Отан тағдырына деген жауапкершілік сезімін арттыру
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
Даньяров Қайрат Дюсембаевич
Оқушылардың өзін - өзі тану үдерісінде тұлғалық өзін - өзі дамыту
факторлын қалыптастыру жолдары
Дипломдық жұмыс
Мамандық 5В010300 – Педагогика және психология
Көкшетау 2013
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
Даньяров Қайрат Дюсембаевич
Тақырыбы:
Оқушылардың өзін - өзі тану үдерісінде тұлғалық өзін - өзі дамыту
факторлын қалыптастыру жолдары
Дипломдық жұмыс
Мамандық 5В010300 – Педагогика және психология
Орындаған: _____________
Даньяров Қ. Д.
Жетекші: ______________
Асаров М.М.
Қорғауға жіберілді
Педагогика, психология
және әлеуметтік
жұмыс кафедрасы
меңгерушісінің м. а. ______________ Тасбулатова
Ж.С.
Көкшетау 2013
МАЗМҰНЫ
Нормативтік сілтемелер
Анықтамалар
Қысқартулар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 9
І Қазақстандағы өзін - өзі танудың теориялық және әдіснамалық негiздерi
1.1 Өзiн-өзi тану тұжырымдамасына педагогикалық-психологиялық
көзқарастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 12
2. Тұлғаның өз-өзіне қатынасының психологиялық сипаттамалары
... ... ... 20
3. Өзін-өзі тану факторлары - адамгершілік құндылықтары
және әлеуметтену
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... 25
ІІ Өзін - өзі тану арқылы тұлғаны эксперименттік зерттеу
1. Өзін - өзі тану бағдарламасының мазмұны
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 47
2.2 Өзін - өзі танудың әдістері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
57
2.3 Өзін - өзі тану барысында жеке тұлғанның қарым- қатынас
денгейінің және өзіне деген көзқарасының
көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ..59
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 63
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... 68
Қосымшалар
Нормативтік сілтемелер
- Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға
міндетті стандарты;
- Негізгі ережелер;
- 2.003-2002 ҚР БМЖМБС-на сілтемелер жасалған.
Белгілеулер мен қысқартулар
ҰБТ – ұлттық бірыңғай тест
МАБ – мемлекеттік аралық бақылау
МТО – мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту
ШЖМ – шағын жинақты мектептер
ТжКБ – техникалық және кәсіптік білім
ЖОО – жоғары оқу орны
МБЖЖ – мемлекеттік білім берудің жинақ жүйесі
БЖ БАРИ – білім жүйесінің біліктігін артыраттын республикалық
институттары
ҰАО – ұлттық ақпаратандыру орталығы
ҚОББЖТОО – қалалар мен облыстардың білім басқармалары жанындағы білім
берудегі жаңа технологиялардың өңерлік орталығы
ЦБР – цифры білім беру ресустары
Анықтамалар
Батылдық – қимыл, әрекет есебін тәуекелдеумен үйлестіре алушылық.
Ерлік дегеніміз – табиғат сыйы емес, ең алдымен, өзінің ар-намысын және
адамзаттың қасиетті абыройын ұятқа қалу, опасыздық пен масқара болу
сезімінен қорғай отырып, адамның ең ұлы сезімін – азаматтық парызын орындау
үшін, осындай адамгершілік теңдікті өзіңмен сайысқа түсе отырып тұтас ұжым
өмірінің игілігіне ғана емес, оның қауіп қатерін де бөлісіп, жауды барынша
жою, жанға – жанмен, қанға - қанмен аяусыз кек алу жолымен жеке басыңды
және отандастарды қауіпсіздік етуге ұмтылу, саналы түрде қауіп-қатерге бас
тігу
Жеке тұлғаның құндылықтық әлеуеті: Жеке тұлғаның бағыттылығы, оның
сенімдері, дүниеге көзқарасы, идеалдары, ұмтылыстары; өмір сүру түрін еркін
таңдай алуын өз бетінше іске асыратын дербес ерекшелік.
Қарым- қатынас дегеніміз – бұл адамдарда тану, өз өміріңе іс- әрекетіңе,
қылығыңа талдау жасау; проблемаларыңды ортаға салу; басқа адамға ашық болу;
әлемді, әр түрлі адамдардың философиясын тану, яғни бұл деген - өмір.
Моделдеу – бұл өзін-өзі танудың арнайы тәсілі. Мысалы, психологтың көмегіне
сүйену, алайда, психологпен әңгіме жүргізуде, қарым-қатынас жасауға кез
келген адам жете бермейді.
Құзірет: Белгілі бір контексте қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін білім,
іскерлік, дағдылар және өмірлік тәжірибелерді тиімді жұмылдыру даярлығы.
Құндылық: Ұмтылыстар мен мақсаттардың, ал абсолюттік мағынасында -
болмыстың мәні. Жоғары мәнділігі объектілермен қатынастардың құндылықтар
мәні болып табылады. Жеке тұлғалық тұрғысындағы құндылықтық бағдарлар
(олардың сипаты, мазмұны, әр түрлілігі, жоғары рухани құндылықтарға ие
болуы) тұлғаның рухани даму деңгейін білдіреді.
Оқушы портфолиосы: Оқытудың күтілетін нәтижелерін бағалаудың тиімді нысаны.
Портфолионың міндеті – оқушының танымдық белсенділігі мен оның дербестігін
мадақтау, рефлексивті-бағалау дағдылары мен өзін-өзі бағалау әрекеттерін
дамыту.
Өзін-өзі тану - адамгершілік, адам, өмір, руханилық, сұлулық, даналық,
ақиқат, денсаулық, үйлесімділік, қызмет ету, еңбек, достық, махаббат, қарым-
қатынас құндылықтарын оқытуды қарастырады.
Өзiн-өзi тану – 1. Бұл өзiнiң потенционалды және жеке бас қасиетiн,
интеллектуалды ерекшелiгiн, мiнез-құлқын, өзiнiң қатынасын өзге адамдар
арқылы өзiн тану процесi. 2. Психологиялық кемелдi және iшкi үйлесiмдiлiктi
қабылдау құралы. 3. Тұлғаның психикалық және психологиялық денсаулықты
қабылдау жағдайы. 4. Тұлғаның өзiндiк дамуының бiрден-бiр жолы және оның
жүзеге асырылуы. Бұл мәндер өзара тығыз байланыста болып келедi және олар
бiр-бiрiн толықтырып отырады.
Өзiндiк сана – Мен образын тану субьектiсi ретiнде Мен iс-әрекетi (Мен-
концепциясы). Мен образы, Мен субьективтi ретiнде құрылымындағы
реттеушi қызмет. Өзiндiк сана құрылымының төмендегi кестеден көруге болады.
Рухани-адамгершілік білім беру: арнайы ұйымдастырылған үрдіс:
1) әлемге деген эмоционалдық-құндылық қатынасына негізделген адамзаттың
әлеуметтік-мәдени тәжірибесін игеруі; 2) оқушылардың рухани-адамгершілік
салада нақты білімдік деңгейге қол жеткізуде, танымдық және тұлғалық
мәселелерді шешуде жеке тәжірибесін қалыптастыруы; 3) тұлғаны дамыту, оның
жеке тәжірибесі мен мінез-құлығын байыту, әлеуметтік және жеке тәжірибенің
өзара әрекеттестігі, әлеуметтік іс-әрекеттің көп қырлы түрлерінде тұлғаның
шығармашылық мүмкіндіктерін ашу; 4) адамгершілік заңы тұлғаның өз заңы бола
алатындай тұлғалық автономияны дамыту; 5) адамгершілік таңдау негізінде
тұлға үшін маңызды мәселелерді шешу тәжірибесін қалыптастыру.
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақстан Республикасы Президенті Н. Ә.
Назарбаевтың халыққа жолдауында Біз әрбір адамның ар-намысын, жағымды
қасиеттері мен беделін, жоғары адамгершілік, этикалық стандарттары және
рухани құндылықтарын бағалайтын қоғам құруымыз керек деп атап көрсетті
[1].
Осы талаппен Өзін-өзі тану рухани адамгершілік білім беру
бағдарламасында, өскелең ұрпаққа адамгершілік-рухани білім беру және
тәрбиелеу басымдылығының мәнін күшейтуге бағытталған, жалпы мақсаттар
ұштасады.Осы қоғамдық талаптарды жүзеге асыру мақсатында,
Қазақстан Республикасында Қазақстан Республикасы Білім және ғылым
министрлігінің 2001 жылғы 12 шілдедегі №566 бұйрығымен бекітілген Өзін-өзі
тану курсы жобасын әзірлеу және апробациялау бойынша эксперимент табысты
іске асырылуда.
Жеті жылдық эксперименттік апробациядан кейін Өзін-өзі тану
бағдарламасы республиканың барлық өңірлерінде педагогикалық және ата-аналар
жұршылығының белсенді қолдауына ие болды.
Өскелең ұрпаққа адамгершілік-рухани білім беру және тәрбиелеу,
қазақстандық қоғамда жалпыадамдық, жалпыұлттық, этномәдениеттік жеке
тұлғалық құндылықтардың үйлесімді бірігуіне мүмкіндік береді, олар адамға
қоғамға қызмет етуде өзін толық пайдалану, өмірдің мәнін және өмірдегі
тағдырын білуге жағдай жасайды.
Өзін-өзі тануда, білім мағынасының құндылығын айқындау барысында,
жеке тұлғаның риясыз сүю, өзіне және өз күшіне сену, жақсылық жасау, көп
білу және өзін-өзі жетілдіру, дене, психологиялық, рухани, әлеуметтік және
шығармашылық дамуда үйлесімділікке жету қабілетін ашады және дамытады.
Балалардың тұлға ретінде қоршаған ортамен үйлесімді қарым-қатнаста
дамуы мен қалыптасуы өзін-өзі танып білгендеғана жүзеге аспақшы.Бұл орайда
көптеген жылдар бойы аналық жүрек жылуын,бала өміріне еңбек ету жолына
арнап келе жатқан Сара Алпысқызының авторлығымен енгізілген өзін-өзі
тану рухани-адамгершілік білім беру бағдарламасының маңызы өте зор,сырлы
әлемге толы.
Балалардың құқықтарын қорғау комитеті Ұлттық ғылыми – практикалық,
білім беру және сауықтыру Бөбек орталығы өткізген ғылыми зерттеу
жұмыстары негізінде, жүйелілік және кешенді тұрғыдан Өзін-өзі тану
өңірлік білім беру жүйелері туралы республикалық электронды деректер
банкін жасау үшін материал жинақтады [2]. Осы жйнақталған ғылыми
материалдарда:Өзін-өзі тану пәні, ол тұлғаға өмірдің мәнін ұғындыру
барысында қолданылатын брден бір әдістемелік оқыту құралы деп көрсетілген.
Өмірдің мағынасы – ол адамның санасындағы субьективті ең маңызды
құндылық және оның мінез-құлқының басты реттеушісіне айналған құндылық.
Адам дамуының шыңы - осы процесте өз денсаулығының белгісі бойынша адам
организімінің, құратын қатынастардың адамгершілік нормаларға сәйкестілік
белгісі бойынша тұлғаның еңбектегі және қарым-қатынастағы, сондай-ақ
қоршаған орта мен өзін-өзі танудағы сәттіліктер белгісі бойынша іс-әрекет
субьектісі ретіндегі қабілеттерінің жететін ең жоғарғы көрсеткіші [3].
Өзгелермен қарым-қатынас барысында қайталанбас тұлға ретінде
қалыптасу, басқалармен дұрыс қарым-қатынас жасай білу - баға жетпес байлық.
Осы байлыққа ие болған адам қоғамда өз орынын тауып, үйлесімді өмір сүре
алады. Оған жету жолы сан түрлі. Соның бірі - өзін-өзі тану.
Өзін-өзі тану курсы қазіргі таңда ғылыми жаңа бағыт болып
табылады. Оның стратегиялық бағдары, тұлға бойында адамгершілік
құндылықтарды қалыптастыруға,дүние жүзілік көзқарасын кеңейту, әлеуметтік –
экономикалық тапсырмаларды, күнделікті өмірдегі көкейкесті мәселелерді
шешуге, қарым-қатынас жасауға тағы басқа бағытталған.
Тұлғаның өзін-өзі тануының негізгі құрамдас бөліктерін
эксперименттік түрде анықтау мақсатымен оның төрт негізгі аумағын және
олардың параметрлерін бөліп қарастырсақ, оларды мынандай бағыттарда
көрсетуге болады.
1. Тұлғаның мотивациялық аумағы: мінез-құлықтың және іс-әрекеттің
мотивтері, әлеуметтік қажеттіліктер.
2. Белсенділік аумағы: интерналдылық, инициативтілік, өзіне-өзі сенімділік,
өзін-өзі таныту.
3. Тұлғаның құндылықтық-мағыналық аумағы: құндылықтық бағдарлар, өмірдің
мағынасы мен мақсаттары.
4. Тұлғаның этникалық өзіндік санасының аумағы – этникалық жаңсақ
нанымдардың негізінде қалыптасатын этномәдени сәйкестілік.
Жалпыға міндетті жаңа пән арқылы әрбір адам өзінің даралығы мен
бейімділігін танып, анықтайды, жалпыадамзаттьқ, жалпыұлттық қазақстандық
идеалдармен сәйкес келетін өзінің жеке кұндылықтарынң жүйесін қалыптастыра
алады. Өзін-өзі тану өмірлік мәні бар мәселелерді қарастыра отырып, болашақ
мамандардың ерекше мәдени кодтар және образдар арқылы жаңа тэжірибелер үшін
ашықтық, әлеуметтік жауапкершілік, басқа адамдарды қабылдап, түсіну,
шығармашылық белсенділік жэне өмірді оптимистік қабылдау мен өзін түсініп,
танып-білуге негізделген даралық және кәсіби өсуіне жағдай жасап,
көмектеседі[4].
Өзін-өзі тану бойынша сабақтан тыс әрекет күнделікті өмірде алған
білімді іс жүзінде қолдану арқылы қоғам үшін белсенді қызмет етуді
көздейді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Оқушлардың оқу-тәрбие үдерісінде өзін-өзі тану
арқылы тұлғалық қасиеттерін, ізгілікті дүнйетанымын дамыту және
қалыптастыру;
Зерттеу жұмысының міндеті:
1. Оқушылардың өзін-өзі тануда және өзін-өзі іске асыруда тұлғалық
шығармашылық ойлау үдерісін дамыту және теориялық әдебиеттерге шолу жасау;
2. Білім беруде және өмірдегі жағдаяттарда адамгершілік сезімін
қалыптастыру;
3. Оқушылардың өзін-өзі тану факторлары зерттей отырып, олардың әлем
туралы тұтастық картинасын қалыптастыру;
4. Оқушыларға өзін-өзі тану бағдарламасын оқыту арқылы тұлғалық МЕН-
тұжырымдамасын, адамгершілік сезімін қалыптастыру;
Зерттеу нысаны: Оқушылардың өзін-өзі тану үдерісі;
Зерттеу пәні: Оқу-тәрбие процесінде оқушылардың тұлғалық қасиеттерін өзін-
өзі тану факторларын зерттеу;
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егерде оқушылардың өзін-өзі тану факторлары оқу-
тәрбие үдерісінде толық анықталса, онда олар қоғамға сай тұлға ретінде
қалыптасуы мүмкін.
Зерттеу әдістері: ғылыми әдебиеттерді талдау, әнгімелесу, анкета,
сауалнама, әдістемелер жүргізу;
Дипломдық жұмыстың теориялық-әдіснамалық негіздері: Дипломдық жұмыс келесі
авторлардың теорияларына және тұжырымдамаларына сүйенеді: К.Маслоу [6],
Р.С. Немов[7], С.В. Кондратьева [8], Л.Н. Десен [9], Ж. Маралов [10],
австриялық психолог және психиатр З. Фрейд [11], австриялық психиатр А.
Адлер , гештальттерапияд неміс психологы Ф. Перлз
[12], гуманистік психологияда К. Роджерс , психологияда өзін-өзі тану
саласын алғаш атап көрсеткен американдық психолог У. Джеймс [15], Д.
Лафта[16] және Г. Интрома Джогари терезесiатты кестелік жүйе негізін
құрастырды .
Диплом жұмысының теориялық және тәжірибелік жаңалығы:
- Зерттеу тақырыбы бойынша теориялық сараптаманы жүйелеу және ұғымдық
аппаратты аңықтау;
- “Өзін-өзі тану” бағдарламасын ұсыну;
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы:
- Оқушылардың “өзін-өзі” тану пәнін оқыту арқылы дүниетанымын
дамыту;
Зерттеудің эксперименттік базасы: Көкшетау қаласы №5 мектеп-гимназиясы
“Тандау”, 8 және 9 сыныптар, жалпы 40 оқушы.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: мазмұны, кіріспе, 2 бөлім, қорытынды,
пайдалынған әдебиеттер, қосымшалар,
І Қазақстандағы өзін-өзі танудың теориялық және әдіснамалық негiздерi
1. Өзiн-өзi танудың педагогикалық-психологиялық көзқарастары
Өзін-өзі тану сияқты күрделі психологиялық феноменнің мазмұнына
қатысты ой-пікірлер ерте кезден айтыла бастаған. Ұлы ойшыл,фйлософ
Аристотель өз еңбектерінде: Адам қоршаған ортаны,ондағы құбылыстарды,
қоғамды танып білу үшін,ең бірінші өзін және өзінің сол қоғамға,қоршаған
ортаға қатнасын танып білуі қажет деп өзін-өзі танудың адам өміріндегі
маңыздылығын көрсеткен [5].
Кейіннен өзін-өзі тану теориясының ғылыми негізін салушы К.Маслоу
өзін-өзі танып білу-адамның өзінің барлық тұлғалық мүмкіндіктері мен
шығармашылық қабілеттерін толық ашуға және дамытуға үздіксіз ұмтылысыдеп
тұжұрымдама жасған [6].
Р.С. Немов өзiн-өзi тануды психологиялық бiлiм негiзiнде қарастыра,
маңызды қайнар көздерiн атап көрсетедi:
1 Қоршаған орта: ата-ана, туған-туыс, достар т.б баланың іс-әрекетiне
қарап баға берiп, ал бала сол берген бағаны сенiм ретiнде қабылдап, қандай
да бiр өзiндiк баға бала бойында қалыптасады.
2 Адам өз iс-әрекетiн өзгелердiң iс-әрекетiмен салыстыра бағалауы.
3 Өзiн-өзi тану мен өзгенi тану көбiнесе әртүрлi өмiрлiк жағдайлардан,
әртүрлi тесттер арқылы жүзеге асыруға болады [7].
С.В. Кондратьева бойынша өзiн-өзi тануды зерттеуде әртүрлi бағыттар,
психологиялық механизмдер жайлы сұрақтар, басқа жеке адамды тануда өзара
байланыс ерекшелiгi және өзiн-өзi тануы жеткiлктi дәрежеде зерттелiнбеген.
Өзге адамды түсiнуде және өзара байланыс механизмiн, мазмұнын айқындауы,
мiнез-құлық рефлексивтi қасиетiн анықтауға жол ашады деп көрсетедi [8].
Л.Н. Десен тұлғаның өзiн-өзi тануы мен өзге адамдардың ол жайлы
бiлуi, тануының арасындағы өзара байланысын зерттеуде, ең алдымен қоршаған
адамдар ортасында қарым-қатынастың деңгейiн анықтау. Зерттеу мазмұнында
тұлғаның қарым-қатынасы өзiнiң құрбыларымен, қарама-қарсы жынысты адамдар
арасындағы қарым-қатынасы әсер етедi [9].
Ж. Маралов бойынша, өзiн-өзi тану - бұл өзiнiң потенционалды және
жеке бас қасиетiн, интеллектуалды ерекшелiгiн, мiнез-құлқын, өзiнiң
қатынасын өзге адамдар арқылы өзiн тану процесi [10].
Өзiн-өзi танудың ғылыми тұрғыдан қарастырғанда, психологияда кеңiнен
ашылып көрсетiледi:
өзiн-өзi тану – психологиялық кемелдi және iшкi үйлесiмдiлiктi
қабылдау құралы.
өзiн-өзi тану - тұлғаның психикалық және психологиялық денсаулықты
қабылдау жағдайы.
өзiн-өзi тану - тұлғаның өзiндiк дамуының бiрден-бiр жолы және оның
жүзеге асырылуы. Бұл мәндер өзара тығыз байланыста болып келедi және олар
бiр-бiрiн толықтырып отырады.
Классикалық психоанализде өзiн-өзi тану бейсанада ығыстыру ұғымымен
сипатталынады. Австриялық психолог және психиатр З. Фрейд ығыстыруға
агрессивтi және сексуалды тенденцияны жатқызады. Психоаналитиктiң мұндағы
рөлi емделушіге (пациентке) арнайы психоанализ техникасын қолдана көмек
беру [11].
З. Фрейд шәкiртi австриялық психиатр А. Адлер өзін-өзі танудың мән-
мағынасын адамның өзінің алдына қойған шынайы мақсатын танудан көреді.
Гештальттерапияда өзін-өзі тану адамның тұлғалық кемелге жетудегі
жетістік құралы ретінде қарастырылады. Неміс психологы Ф. Перлз тұлғалық
кемел сапасындағы көрсеткішін мынандай түрге бөліп көрсетеді.
1 Басқаларға емес, өзіне демеулік, көмек көрсете алу.
2 Жауапкершілікті өз мойнына алу.
3 Қиын жағдайда өзіндік ресурсын жеделдету.
4 Дағдарыстан шығу үшін тәуекелге бару [12].
Гуманистік психологияда өзін-өзі тану тұлғаның өзіндік даму
жағдайымен, өзін-өзі жетілдірумен қарастырылады. Бұл бағыттың өкілі
американдық ғалым К. Роджерс адам құрамын реалды Мен және идеалды Мен
деп бөліп көрсетеді, ал адам өміріне әсерін тигізетін әлеуметтік ортаны
қосымша етіп алады.
Реалды Мен - өзі туралы ой, сезімі, талпынысы тағы сол сияқты
елестету жүйесі.
Идеалды Мен- адам болашақта қандай болғысы келетiнi, терең ойлауы мен
өзiнiң тәжiрибесi.
Әлеуметтік орта - бұл басқа адамдардың баға беруi (адамның құндылығы,
көзқарасы, iс-әрекетi, нормасы тағы сол сияқты) [13].
Реалды мен және идеалды мен өзара сәйкес келмеуi негізінде
мазасыздық, әрекеттiң бейiмделе алмауы, әртүрлi психологиялық мәселелер
туындайды.
Сонымен, В.Г. Маралов бойынша өзiн-өзi тану - өзiндiк тәжiрибенi
меңгеру құралы: адам өзiн-өзiн тануда тұлғалық өсу қабiлетiн, өзiн-өзi
жетiлдiру, өмiр қуанышын сезiну, өмiр мәнiн түсiне алуы. Өзiн-өзi танудың
мәнi позитивтi және негативтi болып екiге бөлiнедi [14].
Позитивтi мәнi – кез келген жұмыс жағдайы, белгiлi бiр мақсатқа жету
үшiн, жұмыс сәттi болу үшiн талаптың қойылуы, қарым-қатынасты нығайтуда, өз
мүмкiншiлiгiн арттыру және бұл қасиеттердi адам өз бойынан тануы.
Негативтi мәнi - өзi жайлы жақсы танып бiле алмағандықтан, адам
күштi және әлсiз жақтарын мұттәйiм мақсатта қолдануы, өз амбициясын, өз
талаптарын қанағаттандыру тағы басқа.
Психологияда өзін-өзі тану саласын алғаш атап көрсеткен американдық
психолог У. Джеймс.Сыртқы дүнйеде тұлға өзiн-өзi тану арқылы қарым-
қатынаста, iс-әрекеттi орындауда өз қылығын бағалау, өз мүмкiншiлiгiн
көрсете алу қбілеттілігін дамытады. Iшкi дүние арқылы өзiн-өзi тану -
уайымдау, сезiм, арман, ой, қалау тағы сол сияқты iшкi дүниенi сыртқа
шығару қабілеттілігін жетілдіреді [15].
Өзiн-өзi тану аймағы мен саласы жайлы кең түрде Д. Лафта[16] және
Г. Интрома Джогари терезесiатты кестелік жүйе негізін құрастырды . (Кесте
1 Джогари терезесi) Олардың айтуы бойынша,осы жүйе арқылы келесідей
сұрақтарды айқындауға болады:
Мен өзім жайлы жақсы білетінім
Өзім жайлы білмейтінім
Мен жайлы өзге адамдардың білуі
Арена
Соқыр дақ
Мен жайлы өзге адамдардың білмеуі
Жасырын аймақ
Белгісіз
Кесте 1
Джогари терезесі
Арена - мен өзiм жайлы бiлетiнiм және мен туралы қоршаған ортадағы
адамдардың бiлуi.
Соқыр дақ - мен жайлы басқа адамдардың бiлуi, бiрақ мен өзiм
бiлмеуiм.
Жасырын аймақ - мен өзiм жайлы бiлуiм, бiрақ өзге адамдар мұны байқамайды.
Белгiсiз - мен өзiм жайлы және өзге адамдарда мен туралы бiлмеуi.
Сонымен, өзiн-өзi тану пәнiнiң қорытындысы Арена терезесiн жоғары
деңгейге көтеру, кеңейту, ал соқыр дақ аймағын тарылту, жасырын аймағын
нақтылау, яғни ненi өзге адамдардан жасыру, ненi ашық көрсету мен мақсатқа
жету үшiн ненi қолданған пайдалы және оны жетiлдiру. Осындай модельдi
қолданса тұлға өзiндік бақылау жасай отыра, өзге адамдардың тұлға жайлы не
ойлайтынын бiле алады.
Өзiндiк сана – Мен образын тану субьектiсi ретiнде Мен iс-әрекетi
(Мен-концепциясы). Мен образы, Мен субьектив ретiнде құрылымындағы
реттеушi қызмет. Өзiндiк сана құрылымының қалыптасу барысын,келесідей
сатылық денгейде көрсетуге болады.
1 Эмоционалды құндылық қатынасы
2 Өзiн-өзi тану
3 Өзiн-өзi реттеу
4 Өзiн-өзi бақылау
5 Өзiн-өзi бағалау
Мен субьект ретiнде әртүрлi белсендi iс-ірекеттердiң әсерiнен өзiн-
өзi тану қызметiн атқарады, оның өзi эмоционалды құндылық қатынасымен тығыз
бiрге жүредi.
Өзiн-өзi тану қорытындысында Мен образы тұсiндiрiледi және кейде
жаңа Мен образы жинақталынады. Тұлғаның талпынысы Мен образы бiрден
пайда болмайды, ең алдымен тұлға қасиеттерi, қылық, әрекет ерекшелiктерi
тағы сол сияқты өзi жайлы ойлар қалыптасады. Мұнда басты орынды өзгелермен
салыстыруы, өзiн-өзi бағалауымен ерекшеленедi. Егер Мен образы рационалды
түсiнiктi қабылданған мезетте Мен концепциясы жоғары деңгейде болады, ол
адам өмiрiне әсерiн тигiзiп, мақсатын, жоспарын анықтауға әсерiн тигiзедi.
Отандық психолог В.В. Столин [17] адам ұйымының үш деңгейiн көрсеттi:
1 Биологиялық индивид;
2 Әлеуметтiк индивид;
3 Тұлға.
Биологиялық индивид деңгейiнде өзiндiк сана Мен физикалық
мүмкiндiгiн, өз дене бейнесiн құру мүмкiндiгiн көрсетедi.
Әлеуметтiк индивид деңгейiнде өзiндiк сана өзгелердiң көзқарасын
қабылдау, ата-анасымен өзiн ұқсастыруы, әрекеттi орындаудағы үлгiлердi
игеру, өзiн-өзi бағалауының қалыптасуы; кейiннен кәсіби идентификациясы;
өзiн-өзi бақылай алуы тағы сол сияқты қалыптасады.
Жеке адам деңгейiнде өзiндiк сана өзiндiк әлеуметтiк құндылығымен,
өткен, қазiргi және болашақ жайлы елестетуi мен ондағы өзгерiстердiң
көрiнiсiмен сипатталынады.
В.Г. Маралов сипаттамасында өзiн-өзi тану – бұл әрекеттiң
дәйектiлiгi мен жиынтығы. Алдымен қандайда бiр тұлғалық қасиетi немесе iс-
әрекет сипатын анықтап алу, бұл өте маңызды, онсыз өзiн-өзi тану мәнi
жойылады. Оны санамауға бекiтiп, талдау соңында адамның тұлғалық қасиеттер
құрылымын, оның шекарасын қарастырып бағалауы да Мен концепциясын
қабылдамайды. Өзiн-өзi тану процесi - бұл өзiнiң бойынан қандайда бiр
қасиеттi анықтау [18]
Кесте 2
Өзін-өзі тану үрдістері.
Өзін-өзі тану процесінің қалыптасу сатылары ол:1. Өзiн-өзi танудың
түсiну және түсiне алмау деңгейi. Адам қарапайым өмiр сүредi, оқиды,
еңбектенедi, қарым-қатынасқа түседi, өз-өзiмен сөйлеседi. Өмiр барысында
көптеген дәйектер жиналып (өзге адамдар жайлы, өзі жайлы), бір мезетте
санада бекітіліп, түсініп немесе түсіне алмауы, яғни өзіне деген қатынасына
бақылау жасай алмауы қабілетінің төмендегі байқалады.
2 Мақсаттылық. Жеке адам өз алдына қандайда бір мақсат қояды және
бағыттылығын, қабілеттілігін, тұлға қасиеттерін қолдана отырып, сол
мақсатқа жетуге тырысады. Осы жағдайда әрекет арқылы өзін-өзі бағалауы,
талдауы, өзін-өзі тануы жүзеге асады. Тұлға неғұрлым іс-әрекетте өзін-өзі
тануын жүзеге асырған сайын, соғұрлым терең өзі жайлы біле түседі. Бұл
жерде керi модел де кездеседi, егер эмоционалды күй жоғары деңгейде болса,
өзiн-өзi тануы объективтi болмайды, әртүрлi комплекстер пайда болады.
3 Өзiн-өзi танудың қанығуы әртүрлi өмiрлiк жолдарында кездеседi. Тұлға
тек жағдайды, өзге адамдарды бiлiп қана қоймай, өз мүмкiндiгiн, қасиетiн,
өзiнде бiлген жөн.
4 Өзiн-өзi танудың аяқталмауы - бұнда ересек адамдардың өмiрi бай
және шынайы тұлға. Өзiңдi толық тану мүмкiн емес, тiптi әлеуметтiк ортада
орны зор, қабiлеттi деп санайтын адамның өзi де жоғары деңгейде өзiн-өзi
тани алмайды.
5 Өзiн-өзi танудың психологиялық механизмi - ол тұлғаның құндылық
мағыналық өзiндiк реттелуi, өзiнiң барлық жеке дара, типтiк қасиеттерiн,
эмоционалдылық-ерiктiк, мотивациялық танымдық жетiлдiруi.
С.М. Жақыповтың айтуынша, өзiндiк тану, өзiндiк сана, рефлексия және
әлеуметтік талаптарды еске алу арқылы өзiн-өзi дамыту тұлғаның өзiн-өзi
танытуының алғы шарттары болып табылады [19].
Өзiн-өзi танытанын тұлғаның негiзгi қасиеттерiнiң бiрi белсендiлiк.
К.А. Абульханова көзқарасы бойынша, белсендiлiк - бұл тұлғаның
қажеттiлiктердi, қабiлеттердi, өмiрге қатынастарды және қоғамның тұлғаға
қоятын талаптарын интеграциялау негiзiнде тұлғаға ғана тән, өмiрдi
ұйымдастыру, реттеу және өзiндiк реттелу тәсiлi [20].
А.А. Бодалев белсендiлiк және оның құрамдас бөлiктерi тұлғаның өзiне-
өзi сенiмдiлiк сияқты мiнездемесiмен тығыз байланысты деп көрсетедi.
Сондықтан өзiн-өзi танытатын тұлғаның маңызды қасиетi өзiне сенiмдiлiк
проблемасы отандық психологтармен аз зерттелiнген. Шетелдiк психологтар
тұлғаның бұл сипаттамасын теориялық және эксперименттiк түрде зерттеуге
тырысты [21].
Бiрақ, алғашында ол психокоррекция мәселелерiмен байланысты
зерттелiндi. Өзiне сенiмдiлiктiң аз немесе тiптi болмауы көп жағдайда
пессимизм мен қысылуда көрiнiс табатын тұлғаның невротикалық
симптоматикасына әкеледi. ХХ ғасырдың 40 жылдары АҚШ-тағы невроз
клиникасының бас дәрiгерi Андре Сальтер өзiне сенiмсiздiктi коррекциялау,
емдеу және әлсiрету проблемасымен ең алғашқы болып айналысты.
Жеке адамның қайнар көзiнiң белсендiлiк көзi - қажеттiлiк.
Қажеттiлiк кең мағынада - бұл мұқтаждық, ал тар мағынада - қалып, яғни
адамның жағдай тәуелдiлiгiнiң көрiнiсi. Қажеттiлiк биологиялық және
әлеуметтiк болып бөлiнедi. Биологиялық қажеттiлiкке – су, жылу, ауа, тамақ,
т.б., ал әлеуметтiк қажеттiлiктiң негiзi - еңбек ету, тануда, қарым-
қатынас, жетiстiкке жету т.б.
Тұлғаның дүнйетанымдық денгейінің дамуы, өзiн-өзi тану процесi
ретiнде көрiнiс бередi және оның түп негiзiнде қажеттiлiк жатыр, ол өзiн-
өзi танудағы қажеттiлiк деп атауға болады. Өзiн-өзi танудағы қажеттiлiк -
бұл тану қажеттiлiгi. Ол Мен қажеттiлiгiмен тығыз байланысты. Оларға
жататындар: өзiн-өзi сыйлаудағы қажеттiлiк, өзiн теңестiрудегi қажеттiлiк,
өзгелердiң көзқарасы бойынша өзiн мойындау т.б.
Өзiн-өзi сыйлауға деген қажеттiлiгi адамның өз талаптарына және
қоршаған ортадағы адамдардың талаптарына жауап беруiмен жоғары дәрежеге
жетуiмен көрiнiс бередi. Мен-iң тұтастығына деген қажеттiлiгi Мен
образының соңына жету.
Барлық қажеттiлiктер бiр-бiрiмен тығыз байланысты және бiр-бiрiн
толықтырып отырады. Өзiн-өзi сыйлау және Мен тұтастығы, олар өзiн-өзi
тану қажеттiлiгiн күшейтедi. Өзiн-өзi тану қажеттiлiгi басқа да
қажеттiлiктердiң қанағаттануымен жеңiлдетiледi. Мысалы, өзiңе талапты қоя
бiлу үшiн, ең алдымен өзiңдi бiлу қажет, ал өзiңдi жақсы бiлсең
тұтастығыңды құрай аласың және Мен образына ешқандай қарама-қарсылық
тумайды.
Мұндай қажеттiлiктiң қанағаттандырылуы өзiндiк дамуымен байланысты.
Өзiңдi бiлу үшiн және өзiн-өзi тану қажеттiлiктi күшейту үшiн, көбiрек
қарым-қатынас жасау керек, ал қарым-қатынасқа түсу үшiн өзiңдi жақсы бiлу
қажет, ал бұл жетiстiктегi қажеттiлiктердiң қанағаттануымен жүзеге асады.
Жетiстiкке жету үшiн де өзiңдi бiлген жөн.
В.Г.Асеев жек мағыналық құрылымдарды емес, тұлғаның танымдық іс-
әрекетінеде көрінетін ішкі психикалық құрылымдардың тұтас жүйесін
қарастырды. Ол мотивацияның іс-әрекетке байланыстығын, мағына және
мақсаттың пайда болуымен түсіндірді. Адамдардың бірлесіп әрекет етуіндегі
ортақ мотив түрін бөлді. Ортақ мотив – іс-әрекеттің ортақ обьектісінен және
іс-әрекетке қатысты тұлғалардың мағыналық жүйесінің өзара сәйкестілігінен
байқалады, ол әрекет тиімділігіне едәуір әсер етеді деп тұжұрымдама жасаған
[22].
Ал Д.С.Брунер өзінің ғылыми еңбектерінде өзін-өзі танудың
оптимальді мүмкіндігі адамдармен қарым-қатынас негізінде көрінеді, ал
субьективті маңыздылығы субьект жағынан құндылықтар қатынасымен қарастырды.
Мұндай қатынас негізінің сапасында субьектінің тану эталоны тұлғаның құнды
қасиеттері жайлы, басқа адамдар және өзі жайлы білудің жиынтығы болып
табылады деген [23].
Өзін-өзі тану процесі - өзін тану, білу мақсатына жету
әрекеттердің ауысуы, ал өзін-өзі тану құралы - өзін-өзі бақылау, өзіндік
талдау, өзін басқалармен салыстыру. Өзін-өзі бақылау өз іс-әрекетін,
қылығын, ішкі жағдайларына бақылау жасау және ол мақсат-бағдарлы болып
келеді. Өзін-өзі бақылау – мінездік сипатын, қарым-қатынас ерекшелігін,
тұлға қасиеттерін анықтауға мүмкіндігін тудырады.
Өзін-өзі талдау, өзін-өзі бақылау арқылы және бақылаудың соңында
талдау жасалынады. Алайда, адам өзін үнемі өзгелермен салыстырады, ал
салыстыру әдісі өзін-өзі тану компоненті ретінде өзін-өзі бағалауы
қалыптасады.
Моделдеу – бұл өзін-өзі танудың арнайы тәсілі. Мысалы, психологтың
көмегіне сүйену, алайда, психологпен әңгіме жүргізуде, қарым-қатынас
жасауға кез келген адам жете бермейді. Сондықтан өзіндік нәтижесін өңдеу
жұмысын дербес жүргізуге болады. Моделдеу - жеке дара қасиеттердің
бейнеленуі. Мұның қарапайым әдістері - өзін суреттеу, Мен қазіргі шақта,
Мен болашақта, Мен дос ретінде, Мен студент т.с.с. сурет өзіндік
талдауды жеңілдетеді (мен қандаймын?, менде қандай қасиеттер басым?, мен
нені қажет етемін?, мен не істей аламын?). Егер суретте белгілер айқын
көрсетілген кезде, бұл тәсіл тиімді болады. Сондай-ақ, практика өзін-өзі
тану процесін жеңілдетеді және өзіне басқа жағынан қарауға көмектеседі.
Мысалы, рөлдік ойындар, психодрама.
Р.С.Немов бойынша өзін-өзі тану нәтижесінің негізі - өзі жайлы
білімнен келіп туады. Бұл білімдер жақындық принципі бойынша
топтастырылады. Сондықтан да өзін-өзі тану процесі аяқталмайды. Мен
концепциясын жете білу көбінесе адамның өзіне байланысты, яғни, өзін-өзі
қабілеттілігі, талпынысы және өзін-өзі тану жүйесімен айналысуы [24].
Өзін-өзі тану нәтижесі ретінде өзіне деген эмоционалды құндылық
қатынасы бойынша төмендегідей тұлғаның компоненттерін айтуға болады. Олар
ұқсастық, өзіндік қабылдау және өзін сыйлау.
Р.Д.Шарипова бойынша, тұлға өзін жоғары бағалауы, өзіне
қатынасы, өз жетістіктеріне, өзін мақтау. Егер өзін-өзі сыйлауы төмен
болғанда, адам өзін жақсы көруі төмендеп, ішкі қақтығыстардың бар болуы, ал
өзін-өзі сыйлауы жоғары болса, өзгелерге кемсіту көзқараспен қарауы өзіне
сенімділік, эгоцентризм және өзіне жағымды жақтарды ұстануы мен талаптану,
шынайы жетістікті салыстырмен қалыптасады [25].
Американ психологы У. Джеймс жеке адамның талаптануы мен жетістікке
жету табыстарымен байланыстырып, төмендегі формула жобасын көрсетті. Өзін-
өзі сыйлау = табыс талаптану [15].
Табыс неғұрлым жоғары болса, талаптану соғұрлым төмен болады және
керісінше талаптану жоғары болса, табыс төмен болады. Адам толығымен
талаптанудан бас тарта алмайды, сәттілік пен сәтсіздік шынайы категория, ол
жағдайға және жеке адамның өзінен байланысты болады.
Өзін-өзі сыйлау қоршаған ортадағы адамның дәлме-дәлдігімен
анықталады. Егер өзін-өзі сыйлауы төмен болса, адам өз-өзін алдауы,
шындықтан қорқуы, көптеген психологиялық қорғаныс түрлерінің дамуы, сондай-
ақ, өзін-өзі сыйлау өзге адамдармен өзара қатынас сипатын анықтайды. Өзін-
өзі сыйлаудың дәлме-дәлдігі тәрбиеге байланысты.
Н.В. Крогус бойынша өзін өзге адамдармен салыстырса, субьект өзін-
өзі бағалау ретінде қабылдайды. Егер субьект өзіндік мен–ің қалыптастыра
тұлға реттеу мүмкіндігін, өзін дамыу ретінде өзіне белсенді әрекет жасайды
[26].
С.В. Кондратьева субьект өзге адамдармен қарым-қатынаста өзін-өзі
тануымен бірге басқаның қасиетін танып, өз бойына игере алуы және осындай
процестен кейін өзгені тануда өзіндік феномені пайда болады [27].
Австриялық ғалым К. Лоренц адамның өзін тануға қалауының болмауы, өзін
табиғаттың бір бөлігі ретінде қарастырғысы келмегендіктен деп есептейді
[28]. Кедергі келтіретін топтарды төмендегідей көрсетті.
1 Талдау, бағалау, қабылдау әрекеттерінің қалыптасуынан, ұқсастыру
мен рефлексия құралдарының дұрыс қолдана алмауы, өзін тұлға ретінде
қабылдауға, дәлме-дәл қабілетінң төмен болуы.
2 Өзін тануда қорқыныш сезімнің болуы, қоршаған ортаның талабына
сай өзін бағалауға тырысу.
Аталған кедергілерді жеңуде адамның бойындағы үрейді, қорғаныс
және сақтануды қалыптастыру, өзін-өзі сыйлау деңгейі мен өзін-өзі тану
әдісі арқылы адамды оқыту, өзін-өзі тәрбиелеуде ең тиімдісі болып табылатын
– бұл адам алдына өз бетінше мақсат қоя білу, сол мақсатқа жетуге өз
еңбегімен жетуге тырысу.
Қорыта айтқанда, өзін-өзі тану – бұл өзін тану мен тұлғалық,
интеллектуалдылық ерекшеліктері және қасиеттері, басқа адамдармен қарым-
қатынас , өз бойынан белгілі бір қасиеттерді қабылдау процесі.
Өзін-өзі тану өзіндік сана құрылым компонент ретінде әрекет етеді.
Өзін-өзі тану аймағына және саласына сана, бейсана, адамның сыртқы және
ішкі дүниесіндегі әрекет, тұлғаның позитивті сәйкестілігінің қалыптасуы,
оның өзін-өзі тануына қолайлы жағдайлар тудырып, өзін-өзі жетілдіру мен
өзін-өзі жүзеге асыруына ықпал етеді.
2. Тұлғаның өз-өзіне қатынасының психологиялық сипаттамалары.
Жасөспірімдердің әлеуметтену үрдісіне тікелей ықпал ететін — бұл
олардың сана-сезімінің, өз-өзіне қатынасының қалыптасып, дамуы. Өйткені
әлеуметтену дегеніміздің өзі адамның бойына кісілік қасиеттерді сіңіру.
Кісілік қасиеттер адамдардың бойында бірден қалыптаспайды, керісінше
әлеуметтік ортаның әсерімен бүкіл өмірі бойына қалыптасады.
Өзіндік сана-сезім, тұлғаның өз-өзіне қатынасы адамның жан-
дүниесінің басты белгілерінің бірі. Ол жеке адамның өзін-өзі сезініп,
ұғыну арқылы жететін сананың ең жоғарғы бөлігіне жатады.
Тұлға - әлеуметтік жүйелер ортасында белгілікті беделі бар
жүйелердің құрылуы ғана емес, сонымен қатар ерекше өзіне-өзі қатынасы бар
индивид.
Кейбір авторлардың пікірінше адам өзіне деген белгілікті қатынасы
болады. Өз-өзіне қатынасы өзіндік белгілікті бақылау, өзін-өзі танумен
тығыз байланысты болады.
Өз-өзіне қатынас терминін алғаш рет 1974 жылы ғана психологиялық
еңбектерде қолданыла бастады. Тұлғаның өз-өзіне қатынасы үш құрам бөліктен
құралады : эмоционалды, когнитивті және конативтіден тұрады.
Эмоционалды құрам бөлікте тұлғаның өзіне қатынасының эмоционалдық
құрам бөлігі адам өзінің белгілікті іс-әрекетін бағалағанда, өзін қолдау
және қолдамауы мүмкін.
В.В. Столиннің айтуынша адамның өзіне қатынасыны 3 эмоционалды
осьтерден құралады [31].
1) симпатия – антипатия
2) сыйлау – сыйламау
3) жақындық – алшақтық
Когнитивті құрам бөлік жайлы айтқанда біріншіден, таным үрдістері
(түйсіну, ойлау, қабылдау, қиял) арқылы тұлғаның өзіне деген қатынасы
қалыптасатындығы жайлы айтамыз. Қандай психикалық функциялар және олар
тұлғаның өзі жайлы мәлімет алуына қандай ақпарат алу көзі болып табылатынын
анықтау.
В.В. Столиннің айтуы бойынша, өзіндік түйсіну адамның
белсенділігінің ағзалық деңгейі болып табылады. Өзіндік санада дененің ішкі
жағдайымен, сонымен қатар өзіндік түйсіну арқылы дене құрылымы
қалыптасады.
Түйсіну диссоциациясы және өзіндік түйсіну арқасында өзіндік сана
қалыптасатынын онтогенетикалық тұрғыдан Н.М. Сеченов көрсетіп кеткен.
Қабылдау үрдістері де субьектінің өзі жайлы ақпарат алуына негіз
бола алады. Өзіндік қабылдау адамның өмірдің әр кезеңдерінде маңызды рөл
атқарады. Мысалы: жасөспірімдік кезеңде өзін-өзі қабылдау функциясының мәні
ерекше, өйткені бұл шақта тұлға өзінің келбетіне көп назар аударады.
Тұлғаның ішкі тәжірибесінің қалыптасуында естің функциясын бақылау
қиын. Өз өмірінде жасаған әрекеттер және автобиографиялық ес- тұлғаның
ретроспективтік Менінің (мен қандай болдым) бейнесінің қалыптасуына
негіз болады.
Ойлау үрдістері, тұлғаның өзіне қатынасында Мен - тұжырымдаманы
құрайды. Жалпылау, синтез, ой түю арқылы тұлға өзі жайлы консистенті
құрылым жасайды.
Когнитивті құрам бөліктің функциясы сонымен қатар тұлғаның өзін-өзі
бағалауымен тығыз байланысты. Өзін-өзі танудың мәні – тұлғаның өзі жайлы
қорытындылар жасауына негізделеді, өйткені тұлға өз қасиеттерімен
мүмкіндіктерін бағалай бастайды. Өзін тану арқылы тұлға, не істегені, не
жасай алатынын түсінуге тырысады.
Конативті құрам бөлік - бұл құрам бөлік тұлғаның өзіне бағытталған
ішкі әркеттері немесе оларға дайындық ретінде қарастырылады. Мұндай
әрекеттерге: манипуляторлы-инструменталды және диалогтық өзіне қатынас, өз-
өзіне сенімділік, өз-өзін қабылдау, өзін айыптау, өзіндік бақылау, өзін
түзету, басқалардың өзіне деген қатынасы және тағы басқалары жатады.
Тұлғаның өз-өзіне қатынасының мазмұндық сипаттамалары В.В. Столиннің
пікірінше тұлғаның өзіне қатынасында әлеуметтік-индивидтік және тұлғалық
жағдайлармен байланысты белгілер көрініс табады.
Бұл көзқарасты автор өзінің теоретикалық және эксперименталды
жұмыстарында қарастырады. Бірақ та, бұл жұмыстарда тұлғаның өзіне
қатынасының мазмұндық жақтары айтарлықтай қарастырылмаған. Оған субьектінің
өзінің эмоционалды, эмоционалды-еріктік қасиеттеріне қатынасы жатады.
Біз Ш.Н. Чхартишвилидің адамның 3 құрылымдық өлшемдерін бөлген олар
биологиялық, психологиялық, әлеуметтікті негізге аламыз. Осыдан автор
индивидтің биогенді, психогенді және социогенді қажеттіліктерді бөліп
шығарды.
Тұлғаның өзіне деген қатынасының мазмұндық мінездемелері
құрылымдық бірліктерді бөледі. Олар:
І Биологиялық өлшем
1. Өзінің келбеті және анатомиялық ерекшеліктеріне қатынасы.
2. Өзінің биомеханикалық және функционалды-физиологиялық
мүмкіншіліктеріне қатынасы.
ІІ Психологиялық өлшем
1. Өзінің сенсомоторлық ерекшеліктеріне және инструменталды
мүмкіншіліктеріне қатынасы;
2. Өзінің интеллектуалды ерекшеліктеріне қатынасы;
3. Өзінің эмоционалды ерекшеліктеріне қатынасы;
4. Өзінің еріктік қасиеттеріне және әрекет өнімділігіне
қатынасы;
5. Өз тұлғасының қайталанбастығына, ерекше екеніне қатынасы.
ІІІ Әлеуметтік өлшем
1. Өзінің әлеуметтік ауқаттылығына қатынасы. (формалды
қатынастар жүйесінде, әлеуметтік-экономикалық және социометрикалық беделі);
2. Өзіне басқалардың көзқарастары, олардың не күтетініне
қатынасы және тағы да басқалары;
3. Өзін әлеуметтік норма және құндылықтарды тасушы ретінде
қарастыруы.
Тұлғаның өз-өзіне қатынасының жүйесі көпфункционалды болып келеді.
Біз келесілерді қарастырамыз:
1. Айна (өзін айқындау) функциясы.
Бұл функцияның рөлі адамның онтогенетикалық дамуында ерекше көрініс
табады. Мысалы, Ж. Лакан баланың психикалық дамуында айна кезеңдерін
бөліп қарастырған. Сонымен қатар, көптеген зерттеулерде эксперименталды
құрал ретінде өзіндік тану генезисі физикалық айна арқылы бейнеленеді.
Ересек адамдардың бір тобына өткізілген зерттеу тренингтері мақсаты
түзету жұмыстарына бағытталған. Зерттеу барысында әр түрлі видео
техникалық құралдар қолданылған.
2. Өзін-өзі көрсету функциясында - тұлғаның өз-өзіне қатынасы,
оның белсенділігінде әр түрлі қасиеттердің көрінулеріне негізделеді.
3. Ішкі үйлесімділікті сақтау функциясында ішкі теңдікті сақтау,
өзі туралы когнитивті елестулері, өз әрекеттерінің эмоционалды
көріністерін жатқызамыз.
4. Психологиялық қорғаныс функциясында - тұлғаның өмірдегі
сәтсіздіктерге ұшырауы, оның психотравмалық деңгейіне байланысты қорғаныс
механизмдерін туғызуы ықтимал.
5. Өзін-өзі бақылау функциясында - тұлға тек өзі жайлы толық
білгенде ғана, өзіне нақты қатынасы қалыптасқанда ғана өзінің әрекеттерін
бақылай алады.
6. Интракоммуникация функциясы - тұлғаның әлеуметтік табиғаты,
тек сыртқы ортамен әрекеттесу ортамен әрекеттесу үрдісімен байланысты
емес, сонымен қатар өз-өзімен әрекет жасауы және ішкі коммуникативтік
үрдісіне де тәуелді болады.
Мұнда интрокоммуникациялық үрдістерге тұлғаның өз-өзіне қатынастар
жүйесі негіз болады. Егер Э. Берннің 3 позициясын негізге алатын болсақ,
ішкі тұлғалық қарым-қатынаста субьект Ата-ана, Ересек және Бала кейіпінде
болады [32].
Тұлғаның өз-өзіне қатынасындағы уақыт өлшемі.
Уақыт – тұлға өлшемінің ерекше бірлігі. Тұлғаның өзіне қатынасында
уақыт өлшемінің болуы, оның өткенде қандай болдым, қазір қандаймын және
қандай боламын деген ойлармен байланысты.
Тұлғаның өз-өзіне деген қатынасына мынадай анықтамалар берілген
1. Өз-өзіне қатынасы – Мен тұжырымдамасымен байланысты, өзін-өзі
бағалау жүйесі.
2. Өз-өзіне қатынасы әр түрлі көңіл күйді бейнелейтін сезім (өз-
өзіне сенімділік, өз-өзін қабылдау) Л. Уэлс және Дж. Марвелл жалпыланған
өзін-өзі бағалау тұжырымдамаларын қарастыра келе, тұлғаның өзіне
қатынасының 3 негізгі түсініктемесін берген:
1. Өзіне деген махаббат
2. Өз-өзін қабылдау
3. Компетенция сезімі
К. Роджерс тұлғаның өзін-өзі қабылдауы - оның өз қасиеттерімен,
жетістіктеріне тәуелсіз деген.
В. В. Столиннің зерттеуі бойынша тұлғаның өз-өзіне қатынасы
негізінде үш эмоционалды өлшемдер жатыр: өз-өзі сыйлау, аутосимпатия және
өзіне-өзі жақындық (өз-өзіне қызығушылық), бұлар жалпы алғанда, тұлғаның
өзіне деген жағымды не жағымсыз қатынасын қалыптастырады және де тағы бір
аспектісі ол өзіне басқалардың қатынасын күту. Бұл аспектінің мәні өзіне
деген симпатия-антипатия басқа адамдардың пікірлерімен санасуымен
байланысты.
Тұлғаның өзіне деген қатынасы оның сана-сезімімен де байланысты.
Сана-сезім философия, әлеуметтану, этика, психология, педагогика,
этнография сияқты бірнеше ғылымдардың басын біріктіретін айрықша бір
құбылыс.
Сонымен, адам алдымен өзін сезінеді, кім екенін біледі, содан соң
адам өзінің орнын түсіну, атқаратын қызметін меңгеру арқылы өзінің
қабілетін, қолынан не келетінін, не келмейтінін, ұжымын, ұлтын, тағы
басқаларды сезінеді.
Сол арқылы оның қоғамдық сана-сезімі оянады. Өзін-өзі түсіну арқылы
адам өзін-өзі жөнге салады, мінез-құлқын реттейді, тәрбиелейді. Демек,
сана-сезімнің қалыптасуы жас баланың өмірдегі өз орнын түсінуі, қоғамдық
қатынастар жүйесінен берік орын тебуі, толық әлеуметтенуі деген сөз.
Қоғамдық қатынастар жүйесінің сан салалы түрлерінің ішінде, ой
алмасу үрдісісі және сана-сезімнің қалыптасып, дамуы өмірге жаңадан қадам
басқан жасөспірімнің толық әлеуметтенуіне: өзін қоршаған нақты әлеуметтік
ортасын, сондай-ақ белгілі бір әлеуметтік-экономикалық құрылысқа тән бүкіл
қоғамдық қарым-қатынастар жүйесін танып, білуіне әрі оны өзгертуіне, осы
өзгертілген ортаға сәйкес өзінің жеке басын: рухани дүниесін, мінез-құлқы
мен қабілеттерін жетілдіріп, өзгертуге себепші болады [33].
Олар оның мінез-құлқында, сезім көрінісінде, темпераментінде,
қимылдары мен жүріс-тұрысында, сөйлеу ыңғайында, сыртқы әсерлерге
қайтаратын жауаптарында, бөтен адамдармен қарым-қатынасында, белсенді іс-
әрекетінде, тағы басқалары тіршілік әрекеттерінде байқалады.
Осы қайталанайтын өзіндік ерекшеліктерінің арқасында әр адамның
басқаларға ұқсамайтын өзіндік қырлары туады. Бұлардың негізі физиологиялық
ерекшеліктерде жатқанымен, әрине, оған өмір сүру ортасының,
жасөспірімдердің әлеуметтенуіне кәдімгідей қатысы бар.
Оның шыққан әлеуметтік (таптық), этникалық (ұлттық) ортасы болады.
Ол белгілі бір тарихи ортада қалыптасқан білім жүйесінен дәріс алады.
Үлгі — өнегелік тәлім-тәрбие алады. Осылардың бәрі жасөспірімнің жан-
дүниесін байыта келіп, өзінің ішкі сезім дүниесі мен ақыл-ойын, қайраты мен
ерік-жігерін, жоғары адамгершілік мәдениеті мен мінез-құлқын, тағы да басқа
көптеген адамдық сапалары мен қасиеттерін түзеді. Қоғамдағы өзіндік орны
мен өмір сүру жолдарын түсінуге, мақсат-мұраттары мен мүдделерін негіздеуге
ықпал етеді. Жасөспірімнің жан-жақты және үйлесімді дамуына, жаңа қоғам
сұранысына сай жаңа тұрпатты азамат қалыптастыруға мұрындық болады.
3. Өзін-өзі тану факторлары - адамгершілік құндылықтары және әлеуметтену
түсінігі.
Тәуелсіз Қазақстан үшін жалпы адамзаттық өзекті сипаттағы мәселе-ол
рухани бай тұлғаны қалыптастыру мәселесі болып отыр.Жас ұрпақтың бойына
адамгелшілік рухани қайнардан сіңіріп,мінез-құлқын тәрбиелеу үшін, жалпы
адамзаттық құндылықтарды,адамгершілік ұстанымдарды,әділдікпен өзара көмекті
ғұмырбойы мұрат етуге бет бұруы қажет.Жас ұрпаққа тәрбие мен білім беруде
уақыт талабына сай болу үшін С.А.Назарбаеваның өзін-өзі тану атты білім
жобасының негізінде оқу жоспарына жаңа пәннің енгізілуінің қажеттілігін
айқын аңғартып отыр.
Өзін-өзі тану сабақтарында оқушыларды адами қарым-қатнасқа үйрету
мәселесіне баса назар аударылады. Оқушыларды қарым-қатынасқа баулитын
адамгершілік ұғымдар мен қасиеттер туралы түсініктер беріліп,баланы
өзгелерге жағымды қарым-қатнас жасау дағдысын,өмірде қолдана білу
іскерліктері дамытылады.
Мектептерде өзін-өзі тану пәні,ол оқушыларды рухани-адамгершілік
бағытында байытудың негізгі көзі болып табылады.Осы пән оқушыларға
парасаттылық,адами сапалық құндалықтар жөніндегі,танымдық денгеиін дамытуға
мүмкіндік береді.Әлеуметтік-қоғамдық бағыттағы адамгершілік құндылықтардың
бірі-ол отансүйгіштік.
Қазақ баласын ұлтжандылық, отаншылдық сезімде тәрбиелеу, білім
берудің мектепке дейінгі жүйесінен, жоғары оқу орнына дейінгі барлық
ұйымдардың міндеті. ХХІ ғасырда өз ұлтын сүйген, бірлікте болған халық қана
тұтастығын сақтап қалады (Н.Ә.Назарбаев).
Кез келген мемлекеттің білім беру жүйесі сол мемлекеттің жүргізіп
отырған саясатымен анықталады.
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев Қазақстан Республикасының Азаматтарына
патриоттық тәрбие берудің 2006-2008 жылдарға арналған мемлекеттік
бағдарламасын бекітті.
Еліміздің ұлттық білім беру жүйесінде Қазақстандық патриотизм ұғымы
қолданылып келеді. Қазақстандық патриотизм арқылы Отан, туған жер, ел,
атамекен, мемлекет, туған өлке, халқы туралы түсініктер оқу – тәрбие
үрдісінде, сабақтан тыс іс – шараларда Отансүйгіштік сезімді дамыту, ұлттық
салт – дәстүрді сақтау, мемлекеттік рәміздерді құрметтеу, ана тілін
қадірлеу сияқты сезімдерді оқушылар бойында қалыптастыру жүзеге асырылады.
Бұл ұғымның педагогикалық жүгіне келер болсақ, ол болашақ Қазақстан
азаматтарын тәрбиелеумен тығыз байланысты.
Қазақстандық патриотизм – көп ұлтты Қазақстан халқының өзін-өзі
тануының күрделі жолы. Өзін - өзі тану - өзіндік өсу мен өзіндік даму
процесі арқылы жалпы адамзаттық құндылықтарды меңгеруге, бағалауға алып
келеді. Ең бастысы – жас ұрпақтың бойында Отанға, туған еліне деген
сүйіспеншілік сезімін қалыптастыру.
Қазақстандық патриотизмнің негізгі компоненттері:
Отанға деген сүйіспеншілік;
Отан тағдырына деген жауапкершілік сезімін арттыру;
Отан мүддесіне қызмет етуге дайын болу;
Отанды қорғау;
Отанның қол жеткен жетістіктерін ішкі және халықаралық аренада мақтанышпен
көрсете білу;
Қазақ тілін мемлекеттік тіл ретінде үйрену;
Қазақстанда тұратын ұлт өкілдерінің құқықтарына құрметпен қарау;
Ана тілін білу;
Қазақстанда тұратын ұлт өкілдерінің ұлттық салт – дәстүріне және әдет –
ғұрпына құрметпен қарай білу;
Қазақстан халықтарының келісімі мен ұлтаралық бірлігін сақтау;
Қазақстандық патриотизмнің негізін қалыптастыру – мемлекеттің және
барлық азаматтардың экономикалық өмірі мен қауіпсіздік жағдайын жасау болып
табылады. Қазақстандық патриотизмнің ұлтшылдықтан айырмашылығы ол басқа
халықтарға деген құрмет сезімінің, бүкіл адамзат туралы адамгершілік
түсінікке қайшы келмейтін Отанға деген сүйіспеншіліктің үлгісі бола алады.
Халқымыз ғасырлар бойы ұрпағын өз елін сүюге, ізгілікке баулып
келеді. Бұл ұлтымыздың дәстүрлі ұлттық тәрбиесінің өзегі деуге болады.
Ұлтымыздың патриотизмге бай тарихын, жауынгерлер мен батырлардың
ерліктерін, ата - бабаларымыздың өнегелі өмірін жас ұрпаққа жеткізу
патриотизмге баулудың бірден – бір көзі. Бұл ретте аттары аңызға айналған
Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай, Жанқожа батыр, Ақтан батыр,
Наурызбай, Қарасай батыр сынды ерлеріміздің ерлігін баяндау осының куәсі.
Қазақ халқының біртуар ұлдары А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Ш.Құдайбердиев,
М.Дулатов, Ж.Аймауытов, С.Сейфуллин, І.Жансүгіров, Б.Майлиндер өз ұлтының
нағыз патриоттары екендігін мойындатқан нағыз ұлы тұлғалар.
Отаншылдық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
Даньяров Қайрат Дюсембаевич
Оқушылардың өзін - өзі тану үдерісінде тұлғалық өзін - өзі дамыту
факторлын қалыптастыру жолдары
Дипломдық жұмыс
Мамандық 5В010300 – Педагогика және психология
Көкшетау 2013
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
Даньяров Қайрат Дюсембаевич
Тақырыбы:
Оқушылардың өзін - өзі тану үдерісінде тұлғалық өзін - өзі дамыту
факторлын қалыптастыру жолдары
Дипломдық жұмыс
Мамандық 5В010300 – Педагогика және психология
Орындаған: _____________
Даньяров Қ. Д.
Жетекші: ______________
Асаров М.М.
Қорғауға жіберілді
Педагогика, психология
және әлеуметтік
жұмыс кафедрасы
меңгерушісінің м. а. ______________ Тасбулатова
Ж.С.
Көкшетау 2013
МАЗМҰНЫ
Нормативтік сілтемелер
Анықтамалар
Қысқартулар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 9
І Қазақстандағы өзін - өзі танудың теориялық және әдіснамалық негiздерi
1.1 Өзiн-өзi тану тұжырымдамасына педагогикалық-психологиялық
көзқарастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 12
2. Тұлғаның өз-өзіне қатынасының психологиялық сипаттамалары
... ... ... 20
3. Өзін-өзі тану факторлары - адамгершілік құндылықтары
және әлеуметтену
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... 25
ІІ Өзін - өзі тану арқылы тұлғаны эксперименттік зерттеу
1. Өзін - өзі тану бағдарламасының мазмұны
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 47
2.2 Өзін - өзі танудың әдістері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
57
2.3 Өзін - өзі тану барысында жеке тұлғанның қарым- қатынас
денгейінің және өзіне деген көзқарасының
көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ..59
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 63
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... 68
Қосымшалар
Нормативтік сілтемелер
- Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға
міндетті стандарты;
- Негізгі ережелер;
- 2.003-2002 ҚР БМЖМБС-на сілтемелер жасалған.
Белгілеулер мен қысқартулар
ҰБТ – ұлттық бірыңғай тест
МАБ – мемлекеттік аралық бақылау
МТО – мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту
ШЖМ – шағын жинақты мектептер
ТжКБ – техникалық және кәсіптік білім
ЖОО – жоғары оқу орны
МБЖЖ – мемлекеттік білім берудің жинақ жүйесі
БЖ БАРИ – білім жүйесінің біліктігін артыраттын республикалық
институттары
ҰАО – ұлттық ақпаратандыру орталығы
ҚОББЖТОО – қалалар мен облыстардың білім басқармалары жанындағы білім
берудегі жаңа технологиялардың өңерлік орталығы
ЦБР – цифры білім беру ресустары
Анықтамалар
Батылдық – қимыл, әрекет есебін тәуекелдеумен үйлестіре алушылық.
Ерлік дегеніміз – табиғат сыйы емес, ең алдымен, өзінің ар-намысын және
адамзаттың қасиетті абыройын ұятқа қалу, опасыздық пен масқара болу
сезімінен қорғай отырып, адамның ең ұлы сезімін – азаматтық парызын орындау
үшін, осындай адамгершілік теңдікті өзіңмен сайысқа түсе отырып тұтас ұжым
өмірінің игілігіне ғана емес, оның қауіп қатерін де бөлісіп, жауды барынша
жою, жанға – жанмен, қанға - қанмен аяусыз кек алу жолымен жеке басыңды
және отандастарды қауіпсіздік етуге ұмтылу, саналы түрде қауіп-қатерге бас
тігу
Жеке тұлғаның құндылықтық әлеуеті: Жеке тұлғаның бағыттылығы, оның
сенімдері, дүниеге көзқарасы, идеалдары, ұмтылыстары; өмір сүру түрін еркін
таңдай алуын өз бетінше іске асыратын дербес ерекшелік.
Қарым- қатынас дегеніміз – бұл адамдарда тану, өз өміріңе іс- әрекетіңе,
қылығыңа талдау жасау; проблемаларыңды ортаға салу; басқа адамға ашық болу;
әлемді, әр түрлі адамдардың философиясын тану, яғни бұл деген - өмір.
Моделдеу – бұл өзін-өзі танудың арнайы тәсілі. Мысалы, психологтың көмегіне
сүйену, алайда, психологпен әңгіме жүргізуде, қарым-қатынас жасауға кез
келген адам жете бермейді.
Құзірет: Белгілі бір контексте қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін білім,
іскерлік, дағдылар және өмірлік тәжірибелерді тиімді жұмылдыру даярлығы.
Құндылық: Ұмтылыстар мен мақсаттардың, ал абсолюттік мағынасында -
болмыстың мәні. Жоғары мәнділігі объектілермен қатынастардың құндылықтар
мәні болып табылады. Жеке тұлғалық тұрғысындағы құндылықтық бағдарлар
(олардың сипаты, мазмұны, әр түрлілігі, жоғары рухани құндылықтарға ие
болуы) тұлғаның рухани даму деңгейін білдіреді.
Оқушы портфолиосы: Оқытудың күтілетін нәтижелерін бағалаудың тиімді нысаны.
Портфолионың міндеті – оқушының танымдық белсенділігі мен оның дербестігін
мадақтау, рефлексивті-бағалау дағдылары мен өзін-өзі бағалау әрекеттерін
дамыту.
Өзін-өзі тану - адамгершілік, адам, өмір, руханилық, сұлулық, даналық,
ақиқат, денсаулық, үйлесімділік, қызмет ету, еңбек, достық, махаббат, қарым-
қатынас құндылықтарын оқытуды қарастырады.
Өзiн-өзi тану – 1. Бұл өзiнiң потенционалды және жеке бас қасиетiн,
интеллектуалды ерекшелiгiн, мiнез-құлқын, өзiнiң қатынасын өзге адамдар
арқылы өзiн тану процесi. 2. Психологиялық кемелдi және iшкi үйлесiмдiлiктi
қабылдау құралы. 3. Тұлғаның психикалық және психологиялық денсаулықты
қабылдау жағдайы. 4. Тұлғаның өзiндiк дамуының бiрден-бiр жолы және оның
жүзеге асырылуы. Бұл мәндер өзара тығыз байланыста болып келедi және олар
бiр-бiрiн толықтырып отырады.
Өзiндiк сана – Мен образын тану субьектiсi ретiнде Мен iс-әрекетi (Мен-
концепциясы). Мен образы, Мен субьективтi ретiнде құрылымындағы
реттеушi қызмет. Өзiндiк сана құрылымының төмендегi кестеден көруге болады.
Рухани-адамгершілік білім беру: арнайы ұйымдастырылған үрдіс:
1) әлемге деген эмоционалдық-құндылық қатынасына негізделген адамзаттың
әлеуметтік-мәдени тәжірибесін игеруі; 2) оқушылардың рухани-адамгершілік
салада нақты білімдік деңгейге қол жеткізуде, танымдық және тұлғалық
мәселелерді шешуде жеке тәжірибесін қалыптастыруы; 3) тұлғаны дамыту, оның
жеке тәжірибесі мен мінез-құлығын байыту, әлеуметтік және жеке тәжірибенің
өзара әрекеттестігі, әлеуметтік іс-әрекеттің көп қырлы түрлерінде тұлғаның
шығармашылық мүмкіндіктерін ашу; 4) адамгершілік заңы тұлғаның өз заңы бола
алатындай тұлғалық автономияны дамыту; 5) адамгершілік таңдау негізінде
тұлға үшін маңызды мәселелерді шешу тәжірибесін қалыптастыру.
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақстан Республикасы Президенті Н. Ә.
Назарбаевтың халыққа жолдауында Біз әрбір адамның ар-намысын, жағымды
қасиеттері мен беделін, жоғары адамгершілік, этикалық стандарттары және
рухани құндылықтарын бағалайтын қоғам құруымыз керек деп атап көрсетті
[1].
Осы талаппен Өзін-өзі тану рухани адамгершілік білім беру
бағдарламасында, өскелең ұрпаққа адамгершілік-рухани білім беру және
тәрбиелеу басымдылығының мәнін күшейтуге бағытталған, жалпы мақсаттар
ұштасады.Осы қоғамдық талаптарды жүзеге асыру мақсатында,
Қазақстан Республикасында Қазақстан Республикасы Білім және ғылым
министрлігінің 2001 жылғы 12 шілдедегі №566 бұйрығымен бекітілген Өзін-өзі
тану курсы жобасын әзірлеу және апробациялау бойынша эксперимент табысты
іске асырылуда.
Жеті жылдық эксперименттік апробациядан кейін Өзін-өзі тану
бағдарламасы республиканың барлық өңірлерінде педагогикалық және ата-аналар
жұршылығының белсенді қолдауына ие болды.
Өскелең ұрпаққа адамгершілік-рухани білім беру және тәрбиелеу,
қазақстандық қоғамда жалпыадамдық, жалпыұлттық, этномәдениеттік жеке
тұлғалық құндылықтардың үйлесімді бірігуіне мүмкіндік береді, олар адамға
қоғамға қызмет етуде өзін толық пайдалану, өмірдің мәнін және өмірдегі
тағдырын білуге жағдай жасайды.
Өзін-өзі тануда, білім мағынасының құндылығын айқындау барысында,
жеке тұлғаның риясыз сүю, өзіне және өз күшіне сену, жақсылық жасау, көп
білу және өзін-өзі жетілдіру, дене, психологиялық, рухани, әлеуметтік және
шығармашылық дамуда үйлесімділікке жету қабілетін ашады және дамытады.
Балалардың тұлға ретінде қоршаған ортамен үйлесімді қарым-қатнаста
дамуы мен қалыптасуы өзін-өзі танып білгендеғана жүзеге аспақшы.Бұл орайда
көптеген жылдар бойы аналық жүрек жылуын,бала өміріне еңбек ету жолына
арнап келе жатқан Сара Алпысқызының авторлығымен енгізілген өзін-өзі
тану рухани-адамгершілік білім беру бағдарламасының маңызы өте зор,сырлы
әлемге толы.
Балалардың құқықтарын қорғау комитеті Ұлттық ғылыми – практикалық,
білім беру және сауықтыру Бөбек орталығы өткізген ғылыми зерттеу
жұмыстары негізінде, жүйелілік және кешенді тұрғыдан Өзін-өзі тану
өңірлік білім беру жүйелері туралы республикалық электронды деректер
банкін жасау үшін материал жинақтады [2]. Осы жйнақталған ғылыми
материалдарда:Өзін-өзі тану пәні, ол тұлғаға өмірдің мәнін ұғындыру
барысында қолданылатын брден бір әдістемелік оқыту құралы деп көрсетілген.
Өмірдің мағынасы – ол адамның санасындағы субьективті ең маңызды
құндылық және оның мінез-құлқының басты реттеушісіне айналған құндылық.
Адам дамуының шыңы - осы процесте өз денсаулығының белгісі бойынша адам
организімінің, құратын қатынастардың адамгершілік нормаларға сәйкестілік
белгісі бойынша тұлғаның еңбектегі және қарым-қатынастағы, сондай-ақ
қоршаған орта мен өзін-өзі танудағы сәттіліктер белгісі бойынша іс-әрекет
субьектісі ретіндегі қабілеттерінің жететін ең жоғарғы көрсеткіші [3].
Өзгелермен қарым-қатынас барысында қайталанбас тұлға ретінде
қалыптасу, басқалармен дұрыс қарым-қатынас жасай білу - баға жетпес байлық.
Осы байлыққа ие болған адам қоғамда өз орынын тауып, үйлесімді өмір сүре
алады. Оған жету жолы сан түрлі. Соның бірі - өзін-өзі тану.
Өзін-өзі тану курсы қазіргі таңда ғылыми жаңа бағыт болып
табылады. Оның стратегиялық бағдары, тұлға бойында адамгершілік
құндылықтарды қалыптастыруға,дүние жүзілік көзқарасын кеңейту, әлеуметтік –
экономикалық тапсырмаларды, күнделікті өмірдегі көкейкесті мәселелерді
шешуге, қарым-қатынас жасауға тағы басқа бағытталған.
Тұлғаның өзін-өзі тануының негізгі құрамдас бөліктерін
эксперименттік түрде анықтау мақсатымен оның төрт негізгі аумағын және
олардың параметрлерін бөліп қарастырсақ, оларды мынандай бағыттарда
көрсетуге болады.
1. Тұлғаның мотивациялық аумағы: мінез-құлықтың және іс-әрекеттің
мотивтері, әлеуметтік қажеттіліктер.
2. Белсенділік аумағы: интерналдылық, инициативтілік, өзіне-өзі сенімділік,
өзін-өзі таныту.
3. Тұлғаның құндылықтық-мағыналық аумағы: құндылықтық бағдарлар, өмірдің
мағынасы мен мақсаттары.
4. Тұлғаның этникалық өзіндік санасының аумағы – этникалық жаңсақ
нанымдардың негізінде қалыптасатын этномәдени сәйкестілік.
Жалпыға міндетті жаңа пән арқылы әрбір адам өзінің даралығы мен
бейімділігін танып, анықтайды, жалпыадамзаттьқ, жалпыұлттық қазақстандық
идеалдармен сәйкес келетін өзінің жеке кұндылықтарынң жүйесін қалыптастыра
алады. Өзін-өзі тану өмірлік мәні бар мәселелерді қарастыра отырып, болашақ
мамандардың ерекше мәдени кодтар және образдар арқылы жаңа тэжірибелер үшін
ашықтық, әлеуметтік жауапкершілік, басқа адамдарды қабылдап, түсіну,
шығармашылық белсенділік жэне өмірді оптимистік қабылдау мен өзін түсініп,
танып-білуге негізделген даралық және кәсіби өсуіне жағдай жасап,
көмектеседі[4].
Өзін-өзі тану бойынша сабақтан тыс әрекет күнделікті өмірде алған
білімді іс жүзінде қолдану арқылы қоғам үшін белсенді қызмет етуді
көздейді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Оқушлардың оқу-тәрбие үдерісінде өзін-өзі тану
арқылы тұлғалық қасиеттерін, ізгілікті дүнйетанымын дамыту және
қалыптастыру;
Зерттеу жұмысының міндеті:
1. Оқушылардың өзін-өзі тануда және өзін-өзі іске асыруда тұлғалық
шығармашылық ойлау үдерісін дамыту және теориялық әдебиеттерге шолу жасау;
2. Білім беруде және өмірдегі жағдаяттарда адамгершілік сезімін
қалыптастыру;
3. Оқушылардың өзін-өзі тану факторлары зерттей отырып, олардың әлем
туралы тұтастық картинасын қалыптастыру;
4. Оқушыларға өзін-өзі тану бағдарламасын оқыту арқылы тұлғалық МЕН-
тұжырымдамасын, адамгершілік сезімін қалыптастыру;
Зерттеу нысаны: Оқушылардың өзін-өзі тану үдерісі;
Зерттеу пәні: Оқу-тәрбие процесінде оқушылардың тұлғалық қасиеттерін өзін-
өзі тану факторларын зерттеу;
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егерде оқушылардың өзін-өзі тану факторлары оқу-
тәрбие үдерісінде толық анықталса, онда олар қоғамға сай тұлға ретінде
қалыптасуы мүмкін.
Зерттеу әдістері: ғылыми әдебиеттерді талдау, әнгімелесу, анкета,
сауалнама, әдістемелер жүргізу;
Дипломдық жұмыстың теориялық-әдіснамалық негіздері: Дипломдық жұмыс келесі
авторлардың теорияларына және тұжырымдамаларына сүйенеді: К.Маслоу [6],
Р.С. Немов[7], С.В. Кондратьева [8], Л.Н. Десен [9], Ж. Маралов [10],
австриялық психолог және психиатр З. Фрейд [11], австриялық психиатр А.
Адлер , гештальттерапияд неміс психологы Ф. Перлз
[12], гуманистік психологияда К. Роджерс , психологияда өзін-өзі тану
саласын алғаш атап көрсеткен американдық психолог У. Джеймс [15], Д.
Лафта[16] және Г. Интрома Джогари терезесiатты кестелік жүйе негізін
құрастырды .
Диплом жұмысының теориялық және тәжірибелік жаңалығы:
- Зерттеу тақырыбы бойынша теориялық сараптаманы жүйелеу және ұғымдық
аппаратты аңықтау;
- “Өзін-өзі тану” бағдарламасын ұсыну;
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы:
- Оқушылардың “өзін-өзі” тану пәнін оқыту арқылы дүниетанымын
дамыту;
Зерттеудің эксперименттік базасы: Көкшетау қаласы №5 мектеп-гимназиясы
“Тандау”, 8 және 9 сыныптар, жалпы 40 оқушы.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: мазмұны, кіріспе, 2 бөлім, қорытынды,
пайдалынған әдебиеттер, қосымшалар,
І Қазақстандағы өзін-өзі танудың теориялық және әдіснамалық негiздерi
1. Өзiн-өзi танудың педагогикалық-психологиялық көзқарастары
Өзін-өзі тану сияқты күрделі психологиялық феноменнің мазмұнына
қатысты ой-пікірлер ерте кезден айтыла бастаған. Ұлы ойшыл,фйлософ
Аристотель өз еңбектерінде: Адам қоршаған ортаны,ондағы құбылыстарды,
қоғамды танып білу үшін,ең бірінші өзін және өзінің сол қоғамға,қоршаған
ортаға қатнасын танып білуі қажет деп өзін-өзі танудың адам өміріндегі
маңыздылығын көрсеткен [5].
Кейіннен өзін-өзі тану теориясының ғылыми негізін салушы К.Маслоу
өзін-өзі танып білу-адамның өзінің барлық тұлғалық мүмкіндіктері мен
шығармашылық қабілеттерін толық ашуға және дамытуға үздіксіз ұмтылысыдеп
тұжұрымдама жасған [6].
Р.С. Немов өзiн-өзi тануды психологиялық бiлiм негiзiнде қарастыра,
маңызды қайнар көздерiн атап көрсетедi:
1 Қоршаған орта: ата-ана, туған-туыс, достар т.б баланың іс-әрекетiне
қарап баға берiп, ал бала сол берген бағаны сенiм ретiнде қабылдап, қандай
да бiр өзiндiк баға бала бойында қалыптасады.
2 Адам өз iс-әрекетiн өзгелердiң iс-әрекетiмен салыстыра бағалауы.
3 Өзiн-өзi тану мен өзгенi тану көбiнесе әртүрлi өмiрлiк жағдайлардан,
әртүрлi тесттер арқылы жүзеге асыруға болады [7].
С.В. Кондратьева бойынша өзiн-өзi тануды зерттеуде әртүрлi бағыттар,
психологиялық механизмдер жайлы сұрақтар, басқа жеке адамды тануда өзара
байланыс ерекшелiгi және өзiн-өзi тануы жеткiлктi дәрежеде зерттелiнбеген.
Өзге адамды түсiнуде және өзара байланыс механизмiн, мазмұнын айқындауы,
мiнез-құлық рефлексивтi қасиетiн анықтауға жол ашады деп көрсетедi [8].
Л.Н. Десен тұлғаның өзiн-өзi тануы мен өзге адамдардың ол жайлы
бiлуi, тануының арасындағы өзара байланысын зерттеуде, ең алдымен қоршаған
адамдар ортасында қарым-қатынастың деңгейiн анықтау. Зерттеу мазмұнында
тұлғаның қарым-қатынасы өзiнiң құрбыларымен, қарама-қарсы жынысты адамдар
арасындағы қарым-қатынасы әсер етедi [9].
Ж. Маралов бойынша, өзiн-өзi тану - бұл өзiнiң потенционалды және
жеке бас қасиетiн, интеллектуалды ерекшелiгiн, мiнез-құлқын, өзiнiң
қатынасын өзге адамдар арқылы өзiн тану процесi [10].
Өзiн-өзi танудың ғылыми тұрғыдан қарастырғанда, психологияда кеңiнен
ашылып көрсетiледi:
өзiн-өзi тану – психологиялық кемелдi және iшкi үйлесiмдiлiктi
қабылдау құралы.
өзiн-өзi тану - тұлғаның психикалық және психологиялық денсаулықты
қабылдау жағдайы.
өзiн-өзi тану - тұлғаның өзiндiк дамуының бiрден-бiр жолы және оның
жүзеге асырылуы. Бұл мәндер өзара тығыз байланыста болып келедi және олар
бiр-бiрiн толықтырып отырады.
Классикалық психоанализде өзiн-өзi тану бейсанада ығыстыру ұғымымен
сипатталынады. Австриялық психолог және психиатр З. Фрейд ығыстыруға
агрессивтi және сексуалды тенденцияны жатқызады. Психоаналитиктiң мұндағы
рөлi емделушіге (пациентке) арнайы психоанализ техникасын қолдана көмек
беру [11].
З. Фрейд шәкiртi австриялық психиатр А. Адлер өзін-өзі танудың мән-
мағынасын адамның өзінің алдына қойған шынайы мақсатын танудан көреді.
Гештальттерапияда өзін-өзі тану адамның тұлғалық кемелге жетудегі
жетістік құралы ретінде қарастырылады. Неміс психологы Ф. Перлз тұлғалық
кемел сапасындағы көрсеткішін мынандай түрге бөліп көрсетеді.
1 Басқаларға емес, өзіне демеулік, көмек көрсете алу.
2 Жауапкершілікті өз мойнына алу.
3 Қиын жағдайда өзіндік ресурсын жеделдету.
4 Дағдарыстан шығу үшін тәуекелге бару [12].
Гуманистік психологияда өзін-өзі тану тұлғаның өзіндік даму
жағдайымен, өзін-өзі жетілдірумен қарастырылады. Бұл бағыттың өкілі
американдық ғалым К. Роджерс адам құрамын реалды Мен және идеалды Мен
деп бөліп көрсетеді, ал адам өміріне әсерін тигізетін әлеуметтік ортаны
қосымша етіп алады.
Реалды Мен - өзі туралы ой, сезімі, талпынысы тағы сол сияқты
елестету жүйесі.
Идеалды Мен- адам болашақта қандай болғысы келетiнi, терең ойлауы мен
өзiнiң тәжiрибесi.
Әлеуметтік орта - бұл басқа адамдардың баға беруi (адамның құндылығы,
көзқарасы, iс-әрекетi, нормасы тағы сол сияқты) [13].
Реалды мен және идеалды мен өзара сәйкес келмеуi негізінде
мазасыздық, әрекеттiң бейiмделе алмауы, әртүрлi психологиялық мәселелер
туындайды.
Сонымен, В.Г. Маралов бойынша өзiн-өзi тану - өзiндiк тәжiрибенi
меңгеру құралы: адам өзiн-өзiн тануда тұлғалық өсу қабiлетiн, өзiн-өзi
жетiлдiру, өмiр қуанышын сезiну, өмiр мәнiн түсiне алуы. Өзiн-өзi танудың
мәнi позитивтi және негативтi болып екiге бөлiнедi [14].
Позитивтi мәнi – кез келген жұмыс жағдайы, белгiлi бiр мақсатқа жету
үшiн, жұмыс сәттi болу үшiн талаптың қойылуы, қарым-қатынасты нығайтуда, өз
мүмкiншiлiгiн арттыру және бұл қасиеттердi адам өз бойынан тануы.
Негативтi мәнi - өзi жайлы жақсы танып бiле алмағандықтан, адам
күштi және әлсiз жақтарын мұттәйiм мақсатта қолдануы, өз амбициясын, өз
талаптарын қанағаттандыру тағы басқа.
Психологияда өзін-өзі тану саласын алғаш атап көрсеткен американдық
психолог У. Джеймс.Сыртқы дүнйеде тұлға өзiн-өзi тану арқылы қарым-
қатынаста, iс-әрекеттi орындауда өз қылығын бағалау, өз мүмкiншiлiгiн
көрсете алу қбілеттілігін дамытады. Iшкi дүние арқылы өзiн-өзi тану -
уайымдау, сезiм, арман, ой, қалау тағы сол сияқты iшкi дүниенi сыртқа
шығару қабілеттілігін жетілдіреді [15].
Өзiн-өзi тану аймағы мен саласы жайлы кең түрде Д. Лафта[16] және
Г. Интрома Джогари терезесiатты кестелік жүйе негізін құрастырды . (Кесте
1 Джогари терезесi) Олардың айтуы бойынша,осы жүйе арқылы келесідей
сұрақтарды айқындауға болады:
Мен өзім жайлы жақсы білетінім
Өзім жайлы білмейтінім
Мен жайлы өзге адамдардың білуі
Арена
Соқыр дақ
Мен жайлы өзге адамдардың білмеуі
Жасырын аймақ
Белгісіз
Кесте 1
Джогари терезесі
Арена - мен өзiм жайлы бiлетiнiм және мен туралы қоршаған ортадағы
адамдардың бiлуi.
Соқыр дақ - мен жайлы басқа адамдардың бiлуi, бiрақ мен өзiм
бiлмеуiм.
Жасырын аймақ - мен өзiм жайлы бiлуiм, бiрақ өзге адамдар мұны байқамайды.
Белгiсiз - мен өзiм жайлы және өзге адамдарда мен туралы бiлмеуi.
Сонымен, өзiн-өзi тану пәнiнiң қорытындысы Арена терезесiн жоғары
деңгейге көтеру, кеңейту, ал соқыр дақ аймағын тарылту, жасырын аймағын
нақтылау, яғни ненi өзге адамдардан жасыру, ненi ашық көрсету мен мақсатқа
жету үшiн ненi қолданған пайдалы және оны жетiлдiру. Осындай модельдi
қолданса тұлға өзiндік бақылау жасай отыра, өзге адамдардың тұлға жайлы не
ойлайтынын бiле алады.
Өзiндiк сана – Мен образын тану субьектiсi ретiнде Мен iс-әрекетi
(Мен-концепциясы). Мен образы, Мен субьектив ретiнде құрылымындағы
реттеушi қызмет. Өзiндiк сана құрылымының қалыптасу барысын,келесідей
сатылық денгейде көрсетуге болады.
1 Эмоционалды құндылық қатынасы
2 Өзiн-өзi тану
3 Өзiн-өзi реттеу
4 Өзiн-өзi бақылау
5 Өзiн-өзi бағалау
Мен субьект ретiнде әртүрлi белсендi iс-ірекеттердiң әсерiнен өзiн-
өзi тану қызметiн атқарады, оның өзi эмоционалды құндылық қатынасымен тығыз
бiрге жүредi.
Өзiн-өзi тану қорытындысында Мен образы тұсiндiрiледi және кейде
жаңа Мен образы жинақталынады. Тұлғаның талпынысы Мен образы бiрден
пайда болмайды, ең алдымен тұлға қасиеттерi, қылық, әрекет ерекшелiктерi
тағы сол сияқты өзi жайлы ойлар қалыптасады. Мұнда басты орынды өзгелермен
салыстыруы, өзiн-өзi бағалауымен ерекшеленедi. Егер Мен образы рационалды
түсiнiктi қабылданған мезетте Мен концепциясы жоғары деңгейде болады, ол
адам өмiрiне әсерiн тигiзiп, мақсатын, жоспарын анықтауға әсерiн тигiзедi.
Отандық психолог В.В. Столин [17] адам ұйымының үш деңгейiн көрсеттi:
1 Биологиялық индивид;
2 Әлеуметтiк индивид;
3 Тұлға.
Биологиялық индивид деңгейiнде өзiндiк сана Мен физикалық
мүмкiндiгiн, өз дене бейнесiн құру мүмкiндiгiн көрсетедi.
Әлеуметтiк индивид деңгейiнде өзiндiк сана өзгелердiң көзқарасын
қабылдау, ата-анасымен өзiн ұқсастыруы, әрекеттi орындаудағы үлгiлердi
игеру, өзiн-өзi бағалауының қалыптасуы; кейiннен кәсіби идентификациясы;
өзiн-өзi бақылай алуы тағы сол сияқты қалыптасады.
Жеке адам деңгейiнде өзiндiк сана өзiндiк әлеуметтiк құндылығымен,
өткен, қазiргi және болашақ жайлы елестетуi мен ондағы өзгерiстердiң
көрiнiсiмен сипатталынады.
В.Г. Маралов сипаттамасында өзiн-өзi тану – бұл әрекеттiң
дәйектiлiгi мен жиынтығы. Алдымен қандайда бiр тұлғалық қасиетi немесе iс-
әрекет сипатын анықтап алу, бұл өте маңызды, онсыз өзiн-өзi тану мәнi
жойылады. Оны санамауға бекiтiп, талдау соңында адамның тұлғалық қасиеттер
құрылымын, оның шекарасын қарастырып бағалауы да Мен концепциясын
қабылдамайды. Өзiн-өзi тану процесi - бұл өзiнiң бойынан қандайда бiр
қасиеттi анықтау [18]
Кесте 2
Өзін-өзі тану үрдістері.
Өзін-өзі тану процесінің қалыптасу сатылары ол:1. Өзiн-өзi танудың
түсiну және түсiне алмау деңгейi. Адам қарапайым өмiр сүредi, оқиды,
еңбектенедi, қарым-қатынасқа түседi, өз-өзiмен сөйлеседi. Өмiр барысында
көптеген дәйектер жиналып (өзге адамдар жайлы, өзі жайлы), бір мезетте
санада бекітіліп, түсініп немесе түсіне алмауы, яғни өзіне деген қатынасына
бақылау жасай алмауы қабілетінің төмендегі байқалады.
2 Мақсаттылық. Жеке адам өз алдына қандайда бір мақсат қояды және
бағыттылығын, қабілеттілігін, тұлға қасиеттерін қолдана отырып, сол
мақсатқа жетуге тырысады. Осы жағдайда әрекет арқылы өзін-өзі бағалауы,
талдауы, өзін-өзі тануы жүзеге асады. Тұлға неғұрлым іс-әрекетте өзін-өзі
тануын жүзеге асырған сайын, соғұрлым терең өзі жайлы біле түседі. Бұл
жерде керi модел де кездеседi, егер эмоционалды күй жоғары деңгейде болса,
өзiн-өзi тануы объективтi болмайды, әртүрлi комплекстер пайда болады.
3 Өзiн-өзi танудың қанығуы әртүрлi өмiрлiк жолдарында кездеседi. Тұлға
тек жағдайды, өзге адамдарды бiлiп қана қоймай, өз мүмкiндiгiн, қасиетiн,
өзiнде бiлген жөн.
4 Өзiн-өзi танудың аяқталмауы - бұнда ересек адамдардың өмiрi бай
және шынайы тұлға. Өзiңдi толық тану мүмкiн емес, тiптi әлеуметтiк ортада
орны зор, қабiлеттi деп санайтын адамның өзi де жоғары деңгейде өзiн-өзi
тани алмайды.
5 Өзiн-өзi танудың психологиялық механизмi - ол тұлғаның құндылық
мағыналық өзiндiк реттелуi, өзiнiң барлық жеке дара, типтiк қасиеттерiн,
эмоционалдылық-ерiктiк, мотивациялық танымдық жетiлдiруi.
С.М. Жақыповтың айтуынша, өзiндiк тану, өзiндiк сана, рефлексия және
әлеуметтік талаптарды еске алу арқылы өзiн-өзi дамыту тұлғаның өзiн-өзi
танытуының алғы шарттары болып табылады [19].
Өзiн-өзi танытанын тұлғаның негiзгi қасиеттерiнiң бiрi белсендiлiк.
К.А. Абульханова көзқарасы бойынша, белсендiлiк - бұл тұлғаның
қажеттiлiктердi, қабiлеттердi, өмiрге қатынастарды және қоғамның тұлғаға
қоятын талаптарын интеграциялау негiзiнде тұлғаға ғана тән, өмiрдi
ұйымдастыру, реттеу және өзiндiк реттелу тәсiлi [20].
А.А. Бодалев белсендiлiк және оның құрамдас бөлiктерi тұлғаның өзiне-
өзi сенiмдiлiк сияқты мiнездемесiмен тығыз байланысты деп көрсетедi.
Сондықтан өзiн-өзi танытатын тұлғаның маңызды қасиетi өзiне сенiмдiлiк
проблемасы отандық психологтармен аз зерттелiнген. Шетелдiк психологтар
тұлғаның бұл сипаттамасын теориялық және эксперименттiк түрде зерттеуге
тырысты [21].
Бiрақ, алғашында ол психокоррекция мәселелерiмен байланысты
зерттелiндi. Өзiне сенiмдiлiктiң аз немесе тiптi болмауы көп жағдайда
пессимизм мен қысылуда көрiнiс табатын тұлғаның невротикалық
симптоматикасына әкеледi. ХХ ғасырдың 40 жылдары АҚШ-тағы невроз
клиникасының бас дәрiгерi Андре Сальтер өзiне сенiмсiздiктi коррекциялау,
емдеу және әлсiрету проблемасымен ең алғашқы болып айналысты.
Жеке адамның қайнар көзiнiң белсендiлiк көзi - қажеттiлiк.
Қажеттiлiк кең мағынада - бұл мұқтаждық, ал тар мағынада - қалып, яғни
адамның жағдай тәуелдiлiгiнiң көрiнiсi. Қажеттiлiк биологиялық және
әлеуметтiк болып бөлiнедi. Биологиялық қажеттiлiкке – су, жылу, ауа, тамақ,
т.б., ал әлеуметтiк қажеттiлiктiң негiзi - еңбек ету, тануда, қарым-
қатынас, жетiстiкке жету т.б.
Тұлғаның дүнйетанымдық денгейінің дамуы, өзiн-өзi тану процесi
ретiнде көрiнiс бередi және оның түп негiзiнде қажеттiлiк жатыр, ол өзiн-
өзi танудағы қажеттiлiк деп атауға болады. Өзiн-өзi танудағы қажеттiлiк -
бұл тану қажеттiлiгi. Ол Мен қажеттiлiгiмен тығыз байланысты. Оларға
жататындар: өзiн-өзi сыйлаудағы қажеттiлiк, өзiн теңестiрудегi қажеттiлiк,
өзгелердiң көзқарасы бойынша өзiн мойындау т.б.
Өзiн-өзi сыйлауға деген қажеттiлiгi адамның өз талаптарына және
қоршаған ортадағы адамдардың талаптарына жауап беруiмен жоғары дәрежеге
жетуiмен көрiнiс бередi. Мен-iң тұтастығына деген қажеттiлiгi Мен
образының соңына жету.
Барлық қажеттiлiктер бiр-бiрiмен тығыз байланысты және бiр-бiрiн
толықтырып отырады. Өзiн-өзi сыйлау және Мен тұтастығы, олар өзiн-өзi
тану қажеттiлiгiн күшейтедi. Өзiн-өзi тану қажеттiлiгi басқа да
қажеттiлiктердiң қанағаттануымен жеңiлдетiледi. Мысалы, өзiңе талапты қоя
бiлу үшiн, ең алдымен өзiңдi бiлу қажет, ал өзiңдi жақсы бiлсең
тұтастығыңды құрай аласың және Мен образына ешқандай қарама-қарсылық
тумайды.
Мұндай қажеттiлiктiң қанағаттандырылуы өзiндiк дамуымен байланысты.
Өзiңдi бiлу үшiн және өзiн-өзi тану қажеттiлiктi күшейту үшiн, көбiрек
қарым-қатынас жасау керек, ал қарым-қатынасқа түсу үшiн өзiңдi жақсы бiлу
қажет, ал бұл жетiстiктегi қажеттiлiктердiң қанағаттануымен жүзеге асады.
Жетiстiкке жету үшiн де өзiңдi бiлген жөн.
В.Г.Асеев жек мағыналық құрылымдарды емес, тұлғаның танымдық іс-
әрекетінеде көрінетін ішкі психикалық құрылымдардың тұтас жүйесін
қарастырды. Ол мотивацияның іс-әрекетке байланыстығын, мағына және
мақсаттың пайда болуымен түсіндірді. Адамдардың бірлесіп әрекет етуіндегі
ортақ мотив түрін бөлді. Ортақ мотив – іс-әрекеттің ортақ обьектісінен және
іс-әрекетке қатысты тұлғалардың мағыналық жүйесінің өзара сәйкестілігінен
байқалады, ол әрекет тиімділігіне едәуір әсер етеді деп тұжұрымдама жасаған
[22].
Ал Д.С.Брунер өзінің ғылыми еңбектерінде өзін-өзі танудың
оптимальді мүмкіндігі адамдармен қарым-қатынас негізінде көрінеді, ал
субьективті маңыздылығы субьект жағынан құндылықтар қатынасымен қарастырды.
Мұндай қатынас негізінің сапасында субьектінің тану эталоны тұлғаның құнды
қасиеттері жайлы, басқа адамдар және өзі жайлы білудің жиынтығы болып
табылады деген [23].
Өзін-өзі тану процесі - өзін тану, білу мақсатына жету
әрекеттердің ауысуы, ал өзін-өзі тану құралы - өзін-өзі бақылау, өзіндік
талдау, өзін басқалармен салыстыру. Өзін-өзі бақылау өз іс-әрекетін,
қылығын, ішкі жағдайларына бақылау жасау және ол мақсат-бағдарлы болып
келеді. Өзін-өзі бақылау – мінездік сипатын, қарым-қатынас ерекшелігін,
тұлға қасиеттерін анықтауға мүмкіндігін тудырады.
Өзін-өзі талдау, өзін-өзі бақылау арқылы және бақылаудың соңында
талдау жасалынады. Алайда, адам өзін үнемі өзгелермен салыстырады, ал
салыстыру әдісі өзін-өзі тану компоненті ретінде өзін-өзі бағалауы
қалыптасады.
Моделдеу – бұл өзін-өзі танудың арнайы тәсілі. Мысалы, психологтың
көмегіне сүйену, алайда, психологпен әңгіме жүргізуде, қарым-қатынас
жасауға кез келген адам жете бермейді. Сондықтан өзіндік нәтижесін өңдеу
жұмысын дербес жүргізуге болады. Моделдеу - жеке дара қасиеттердің
бейнеленуі. Мұның қарапайым әдістері - өзін суреттеу, Мен қазіргі шақта,
Мен болашақта, Мен дос ретінде, Мен студент т.с.с. сурет өзіндік
талдауды жеңілдетеді (мен қандаймын?, менде қандай қасиеттер басым?, мен
нені қажет етемін?, мен не істей аламын?). Егер суретте белгілер айқын
көрсетілген кезде, бұл тәсіл тиімді болады. Сондай-ақ, практика өзін-өзі
тану процесін жеңілдетеді және өзіне басқа жағынан қарауға көмектеседі.
Мысалы, рөлдік ойындар, психодрама.
Р.С.Немов бойынша өзін-өзі тану нәтижесінің негізі - өзі жайлы
білімнен келіп туады. Бұл білімдер жақындық принципі бойынша
топтастырылады. Сондықтан да өзін-өзі тану процесі аяқталмайды. Мен
концепциясын жете білу көбінесе адамның өзіне байланысты, яғни, өзін-өзі
қабілеттілігі, талпынысы және өзін-өзі тану жүйесімен айналысуы [24].
Өзін-өзі тану нәтижесі ретінде өзіне деген эмоционалды құндылық
қатынасы бойынша төмендегідей тұлғаның компоненттерін айтуға болады. Олар
ұқсастық, өзіндік қабылдау және өзін сыйлау.
Р.Д.Шарипова бойынша, тұлға өзін жоғары бағалауы, өзіне
қатынасы, өз жетістіктеріне, өзін мақтау. Егер өзін-өзі сыйлауы төмен
болғанда, адам өзін жақсы көруі төмендеп, ішкі қақтығыстардың бар болуы, ал
өзін-өзі сыйлауы жоғары болса, өзгелерге кемсіту көзқараспен қарауы өзіне
сенімділік, эгоцентризм және өзіне жағымды жақтарды ұстануы мен талаптану,
шынайы жетістікті салыстырмен қалыптасады [25].
Американ психологы У. Джеймс жеке адамның талаптануы мен жетістікке
жету табыстарымен байланыстырып, төмендегі формула жобасын көрсетті. Өзін-
өзі сыйлау = табыс талаптану [15].
Табыс неғұрлым жоғары болса, талаптану соғұрлым төмен болады және
керісінше талаптану жоғары болса, табыс төмен болады. Адам толығымен
талаптанудан бас тарта алмайды, сәттілік пен сәтсіздік шынайы категория, ол
жағдайға және жеке адамның өзінен байланысты болады.
Өзін-өзі сыйлау қоршаған ортадағы адамның дәлме-дәлдігімен
анықталады. Егер өзін-өзі сыйлауы төмен болса, адам өз-өзін алдауы,
шындықтан қорқуы, көптеген психологиялық қорғаныс түрлерінің дамуы, сондай-
ақ, өзін-өзі сыйлау өзге адамдармен өзара қатынас сипатын анықтайды. Өзін-
өзі сыйлаудың дәлме-дәлдігі тәрбиеге байланысты.
Н.В. Крогус бойынша өзін өзге адамдармен салыстырса, субьект өзін-
өзі бағалау ретінде қабылдайды. Егер субьект өзіндік мен–ің қалыптастыра
тұлға реттеу мүмкіндігін, өзін дамыу ретінде өзіне белсенді әрекет жасайды
[26].
С.В. Кондратьева субьект өзге адамдармен қарым-қатынаста өзін-өзі
тануымен бірге басқаның қасиетін танып, өз бойына игере алуы және осындай
процестен кейін өзгені тануда өзіндік феномені пайда болады [27].
Австриялық ғалым К. Лоренц адамның өзін тануға қалауының болмауы, өзін
табиғаттың бір бөлігі ретінде қарастырғысы келмегендіктен деп есептейді
[28]. Кедергі келтіретін топтарды төмендегідей көрсетті.
1 Талдау, бағалау, қабылдау әрекеттерінің қалыптасуынан, ұқсастыру
мен рефлексия құралдарының дұрыс қолдана алмауы, өзін тұлға ретінде
қабылдауға, дәлме-дәл қабілетінң төмен болуы.
2 Өзін тануда қорқыныш сезімнің болуы, қоршаған ортаның талабына
сай өзін бағалауға тырысу.
Аталған кедергілерді жеңуде адамның бойындағы үрейді, қорғаныс
және сақтануды қалыптастыру, өзін-өзі сыйлау деңгейі мен өзін-өзі тану
әдісі арқылы адамды оқыту, өзін-өзі тәрбиелеуде ең тиімдісі болып табылатын
– бұл адам алдына өз бетінше мақсат қоя білу, сол мақсатқа жетуге өз
еңбегімен жетуге тырысу.
Қорыта айтқанда, өзін-өзі тану – бұл өзін тану мен тұлғалық,
интеллектуалдылық ерекшеліктері және қасиеттері, басқа адамдармен қарым-
қатынас , өз бойынан белгілі бір қасиеттерді қабылдау процесі.
Өзін-өзі тану өзіндік сана құрылым компонент ретінде әрекет етеді.
Өзін-өзі тану аймағына және саласына сана, бейсана, адамның сыртқы және
ішкі дүниесіндегі әрекет, тұлғаның позитивті сәйкестілігінің қалыптасуы,
оның өзін-өзі тануына қолайлы жағдайлар тудырып, өзін-өзі жетілдіру мен
өзін-өзі жүзеге асыруына ықпал етеді.
2. Тұлғаның өз-өзіне қатынасының психологиялық сипаттамалары.
Жасөспірімдердің әлеуметтену үрдісіне тікелей ықпал ететін — бұл
олардың сана-сезімінің, өз-өзіне қатынасының қалыптасып, дамуы. Өйткені
әлеуметтену дегеніміздің өзі адамның бойына кісілік қасиеттерді сіңіру.
Кісілік қасиеттер адамдардың бойында бірден қалыптаспайды, керісінше
әлеуметтік ортаның әсерімен бүкіл өмірі бойына қалыптасады.
Өзіндік сана-сезім, тұлғаның өз-өзіне қатынасы адамның жан-
дүниесінің басты белгілерінің бірі. Ол жеке адамның өзін-өзі сезініп,
ұғыну арқылы жететін сананың ең жоғарғы бөлігіне жатады.
Тұлға - әлеуметтік жүйелер ортасында белгілікті беделі бар
жүйелердің құрылуы ғана емес, сонымен қатар ерекше өзіне-өзі қатынасы бар
индивид.
Кейбір авторлардың пікірінше адам өзіне деген белгілікті қатынасы
болады. Өз-өзіне қатынасы өзіндік белгілікті бақылау, өзін-өзі танумен
тығыз байланысты болады.
Өз-өзіне қатынас терминін алғаш рет 1974 жылы ғана психологиялық
еңбектерде қолданыла бастады. Тұлғаның өз-өзіне қатынасы үш құрам бөліктен
құралады : эмоционалды, когнитивті және конативтіден тұрады.
Эмоционалды құрам бөлікте тұлғаның өзіне қатынасының эмоционалдық
құрам бөлігі адам өзінің белгілікті іс-әрекетін бағалағанда, өзін қолдау
және қолдамауы мүмкін.
В.В. Столиннің айтуынша адамның өзіне қатынасыны 3 эмоционалды
осьтерден құралады [31].
1) симпатия – антипатия
2) сыйлау – сыйламау
3) жақындық – алшақтық
Когнитивті құрам бөлік жайлы айтқанда біріншіден, таным үрдістері
(түйсіну, ойлау, қабылдау, қиял) арқылы тұлғаның өзіне деген қатынасы
қалыптасатындығы жайлы айтамыз. Қандай психикалық функциялар және олар
тұлғаның өзі жайлы мәлімет алуына қандай ақпарат алу көзі болып табылатынын
анықтау.
В.В. Столиннің айтуы бойынша, өзіндік түйсіну адамның
белсенділігінің ағзалық деңгейі болып табылады. Өзіндік санада дененің ішкі
жағдайымен, сонымен қатар өзіндік түйсіну арқылы дене құрылымы
қалыптасады.
Түйсіну диссоциациясы және өзіндік түйсіну арқасында өзіндік сана
қалыптасатынын онтогенетикалық тұрғыдан Н.М. Сеченов көрсетіп кеткен.
Қабылдау үрдістері де субьектінің өзі жайлы ақпарат алуына негіз
бола алады. Өзіндік қабылдау адамның өмірдің әр кезеңдерінде маңызды рөл
атқарады. Мысалы: жасөспірімдік кезеңде өзін-өзі қабылдау функциясының мәні
ерекше, өйткені бұл шақта тұлға өзінің келбетіне көп назар аударады.
Тұлғаның ішкі тәжірибесінің қалыптасуында естің функциясын бақылау
қиын. Өз өмірінде жасаған әрекеттер және автобиографиялық ес- тұлғаның
ретроспективтік Менінің (мен қандай болдым) бейнесінің қалыптасуына
негіз болады.
Ойлау үрдістері, тұлғаның өзіне қатынасында Мен - тұжырымдаманы
құрайды. Жалпылау, синтез, ой түю арқылы тұлға өзі жайлы консистенті
құрылым жасайды.
Когнитивті құрам бөліктің функциясы сонымен қатар тұлғаның өзін-өзі
бағалауымен тығыз байланысты. Өзін-өзі танудың мәні – тұлғаның өзі жайлы
қорытындылар жасауына негізделеді, өйткені тұлға өз қасиеттерімен
мүмкіндіктерін бағалай бастайды. Өзін тану арқылы тұлға, не істегені, не
жасай алатынын түсінуге тырысады.
Конативті құрам бөлік - бұл құрам бөлік тұлғаның өзіне бағытталған
ішкі әркеттері немесе оларға дайындық ретінде қарастырылады. Мұндай
әрекеттерге: манипуляторлы-инструменталды және диалогтық өзіне қатынас, өз-
өзіне сенімділік, өз-өзін қабылдау, өзін айыптау, өзіндік бақылау, өзін
түзету, басқалардың өзіне деген қатынасы және тағы басқалары жатады.
Тұлғаның өз-өзіне қатынасының мазмұндық сипаттамалары В.В. Столиннің
пікірінше тұлғаның өзіне қатынасында әлеуметтік-индивидтік және тұлғалық
жағдайлармен байланысты белгілер көрініс табады.
Бұл көзқарасты автор өзінің теоретикалық және эксперименталды
жұмыстарында қарастырады. Бірақ та, бұл жұмыстарда тұлғаның өзіне
қатынасының мазмұндық жақтары айтарлықтай қарастырылмаған. Оған субьектінің
өзінің эмоционалды, эмоционалды-еріктік қасиеттеріне қатынасы жатады.
Біз Ш.Н. Чхартишвилидің адамның 3 құрылымдық өлшемдерін бөлген олар
биологиялық, психологиялық, әлеуметтікті негізге аламыз. Осыдан автор
индивидтің биогенді, психогенді және социогенді қажеттіліктерді бөліп
шығарды.
Тұлғаның өзіне деген қатынасының мазмұндық мінездемелері
құрылымдық бірліктерді бөледі. Олар:
І Биологиялық өлшем
1. Өзінің келбеті және анатомиялық ерекшеліктеріне қатынасы.
2. Өзінің биомеханикалық және функционалды-физиологиялық
мүмкіншіліктеріне қатынасы.
ІІ Психологиялық өлшем
1. Өзінің сенсомоторлық ерекшеліктеріне және инструменталды
мүмкіншіліктеріне қатынасы;
2. Өзінің интеллектуалды ерекшеліктеріне қатынасы;
3. Өзінің эмоционалды ерекшеліктеріне қатынасы;
4. Өзінің еріктік қасиеттеріне және әрекет өнімділігіне
қатынасы;
5. Өз тұлғасының қайталанбастығына, ерекше екеніне қатынасы.
ІІІ Әлеуметтік өлшем
1. Өзінің әлеуметтік ауқаттылығына қатынасы. (формалды
қатынастар жүйесінде, әлеуметтік-экономикалық және социометрикалық беделі);
2. Өзіне басқалардың көзқарастары, олардың не күтетініне
қатынасы және тағы да басқалары;
3. Өзін әлеуметтік норма және құндылықтарды тасушы ретінде
қарастыруы.
Тұлғаның өз-өзіне қатынасының жүйесі көпфункционалды болып келеді.
Біз келесілерді қарастырамыз:
1. Айна (өзін айқындау) функциясы.
Бұл функцияның рөлі адамның онтогенетикалық дамуында ерекше көрініс
табады. Мысалы, Ж. Лакан баланың психикалық дамуында айна кезеңдерін
бөліп қарастырған. Сонымен қатар, көптеген зерттеулерде эксперименталды
құрал ретінде өзіндік тану генезисі физикалық айна арқылы бейнеленеді.
Ересек адамдардың бір тобына өткізілген зерттеу тренингтері мақсаты
түзету жұмыстарына бағытталған. Зерттеу барысында әр түрлі видео
техникалық құралдар қолданылған.
2. Өзін-өзі көрсету функциясында - тұлғаның өз-өзіне қатынасы,
оның белсенділігінде әр түрлі қасиеттердің көрінулеріне негізделеді.
3. Ішкі үйлесімділікті сақтау функциясында ішкі теңдікті сақтау,
өзі туралы когнитивті елестулері, өз әрекеттерінің эмоционалды
көріністерін жатқызамыз.
4. Психологиялық қорғаныс функциясында - тұлғаның өмірдегі
сәтсіздіктерге ұшырауы, оның психотравмалық деңгейіне байланысты қорғаныс
механизмдерін туғызуы ықтимал.
5. Өзін-өзі бақылау функциясында - тұлға тек өзі жайлы толық
білгенде ғана, өзіне нақты қатынасы қалыптасқанда ғана өзінің әрекеттерін
бақылай алады.
6. Интракоммуникация функциясы - тұлғаның әлеуметтік табиғаты,
тек сыртқы ортамен әрекеттесу ортамен әрекеттесу үрдісімен байланысты
емес, сонымен қатар өз-өзімен әрекет жасауы және ішкі коммуникативтік
үрдісіне де тәуелді болады.
Мұнда интрокоммуникациялық үрдістерге тұлғаның өз-өзіне қатынастар
жүйесі негіз болады. Егер Э. Берннің 3 позициясын негізге алатын болсақ,
ішкі тұлғалық қарым-қатынаста субьект Ата-ана, Ересек және Бала кейіпінде
болады [32].
Тұлғаның өз-өзіне қатынасындағы уақыт өлшемі.
Уақыт – тұлға өлшемінің ерекше бірлігі. Тұлғаның өзіне қатынасында
уақыт өлшемінің болуы, оның өткенде қандай болдым, қазір қандаймын және
қандай боламын деген ойлармен байланысты.
Тұлғаның өз-өзіне деген қатынасына мынадай анықтамалар берілген
1. Өз-өзіне қатынасы – Мен тұжырымдамасымен байланысты, өзін-өзі
бағалау жүйесі.
2. Өз-өзіне қатынасы әр түрлі көңіл күйді бейнелейтін сезім (өз-
өзіне сенімділік, өз-өзін қабылдау) Л. Уэлс және Дж. Марвелл жалпыланған
өзін-өзі бағалау тұжырымдамаларын қарастыра келе, тұлғаның өзіне
қатынасының 3 негізгі түсініктемесін берген:
1. Өзіне деген махаббат
2. Өз-өзін қабылдау
3. Компетенция сезімі
К. Роджерс тұлғаның өзін-өзі қабылдауы - оның өз қасиеттерімен,
жетістіктеріне тәуелсіз деген.
В. В. Столиннің зерттеуі бойынша тұлғаның өз-өзіне қатынасы
негізінде үш эмоционалды өлшемдер жатыр: өз-өзі сыйлау, аутосимпатия және
өзіне-өзі жақындық (өз-өзіне қызығушылық), бұлар жалпы алғанда, тұлғаның
өзіне деген жағымды не жағымсыз қатынасын қалыптастырады және де тағы бір
аспектісі ол өзіне басқалардың қатынасын күту. Бұл аспектінің мәні өзіне
деген симпатия-антипатия басқа адамдардың пікірлерімен санасуымен
байланысты.
Тұлғаның өзіне деген қатынасы оның сана-сезімімен де байланысты.
Сана-сезім философия, әлеуметтану, этика, психология, педагогика,
этнография сияқты бірнеше ғылымдардың басын біріктіретін айрықша бір
құбылыс.
Сонымен, адам алдымен өзін сезінеді, кім екенін біледі, содан соң
адам өзінің орнын түсіну, атқаратын қызметін меңгеру арқылы өзінің
қабілетін, қолынан не келетінін, не келмейтінін, ұжымын, ұлтын, тағы
басқаларды сезінеді.
Сол арқылы оның қоғамдық сана-сезімі оянады. Өзін-өзі түсіну арқылы
адам өзін-өзі жөнге салады, мінез-құлқын реттейді, тәрбиелейді. Демек,
сана-сезімнің қалыптасуы жас баланың өмірдегі өз орнын түсінуі, қоғамдық
қатынастар жүйесінен берік орын тебуі, толық әлеуметтенуі деген сөз.
Қоғамдық қатынастар жүйесінің сан салалы түрлерінің ішінде, ой
алмасу үрдісісі және сана-сезімнің қалыптасып, дамуы өмірге жаңадан қадам
басқан жасөспірімнің толық әлеуметтенуіне: өзін қоршаған нақты әлеуметтік
ортасын, сондай-ақ белгілі бір әлеуметтік-экономикалық құрылысқа тән бүкіл
қоғамдық қарым-қатынастар жүйесін танып, білуіне әрі оны өзгертуіне, осы
өзгертілген ортаға сәйкес өзінің жеке басын: рухани дүниесін, мінез-құлқы
мен қабілеттерін жетілдіріп, өзгертуге себепші болады [33].
Олар оның мінез-құлқында, сезім көрінісінде, темпераментінде,
қимылдары мен жүріс-тұрысында, сөйлеу ыңғайында, сыртқы әсерлерге
қайтаратын жауаптарында, бөтен адамдармен қарым-қатынасында, белсенді іс-
әрекетінде, тағы басқалары тіршілік әрекеттерінде байқалады.
Осы қайталанайтын өзіндік ерекшеліктерінің арқасында әр адамның
басқаларға ұқсамайтын өзіндік қырлары туады. Бұлардың негізі физиологиялық
ерекшеліктерде жатқанымен, әрине, оған өмір сүру ортасының,
жасөспірімдердің әлеуметтенуіне кәдімгідей қатысы бар.
Оның шыққан әлеуметтік (таптық), этникалық (ұлттық) ортасы болады.
Ол белгілі бір тарихи ортада қалыптасқан білім жүйесінен дәріс алады.
Үлгі — өнегелік тәлім-тәрбие алады. Осылардың бәрі жасөспірімнің жан-
дүниесін байыта келіп, өзінің ішкі сезім дүниесі мен ақыл-ойын, қайраты мен
ерік-жігерін, жоғары адамгершілік мәдениеті мен мінез-құлқын, тағы да басқа
көптеген адамдық сапалары мен қасиеттерін түзеді. Қоғамдағы өзіндік орны
мен өмір сүру жолдарын түсінуге, мақсат-мұраттары мен мүдделерін негіздеуге
ықпал етеді. Жасөспірімнің жан-жақты және үйлесімді дамуына, жаңа қоғам
сұранысына сай жаңа тұрпатты азамат қалыптастыруға мұрындық болады.
3. Өзін-өзі тану факторлары - адамгершілік құндылықтары және әлеуметтену
түсінігі.
Тәуелсіз Қазақстан үшін жалпы адамзаттық өзекті сипаттағы мәселе-ол
рухани бай тұлғаны қалыптастыру мәселесі болып отыр.Жас ұрпақтың бойына
адамгелшілік рухани қайнардан сіңіріп,мінез-құлқын тәрбиелеу үшін, жалпы
адамзаттық құндылықтарды,адамгершілік ұстанымдарды,әділдікпен өзара көмекті
ғұмырбойы мұрат етуге бет бұруы қажет.Жас ұрпаққа тәрбие мен білім беруде
уақыт талабына сай болу үшін С.А.Назарбаеваның өзін-өзі тану атты білім
жобасының негізінде оқу жоспарына жаңа пәннің енгізілуінің қажеттілігін
айқын аңғартып отыр.
Өзін-өзі тану сабақтарында оқушыларды адами қарым-қатнасқа үйрету
мәселесіне баса назар аударылады. Оқушыларды қарым-қатынасқа баулитын
адамгершілік ұғымдар мен қасиеттер туралы түсініктер беріліп,баланы
өзгелерге жағымды қарым-қатнас жасау дағдысын,өмірде қолдана білу
іскерліктері дамытылады.
Мектептерде өзін-өзі тану пәні,ол оқушыларды рухани-адамгершілік
бағытында байытудың негізгі көзі болып табылады.Осы пән оқушыларға
парасаттылық,адами сапалық құндалықтар жөніндегі,танымдық денгеиін дамытуға
мүмкіндік береді.Әлеуметтік-қоғамдық бағыттағы адамгершілік құндылықтардың
бірі-ол отансүйгіштік.
Қазақ баласын ұлтжандылық, отаншылдық сезімде тәрбиелеу, білім
берудің мектепке дейінгі жүйесінен, жоғары оқу орнына дейінгі барлық
ұйымдардың міндеті. ХХІ ғасырда өз ұлтын сүйген, бірлікте болған халық қана
тұтастығын сақтап қалады (Н.Ә.Назарбаев).
Кез келген мемлекеттің білім беру жүйесі сол мемлекеттің жүргізіп
отырған саясатымен анықталады.
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев Қазақстан Республикасының Азаматтарына
патриоттық тәрбие берудің 2006-2008 жылдарға арналған мемлекеттік
бағдарламасын бекітті.
Еліміздің ұлттық білім беру жүйесінде Қазақстандық патриотизм ұғымы
қолданылып келеді. Қазақстандық патриотизм арқылы Отан, туған жер, ел,
атамекен, мемлекет, туған өлке, халқы туралы түсініктер оқу – тәрбие
үрдісінде, сабақтан тыс іс – шараларда Отансүйгіштік сезімді дамыту, ұлттық
салт – дәстүрді сақтау, мемлекеттік рәміздерді құрметтеу, ана тілін
қадірлеу сияқты сезімдерді оқушылар бойында қалыптастыру жүзеге асырылады.
Бұл ұғымның педагогикалық жүгіне келер болсақ, ол болашақ Қазақстан
азаматтарын тәрбиелеумен тығыз байланысты.
Қазақстандық патриотизм – көп ұлтты Қазақстан халқының өзін-өзі
тануының күрделі жолы. Өзін - өзі тану - өзіндік өсу мен өзіндік даму
процесі арқылы жалпы адамзаттық құндылықтарды меңгеруге, бағалауға алып
келеді. Ең бастысы – жас ұрпақтың бойында Отанға, туған еліне деген
сүйіспеншілік сезімін қалыптастыру.
Қазақстандық патриотизмнің негізгі компоненттері:
Отанға деген сүйіспеншілік;
Отан тағдырына деген жауапкершілік сезімін арттыру;
Отан мүддесіне қызмет етуге дайын болу;
Отанды қорғау;
Отанның қол жеткен жетістіктерін ішкі және халықаралық аренада мақтанышпен
көрсете білу;
Қазақ тілін мемлекеттік тіл ретінде үйрену;
Қазақстанда тұратын ұлт өкілдерінің құқықтарына құрметпен қарау;
Ана тілін білу;
Қазақстанда тұратын ұлт өкілдерінің ұлттық салт – дәстүріне және әдет –
ғұрпына құрметпен қарай білу;
Қазақстан халықтарының келісімі мен ұлтаралық бірлігін сақтау;
Қазақстандық патриотизмнің негізін қалыптастыру – мемлекеттің және
барлық азаматтардың экономикалық өмірі мен қауіпсіздік жағдайын жасау болып
табылады. Қазақстандық патриотизмнің ұлтшылдықтан айырмашылығы ол басқа
халықтарға деген құрмет сезімінің, бүкіл адамзат туралы адамгершілік
түсінікке қайшы келмейтін Отанға деген сүйіспеншіліктің үлгісі бола алады.
Халқымыз ғасырлар бойы ұрпағын өз елін сүюге, ізгілікке баулып
келеді. Бұл ұлтымыздың дәстүрлі ұлттық тәрбиесінің өзегі деуге болады.
Ұлтымыздың патриотизмге бай тарихын, жауынгерлер мен батырлардың
ерліктерін, ата - бабаларымыздың өнегелі өмірін жас ұрпаққа жеткізу
патриотизмге баулудың бірден – бір көзі. Бұл ретте аттары аңызға айналған
Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай, Жанқожа батыр, Ақтан батыр,
Наурызбай, Қарасай батыр сынды ерлеріміздің ерлігін баяндау осының куәсі.
Қазақ халқының біртуар ұлдары А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Ш.Құдайбердиев,
М.Дулатов, Ж.Аймауытов, С.Сейфуллин, І.Жансүгіров, Б.Майлиндер өз ұлтының
нағыз патриоттары екендігін мойындатқан нағыз ұлы тұлғалар.
Отаншылдық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz