков.
Л.С.Выготский айтқандай, Ертеңгі күні бүршік жарып, ертеңгі күні жеміс
берер алма ағашындай қарау – дамыта оқыту технологиясының басты қағидасы
зерттеу жұмысының тұтас логикасында сақталынып отырды.
Дегенмен бастауыш сыныптың оқу-тәрбие үрдісіне дамыта оқытудың өзіндік
ерекшеліктері ғылыми-теориялық бөлімде терең талданып, сол негізде арнайы
білім мазмұны іріктелініп, арнайы жаттығулар жүйесі жасалынып, арнайы оқу-
әдістемелік кешен қолданылып, қазақ бастауыш мектебі оқушыларының теориялық
ойлау қабілетінің биік әрі кең екендігіне көз жеткізіліп, бастауыш сыныптың
оқу-тәрбие үрдісіне дамыта оқыту жүйесінің өзіне тән әдістемелік қоры мен
базасы жасалуы керек екендігі анықталды.
1.2. Бастауыш бiлiм - үздiксiз бiлiм берудiң алғашқы басқышы
Бастауыш мектепте оқудың ұзақтығы – 4 жыл. Бастауыш мектеп жалпы
бастауыш білім беруді қамтамасыз етеді және балалар 6 жастан бастап
қабылданады. Алты жас баланың ақыл-ойының дамуының және әлеуметтік
дайындығының ең бір қолайлы кезең.
Осындай мүмкіндікті дұрыс пайдаланып, іске асырмаса бала бойындағы
қасиеттері толық көлемде ашылмай қалуы мүмкін.
Бастауыш мектептің басты міндеті – баланың қабілеттерін ашуды, жеке
тұлғасын, оқуға деген ынтасын қалыптастыруды қамтамасыз ету, оқу, жазу,
санау, қарым-қатынас және ынтымақтастық дағдыларын меңгеруіне көмектесу.
Бастауыш мектепте оқытудың басты мақсаттары мыналар:
1. Баланың жас ерекшеліктері мен жеке мүмкіндіктеріне сәйкес, оны тұлға
ретінде үйлесімді түрде дамыту, білім беру және тәрбиелеу.
2. Негізгі оқу әрекеттерін меңгерту және бақылау, өзіндік бақылауды жүзеге
асыру.
3. Әр адамды азаматтық, рухани және адамгершілік, танымдық іс-әрекетке, өз
бетімен оқуға және өзін-өзі тәрбиелеуге дайындау.
4. Білім беру мен тәрбиелеу мақсаттарына жету жолында оқу әрекеттерін игеру
– бастауыш мектептің негізгі міндетіне айналады.
Бастауыш мектепте берген білім, үздіксіз білім беру жүйесінің алғашқы
басқышы екенін ескере отырып оқушыларға белгілі бір көлемдегі білім, білік,
дағдыларды меңгерту, табиғат, қоғам туралы танымын қалыптастыру, оның жеке
бас қасиеттерін жан-жақты дамыту, жоғарыдағы адамгершілік принциптерге
тәрбиелеу бүгінгі күннің басты талабы екенін естен шығармау орынды. Себебі
қазіргі кезде қоғамдағы болып жатқан өзгерістерді демократияландыру,
ізгілендіру процестері баланың еркін дамуын белсенді, шығармашылық жұмыс
жасай алуын талап етеді.
Соңғы жылдары елiмiзде экономиканың өсiп-өркендеуiне орай, бiлiм беру
саласында елеулi өзгерiстер жүргiзiлуде. Оқытудың, тәрбиелеудiң мазмұны
қоғам дамуының қарышты қадамына сәйкестендiрiп, оны шырқау биiктерге
көтеруге бағытталған тың әдiс-тәсiлдер жасауда. Нәтижесiнде тұтас
педагогикалық үрдiстер өзгертiлiп, бiлiм берудi тиiмдi деп танылған жаңа
технологиялар дүниеге келуде.
Педагогика ғылымында баланы оқыту мен тәрбиелеудiң мiндетi жан-жақты
дамыған жеке тұлғаны қалыптастыру болғандықтан, жаңа технология бойынша
әдiстемелiк жүйенiң басты бөлiгi-оқыту мақсаты болып қалады. Сондықтан
танымдық iс-әрекетi белгiлi бiр дәрежеде белсендiрiлуi қажет. Бұл
әдiстемелiк жүйенiң басқа бөлiктерiнiң де (мазмұн, әдiс, оқыту түрi мен
құралдарының) өзара байланысы қалпында өзгертiлуiн талап етедi. Мұны
орындау үшiн төмендегiдей ұстамдар жүзеге асуы тиiс:
1) Оқушылардың өзiндiк iзденiс iс-әрекетiнiң әдiстерiн меңгеру талап
етiледi.Өйткенi бұл әдiстердiң күнделiктi пайдаланып жүрген оқыту
әдiстерiнен айырмашылығы бар, яғни, жаңа жағдайдағы “оқыту әдiстемесi” деп
отырғанымыз: “оқушы-мұғалiм” ұстанымының өзара тығыз байланыстылығы. Демек,
мұнда бiрiншi орында оқушы тұрады және оның өз бетiмен бiлiм алудағы
белсендiлiгiне баса назар аударылады.
2) Жаңаша оқытудың негiзгi түрлерi-дербес және топтық түрлерi болып
табылады. Бұл жерде алға қойылатын мақсат - оқушыға деген сенiм, оның өз
iсiне жауап беру мумкiндiгiне сүйенiп, беделi мен қадiр қасиет сезiмiн
дамыту. Ал оқытудың фронталдығы, көбiнесе, бағыт беру, талқылау және түзету
енгiзуде ғана пайдаланылады.
3) Жаңа технологияның мақсаты бойынша “оқытуды iзгiлендiру қажет”.
Бұл үшiн оқу құралдары оқушылардың өздiгiнен танымдық iс-әрекетiн жүргiзе
алатындай болуы керек.
Қазiргi бiлiм беру жүйесiнде оқыту технологияларының рөлi ең өзектi
және басымды проблема болып табылады, оның ғылыми және практикалық
құндылығы зор десек, асыра айтқандық емес. Технологияда жаңа бiлiмге,
белгiлi бiр кәсiби бiлiктерге жоғары педагогикалық ықпалдастық пен қарым-
қатынас мәдениетiне негiзделген бiртұтас педагогикалық қызмет жүзеге
асырылады.
Бастауыш бiлiм - үздiксiз бiлiм берудiң алғашқы басқышы. Осыған сәйкес
оқушыға белгiлi бiр көлемдегi бiлiм, бiлiк дағдыларды меңгертумен бiрге
табиғат, қоршаған орта туралы түсiнiктерiн кеңейте отырып, оларды
шығармашылық бағытта жан-жақты дамыту-бүгiнгi күннiң басты талабы. Қазiргi
бiлiм берудегi жаңа әдiстер оқушының өз бетiнше бiлiм алуына, танымдық
белсендiлiгiн арттыруға, шығармашылығын қалыптастыруға, өз пiкiрiн еркiн
айтып, дәлелдей алуы тағы сол сияқты ықпал ететiндiгi белгiлi. Менiң
сабақтағы негiзгi мiндетiм "Оқушылардың шығармашылық қабiлетiн дамыту". Бұл
мәселенi алудағы басты мақсатым - оқытудың жаңаша әдiс-тәсiлдерiн қолдану
арқылы баланың кiшкентай кезiнен дүниеге өзiндiк көзқарасының қалыптасуына
жол ашу. Шығармашылыққа баулудың ең басты назарға алатын түрi:
• тақырыпты мазмұнына сай жинақтау;
• белгiлi бiр тақырыпта пiкiр-талас тудыру;
• сөзжұмбақ құрау, шешу;
• шығарма, шағын әңгiме құрау
• қиялдау арқылы сурет салу, өлең жолын құрастыру.
Осындай жұмыстарды үнемi жүргiзу шығармашылыққа баулуға, шәкiрт
бойындағы талант көзiн ашып, тiлiн байыту, қиялын ұштау мен өз бетiнше
iзденуге әсерiн тигiзедi. Қазiргi жаңа технологиялық әдiс-тәсiлдердi
қолдануда әрбiр пән бойынша деңгейлiк тапсырмалар берiп оқушыларды
қалыптастыра бастадым. Ана тiлi пәнi бойынша көбiнесе мәтiнмен жұмыс
жүргiзудi деңгейлiк тапсырма арқылы беремiн. Бұл жұмыс нәтижесi ауызша
тексерiлiп, әр бала дайындалып отырады. Оның 1-деңгейiнде мәтiндi мәнерлеп,
түсiнiп оқып отыру тапсырылса, 2-деңгейiнде осы мәтiндегi кейiпкерге
мiнездеме берiп, табиғатты суреттеген жерiн тауып оқу, 3-деңгейде осы
мәтiнге деген көзқарасы, яғни оны өз ойымен аяқтау. Оқушылардың
тiлдiк қорын, саз өнерiн дамытуда "Сөзден сөз тудыру", ойдан жұмбақ,
жаңылтпаш, өтiрiк өлең құрату т.б. ойындарын жүргiзiлiп, мадақтап отырамын.
Ал математика сабағын да тек қана оқулық пен шектелiп қалмай, әр түрлi
қызықты есептер шығартып, қызығушылығын арттыру мақсатында ойын түрлерiн
пайдаланамын.
Топтардағы жұмыс:
Әр топқа суреттер таратылып беріледі. Оқушылар олардағы табиғатқа қатысы
бар заттарды, құбылыстарды анықтайды. Әр топтан бір оқушы шығып сыныпқа өз
шешімдерін айтып береді.
III. Мағынаны тану.
а) Оқулықтан Адам - табиғат перзенті тақырыбын оқу.
б) Алдын-ала таратылып берілген қағаздардағы - +, V, ? белгілерін соғып,
не білетіндіктерін, ненің олар үшін жаңа екенін анықтайды.
в) Топтарда толтырған таблицалары бойынша пікір алысу.
г) Ұжым үшін түсініксіз ұғымдарды, ақпараттарды бірлесе анықтау, талдау.
IV. Ой толганыс.
Өлі және тірі табиғатты Венн диаграммасы арқылы салыстыру.
Мен өз іс-тәжірибеме тоқталсам әр сабағыма Дамыта оқыту
технологияларын көбірек қолданамын. Себебі барлық табиғат құбылыстары
тәрізді бала психикасы да үнемі дамып, бір деңгейден, екінші деңгейге жетіп
отырады. Бұнымен дәстүрлі оқытуды жоққа шығарып тұрған жоқпыз, бұл оқыту
бойынша да қаншама атақты, ақын-жазушы, ғалымдар шықты. Дегенмен, қазіргі
күнде өзгеріп жатқан, ақпаратты заманымызда балалардың да қызығушылығы өте
жоғары. Оларды күнделікті дәстүрлі сабақпен жалықтырып аламыз. Немістің
педагогі А.Дистервег Дамыта оқыту деп баланың білім алуға әрекет етуін
ұйымдастыратын оқытуды атаған. Жаман мұғалім ақиқатты дайындап өзі айтып
береді, ал Жақсы мұғалім оқушының өзін ізденуге жетелейді, - деген. Менің
әр сабақтағы алдыма қоятын мақсатым: Оқушылардың өз бетімен ізденушілік,
шығармашылық қабілетін арттырып, сөйлеу мәдениетін, яғни сөздік қорларын
көбейту. Дәстүрлі оқытуда оқу процесін басқарушы (мұғалім) және
орындаушылар (оқушылар) болып табылады. Оларға көбінесе бұйрықты орындау,
яғни қатал әкімшілікке дейінгі шеңбер ішінде жүзеге асып жатады. Біз
дәстүрлі оқытуда қарапайымнан күнделіге қарай, нақтыдан абстрактіге деген
принципке мақсат еттік. Ал дамыта оқыту жүйесінде бұған керісінше, баланың
ойлауын абстрактіден қарапайымға қарай. Мысалы: бастауыш сыныпта А әрпін
өткенде алманың суретін көрсетіп, оның не екенін дәмі, түсі, формасы қандай
деп сұрағаннан гөрі өздерін ойландырып ол туралы не білетінін, не айта
алатынын өзінен сұрап білудің дамыту үшін тиімділігі зор. Бұның бәрін
сіздер білесіздер, дәлелдеп айтып жатудың қажеті жоқ. Мен өз әріптестерімді
неғұрлым әр сабақты жаңа технологияларды, оның ішінде топтық жұмысты жиірек
қолданса екен деймін. Себебі, бұл жұмыс түрі балаларға өте қатты ұнайды,
ізденеді,қызығады,өзінің білмей жатқанын мұғалімнен емес, жанындағы
достарынан естиді. Өз ойын емін-еркін айту арқылы тілдік қоры дамиды. Өз
тобын басқаруға, жанындағы досының пікірін тыңдауға, қатесін түзеп айтуға,
басқа топтан қалыспау, яғни намыс, жігері оянады. Топтық жұмыста
жақсы,нашар оқитын бала болып бөлінбейді, нашар оқитын балада өз үлесін
қосып бір сөз болсын айтуға тырысады. Сонымен қатар, тәрбие сағаттарына да
топтық жұмыс түрінің пайдасы зор деп айта аламын. Әр сынып сағатын
тақырыбымен топтарға бөліп берілсе, олар ізденеді. Сол тақырып бойынша
оқулықтан тыс, газет-журнал, басқа кітаптардан өз бетінше іздеп табуға
тырысады. Әрине, бұның бәрі өз мәнінде өту үшін бірінші сыныпта өте үлкен
қиындық туады. Бірақ, мұғалім дұрыс ұйымдастырып, дұрыс бағыттаса бірте-
бірте қалыптасады. Мұғалім жаңа сабақты көрнекіліктер арқылы бәрін дайындап
айтып беруге тиіс емес. Одан оқушының тыңдағанынан 1%-ы ғана ойында
сақталады. Ұстаз заманға сай жаңаша ұстаз болуға тиіс. Сонымен қатар әр
түрлі стратегиялар, диаграммалардың да оқушының ойлау қабілетін арттыруға
өте қолайлы екенін сіздер өз сабақтарыңызда да қолданып көріп
отырсыздар.Деңгейлік тапсырмалардың да мәні өте зор. Қорыта келгенде,
мұғалімнің, оның ішінде бастауыш сынып мұғалімінің, әр сабағы баланы
дамытуға шығармашылық жұмыстардың мол болып, ізденімпаздыққа бағытталған
сабақ жоспары болса, еліміздің жастарының болашағы зор болатынына
сенімдемін. Білім негізі бастауыш мектепте берілері анық. Сондықтан да
бастауыш сынып мұғалімі бағдарлама көлемінде ғана білім беріп қоймай,
пәндер арқылы баланың жан-жақты дамуын қамтамасыз ету керек.
1.3. Дамыта оқыта отырып оқушылардың танымдық құзіреттілігін дамыту
Қазіргі таңда оқыту үрдісіне қойылатын талаптардың өзгеруіне
байланысты оқыту технологиялары негізінен қолданылуда. Оқу үрдісіндегі
оқыту технологиялары дегеніміз қойылған мақсаттарға және күтілетін
нәтижеге тиімді жету жолдарын қамтамасыз ететін оқу бағдарламаларында
қамтылған білім мазмұнын меңгертудің жүйеленеген формалары, әдіс –
тәсілдері.
Бастауыш білім беру деңгейінде қолданылатын оқыту технологиялары
төмендегі негізгі талаптарға сәйкес болуы керек.
Оқу үрдісінде білім алушылардың өздерін еркін сезінуіне жағдай туғызу.
Оқушылардың оқуға деген қызығушылығын дамыту, күтілетін нәтижелерге
жетуге талаптандыру.
Жеке басдамытуға бағытталған әдіс – тәсілдерді қолдану.
Өз бетімен жұмыс істеп, шешім қабылдауға мүмкіндіктер туғызу.
Аталған талаптардың бәріне жауап бере алатын технология ретінде дамыта
оқыту технологиясын таңдадым. Жалпы дамыту, даму терминдеріне баланың
белгілімөлшерден шығып, саналы іс - әрекет сатыға ауысуы деп анықтама
беріледі. Дамыта оқыту технологиясын көрнекті ғалымдар Л:С Выготский, М.Я.
Лернер, Л.В. Занков, В.В. Давыдов, Д.Б Эльконин толық зерттеп, дәлелдеген.
Құзірет, құзіреттілік дегеніміз не ? Бұл ұғымдар 12 жылдық білім беру
жүйесінде, бастауыш білім беру сатысында дамыта оқыту технологиясын
пайдалана отырып, оқушылардың танымдық құзіреттілігін қалыптастыруда қандай
роль атқарады ? Алдымен осы сұрақтардың жауабын тауып көрелік
Құзірет термині соңғы кездерде ғылымның әртүрлі саласында қолданыс
табуда. Қолдану мүмкіндігіне қарай құзірет, құзіреттілік, құзіретті
ұғымдары дефференцияланды.
Құзірет- тұлғаның қойылған мақсаттарға жету үшін ішкі және сыртқы
ресурстарды тиімді іске асыруға дайындығы. Сыртқы ресурстарға білім, білік,
дағды, құзіреттіліктер(іс- әрекет тәсілдері), психологиялық ерекшеліктер,
құндылықтар жатады.Мұны былай көрсетуге болады:
Кесте 1 Сыртқы ресурстар
Құзірет
Білім, білік (әрекет), дағды әрекет
Құзіреттіліктер (игерілген іс- әрекет тәсілдері)
Өзін- өзі басқару
Тұлға
С.И. Ожеговтың сөздігінде құзіреттілік сөзіне төмендегідей анықтама
берілген: құзіреттілік - біреудің бір топ мәселе төңірегінде жақсы
хабардарлығы.(1(
Құзіреттілікті ауқымды жоспарда қарастыру Ю.Н.Емельяновтың еңбектерінен
байқалады. Құзіреттілік- дара тұлғаның өзіндік қабілеттері мен статусы
шеңберінде қоғамда ойдағыдай жұмыс істеуге мүмкіндік беретін белсенділіктің
әлеуметтік және жеке дара формасын үйрету деңгейі деген анықтамасынан адам
білімі, біліктілігі және тәжірибесі анық байқалып отыр.
Бүгінгі қоғамда оқушының академиялық – энциклопедиялық білім жиынтығы
жеткілікті болғанымен, күнделікті өмірде кездесіп отырған түрлі
жағдаяттарға икемсіздігі байқалып жатады. Бұл оның өмір сүру үрдісінде
қажетті құзіреттіліктерінің қалыптаспағанын айғақтайды. ҚР 12 жылдық жалпы
орта білімнің мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандартының
жобасында Құзіреттілік - әрекеттің әмбебап тәсілдерін оқушы игеруі арқылы
көрінетін білім беру нәтижесі деп көрсетілген.Әрине, бұл жердегі әрекет –
танымдық әрекет.
Қызығу – танымдық іс- әрекеттің қозғаушы күші. Оқушының қызығу
жәрдемімен оқып- үйрену барысында қабілеті ашылып, дарыны ұшталады, өз
күшіне, мүмкіндігіне сенімі артады, кісілігі қалыптасып дара тұлғалық
сипаттарға ие бола бастайды.
Танымдық қызығу оқыту мен тәрбиелеу нәтижесінде
қалыптасады.Педагогикалық әдебиеттерде оны қалыптастырудың үш жағдайы
туралы жиі айтылады.
Біріншісі- оқытудың мазмұны мұндағы оқушыларды қызықтыратын мазмұнның
берілу түрі, жаңалығы, ғылым мен техниканың соңғы табыстары, таңдандыратын
тарихи деректер, ғылыми білімнің іс жүзінде қолданылуы, бұрыннан білетін
мағлұматтың жаңа қырының ашылуы
Екіншісі- оқушылардың таным әрекетін ұйымдастыру формалары, құралдарын
және әдістерін жетілдіру. Бұған жататындар сабақта жаңа технологияларды
қолдану, соның ішінде дамыта оқыту технологиясын қолдану, сабақта
қолданылатын техникалық және көрнекі құралдардың тиімділігін арттыру,
танымдық ойындар ұйымдастыру, проблемалық және интегративті ұстанымдарды
жүзеге асыру, оқушылардың өздігінен істейтін жұмыстарын және өздігінен
білім алуды тиімді ұйымдастыру.
Үшіншісі- мұғалім мен оқушы , оқушы мен оқушы арасындағы қарым-
қатынаста сыйластық болуын қамтамасыз ету.
Танымдық іс- әрекет – оқушының білімге деген өте белсенді ақыл- ой
әрекеті. Психологтардың зерттеулеріне қарағанда, танымдық іс- әрекеттің
қалыптасуы өздігінен тұйыққа тірелген автономиялық үрдіс емес. Ол тек
әлеуметтік орта қоршауымен, адамның өзіндік қызмет сипатымен ғана емес,
жеке тұлғаның кәсіби іс- әрекеті, танымдық қажеттілігін оятуға
ынталандыратын оқу және тәрбие үрдісі, сондай –ақ өзінің жеке басының
белсенділігімен, ұжымдық іс- әрекет рөлімен және оның ұстанған позициясымен
үндесе жүргізілетін күрделі үрдіс.
Дамыта оқыту тұжырымдамасының негізігі идеясы: Бастауыш сынып жасында
арнайы ұйымдастырылған оқыту арқылы (теориялық білім және ойлау негізінде)
балада өзіндік жетілу, өзіндік тану бағытында нақты қабілеттер
қалыптастыру.
Дамыта оқыту деп (В.Давыдов, В.Репкиннің, Элькониннің трактовкасы
бойынша) мазмұны, әдіс- тәсілдері, ұйымдастыру формалары баланың
заңдылықтарына тікелей негізделген оқытуды айтады.
Оқушыларды дамытудың негізі – оқудың субъектісі ретінде өзін- өзі
өзгертуге бағытталған, бала белсенділігінің ерекше бір формасы ретінде
түсіндірілетін оқу әрекеті.
Мақсаты: Балада өзін жетілдіруге , өзін- өзі өзгертуге , өзін- өзі
түсінуге, өзін - өзі тәрбиелеуге бағытталған белгілі бір танымдық
қабілеттерін қалыптастыру.Оқушыда құзіреттілік қалыптастырып қана қоймай,
оны жалпы қойылған мақсатқа жету жолындағы құрал деп қарау. Оқыту баланың
жақын даму аймағына негізделген: Оқыту- дамыту- қабілет(оқу әрекеті арқылы
теориялық ойлаудан жаңа білімге)
Оқу мазмұны жалпыдан жалқыға, дерексіз бағытталған ғылыми- теориялық
ұғымдар жүйесін көрсетеді.
Оқытудың ең басты әдісі- танымдық – ізденімпаздық оқу
әрекеті. Оқу әрекеті барысында
мұғалім оқушылардың өздеріне оқу мақсатын анықтауға басшылық жасайды.
Дамыта оқыту идеясы бойынша оқу мақсатын қоюда ешқандай дайын үлгі
берілмейді.Оқушы ғылыми зеттеудің жолын қайталап өткендей юолады.Ол өзі
жаңалық ашатын кішкентай ғалымға айналады.Осы арқылы оқушының танымдық
құзіреттілігін қалыптастыруға алғашқы жол қаланады.Бүкіл теориялық білім,
білік дағдыны меңгеру бірнеше танымдық тапсырмаларды орындау арқылы жүзеге
асырылады.
Жоғарыда айтылғандарды саралай келе байқағаным, дамыта оқыту
техлогиясының өзі оқушылардың танымдық құзіреттілігін қалыптастыруға
негізделгендей.Себебі бастауыш сынып оқушысының танымдық құзіреттілігін
қалыптастыруда ілгері басуына себепкер болатын негізгі күш – түрлі
қайшылықтар. Дамыта оқыту технологиясының бір ерекшелігі проблемалық
жағдайлар туғызу, оны шешу, осыны пайдалана отырып оқушылар бойына
танымдық құзіреттіліктің алғашқы белгілерін қалауға болады. Оқушылардың
танымдық құзіреттілігін қалыптастыруда дамыта оқыту технологиясын пайдалана
отырып, танымдық іс- әрекетті әр пәнде жоспарлау және ұйымдастыру
біліктерінің қалыптасуына оқу танымдық тапсырмаларды шығармашылық, топтық
тұрғыда шешудің маңызы зор.Оқушылардың таным қабілеттерін қалыптастыруда
дамыта оқытудың принциптеріне сүйену қажет: Жоғарғы қиындықта оқыту,
теориялық білімнің жетекші ролі, оқу үрдісін сезіну және түсіну, барлық
оқушылардың жалпы дамуымен жұмыс, оқу үрдісін жеделдету.
Қорыта келсек, бұл мақалада дамыта оқыту технологиясын қолдана отырып
бастауыш сынып оқушыларының танымдық құзіреттілігін қалыптастырудың
теориялық мәселелері қарастырылды.
В.В. Давыдов Дамыта оқыту дегеніміз – ақыл – ойдың дамуының көрсеткіші
ретінде жинақтай,қорытындылай алу дағдысы - дейді. Дамыта оқытуда баланың
ізденушілік - зерттеушілік әрекетін ұйымдастыру басты назарда ұсталады. Ол
үшін бала өзінің осы кезге дейінгі білетін тәсілдерінің жаңа мәселені
шешуге жеткіліксіз екенін сезініп, содан барып оның білім алуға деген
ынтасы артып, білім алуда әрекет жасайды. Дамыта оқыту жүйесіндегі
сабақтардың типологиясы:
Оқу міндетін қою сабағы
модельдеу сабағы
түсінікті нақтылау сабағы
нақтылау сабағы
бағалау сабағы
Д.Б. Эльконин, В.В. Давыдов жасаған жүйесінің негізгі компоненттерін
пайдалансақ,. оқушы алдына оқу мақсаттарын қоюда ешқандай дайын үлгі
берілмейді. Мақсатты шешу іштей талқылау, сосын жинақтау арқылы жүзеге
асады. Мұғалім сабақ үрдісін ұйымдастырушы, бағыттаушы рөлінде ғана
болады. Шешім табылған кезде әркім оның дұрыстығын дәлелдей білуге
үйретіліп,әр оқушыға өз ойын ,өз пікірін айтуға мүмкіндік беріледі.
Дамыта оқыту белгілері:
Педагогикадағы түсіндірмелі - иллюстративті әдісі алмастырады. Бұл
әдіс тұлға дамуы – тығыз байланыста.
Дамытудың барлық заңдылықтарын ескереді, жеке бастың өзіндік деңгейі
мен ерекшелігіне сәйкестендіріледі.
Балаға іс - әрекеттің толыққанды субъектісі болып табылады.
Балаға қоршаған ортамен өзара қатынасқа түсетін дербес субъект рөлі
беріледі.
Тұлғаның барлық қасиетін тұтас дамытуға негізделген.
Баланың жақын даму аймағында жүзеге асады.
Аталған сабақ түрлері оқушылардың құзыреттіліктерін қалыптастыруға өз
септігін тигізеді. Заман талабына сай 12 жылдық орта білім беру мазмұны
Стандартпен анықталатын келесідей түйінді құзыреттіліктер ретіндегі білім
беру нәтижелеріне әрбір білім алушының қол жеткізуіне бағытталған:
проблемалардың шешімін табу
ақпараттық
коммуникативтік құзыреттіліктер
Құзыреттілік – оқушылардың іс -әрекеттің әмбебап тәсілдерін
меңгеруінен көрінетін білім нәтижесі деп Қазақстан республикасы Жалпыға
міндетті мемлекеттік стандарттың жобасында анықтама берілген.
Олай болса, бастауыш сыныптардан бастап дамыта оқыту технологиясын
оқушының түйінді құзыреттіліктерін қалыптастыруға бағыттай жұмыс істеу
талап етіліп отыр.
Кесте №2 Оқушы құзыреттіліктерін мүмкіндік беру саласы:
Проблеманы шешу ақпараттық Коммуникативтік
Түрлі жағдайларда сыни тұрғыдан ұсынылған қазақ және басқа
проблеманы анықтауға, ақпараттар негізінде тілдердегі жазбаша
шешім қабылдауға шешім қабылдауға коммуникация түрлерін
Өз әрекетіне мақсат ақпараттардаы өзбетімен қолдануға
қоюға табуға, талдауға, тілдік қатынастық
өзін - өзі бағалауға өзіріктеуге, түрлендіруге,стилдерімен жанрларын
әрекетін басқамен тасымалдауға қолдануға
салыстыруға коммуникациялық әдептілік нормаларына
қойылған міндетке сәйкестехнологияларды сәйкес пікір білдіруге
әдістерін таңдауға қолдануға басқа мәдениет
ақпаратты өңдеп, өкілдерімен, түрлі
қолдануға көзқарастағы адамдармен
сұхбат жүргізіп,
шиеленіскен ахуалды
шешуге
мүмкіндік береді
Оқушының құзыреттіліктерін қалыптастырудағы дамыта оқыту
технологиясының қолданыс табуын төмендегідей көрсетуге болады.
Оқу мәтінін қою сабағында
І. Табыс ситуациясын тудыру кезеңінде оқушылар өз жетістіктеріне көз
жеткізеді, яғни білетіндері сараланады. Осы кезеңде оқушылардың
ақпараттық, коммуникативтік құзыреттіліктерін дамыту көрініс береді.
ІІ. Интеллектуалдық шиеленіс кезеңінде оқушылардың ізденіс зерттеу
әрекеттерін ұйымдастыруда салыстырады, топтардың жауаптары тыңдалып,
шешімдері тыңдалады. Осылайша сабақ мақсатын оқушылар өздері айтады. Бұл
кезеңде оқушылар алдарына қойылған проблемаларды анықтап, топтың шешімі
арқылы мақсат қояды. Яғни, проблеманы шешу құзыреттіліктері қалыптасады.
ІІІ. Оқу міндетін қою кезеңінде жеткіліксіз білімдерін өздері
меңгереді. Оқулықтан тиісті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Нормативтік
сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 3
Анықтамалар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...4
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1. Дамыта оқыту - оқушылардың танымдық-шығармашылығын дамытудың негізі
1.1. Бастауыш мектепте дамыту оқытуды қолдану
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.2. Бастауыш бiлiм - үздiксiз бiлiм берудiң алғашқы
сатысы ... ... ... ... ... ... ... 1 3
1.3 Дамыта оқыта отырып оқушылардың құзіреттілігін
дамыту ... ... ... ... ... ... .17
2. Дамыта оқытуда бастауыш сыныптың оқу-тәрбие үрдісінде қолданудың жолдары
2.1. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттерін
арттыру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.1.1.Оқытудың жаңа технологияларының бастауыш сынып оқушыларының ойлау
қабілетін арттырудағы
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...46
2.2. Дамыта оқыту арқылы оқушылардың шығармашылығын дамыту ... ... ... ...54
2.3. Оқытудың жаңа технологиясын пайдалану арқылы оқушылардың ой-өрісін
дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
2.4.Дамыта оқытудың тәсілдері мен әдістерін сабақта
пайдалану ... ... ... ... ... .67
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 75
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..76
Қосымшалар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...78
Нормативтік сілтемелер
Бұл дипломдық жұмыста келесі стандарттарға сілтемелер жасалған:
- Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік
жалпыға міндетті стандарттары; Негізгі ережелері. Алматы: РОНД, 2002.
- Қазақстан Республикасыныңі Білім туралы Заңы Егеменді
Қазақстан 1999ж. 11 маусым.
- Қазақстан Республикасының Білім министрінің Тәлім тәрбие
тұжырымдыамасы Алматы, 1993.
- Білім туралы Заңы. Астана. 2004 жыл.
- Қазақстан халқына жолдауы; Н.Ә.Назарбаев
- Қазақстан Республикасы білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға
арналған Мемлекеттік бағдарламасы.
- Қазақстан Республикасы жалпы білім беретін мектептің бастауыш
сатысындағы білім мазмұны тұжырымдамасы. Жалпы орта білім. Алматы:
РОНД, 2003, 32 -бет.
- Қазақ тілі. математика, дүниетану, ана тілі пәндерінде жалпы білім
беретін мектептің 1-4 сыныптарына арналған бағдарламалар.
Алматы:Атамұра, 2008ж.
Анықтамалар
Дипломдық жұмыста төмендегідей анықтамалар қолданылды:
Дамыта оқыту - мазмұны, әдіс-тәсілдері, ұйымдастыру формалары баланың
заңдылықтарына тікелей негізделген оқыту.
Құзіреттілік - әрекеттің әмбебап тәсілдерін оқушы игеруі арқылы көрінетін
білім беру нәтижесі.
Қызығу – танымдық іс- әрекеттің қозғаушы күші. Оқушының қызығу жәрдемімен
оқып- үйрену барысында қабілеті ашылып, дарыны ұшталады, өз күшіне,
мүмкіндігіне сенімі артады, кісілігі қалыптасып дара тұлғалық сипаттарға ие
бола бастайды.
Танымдық қызығу оқыту мен тәрбиелеу нәтижесінде қалыптасады. Педагогикалық
әдебиеттерде оны қалыптастырудың үш жағдайы туралы жиі айтылады.
Шығармашылық — бұл адамның өмір шындығында өзін-өзі тануға ұмтылуы,
ізденуі.
Шығармашылық әрекет- тың өнім, нәтиже туғызуға бағытталған әрекет.
Психодиагностикалау дегеніміз-оқушылардың қабілеттерін таным үрдістерін
дамыту, жеке бас ерекшеліктерін зерттеу мен мұғалімдердің шығармашылық
мүмкіндігін айқындау.
Ойлау–баланың таным әрекетінің ең жоғары түрі.
Логикалық ойлау- дегеніміз – логика заңдылықтарын пайдалана отырып, ой-
пікірлерді тұжырымдарды қолдануға негізделген ойлаудың бір түрі.
Таным белсенділік – оқушының оқуға , білуге деген ынта- ықыласының,
құштарлығының ерекше көрінісі
Оқу-таным қызметінінің тиімділігін бақылау әдістері.
Ойлану–дамушы құбылыс және ол адам басында үнемі жұмыс күйінде кездеседі.
Ойланудың негізгі қызметі жұмбақ мәселелерді шешу.
Ойлаудың дамуы дегеніміз–оның мазмұны мен формасының өзгеруі, ол оқушының
танымдық қызметі барысында пайда болады.
Таным белсенділігі – оқушының оқуға, білуге деген ынта- ықыласының,
құштарлығының ерекше көрінісі.
Оқушы шығармашылығын дамыту – білімдік үрдіс субъектілерінің және білім
мазмұны мен жүйелердің өзара әрекеттесу аймағы.
Оқытудың негізгі мотиві – таным мотиві, өйткені таным арқылы оқу балаға
құлшыныс және тұрақты қызығу әкеледі
Жаңалыққа деген қызығушылық – басты ішкі талпыныс болып табылады
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Ғасырлар тоғысында өзінің жаңа даму жолы мен
болмысын айқындап алған Қазақстан Республикасы ХХІ ғасырда болашақ буын
ұрпаққа білім беру мен тәрбиелеудің жаңа парадигмаларын қалыптастыруды
алдыңғы кезектегі міндет етіп қойып отыр.
Егеменді еліміздің бүгінгі таңдағы ең басты мақсаты – жан-жақты
дамыған, алдыңғы қатарлы елдермен теңесу. Ал оған жетудің басты жолдарының
бірі – әлемдік білім кеңістігінен орын алу. Мұның өзі ұлттық білім беру
жүйесінің даму бағыттарын айқындап, оны тың арнаға, жаңа сапаға жеткізу
қажеттілігін міндеттейді. Сондықтан да білім мазмұнын байыту, оқыту
үдерісін жетілдіру, инновациялық технологияларды дүниеге әкелу, жан-жақты
дамыған, рухани бай, өз елін, халқын жанымен сүйетін тұлға қалыптастыру өз
шешімін қажет ететін, кезек күттірмей, іс жүзіне асыратын мәселе болып
отыр.
Осымен байланысты мәселелер мемлекет тұрғысынан көптеген маңызды
құжаттарда қарастырылды. Қазақстан мектептеріндегі білім беру жүйесінің
дамытушы жаңа бағытты таңдауы, негізінен, Қазақстан–2030 стратегиялық
құжаттарындағы Білім беру бөлімінде көрсетілді [1]. Қазақстан
Республикасының Білім туралы Заңында [2] және Қазақстан Респуб-ликасының
2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында [3] білім беруді
сапалы дамыту мәселелері тек әлеуметтік қана емес, елдің экономикалық та
дамуының негізі ретінде танылған. Мұндай мақсатқа жетуде жалпы білім беру
жүйесі, оның ішінде үздіксіз білім беру жүйесінің ең маңызды да күрделі
сатысы – бастауыш мектеп үлкен орын алады.
Бұл сатыда білім берудің басты ерекшеліктері Жалпы білім беретін
мектептің бастауыш сатысындағы білім мазмұны тұжырымдамасында [4] айқын
көрсетіліп, әрбір оқушының дарынын ашу тұрғысында мұғалімдер қауымына тың
міндеттер жүктеп, оларға әрбір пәннің мақсатын қайта қарауға бағыт береді.
Білім – қазақ халқының болашаққа бару жолындағы үлкен стратегиялық
қоры. Білім беру жүйесін заман талабына қарай өзгерту, дамыту, жаңа
талаптарға бейімдеу – қоғамдық мәні үлкен мәселе. Қазақстандық білім беру
жүйесі тарихының жаңа кезеңі оқытудың жаңа жүйелері мен жаңа
технологияларын зерттеуді, тиімділігін анықтап, оқу үдерісіне енгізумен
ерекшеленеді.
Жаңа білім беру жүйесі дәстүрлі оқыту үдерісін түбегейлі өзгертуді және
оқытудың жаңа технологияларын оқыту үдерісіне тиімділікпен енгізу жолын
негіздейді. Бұл жаңа бағыт оқудың нәтижесін алдын-ала болжап және сол
арқылы оқушылардың өзін-өзі дамытуға қатысуын мүмкін етеді. Жаңа
педагогикалық технологиялар жүйесін қалыптастырған еңбектер мен
зерттеулерде қазақстандық мектептердің болашағына игі ықпалын тигізер
жолдар мен бағыттар да айқын танылады. Оқушыны білім беру үдерісінің нысаны
ғана емес, сол үдеріске қатысушы маңызды субъектісі деп санап, оның ана
тілінде терең ойлай алуы мен шебер сөйлеуін, сауатты жазу тілін дамытып,
оқу барысында алған білімі мен игерген машық-дағдыларын өмірдің қажетті
жағдаяттарына сай әрі дұрыс қолдана алатын дәрежеге жеткізу – жаңа
педагогикалық технологиялардың негізгі мақсаты.
Осы мақсат дәстүрлі оқыту жүйесіндегі пассив объекті мен жаңа
педагогикалық жүйелердегі белсенді субъектінің арасындағы басты
айырмашылықты көрсетеді.
Қазіргі кезеңде сапалы нәтижеге қол жеткізудің уақыт пен тиімділігін
көрсетіп жүрген бірнеше педагогикалық технологияның ішінде дамыта оқыту
жүйесінің өзіндік орны анықталған.
Жаңа технологиялар ішінде дамыта оқыту теориясының ерекше атауға
себеп болатын көптеген қыры бар. Оларды әдіснамалық, ғылыми-теориялық,
әдістемелік тұрғыдан тану арқылы ғана дамыта оқыту әдістемесін бастауыш
мектептегі Қазақ тілі пәнін оқыту үдерісіне енгізіп, одан көздеген
нәтижелер алуға болады.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасы бойынша білім, ең алдымен, нәтижеге негізделуі керектігі
көрсетілген.
Нақты оқу-танымдық әрекет туралы айтар болсақ, баланың әрекеті пәндік,
яғни заттық сипатта қандай да бір теориялық білім негізінде ғана толыққанды
болады. Бұл тұрғыда В.В.Давыдовтың тұжырымдары мен зерттеулеріне талдау
жасай отырып, Г.К.Селевконың дамыта оқытудағы оқушының теориялық танымдық
әрекетіне тән көрсеткен белгілері сараланды.
Дамыта оқытудың негіздері таным теориясы мен диалектика ілімінде
жатыр. П.П.Блонский дамуға индивидтің абстрактіден нақтыға және керісінше,
нақтыдан абстрактіге қарай қозғалыс жасай алуын жатқызса, Д.Н.Богоявленская
мен Н.А.Менчинская – оқи алуды, яғни қысқа мерзімде жоғары үлгерімге
жетуді, Л.В.Занков ақыл-ой қызметінің төмендегідей көрсеткіштері дамуды
нәтижелі етеді деп есептейді: байқампаздық, ойлау және практикалық
әрекеттер жасай алу. В.В.Давыдов дамудың негізгі көрсеткіші ретінде
тұлғаның жинақтай, қорытындылай алу дағдысын жатқызады.
Л.С.Выготскийдің идеясын ұстана отырып, дамыта оқытудың мәні –оқушылардың
теориялық ойлауын дамытуда деп тұжырымдаған Д.Б.Эльконин мен В.В.Давыдов,
Л.В.Занков өз зерттеу еңбектерінде негізгі орталық ұғым ретінде – ойлау
және сонымен байланысты даму ұғымдарын мәселе етіп қойды
Бастауыш сынып оқушысының ақыл-ойын дамытуға арналған теориялық
әдістерді қолдану, сол арқылы ойлауы мен тілін дамыту өте күрделі
болғанмен, оның нақты ғылыми-теориялық және әдістемелік механизмдері
Я.А.Коменский, К.Д.Ушинский, Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынов, Л.С.Выготский,
А.Н.Леонтьев, Л.В.Занков, Д.Б.Эльконин, В.В.Давыдов, М.М.Мұқанов,
Г.К.Селевко т.б. ғалымдардың еңбектерінде зерттеліп, қазақ ғалымдары
С.Р.Рахметова, Ф.Ш.Оразбаева, Қ.Қадашева, К.Жақсылықова, Н.Ж.Құрманова
сынды т.б. көптеген ғалымдардың зерттеулерінде көрініс тапты. Аталған
ғылыми еңбектердің жетістіктерін пайдалана отырып, біз өз жұмысымызда
Л.С.Выготскийден бастау алып, беріде А.Н.Леонтьевтің идеяларына сүйенетін
В.В.Давыдовтың қарастырған дамыта оқыту теориясы, дамыта оқыту идеясы
негізінде көп жылдан бері жұмыс істеп келе жатқан альтернативті сыныптар
мен мектептердің (Мәдениеттер диалог мектебі, Жас мектебі) тәжірибесін,
қазақ тілі әдістемесіндегі Н.Ж.Құрманованың дамыта оқыту технологиясының
ғылыми-әдістемелік негіздері туралы айтқан қағидаларын атауға болады.
Кейінгі уақытта біздің елімізде де қазақстандық мектептер үшін
оқыту технологияларын ойластырып, ғылым мен практиканы ұштастыра зерттеп
жүрген ғалымдарымыз баршылық. Атап айтар болсақ, Ж.А.Қараев,
Ж.У.Қобдиковалардың Оқытудың үш өлшемді әдістемелік жүйесі,
Қ.А.Әбдіғалиева, Н.Н.Нұрахметов және т.б., М.Р.Көпжасаровалардың
Шоғырландырып-қарқынды оқыту, М.М.Жанпейісова, З.Бейсенбаева, Қ.Ж
Бұзаубақовалардың Модульдік, Н.Ж.Құрманованың Дамыта оқыту,
Н.А.Оразахынованың Сатылай кешенді талдау технологияларын жатқызуға
болады.
Немістің педагогі А.Дистервег Дамыта оқыту деп баланың білім алуға
әрекет етуін ұйымдастыратын оқытуды атаған. Жаман мұғалім ақиқатты
дайындап өзі айтып береді, ал Жақсы мұғалім оқушының өзін ізденуге
жетелейді, - деген. Дамыта оқыту технологиясын көрнекті ғалымдар Л:С
Выготский, М.Я. Лернер, Л.В. Занков, В.В. Давыдов, Д.Б Эльконин толық
зерттеп, дәлелдеген.
Зерттеу объектісі: бастауыш мектептегі оқу-тәрбие үрдісі
Зерттеу пәні: бастауыш мектептің оқу-тәрбие үрдісінде дамыта оқыту
технологиясын қолдану
Зерттеудің мақсаты: бастауыш мектептердің оқу-тәрбие үрдісінде дамыта
оқыту технологиясын пайдалануды теориялық тұрғыдан негіздеу және
педагогикалық эксперименттік жұмыста тиімділігін сынақтан өткізу арқылы
әдістемесін жасап, практикаға ендіру.
Зерттеудің міндеттері:
1. Бастауыш мектептердің оқу-тәрбие үрдісінде дамыта оқыту
технологиясын пайдаланудың теориялық негіздерін анықтау;
2. Педагогикалық тәжірибе арқылы бастауыш сыныптарда оқытудың
инновациялық технологияларын пайдаланудың тиімділігін дәлелдеу және
әдістемесін жасау;
3. Дамыта оқыту технологиясы арқылы бастауыш сынып оқушыларының
шығармашылық қабілеттерін арттыру жолдарын анықтау.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер бастауыш мектептердің оқу-тәрбие
үрдісінде дамыта оқыту технологиясы тиімді пайдаланылса, онда бастауыш
мектептегі білімнің сапасы артып, келешектегі даму бағыттары айқындалады,
сондай-ақ қазіргі қоғам талабына сай жан-жақты дамыған білімді ұрпақты
тәрбиелеуге мүмкіндік туындар еді.
Зерттеу әдістері: зерттеудің болжамын тексеру мен міндеттерін шешу
мақсатында философиялық, психологиялық, педагогикалық әдістемелік
әдебиеттерді зерттеу, эксперимент жүргізу (сауалнама, тест жұмысы, тәжірибе
сабақтары) және тәжірибелік жұмыстар нәтижелерін статистикалық (сандық)
өңдеу, қорытындылау.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі
Бастауыш мектептің оқу-тәрбие үрдісінде дамыта оқыту технологиясын
пайдаланудың педагогикалық, теориялық негіздері айқындалды;
Зерттеудің жаңалығы
Бастауыш мектептің оқу-тәрбие үрдісінде дамыта оқыту технологиясын
пайдаланудың ерекшеліктері мен мүмкіндіктері, маңыздылығы көрсетіліп,
әдістемесі жасалды.
Зерттеудің практикалық мәні: зерттеу материалдарын педагогикалық
мамандықта оқитын студенттер мен бастауыш сынып мұғалімдері пайдалануға
болады.
Зерттеудің базасы: Солтүстік Қазақстан облысы, Тайынша қаласы, №5 орта
мектеп.
1. Дамыта оқыту - оқушылардың танымдық-шығармашылығын дамытудың негізі
1.1. Бастауыш мектепте дамыту оқытуды қолдану мәселесі
Дамыта оқытудың негіздері таным теориясы мен диалектика ілімінде жатыр.
П.П.Блонский дамуға индивидтің абстрактіден нақтыға және керісінше,
нақтыдан абстрактіге қарай қозғалыс жасай алуын жатқызса,
Д.Н.Богоявленская мен Н.А.Менчинская – оқи алуды, яғни қысқа мерзімде
жоғары үлгерімге жетуді, Л.В.Занков ақыл-ой қызметінің төмендегідей
көрсеткіштері дамуды нәтижелі етеді деп есептейді: байқампаздық, ойлау және
практикалық әрекеттер жасай алу. В.В.Давыдов дамудың негізгі көрсеткіші
ретінде тұлғаның жинақтай, қорытындылай алу дағдысын жатқызады.
Сонымен тұлға дамуының, сондай-ақ оны өзінің дамытуының негізгі тетігі
қарама-қайшылықтарды шешу болып табылады. Өзін-өзі дамыту үдерісі тұлғаның
барлық аясын қамтиды және әр ретте жаңа деңгейге көтеріліп отырады.
Сөйтіп, оның өзімінің жетілуіне әкеледі. Өзін-өзі дамыту – субъект-
субъект бағытындағы ерекше шығармашылық әрекет деген ғылыми тұжырым жасауға
болады.
Л.С.Выготскийдің идеясын ұстана отырып, дамыта оқытудың мәні
–оқушылардың теориялық ойлауын дамытуда деп тұжырымдаған Д.Б.Эльконин мен
В.В.Давыдов, Л.В.Занков өз зерттеу еңбектерінде негізгі орталық ұғым
ретінде – ойлау және сонымен байланысты даму ұғымдарын мәселе етіп қойды.
Ойлау – таным теориясының негізгі философиялық категориясы. Дүниені
танудың екі жолы бар. Оның бірі– затты дерексіздендіру арқылы немесе
абстрактылы ұғым арқылы ойлау болса, екіншісі – ұқсату, елестету, сезім
арқылы ойлау. Дамыта оқыту бұл екеуін бірлікте қарай отырып, оқушылардың
теориялық білімі мен ойлау қабілеттерін арттыру арқылы дүниені танудың
ғылыми-теориялық және логикалық әдістерімен қаруландыруды көздейді.
Дамыта оқытуда теориялық білім абстрактылықтан нақтылыққа өту әдісі
арқылы жинақталады. Ол – диалектикалық логиканың негізгі зерттеу әдісі.
Яғни ойлаудың теориялық немесе эмпирикалық мазмұны анықталады. Ал ол
теориялық ойлаудағы абстрактылықтан нақтылыққа өту үдерісінің сипатына
байланысты болады.
Теориялық ойлау барысында білім әрі жүйе, әрі тұтастық ретінде
танылады. Яки кез келген теориялық білім үшін таным объектісін жүйелік
тұрғыдан тану маңызды болып есептеледі. Ол жүйе теориялық ойлаудың талдау
және жинақтау, топтастыру, индукция және дедукция, эксперимент, модельдеу
секілді әдістері арқылы танылады.
Синтаксисті дамыта оқыту барысында білім тұтас жүйе ретінде ұсынылады,
сол арқылы оқушылар синтаксисті құраушы элементтер ретіндегі әрбір ұғымның
арасындағы осындай жүйелік қатынастар мен байланыстарды анықтай білуге
үйренеді. Синтаксис туралы тұтас, жалпы ұғымды құрайтын жекелеген ұғымдарды
ажырата білуге, олармен жұмыс істеуге үйренеді.
Бастауыш сынып оқушысының ақыл-ойын дамытуға арналған теориялық
әдістерді қолдану, сол арқылы ойлауы мен тілін дамыту өте күрделі
болғанмен, оның нақты ғылыми-теориялық және әдістемелік механизмдері
Я.А.Коменский, К.Д.Ушинский, Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынов, Л.С.Выготский,
А.Н.Леонтьев, Л.В.Занков, Д.Б.Эльконин, В.В.Давыдов, М.М.Мұқанов,
Г.К.Селевко т.б. ғалымдардың еңбектерінде зерттеліп, қазақ ғалымдары
С.Р.Рахметова, Ф.Ш.Оразбаева, Қ.Қадашева, К.Жақсылықова, Н.Ж.Құрманова
сынды т.б. көптеген ғалымдардың зерттеулерінде көрініс тапты. Аталған
ғылыми еңбектердің жетістіктерін пайдалана отырып, біз өз жұмысымызда
Л.С.Выготскийден бастау алып, беріде А.Н.Леонтьевтің идеяларына сүйенетін
В.В.Давыдовтың қарастырған дамыта оқыту теориясы, дамыта оқыту идеясы
негізінде көп жылдан бері жұмыс істеп келе жатқан альтернативті сыныптар
мен мектептердің (Мәдениеттер диалог мектебі, Жас мектебі) тәжірибесін,
қазақ тілі әдістемесіндегі Н.Ж.Құрманованың дамыта оқыту технологиясының
ғылыми-әдістемелік негіздері туралы айтқан қағидаларын тірек еттік. Дамыта
оқыту қағидалары нақты оқыту технологияларында терең қарастырылып, қазақ
тілін оқытуда кеңінен қолданыла бастаса да, бастауыш мектептегі қазақ тілі
синтаксисін оқытуда алғаш рет сөз болып отыр. Бұл бастауыш сынып оқушысы
үшін қазақ тілін ана тілі ретінде жаңа қырынан тануына мүмкіндік береді.
Дамыта оқыту – шынайы өмірдегі, болмыстағы дамудың заңдылықтарын негіз
етіп алатын үдеріс деп қарастыра келе, дамыта оқытудың мақсаттары
айқындалып, нақтыланды.
Дамыта оқыту жүйесі көздеген мақсаттарға жету тек баланың
белсенділігіне байланысты. Осыған орай, бұл жүйенің әдіс-тәсілдері де
оқушының белсенділігін ұйымдастыруды, талдап, көмектесіп отыруды көздейді,
сонымен қатар баланың ізденушілік-зерттеушілік әрекетін ұйымдастыру басты
назарда ұсталады. Бала өзінің бұған дейінгі білетін амалдарының,
тәсілдерінің жаңа мәселені шешуге жеткіліксіз екенін сезетіндей жағдайға
түсіп, білім алуға деген ынта-ықыласы артады, білім алуға әрекеттенеді.
Дамыта оқытудың ерекше белгілері: ұғымдардың арақатынасы: меңгеру,
дамыту, оқыту (В.В.Давыдов бойынша), дамыта оқытудың негізгі
сипаттамалары, дамыта оқыту проблемалары, дамыта оқытудың тарихи
аспектілері, Д.Б.Эльконин-В.В.Давыдов бойынша дамыта оқыту жүйесі,
Л.В.Занковтың дамыта оқытудың дидактикалық жүйесі, дәстүрлі оқыту мен
Л.В.Занковтың дамыта оқыту дидактикалық жүйесінің ұстанымдарын салыстыру,
П.Я.Гальпериннің ақыл-ой операцияларын сатылы қалыптастыру теориясы,
әрекеттің бағдарлы негізінің типтері модельдер мен сурет түрінде берілді.
Кейінгі уақытта біздің елімізде де қазақстандық мектептер үшін оқыту
технологияларын ойластырып, ғылым мен практиканы ұштастыра зерттеп жүрген
ғалымдарымыз баршылық. Атап айтар болсақ, Ж.А.Қараев, Ж.У.Қобдиковалардың
Оқытудың үш өлшемді әдістемелік жүйесі, Қ.А.Әбдіғалиева, Н.Н.Нұрахметов
және т.б., М.Р.Көпжасаровалардың Шоғырландырып-қарқынды оқыту,
М.М.Жанпейісова, З.Бейсенбаева, Қ.Ж Бұзаубақовалардың Модульдік,
Н.Ж.Құрманованың Дамыта оқыту, Н.А.Оразахынованың Сатылай кешенді
талдау технологияларын жатқызуға болады.
Дамыта оқыту деп (В.Давыдов, В.Репкиннің, Элькониннің трактовкасы
бойынша) мазмұны, әдіс- тәсілдері, ұйымдастыру формалары баланың
заңдылықтарына тікелей негізделген оқытуды айтады.
В.В. Давыдов Дамыта оқыту дегеніміз – ақыл – ойдың дамуының көрсеткіші
ретінде жинақтай, қорытындылай алу дағдысы - дейді.
Д.Б. Эльконин, В.В. Давыдов жасаған жүйесінің негізгі компоненттерін
пайдалансақ,. оқушы алдына оқу мақсаттарын қоюда ешқандай дайын үлгі
берілмейді. Мақсатты шешу іштей талқылау, сосын жинақтау арқылы жүзеге
асады. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан
халқына Жолдауында (Астана, 1 наурыз, 2006 жыл.)
Біз қазақ халқының санғасырлық дәстүрін, тілі мен мәдениетін сақтап,
түлете береміз. Сонымен қатар ұлтаралық және мәдениетаралық келісімді,
біртұтас Қазақстан халқының ілгері дамуын қамтамасыз етеміз - деп атап
көрсеткен. Оқушылар бойында шығармашылық әрекет тәжірибелерін
қалыптастыру қажеттілігі туралы 80 жылдары – ақ И.Я. Лернер жазған
болатын.Қазақстанда шығрармашылықтың дамуы жөнінде арнайы зерттеу жұмысын
жүргізген психолог – ғалымдар Т. Тәжібаев, Ж. Аймауытов, В.К. Шабельников,
Н. Палагина, Қ.Р. Рахымбаев, М.О. Резванцева, С.Қ. Бердібаева, Б.
Тұрғынбаева еңбектерін атап өтуге болады. Бала мейлі жақсы, мейлі жаман іс
болсын, әйтеуір бірдеме істеуі керек. Ештеңемен айналыспаған адамның жан
дүниесі жөнді жетілмейді. Ж. Аймауытовтың бұл пікірі белгілі психолог А.
Н. Леонтьевтің адам психологиясы тек іс - әрекет үстінде дамып отырады
дейтін қағидасына жақын тұжырым деп есептейміз. Педагогикалық технологияға
алғаш анықтама берген ғалымдардың бірі-орыс ғалымы В.П.Беспалько.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан өз
дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында атты Қазақстан халқына
жолдауында: Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің
қатарына кіру стратегиясындағы осы заманғы білім беруді дамыту және білікті
кадрлар даярлау жүйесін дамыту–төртінші басымдықта Білім беру реформасы -
Қазақстанның бәсекеге нақтылы қабілеттілігін қамтамасыз етуге мүмкіндік
беретін маңызды құралдардың бірі. Бізге экономикалық және қоғамдық жаңару
қажеттіліктеріне сай келетін осы заманғы білім беру жүйесі қажет. Адамның
өмір бойы білім алуы үшін жағдай туғызуымыз керек-делінген.
К.Ушинскийдің: Шындықтың деректерінен нәр бермейінше,жалпы түрде ғана
ақылды дамыту ретсіз,себебі адамның ойлауы деректерді жинап,соларды өңдеу
арқылы ғана дамиды,-деген тұжырымы дәлел бола алады.
Көрнекті педагог В.А.Сухомлинский: Сабақ жасөспірімдердің
интелектуалды өмірінде құр ғана сабақ болып қоймас үшін, ол қызықты болу
керек. Осыған қол жеткенде ғана мектеп жасөспірімдер үшін рухани өмірді
тілеген ошағына, мұғалім осы ошақтың құрметті иесі мен сақтаушысына,кітап-
мәдениеттің баға жетпес қазынасына айналады-деп айтқан екен
В.Давыдовтың Бастауыш сынып оқушысының психологиялық даму еңбегінде:
Оқыту үрдісіндегі оқушылардың логикалық ойлау қабілетін қалыптастыру
өзіндік мақсат емес, ол – белсенді тұлғаны тәрбиелеу құралдарының бірі
делінген.
Ойлау логикалық заңдылықтары мен формаларына бағынады. Көптеген
адамдар логикалық ойлайды, бірақ өздерінің ойлауы логика заңдылықтары мен
формалары арқылы болып жатқанын білмейді - дейді В. Кириллова.
А.Н. Леонтьев Логикалық ойлау ұғымына нақты анықтама берген.
Логикалық ойлау дегеніміз – логика заңдылықтарын пайдалана отырып, ой-
пікірлерді тұжырымдарды қолдануға негізделген ойлаудың бір түрі. Баланың
логикасын дамыту ұғымдарын өсіру, оқу-тәрбие үрдісіндегі ұдайы жүргізілетін
жұмыс.
М. Жұмабаев Ойлау – жанның өте бір қиын терең іс. Жас балаға тым ауыр.
Сондықтан мұғалім оқушының ойлауын өркендеткенде, сақтықпен басқыштап істеу
керек деген. Логикалық ойлау оқушының тапқырлыққа, тез есептеуге,
өздігінен шешім қабылдауға, салыстыруға әсер етеді.
Шығармашылық тұлға басқалардан өз ісіне деген сенімділігімен, қиял
ұшқырлығымен, әдемілікті сезіне білуімен, өзгеше шабытымен ерекшеленеді.
Өз ойын жаза білу зиялылықтың бірінші белгісі. Шығармашылық адамның
бақылағыштық қабілетін, қиялын, фантазиясын дамытады - деген А. Рыбаковтың
пікірі осыған дәлел.
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында (1999) білім беру
саласындағы мемлекеттік саясаттың ұстанымдарының бірі – жеке адамды
қалыптастыруға бағытталған ролі және педагог қызметкерлер оқушылардың
мемлекеттік білім беру стандартында көзделген деңгейден төмен емес білім,
білік, дағды алуын қамтамасыз етуге, олардың жеке шығармашылық
қабілеттерінің дамуы үшін жағдай жасауы қажеттігі қарастырылған.
Ғалым педагог Л.В.Занков: Оқыту – оқушының рухани дамуын қамтамасыз
етуі қажет, - дейді.
Көрнекті психолог Л.С.Выготский: Жақсы оқыту деп, ол баланың дамуына
ілгері жүретін, оны жетекке алатын оқытуды айтады, - деп тұжырымдайды.
Надан жұрттың күні –қараң, келешегі тұман ,-деп М.Дулатов айтқандай,
егеменді еліміздің тірегі-білімді ұрпақ. Сусыз, құрғақ, таса көлеңке жерге
дән ексең өнбейтіні сияқты, жас ұрпақтарымызды тәрбиелемесек өспейді,
өнбейді.
Дана бабамыз Ж.Баласағұн: Елдің өзегі білік, кілті – тіл,
қадір қасиеті – кісілік деген екен. Адам ұрпағымен мың жасайды - дейді
халқымыз. Ұрпақ жалғастығымен адамзат баласы мың емес миллиондаған жылдар
жасап келеді. Жақсылыққа бастайтын жарық жұлдыз-оқу. Надан жұрттың күні
–қараң, келешегі тұман ,-деп М.Дулатов айтқандай, егеменді еліміздің
тірегі-білімді ұрпақ. Сусыз, құрғақ, таса көлеңке жерге дән ексең өнбейтіні
сияқты, жас ұрпақтарымызды тәрбиелемесек өспейді, өнбейді.
Қазақстан-2030 атты еліміздің стратегиялық бағдарламасында ең
негізділерінің бірі- жоғары интелектуальды жастарды жан-жақтылыққа
тәрбиелеу, олардың потенциалдық деңгейінің көтерілуіне үлес қосу.
Балалардың ойлауын дамыту туралы М.Жұмабаевтың еңбегінде ойлау жанның
өте бір қиын терең ісі, жас балаға ойлау тым ауыр, сондықтан мұғалім ойната
отырып ойлантуға жүйелі сөйлеуге ұмтылдыру қажет. Ойнай жүріп балалар
қоршаған орта жайлы білімдерін толықтырады, дербес шешім қабылдауға
дағдыланады, ойлау барысында ұтқырлық пен тапқырлық танытады.
Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаев білім мен ғылым
қызметкерлерінің 3-съезінде: Жаңа формацияның педагогі қажет. Мұғалімнің
жаңа ұрпағы білім деңгейі жөнінен әрдайым саналып келгендей біршама емес,
әлдеқайда жоғары болуы тиіс бұл уақыт талабы - деген еді. Қазіргі кезде
біздің республикамызда білім берудің жаңа жүйесі жасалып, әлемдік білім
беру кеңістігіне енуге бағыт алуда.
Ел президенті Н, Назарбаев Қазіргі заманда жастарға ақпараттық
технологиямен байланысты әлемдік стандартқа сай мүдделі жаңа білім беру-
өте-мөте қажет деп атап көрсетті.
Академик Ю.Н. Бабанский өзінің оқу – тәрбие процессін оптималдандыру
деген еңбегінде (1982ж. Просвещение) танымдық әдістерді мынадай екі топқа
жинақтайды. . Өз ойын жаза білу зиялылықтың бірінші белгісі. Шығармашылық
адамның бақылағыштық қабілетін, қиялын, фантазиясын дамытады - деген А.
Рыбаков.
Л.С.Выготский айтқандай, Ертеңгі күні бүршік жарып, ертеңгі күні жеміс
берер алма ағашындай қарау – дамыта оқыту технологиясының басты қағидасы
зерттеу жұмысының тұтас логикасында сақталынып отырды.
Дегенмен бастауыш сыныптың оқу-тәрбие үрдісіне дамыта оқытудың өзіндік
ерекшеліктері ғылыми-теориялық бөлімде терең талданып, сол негізде арнайы
білім мазмұны іріктелініп, арнайы жаттығулар жүйесі жасалынып, арнайы оқу-
әдістемелік кешен қолданылып, қазақ бастауыш мектебі оқушыларының теориялық
ойлау қабілетінің биік әрі кең екендігіне көз жеткізіліп, бастауыш сыныптың
оқу-тәрбие үрдісіне дамыта оқыту жүйесінің өзіне тән әдістемелік қоры мен
базасы жасалуы керек екендігі анықталды.
1.2. Бастауыш бiлiм - үздiксiз бiлiм берудiң алғашқы басқышы
Бастауыш мектепте оқудың ұзақтығы – 4 жыл. Бастауыш мектеп жалпы
бастауыш білім беруді қамтамасыз етеді және балалар 6 жастан бастап
қабылданады. Алты жас баланың ақыл-ойының дамуының және әлеуметтік
дайындығының ең бір қолайлы кезең.
Осындай мүмкіндікті дұрыс пайдаланып, іске асырмаса бала бойындағы
қасиеттері толық көлемде ашылмай қалуы мүмкін.
Бастауыш мектептің басты міндеті – баланың қабілеттерін ашуды, жеке
тұлғасын, оқуға деген ынтасын қалыптастыруды қамтамасыз ету, оқу, жазу,
санау, қарым-қатынас және ынтымақтастық дағдыларын меңгеруіне көмектесу.
Бастауыш мектепте оқытудың басты мақсаттары мыналар:
1. Баланың жас ерекшеліктері мен жеке мүмкіндіктеріне сәйкес, оны тұлға
ретінде үйлесімді түрде дамыту, білім беру және тәрбиелеу.
2. Негізгі оқу әрекеттерін меңгерту және бақылау, өзіндік бақылауды жүзеге
асыру.
3. Әр адамды азаматтық, рухани және адамгершілік, танымдық іс-әрекетке, өз
бетімен оқуға және өзін-өзі тәрбиелеуге дайындау.
4. Білім беру мен тәрбиелеу мақсаттарына жету жолында оқу әрекеттерін игеру
– бастауыш мектептің негізгі міндетіне айналады.
Бастауыш мектепте берген білім, үздіксіз білім беру жүйесінің алғашқы
басқышы екенін ескере отырып оқушыларға белгілі бір көлемдегі білім, білік,
дағдыларды меңгерту, табиғат, қоғам туралы танымын қалыптастыру, оның жеке
бас қасиеттерін жан-жақты дамыту, жоғарыдағы адамгершілік принциптерге
тәрбиелеу бүгінгі күннің басты талабы екенін естен шығармау орынды. Себебі
қазіргі кезде қоғамдағы болып жатқан өзгерістерді демократияландыру,
ізгілендіру процестері баланың еркін дамуын белсенді, шығармашылық жұмыс
жасай алуын талап етеді.
Соңғы жылдары елiмiзде экономиканың өсiп-өркендеуiне орай, бiлiм беру
саласында елеулi өзгерiстер жүргiзiлуде. Оқытудың, тәрбиелеудiң мазмұны
қоғам дамуының қарышты қадамына сәйкестендiрiп, оны шырқау биiктерге
көтеруге бағытталған тың әдiс-тәсiлдер жасауда. Нәтижесiнде тұтас
педагогикалық үрдiстер өзгертiлiп, бiлiм берудi тиiмдi деп танылған жаңа
технологиялар дүниеге келуде.
Педагогика ғылымында баланы оқыту мен тәрбиелеудiң мiндетi жан-жақты
дамыған жеке тұлғаны қалыптастыру болғандықтан, жаңа технология бойынша
әдiстемелiк жүйенiң басты бөлiгi-оқыту мақсаты болып қалады. Сондықтан
танымдық iс-әрекетi белгiлi бiр дәрежеде белсендiрiлуi қажет. Бұл
әдiстемелiк жүйенiң басқа бөлiктерiнiң де (мазмұн, әдiс, оқыту түрi мен
құралдарының) өзара байланысы қалпында өзгертiлуiн талап етедi. Мұны
орындау үшiн төмендегiдей ұстамдар жүзеге асуы тиiс:
1) Оқушылардың өзiндiк iзденiс iс-әрекетiнiң әдiстерiн меңгеру талап
етiледi.Өйткенi бұл әдiстердiң күнделiктi пайдаланып жүрген оқыту
әдiстерiнен айырмашылығы бар, яғни, жаңа жағдайдағы “оқыту әдiстемесi” деп
отырғанымыз: “оқушы-мұғалiм” ұстанымының өзара тығыз байланыстылығы. Демек,
мұнда бiрiншi орында оқушы тұрады және оның өз бетiмен бiлiм алудағы
белсендiлiгiне баса назар аударылады.
2) Жаңаша оқытудың негiзгi түрлерi-дербес және топтық түрлерi болып
табылады. Бұл жерде алға қойылатын мақсат - оқушыға деген сенiм, оның өз
iсiне жауап беру мумкiндiгiне сүйенiп, беделi мен қадiр қасиет сезiмiн
дамыту. Ал оқытудың фронталдығы, көбiнесе, бағыт беру, талқылау және түзету
енгiзуде ғана пайдаланылады.
3) Жаңа технологияның мақсаты бойынша “оқытуды iзгiлендiру қажет”.
Бұл үшiн оқу құралдары оқушылардың өздiгiнен танымдық iс-әрекетiн жүргiзе
алатындай болуы керек.
Қазiргi бiлiм беру жүйесiнде оқыту технологияларының рөлi ең өзектi
және басымды проблема болып табылады, оның ғылыми және практикалық
құндылығы зор десек, асыра айтқандық емес. Технологияда жаңа бiлiмге,
белгiлi бiр кәсiби бiлiктерге жоғары педагогикалық ықпалдастық пен қарым-
қатынас мәдениетiне негiзделген бiртұтас педагогикалық қызмет жүзеге
асырылады.
Бастауыш бiлiм - үздiксiз бiлiм берудiң алғашқы басқышы. Осыған сәйкес
оқушыға белгiлi бiр көлемдегi бiлiм, бiлiк дағдыларды меңгертумен бiрге
табиғат, қоршаған орта туралы түсiнiктерiн кеңейте отырып, оларды
шығармашылық бағытта жан-жақты дамыту-бүгiнгi күннiң басты талабы. Қазiргi
бiлiм берудегi жаңа әдiстер оқушының өз бетiнше бiлiм алуына, танымдық
белсендiлiгiн арттыруға, шығармашылығын қалыптастыруға, өз пiкiрiн еркiн
айтып, дәлелдей алуы тағы сол сияқты ықпал ететiндiгi белгiлi. Менiң
сабақтағы негiзгi мiндетiм "Оқушылардың шығармашылық қабiлетiн дамыту". Бұл
мәселенi алудағы басты мақсатым - оқытудың жаңаша әдiс-тәсiлдерiн қолдану
арқылы баланың кiшкентай кезiнен дүниеге өзiндiк көзқарасының қалыптасуына
жол ашу. Шығармашылыққа баулудың ең басты назарға алатын түрi:
• тақырыпты мазмұнына сай жинақтау;
• белгiлi бiр тақырыпта пiкiр-талас тудыру;
• сөзжұмбақ құрау, шешу;
• шығарма, шағын әңгiме құрау
• қиялдау арқылы сурет салу, өлең жолын құрастыру.
Осындай жұмыстарды үнемi жүргiзу шығармашылыққа баулуға, шәкiрт
бойындағы талант көзiн ашып, тiлiн байыту, қиялын ұштау мен өз бетiнше
iзденуге әсерiн тигiзедi. Қазiргi жаңа технологиялық әдiс-тәсiлдердi
қолдануда әрбiр пән бойынша деңгейлiк тапсырмалар берiп оқушыларды
қалыптастыра бастадым. Ана тiлi пәнi бойынша көбiнесе мәтiнмен жұмыс
жүргiзудi деңгейлiк тапсырма арқылы беремiн. Бұл жұмыс нәтижесi ауызша
тексерiлiп, әр бала дайындалып отырады. Оның 1-деңгейiнде мәтiндi мәнерлеп,
түсiнiп оқып отыру тапсырылса, 2-деңгейiнде осы мәтiндегi кейiпкерге
мiнездеме берiп, табиғатты суреттеген жерiн тауып оқу, 3-деңгейде осы
мәтiнге деген көзқарасы, яғни оны өз ойымен аяқтау. Оқушылардың
тiлдiк қорын, саз өнерiн дамытуда "Сөзден сөз тудыру", ойдан жұмбақ,
жаңылтпаш, өтiрiк өлең құрату т.б. ойындарын жүргiзiлiп, мадақтап отырамын.
Ал математика сабағын да тек қана оқулық пен шектелiп қалмай, әр түрлi
қызықты есептер шығартып, қызығушылығын арттыру мақсатында ойын түрлерiн
пайдаланамын.
Топтардағы жұмыс:
Әр топқа суреттер таратылып беріледі. Оқушылар олардағы табиғатқа қатысы
бар заттарды, құбылыстарды анықтайды. Әр топтан бір оқушы шығып сыныпқа өз
шешімдерін айтып береді.
III. Мағынаны тану.
а) Оқулықтан Адам - табиғат перзенті тақырыбын оқу.
б) Алдын-ала таратылып берілген қағаздардағы - +, V, ? белгілерін соғып,
не білетіндіктерін, ненің олар үшін жаңа екенін анықтайды.
в) Топтарда толтырған таблицалары бойынша пікір алысу.
г) Ұжым үшін түсініксіз ұғымдарды, ақпараттарды бірлесе анықтау, талдау.
IV. Ой толганыс.
Өлі және тірі табиғатты Венн диаграммасы арқылы салыстыру.
Мен өз іс-тәжірибеме тоқталсам әр сабағыма Дамыта оқыту
технологияларын көбірек қолданамын. Себебі барлық табиғат құбылыстары
тәрізді бала психикасы да үнемі дамып, бір деңгейден, екінші деңгейге жетіп
отырады. Бұнымен дәстүрлі оқытуды жоққа шығарып тұрған жоқпыз, бұл оқыту
бойынша да қаншама атақты, ақын-жазушы, ғалымдар шықты. Дегенмен, қазіргі
күнде өзгеріп жатқан, ақпаратты заманымызда балалардың да қызығушылығы өте
жоғары. Оларды күнделікті дәстүрлі сабақпен жалықтырып аламыз. Немістің
педагогі А.Дистервег Дамыта оқыту деп баланың білім алуға әрекет етуін
ұйымдастыратын оқытуды атаған. Жаман мұғалім ақиқатты дайындап өзі айтып
береді, ал Жақсы мұғалім оқушының өзін ізденуге жетелейді, - деген. Менің
әр сабақтағы алдыма қоятын мақсатым: Оқушылардың өз бетімен ізденушілік,
шығармашылық қабілетін арттырып, сөйлеу мәдениетін, яғни сөздік қорларын
көбейту. Дәстүрлі оқытуда оқу процесін басқарушы (мұғалім) және
орындаушылар (оқушылар) болып табылады. Оларға көбінесе бұйрықты орындау,
яғни қатал әкімшілікке дейінгі шеңбер ішінде жүзеге асып жатады. Біз
дәстүрлі оқытуда қарапайымнан күнделіге қарай, нақтыдан абстрактіге деген
принципке мақсат еттік. Ал дамыта оқыту жүйесінде бұған керісінше, баланың
ойлауын абстрактіден қарапайымға қарай. Мысалы: бастауыш сыныпта А әрпін
өткенде алманың суретін көрсетіп, оның не екенін дәмі, түсі, формасы қандай
деп сұрағаннан гөрі өздерін ойландырып ол туралы не білетінін, не айта
алатынын өзінен сұрап білудің дамыту үшін тиімділігі зор. Бұның бәрін
сіздер білесіздер, дәлелдеп айтып жатудың қажеті жоқ. Мен өз әріптестерімді
неғұрлым әр сабақты жаңа технологияларды, оның ішінде топтық жұмысты жиірек
қолданса екен деймін. Себебі, бұл жұмыс түрі балаларға өте қатты ұнайды,
ізденеді,қызығады,өзінің білмей жатқанын мұғалімнен емес, жанындағы
достарынан естиді. Өз ойын емін-еркін айту арқылы тілдік қоры дамиды. Өз
тобын басқаруға, жанындағы досының пікірін тыңдауға, қатесін түзеп айтуға,
басқа топтан қалыспау, яғни намыс, жігері оянады. Топтық жұмыста
жақсы,нашар оқитын бала болып бөлінбейді, нашар оқитын балада өз үлесін
қосып бір сөз болсын айтуға тырысады. Сонымен қатар, тәрбие сағаттарына да
топтық жұмыс түрінің пайдасы зор деп айта аламын. Әр сынып сағатын
тақырыбымен топтарға бөліп берілсе, олар ізденеді. Сол тақырып бойынша
оқулықтан тыс, газет-журнал, басқа кітаптардан өз бетінше іздеп табуға
тырысады. Әрине, бұның бәрі өз мәнінде өту үшін бірінші сыныпта өте үлкен
қиындық туады. Бірақ, мұғалім дұрыс ұйымдастырып, дұрыс бағыттаса бірте-
бірте қалыптасады. Мұғалім жаңа сабақты көрнекіліктер арқылы бәрін дайындап
айтып беруге тиіс емес. Одан оқушының тыңдағанынан 1%-ы ғана ойында
сақталады. Ұстаз заманға сай жаңаша ұстаз болуға тиіс. Сонымен қатар әр
түрлі стратегиялар, диаграммалардың да оқушының ойлау қабілетін арттыруға
өте қолайлы екенін сіздер өз сабақтарыңызда да қолданып көріп
отырсыздар.Деңгейлік тапсырмалардың да мәні өте зор. Қорыта келгенде,
мұғалімнің, оның ішінде бастауыш сынып мұғалімінің, әр сабағы баланы
дамытуға шығармашылық жұмыстардың мол болып, ізденімпаздыққа бағытталған
сабақ жоспары болса, еліміздің жастарының болашағы зор болатынына
сенімдемін. Білім негізі бастауыш мектепте берілері анық. Сондықтан да
бастауыш сынып мұғалімі бағдарлама көлемінде ғана білім беріп қоймай,
пәндер арқылы баланың жан-жақты дамуын қамтамасыз ету керек.
1.3. Дамыта оқыта отырып оқушылардың танымдық құзіреттілігін дамыту
Қазіргі таңда оқыту үрдісіне қойылатын талаптардың өзгеруіне
байланысты оқыту технологиялары негізінен қолданылуда. Оқу үрдісіндегі
оқыту технологиялары дегеніміз қойылған мақсаттарға және күтілетін
нәтижеге тиімді жету жолдарын қамтамасыз ететін оқу бағдарламаларында
қамтылған білім мазмұнын меңгертудің жүйеленеген формалары, әдіс –
тәсілдері.
Бастауыш білім беру деңгейінде қолданылатын оқыту технологиялары
төмендегі негізгі талаптарға сәйкес болуы керек.
Оқу үрдісінде білім алушылардың өздерін еркін сезінуіне жағдай туғызу.
Оқушылардың оқуға деген қызығушылығын дамыту, күтілетін нәтижелерге
жетуге талаптандыру.
Жеке басдамытуға бағытталған әдіс – тәсілдерді қолдану.
Өз бетімен жұмыс істеп, шешім қабылдауға мүмкіндіктер туғызу.
Аталған талаптардың бәріне жауап бере алатын технология ретінде дамыта
оқыту технологиясын таңдадым. Жалпы дамыту, даму терминдеріне баланың
белгілімөлшерден шығып, саналы іс - әрекет сатыға ауысуы деп анықтама
беріледі. Дамыта оқыту технологиясын көрнекті ғалымдар Л:С Выготский, М.Я.
Лернер, Л.В. Занков, В.В. Давыдов, Д.Б Эльконин толық зерттеп, дәлелдеген.
Құзірет, құзіреттілік дегеніміз не ? Бұл ұғымдар 12 жылдық білім беру
жүйесінде, бастауыш білім беру сатысында дамыта оқыту технологиясын
пайдалана отырып, оқушылардың танымдық құзіреттілігін қалыптастыруда қандай
роль атқарады ? Алдымен осы сұрақтардың жауабын тауып көрелік
Құзірет термині соңғы кездерде ғылымның әртүрлі саласында қолданыс
табуда. Қолдану мүмкіндігіне қарай құзірет, құзіреттілік, құзіретті
ұғымдары дефференцияланды.
Құзірет- тұлғаның қойылған мақсаттарға жету үшін ішкі және сыртқы
ресурстарды тиімді іске асыруға дайындығы. Сыртқы ресурстарға білім, білік,
дағды, құзіреттіліктер(іс- әрекет тәсілдері), психологиялық ерекшеліктер,
құндылықтар жатады.Мұны былай көрсетуге болады:
Кесте 1 Сыртқы ресурстар
Құзірет
Білім, білік (әрекет), дағды әрекет
Құзіреттіліктер (игерілген іс- әрекет тәсілдері)
Өзін- өзі басқару
Тұлға
С.И. Ожеговтың сөздігінде құзіреттілік сөзіне төмендегідей анықтама
берілген: құзіреттілік - біреудің бір топ мәселе төңірегінде жақсы
хабардарлығы.(1(
Құзіреттілікті ауқымды жоспарда қарастыру Ю.Н.Емельяновтың еңбектерінен
байқалады. Құзіреттілік- дара тұлғаның өзіндік қабілеттері мен статусы
шеңберінде қоғамда ойдағыдай жұмыс істеуге мүмкіндік беретін белсенділіктің
әлеуметтік және жеке дара формасын үйрету деңгейі деген анықтамасынан адам
білімі, біліктілігі және тәжірибесі анық байқалып отыр.
Бүгінгі қоғамда оқушының академиялық – энциклопедиялық білім жиынтығы
жеткілікті болғанымен, күнделікті өмірде кездесіп отырған түрлі
жағдаяттарға икемсіздігі байқалып жатады. Бұл оның өмір сүру үрдісінде
қажетті құзіреттіліктерінің қалыптаспағанын айғақтайды. ҚР 12 жылдық жалпы
орта білімнің мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандартының
жобасында Құзіреттілік - әрекеттің әмбебап тәсілдерін оқушы игеруі арқылы
көрінетін білім беру нәтижесі деп көрсетілген.Әрине, бұл жердегі әрекет –
танымдық әрекет.
Қызығу – танымдық іс- әрекеттің қозғаушы күші. Оқушының қызығу
жәрдемімен оқып- үйрену барысында қабілеті ашылып, дарыны ұшталады, өз
күшіне, мүмкіндігіне сенімі артады, кісілігі қалыптасып дара тұлғалық
сипаттарға ие бола бастайды.
Танымдық қызығу оқыту мен тәрбиелеу нәтижесінде
қалыптасады.Педагогикалық әдебиеттерде оны қалыптастырудың үш жағдайы
туралы жиі айтылады.
Біріншісі- оқытудың мазмұны мұндағы оқушыларды қызықтыратын мазмұнның
берілу түрі, жаңалығы, ғылым мен техниканың соңғы табыстары, таңдандыратын
тарихи деректер, ғылыми білімнің іс жүзінде қолданылуы, бұрыннан білетін
мағлұматтың жаңа қырының ашылуы
Екіншісі- оқушылардың таным әрекетін ұйымдастыру формалары, құралдарын
және әдістерін жетілдіру. Бұған жататындар сабақта жаңа технологияларды
қолдану, соның ішінде дамыта оқыту технологиясын қолдану, сабақта
қолданылатын техникалық және көрнекі құралдардың тиімділігін арттыру,
танымдық ойындар ұйымдастыру, проблемалық және интегративті ұстанымдарды
жүзеге асыру, оқушылардың өздігінен істейтін жұмыстарын және өздігінен
білім алуды тиімді ұйымдастыру.
Үшіншісі- мұғалім мен оқушы , оқушы мен оқушы арасындағы қарым-
қатынаста сыйластық болуын қамтамасыз ету.
Танымдық іс- әрекет – оқушының білімге деген өте белсенді ақыл- ой
әрекеті. Психологтардың зерттеулеріне қарағанда, танымдық іс- әрекеттің
қалыптасуы өздігінен тұйыққа тірелген автономиялық үрдіс емес. Ол тек
әлеуметтік орта қоршауымен, адамның өзіндік қызмет сипатымен ғана емес,
жеке тұлғаның кәсіби іс- әрекеті, танымдық қажеттілігін оятуға
ынталандыратын оқу және тәрбие үрдісі, сондай –ақ өзінің жеке басының
белсенділігімен, ұжымдық іс- әрекет рөлімен және оның ұстанған позициясымен
үндесе жүргізілетін күрделі үрдіс.
Дамыта оқыту тұжырымдамасының негізігі идеясы: Бастауыш сынып жасында
арнайы ұйымдастырылған оқыту арқылы (теориялық білім және ойлау негізінде)
балада өзіндік жетілу, өзіндік тану бағытында нақты қабілеттер
қалыптастыру.
Дамыта оқыту деп (В.Давыдов, В.Репкиннің, Элькониннің трактовкасы
бойынша) мазмұны, әдіс- тәсілдері, ұйымдастыру формалары баланың
заңдылықтарына тікелей негізделген оқытуды айтады.
Оқушыларды дамытудың негізі – оқудың субъектісі ретінде өзін- өзі
өзгертуге бағытталған, бала белсенділігінің ерекше бір формасы ретінде
түсіндірілетін оқу әрекеті.
Мақсаты: Балада өзін жетілдіруге , өзін- өзі өзгертуге , өзін- өзі
түсінуге, өзін - өзі тәрбиелеуге бағытталған белгілі бір танымдық
қабілеттерін қалыптастыру.Оқушыда құзіреттілік қалыптастырып қана қоймай,
оны жалпы қойылған мақсатқа жету жолындағы құрал деп қарау. Оқыту баланың
жақын даму аймағына негізделген: Оқыту- дамыту- қабілет(оқу әрекеті арқылы
теориялық ойлаудан жаңа білімге)
Оқу мазмұны жалпыдан жалқыға, дерексіз бағытталған ғылыми- теориялық
ұғымдар жүйесін көрсетеді.
Оқытудың ең басты әдісі- танымдық – ізденімпаздық оқу
әрекеті. Оқу әрекеті барысында
мұғалім оқушылардың өздеріне оқу мақсатын анықтауға басшылық жасайды.
Дамыта оқыту идеясы бойынша оқу мақсатын қоюда ешқандай дайын үлгі
берілмейді.Оқушы ғылыми зеттеудің жолын қайталап өткендей юолады.Ол өзі
жаңалық ашатын кішкентай ғалымға айналады.Осы арқылы оқушының танымдық
құзіреттілігін қалыптастыруға алғашқы жол қаланады.Бүкіл теориялық білім,
білік дағдыны меңгеру бірнеше танымдық тапсырмаларды орындау арқылы жүзеге
асырылады.
Жоғарыда айтылғандарды саралай келе байқағаным, дамыта оқыту
техлогиясының өзі оқушылардың танымдық құзіреттілігін қалыптастыруға
негізделгендей.Себебі бастауыш сынып оқушысының танымдық құзіреттілігін
қалыптастыруда ілгері басуына себепкер болатын негізгі күш – түрлі
қайшылықтар. Дамыта оқыту технологиясының бір ерекшелігі проблемалық
жағдайлар туғызу, оны шешу, осыны пайдалана отырып оқушылар бойына
танымдық құзіреттіліктің алғашқы белгілерін қалауға болады. Оқушылардың
танымдық құзіреттілігін қалыптастыруда дамыта оқыту технологиясын пайдалана
отырып, танымдық іс- әрекетті әр пәнде жоспарлау және ұйымдастыру
біліктерінің қалыптасуына оқу танымдық тапсырмаларды шығармашылық, топтық
тұрғыда шешудің маңызы зор.Оқушылардың таным қабілеттерін қалыптастыруда
дамыта оқытудың принциптеріне сүйену қажет: Жоғарғы қиындықта оқыту,
теориялық білімнің жетекші ролі, оқу үрдісін сезіну және түсіну, барлық
оқушылардың жалпы дамуымен жұмыс, оқу үрдісін жеделдету.
Қорыта келсек, бұл мақалада дамыта оқыту технологиясын қолдана отырып
бастауыш сынып оқушыларының танымдық құзіреттілігін қалыптастырудың
теориялық мәселелері қарастырылды.
В.В. Давыдов Дамыта оқыту дегеніміз – ақыл – ойдың дамуының көрсеткіші
ретінде жинақтай,қорытындылай алу дағдысы - дейді. Дамыта оқытуда баланың
ізденушілік - зерттеушілік әрекетін ұйымдастыру басты назарда ұсталады. Ол
үшін бала өзінің осы кезге дейінгі білетін тәсілдерінің жаңа мәселені
шешуге жеткіліксіз екенін сезініп, содан барып оның білім алуға деген
ынтасы артып, білім алуда әрекет жасайды. Дамыта оқыту жүйесіндегі
сабақтардың типологиясы:
Оқу міндетін қою сабағы
модельдеу сабағы
түсінікті нақтылау сабағы
нақтылау сабағы
бағалау сабағы
Д.Б. Эльконин, В.В. Давыдов жасаған жүйесінің негізгі компоненттерін
пайдалансақ,. оқушы алдына оқу мақсаттарын қоюда ешқандай дайын үлгі
берілмейді. Мақсатты шешу іштей талқылау, сосын жинақтау арқылы жүзеге
асады. Мұғалім сабақ үрдісін ұйымдастырушы, бағыттаушы рөлінде ғана
болады. Шешім табылған кезде әркім оның дұрыстығын дәлелдей білуге
үйретіліп,әр оқушыға өз ойын ,өз пікірін айтуға мүмкіндік беріледі.
Дамыта оқыту белгілері:
Педагогикадағы түсіндірмелі - иллюстративті әдісі алмастырады. Бұл
әдіс тұлға дамуы – тығыз байланыста.
Дамытудың барлық заңдылықтарын ескереді, жеке бастың өзіндік деңгейі
мен ерекшелігіне сәйкестендіріледі.
Балаға іс - әрекеттің толыққанды субъектісі болып табылады.
Балаға қоршаған ортамен өзара қатынасқа түсетін дербес субъект рөлі
беріледі.
Тұлғаның барлық қасиетін тұтас дамытуға негізделген.
Баланың жақын даму аймағында жүзеге асады.
Аталған сабақ түрлері оқушылардың құзыреттіліктерін қалыптастыруға өз
септігін тигізеді. Заман талабына сай 12 жылдық орта білім беру мазмұны
Стандартпен анықталатын келесідей түйінді құзыреттіліктер ретіндегі білім
беру нәтижелеріне әрбір білім алушының қол жеткізуіне бағытталған:
проблемалардың шешімін табу
ақпараттық
коммуникативтік құзыреттіліктер
Құзыреттілік – оқушылардың іс -әрекеттің әмбебап тәсілдерін
меңгеруінен көрінетін білім нәтижесі деп Қазақстан республикасы Жалпыға
міндетті мемлекеттік стандарттың жобасында анықтама берілген.
Олай болса, бастауыш сыныптардан бастап дамыта оқыту технологиясын
оқушының түйінді құзыреттіліктерін қалыптастыруға бағыттай жұмыс істеу
талап етіліп отыр.
Кесте №2 Оқушы құзыреттіліктерін мүмкіндік беру саласы:
Проблеманы шешу ақпараттық Коммуникативтік
Түрлі жағдайларда сыни тұрғыдан ұсынылған қазақ және басқа
проблеманы анықтауға, ақпараттар негізінде тілдердегі жазбаша
шешім қабылдауға шешім қабылдауға коммуникация түрлерін
Өз әрекетіне мақсат ақпараттардаы өзбетімен қолдануға
қоюға табуға, талдауға, тілдік қатынастық
өзін - өзі бағалауға өзіріктеуге, түрлендіруге,стилдерімен жанрларын
әрекетін басқамен тасымалдауға қолдануға
салыстыруға коммуникациялық әдептілік нормаларына
қойылған міндетке сәйкестехнологияларды сәйкес пікір білдіруге
әдістерін таңдауға қолдануға басқа мәдениет
ақпаратты өңдеп, өкілдерімен, түрлі
қолдануға көзқарастағы адамдармен
сұхбат жүргізіп,
шиеленіскен ахуалды
шешуге
мүмкіндік береді
Оқушының құзыреттіліктерін қалыптастырудағы дамыта оқыту
технологиясының қолданыс табуын төмендегідей көрсетуге болады.
Оқу мәтінін қою сабағында
І. Табыс ситуациясын тудыру кезеңінде оқушылар өз жетістіктеріне көз
жеткізеді, яғни білетіндері сараланады. Осы кезеңде оқушылардың
ақпараттық, коммуникативтік құзыреттіліктерін дамыту көрініс береді.
ІІ. Интеллектуалдық шиеленіс кезеңінде оқушылардың ізденіс зерттеу
әрекеттерін ұйымдастыруда салыстырады, топтардың жауаптары тыңдалып,
шешімдері тыңдалады. Осылайша сабақ мақсатын оқушылар өздері айтады. Бұл
кезеңде оқушылар алдарына қойылған проблемаларды анықтап, топтың шешімі
арқылы мақсат қояды. Яғни, проблеманы шешу құзыреттіліктері қалыптасады.
ІІІ. Оқу міндетін қою кезеңінде жеткіліксіз білімдерін өздері
меңгереді. Оқулықтан тиісті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz