Ішкі туризм халықаралық туризмнің катализаторы
Оңтүстік Қазақстан облысы Сарыағаш ауданының рекреациялық аймақтарының
экологиялық сипат
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
I. Әдеби шолу
1.1 Рекреациялық
география ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 4
1.2 Туризм
классификациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 5
1.3 Рекреациялық
ресурстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..15
1.4 Минералды сулары және ішкі су
көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
1.5. Оңтүстік Қазақстан облысының рекреациялық объектілерінің
даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
II. Зерттеудің объектісі мен әдістері
2.1 Оңтүстік Қазақстан облысының физикалық географиялық сипаттамасы ... .33
2.2
Топырағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
2.3
Климаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
2.4
Гидрологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
III Нәтижелерді талқылау
3.1 Оңтүстік Қазақстан облысы Сарыағаш ауданының
рекрециялық аймақтарының атмосфералық ауаның
сапасы ... ... ... ... ... ... ... . ... 40
3.2 Оңтүстік Қазақстан облысы Сарыағаш ауданының
рекрециялық аймақтарының әр турлі қалдықтармен
ластануы ... ... ... ... ... ... ... .44
3.3 Гидроминералдық база жане табиғи емдик
ресурстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..47
3.4 Оңтүстік Қазақстан облсы Сарыағаш ауданының туризм
индустриясының
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..63
Кіріспе
Жұмыстың өзектілігі. Ал бұл тақырыптың өзектілігі демалыс
аймақтарын Республикадағы демалыс аймақтары деңгейінде қарастыру. Оңтүстік
Қазақстан облысындағы Сарыағаш курорты еліміздегі басқа курорттар сияқты
өте жоғары деңгейлі курорттардың бірі. Ал облысымызда көптеген жерлерде
минералды, табиғи ыстық сулар табылған, ал оларға санаторийлер салу
мемлекет тарапынан әлі жақсы қарастырылмауда. Жекеменшікке өтіп кету
салдарынан көптеген демалыс объектілері жойылып кетуде. Емдік-сауықтыру
аудандарына мемлекет тарапынан кешенді көмек көрсетлуі тиіс.
Жұмыстың жаңашылдығы. Оңтүстік Қазақстан облысындағы
Рекреациялық аудандарның емдік сауықтыру жұмыстарындағы
Потенциялын арттыру және туризмді дамыту үшін атқтаруға тиіс нақты
Жобалар мен ұсыныстар енгізілген.
Жұмыстың практикалықмаңыздылығы. Оңтүстік Қазақстан
облысының емдік - сауықтыру орындарының қызмет көрсету, инфрақұрылым
салаларын дамыта отырып, халық игілігіне жарату. Облыстың рекреациялық
аудандарына туристік бағыттар ұйымдастыру және туристік жобалар жасау.
Жұмысының мақсаты. Оңтүстік Қазақстан облысының туристік
рекреациялық аймақтарына жататын объектілер Батыс Тянь-Шань сілемдерінің
арасына орналасқан. Туристік рекреациялық объектілерге Ақ мешіт,
Біркөлік, Ақсу, Манкент, Сарыағаш сияқты шипажайлар мен демалыс
үйлері мен Машат шатқалында орналасқан туристік базаларды, Сайрам шыңының
етегінде орналасқан Әлтеке туристік базаларын атап көрсетуге болады. Бұдан
басқа облысымызда көптеген демалыс орындары туризмнің дамуына өз үлесін
қосуда. Мұндай туристік рекреациялық объектілер жалпы облыс көлемінде емес
көбінесе Республика көлемінде қарастырылуда. Бұл жұмыстың мақсаты мұндай
объектілердің қазіргі кездегі пайдалану мәселелері, бұған мемлекет қандай
дәрежеде қарауда?
Жұмысының міндеті. Оңтүстік Қазақстан облысындағы емдік-сауықтыру
орындарын дамыту мәселелеріне теориялық негіздеме жасау; Оңтүстік Қазақстан
облысындағы емдік-сауықтыру орындарының әлемдік деңгейге жету барысында
қазіргі даму жағдайына сипаттама беру; Оңтүстік Қазақстан облысында
дамытудың әлеуметтік-экономиканың алғы шарттарын қарастыру.
1 Оңтүстік Қазақстан облысы Сарыағаш ауданының рекрециялық
аймақтарының атмосфералық ауаның сапасы зерттеу;
2 Оңтүстік Қазақстан облысы Сарыағаш ауданының рекрециялық
аймақтарының әр турлі қалдықтармен ластануы анықтау;
3 Курорт аумағының радиациялық радиацялық жағдайын зерттеу;
4 Қатты тұрмыстық қалдықтардың қалыптасуын анықтау;
5 Сарыағаш ауданының минералды су ресурстарының жағдайын зерттеу;
6 Оңтүстік Қазақстан облысы Сарыағаш ауданының туризм инфрақұрылыс
объектісінің әрі қарай құрылуы мен дамуын анықтау.
1 Әдеби шолу
1.1 Рекреациялық география
Рекреациялық географияның пайда болуында мен дамуында алғашқы қадамын
Преображенский жасады. Ол рекреациялық жүйесін өзінің қызметіне байланысты
әлеуметтік және объективті құрылымы деп қарастырды [1,16].
Сондықтан рекреациялық географияның пәні-территориялық рекреациялық
жүйелерді қарастыру болып табылады. Рекреациялық географияда әлеуметтік
сипаты бар адамның қызметі қарастырылады. Бірақ сонымен бірге рекряциялық
география шекаралас ғылым ретінде анықталады, өйткені оның негізі
географиямен, экономикамен және мәдениеттанумен байланысты.
Рекреациялық географияда зерттемелердің үш негізгі әдістерін
қарастыруға болады:
1. Ортаның негізіндегі әдісі (физикалық-географиялық бағыттары
зерттеледі және қарастырылады);
2. Қызметтік әдіс (адамдардың мінез-құлықтары мен қызметтері
қарастырылады):
3. Субъективті әдіс (адамдардың тану қабілеттігі мен оның ерекшеліктері
зерттеледі).
Соңғы жылдары жоғары аталған әдістерге қарама-қайшы келетін көзқарастар
кездеседі. Сондықтан рекреациялық географияның пәнің мен объектісін
анықтағанда келесі тезистерді ескеру керек:
1. Географиялық таным - әмбебап бола алмайды, ол негізіненәлеуметтік-
мәдени құрылымдармен байланысты болады. Оның нәтижесінде, жеке әлеуметтік-
мәдени құрылымдардың шегінде рекряциялық географияның пәні мен объектісі
туралы басқа көзқарас туындайды және құрылады;
2. Географиялық таным- әмбебап бола алмайды, өйткені ол өзінің
логикалық тұжырымдардан мен әлеуметтік-мәдени ұйымдастырылымдардан
тұрады. Сондықтан рекреациялық география ғылыми танудың барлық
құрылымдарда бола алмайды. Ол дамудың немесе дамымағандығының және сонымен
бірге басқа әлеуметтік-мәдени ұйымдастырылымдардың көрсеткіші емес, ол тек
ғана рекряциялық география саласындағы танудың және білудің қажеттілік
көрсеткіші болып табылады [7].
Аталған екі тезистің маңызы рекреациялық географияны түсінуде ерекше
орын алады. Рекреациялық географияның түсінігі универсалды, яғни әмбебап
бола алмайды. Рекреациялық география- жеке әлеуметтік-мәдени
ұйымдастырылымдағы пайда болған жағдай болып табылады.
Әлеуметтік-мәдени ұйымдастырылымның белгілі бір эволюциялық деңгейде
рекряциялық география саласындағы танудың мен білудің қажеттілгі пайда
болуы мүмкін [6].
Осының бәрін ескере, рекреациялық географияның зерттеу объектісіне әр
түрлі әлеуметтік-мәдени ұйымдастырылымдардағы рекреациялық объектілері мен
субъектілері жатады.
1.2 Туризм классификациясы
Қазіргі туризм классификациясы бәрінен бұрын территориялық туристтік
шаруашылық пен қозғалыстың дамуын жоспарлау үшін қажет. Бұл
классификациясынң мәні туризмнің жеке түрін бөліп көрсету. Қазіргі уақытқа
дейін туризмге нақты классификация жасалған. Оны тәжіребиеде туризмнің
нақты бір түрін бөлудің мүмкін еместігін түсіндіреді. Туризмді [8] әртүрлі
белілеріне қарай классификациялауға болады:
1. Мақсатына қарай;
2. Саяхаттың мерзімі мен ұзақтығына қарай;
3. Қозғалу түрі бойынша;
4. Орналасу жолына байланысты;
5. Саяхатқа қатысуының құрамының сапасына және т.б.
Бірақ, шешуші рольді атқаратын саяхаттың мақсаты, нысаны мен
классификациядан айырмашылығы – туризмнің түрі әртүрлі болып келеді. Олар
бірқатар факторлаға байланысты. Олардың ішіндегі негізгілері:
1) Бос уақыттың болуы мен ұзақтығы;
2) Жасы, жынысы, денсаулығы, рухани дамуының деңгейі, адамдардың жеке
талғамы, материалдық жағдайы;
3) Табиғи жағдай мен мезгілдің әртүрлілігі;
4) Қозғалу мүмкіншілігінің болуы және т.б.
Сапардың мақсатына, шарттарына, бағытына қарай туризмді жіктеуге,
түрлерге бөлуге болады [9]. Қоғамдық функциясы мен өндірістік
технологиясына қарай туризмнің 3 негізгі түрін қарауға болады:
1) емдеу;
2) спорттық – сауықтыру;
3) танымдық.
Демалысты дұрыс ұйымдастыру оны өзіне тиімді пайдалану адам организмін
жақсы шынықтырады. Өсіп келе жатқан жастар үшін спорттың және сауықтырудың
маңызы зор. Онсыз жұмыс істейтін адамның қоғамдық және еңбек іскерлігін
көтеру мүмкін емес.
Туристтік ағымымен оның бағыттарына қарай және құқықтық статусына
байланысты туризм 2 түрге бөлінеді:
1. Ішкі (ұлттық);
2. Халықаралық (шетелдік).
Ішкі туризм – азаматтың өз елі ішіндегі саяхаты.
Халықаралық туризм — өз елінен тыс жерлерге саяхаты. Туристтердің бір
елден екінші елге сапары немесе бірнеше елдерге сапарлар. Шетелдік туризм –
шетелдік азаматтардың туристтік мақсатпен басқа елге келуі.
Бұлай бөліну халықаралық туризмнің 2 басқа түрімен тығыз байланысты –
кіру және шығу. Бұлар туристтік ағымының бағыты арқылы айырмашылықта
болады. Туристтік саяхат жасау мақсатына қарай оның шыққан елін және
баратын елін анықтайды. Туристтің шыққан елі шығу туризмі делінсе, ал
баратын елі кіру туризмі деп аталынады. Бір турист бірден шығуда және
кіруде турист бола алады.
Ұлттық туризм ішкі және сыртқа шығу туристтік ағымдардан құралады. Бір
елдің ішіндегі туризм – ішкі және келетін турисстік ағымдарды қамтиды.
Ішкі туризм дегеніміз демалу, спортпен айналысу және басқа да мақсаттар
үшін адамдардың өз елінің ішіндегі қозғалысы. Бұндай саяхаттарда елдің
шекарасынан өтпейді, туристтік құжаттарды толтырмайды.
Халықаралық туризмде турист өзінің елінен шығып басқа бір шетелдік елге
барады. Кеденнен өту үшін туристтік құжаттарды толтырады (паспорт, виза
жасау), валюта және медициналық бақылаудан өтеді. Бұл халықаралық туризмнің
ерекшелігі болып саналады және ішкі туризмнен ең басты айырмашылығы.
Халықаралық туризмнің тағы да бір ерекшелігі – елдің төлем балансына
тигізетін әсері. Сондықтан да шетелдік туристердің келуін белсенді туризм
деп атайды. Оған қарсы, туристердің шетелге кетуі ұлттық ақша мөлшерінің
азаюына әсерін тигізеді. Мұндай туризмді белсенді емес дейді. Осындай
едәуір айырмашылығына қарамастан, ішкі және халықаралық туризм бір-бірімен
үнемі тығыз байланыста болады. Шыныда да олар бір бүтін туризмнің екі
бөлігі. Ішкі туризм халықаралық туризмнің дамуының негізін жасайды, ішкі
туризмсіз халықаралық туризм дамымайды. Ішкі туризм халықаралық туризмнің
катализаторы. Ол жаңа рекреациялық ресурстар мен аудандарды игеруге,
туристтік инфрақұрылымының базасын құруға әсерін тигізеді, сондай-ақ бірте-
бірте халықаралық туристтік қозғалысқа, халықаралық туризм индустриясына
енуге мүмкіндік тұғызады.
Туризм классификациясының, оның саяхатқа шығу мақсатына қарай бөлінуі
осы уақытқа дейін көптеген пікір-таластар тудыруда. Көп авторлар оның басты
мәселесін бр ауыздан мақұлдайды және саяхатты мақсаты жағынан демалыс пен
көңіл көтеру десе, басқа жағынан іскерлік туризм деп бөледі. Демалу мен
көңіл көтеру мақсатындағы саяхат (рекреациялық туризм) туризмнің дамуындағы
ең негізгі бағыт болып саналады. Оның еншісіне дүниежүзілік туризмнің 70 %
-ы келеді. Олар сауықтыру, спорттық, танымдық сапарларын біріктіреді, шоп-
тур және т.б. Көптеген зерттеушілер туристтік қозғалыстың дамуында басты
рольді танымдық туризмге береді.
Соңғы уақыттарда жеке сапарлар дамуда немесе этникалық туризм —
туысқандарына, таныстарына немесе ата-бабларының тұған жеріне қыдыруы: олар
дүниежүзілік туристтік ағымының 10 % құрайды.
Іскерлік туризм – бұл саяхат, жұмыс мақсатымен ақшалай кіріссіз іс-
сапарларға бару. Мұндай сапарамен съезге, ғылыми конгресске, конференцияға,
сипозиумға; өндірістік семинарда бас қосуға; жәрменке, көрме және
халықаралық салондарға қатысуға барады және тағы басқалар. Іскерлік туризм
– бұл болашақтағы мол және тиімділігі жоғары туризмнің бір саласы.
Туризм түрі жағынан әр түрлібелгілеріне қарай жіктелінген. Ұйымдастыру
жағына қарай туризм:
1) ұйымдастырылған (жоспарлы);
2) өз жоспары бойынша (әуесқойлық);
3) ұйымдастырылмаған (жабайы) болып бөлінеді.
Қатаң уақыт тәртібі бойынша белгіленетін турфирмалар ұсынатын саяхат –
ұйымдастырылған туризм деп аталады. Ұйымдастырылмағаннан айырмашылығы —
әуесқой және жабайы туристтер өздерінің саяхатын өзінше ұйымдастырады.
Әуесқой туристтердің жабайы туристтерден айырмашылықтары болады. Әуесқой
туристтер туристтік ұйымдармен байланысты жұмыс істейді. Жабайы туристтер
турфирмасыз, туристтік ұйымдарсыз саяхаттайды.
Туризм жеке және топтық болып бөлінеді. Жеке бір адамның немесе
жанұяның (5 адамға дейін) өздерінің жеке жоспары бойынша саяхатын жеке
туризм дейді, бір топ адамның саяхатын (6-7 адамнан бастап) топтық туризм
деп атайды. Топтық туризм, әдетте, қатысушылардың тілек-талаптарына сәйкес
ұйымдастырылады. Бұл турлар археологиялық, мәдени-өнер және тарихи болуы
мүмкін [9].
Жылжымалылық белгісіне қарай туризм стационарлық және көшпелі болып
бөлінеді. Туризмнің стационарлық түріне емдеу туризмі және спорттық –
сауықтыру туризмнің кейбір түрлері жатады. Көшпелі туризм үнемі қозғалысмта
болып, өзінің орнын жиі ауыстырып тұрады. Қазіргі шақта техникалық
мүмкіндіктердің өсуіне қарай көшпелі туризм күшейетін сияқты.
Су туризмінің серуендеу және спорттық түрлері дами түсті. Туризмнің бұл
түріне кіретіндер: су-моторлы спорт, шаңғысы спорты, каноэда еспе, желкенді
кеме спорты және т.б. Туризмнің бұл түрі суға түсу, жағажай туризмімен
ұштасады және теңіз, көл, өзен жағасына орналасқан туристтік кешендерде кең
тараған [10].
Су астындағы аңдарды сүретке түсіру, олардың өмірімен танысу мақсатын
көздейтін су асты спорттық туризмі әйгілі болып келеді. Балық және аң аулау
туризмі де барлығымызға таныс. Туризмнің сүрет, кино, аң аулау түрлері оның
танымалдық түріне жатады. Шетел туризмнің ішіндегі ең қымбат түрі – аң
аулау туризмі.
Сапардың ұзақтығына қарай туризм қысқа және ұзақ мерзімді болып
бөлінеді. Адамдардың үш тәулікке дейін саяхатқа келуін қысқа мерзімді
туризм дейді. Қысқа мерзімді сапар – туризмнің бұқаралық түрі болып
табылады. Ұзақ мерзімді туризм (үш тәуліктен артық) каникул немесе ұзақ
мерзімді демалыспен байланысты.
Туристтік ағындардың ритмі бойынша туризм жылдық және мезгілдік болып
бөлінеді. Жылдық дегеніміз жыл бойы туристтік аудандарға саяхатқа, демалуға
адамдардың барып тұруын айтады. Мезгілдік – ондай туристтік жерге жылдың
бір кезеңінде ғана баруы.
Туристтік саяхатқа қатысушылардың жасына қарай туризм былай бөлінеді:
а) балалар мен жасөспірімдер туризм; б) жастар туризмі; в) ересектер
туризмі.
Туристердің сапар желісінде орналасуы бойынша туризмді төмендегідей
бөлуге болады: а) қонақ үй типті; б) қонақ үй типті емес.
Туристтік саяхаттың көрсетілген мақсатына қарай туризм келесідей
бөлінеді: а) рекреациялық; б) экскурсиялық; в) арнайы туризм. Рекреациялық
туризмге – емделу және сауықтыру үшін саяхат кіреді. Экскурсиялық туризм –
табиғаты мен әлеуметтік-экономикалық тұрғыдан қызықты орындармен танысу
мақсаты мен саяхат, бұл бөтен аудандарға немесе елдерге саяхат жасау.
Арнайы туризм – арнайы бағдарлама және маршрут бойынша саяхат.
Көлік қызметінің түріне қарай туризм автомобильмен, автобуспен, темір
жолмен, теплоходпен саяхаттау болып бөлінеді. Дүниежүзіндегі жолаушыларды
тасудың басым бөлігі автомобиль көлігінің үлесіне тиеді. Батыс Еуропада
туристердің 70%-ы өз көліктерімен саяхаттайды, АҚШ-та бұл көрсеткіш 90 %
құрайды [11].
Соңғы 20 жылда круизді туризм шапшаң дамуда. Круиз – бұл теңіз саяхаты,
жабық бір шеңбермен, белгілі-бір маршрутпен көрікті, көңіл толарлық
жерлерге тоқтап саяхат жасау. Круиздік саяхатта бірінші орында – Нью-Йорк
порты. Круиздік туризмммен айналысатын елдер – Англия, Норвегия, Греция,
Италия, Франция, АҚШ.
Алғашында барлық туристтік іс-әрекет коммерциялық түрде болса, онан
түсетін кіріс туристтік мекемелердің жұмысының басты нәтижесі болды. Бірте-
бірте коммерциялық туризмге қарсы әлеуметтік туризм деген түсінік пайда
болды. Әлеуметтік туризм жүйесі тұтынуғшыларға ғана емес, туристтік
мекемелрге де өте тиімді. Сонымен, әлеуметтік туризм – бұл ақшалары аз
адамдардың пайдаланылатын туризмі, оларды мемлекет және мемлекетке
жатпайтын құрылымдар қолдайды.
Экологиялық туризм (экотуризм) – жақында ғана жасыл қозғалыс
толқынында пайда болды және елдің тұрақты даму концепциясына байланысты ол
батыста кең дами бастады. Экотуризмді көпшілік туризмнің баламасы ретінде
қарайды. Сондықтан да оның қалыптасқан туризмен айырмашылықтары бар. Олар
төмендегідей негізгі белгілер:
- экотуризмнің басты объектісі болатын ерекше табиғи көрікті,
көзтартарлықтай жерлері болуы;
- туризм индусриясының жоспарлы дамуының арқасында қолданғанмен,
тозбайтындай табиғи және мәдени потенциалды территорияның болуы;
- басқаларға қарағанда төмен капиталды, материалды және
энергосыйымдылығының болуы;
- экотуризмнің ең күрделі мақсаттарының бірі – экологиялық білім беру
және экологиялық ойды қалыптастыру;
- бүтіндей мемлекетті немесе жеке аудандардың әлеуметтік экономикасын
көтеретіндей дәрежежде болуы.
Қысқа уақыттық табиғатта уик-эндте демалудан бастап табиғи жаратылыс
тақырыбына ғылыми зерттеулер жүргізуге дейін экологиялық туризм туристтік
ағымдарды әртүрлі мақсаттармен қамти береді.
Діни туризм бүгінгі күні айтарлықтай ауқымды көлемге жетіп отыр.
Мұмылмандардың ең басты қасиетті хаджа орталығы – Сауб аравиясындағы
Мекке қаласы, Құдайға табынушы католиктер Папа Римскийге Ватиканға барады.
Туристтік діни маршруттарды анықтайтын әр елде өзінің ұлттық діни
орталықтары бар.
Сонымен, туризм жіктелуінің ғылыми және тәжіребиелік маңызы бар, ол
білгенінді реттеуге және дүниежүзілік туризм қозғалысын терең біліп-
түсінуге әсерін тигізеді [11].
Халықаралық туризм - халықаралық экономикалық байланыстардың айрықша
түрі болып табылады, қазіргі кезде жедел дамып келеді. Оған жеке аймақтар
мен елдердегі рекреациялық ресурстар алғышарт болады. Халықаралық туризм
үлесіне шамамен дүниежүзілік жиынтық ішкі өнімнің және жалпы жұмыс істейтін
халықтың 10%-ы тиесілі; туризм күшті дамыған кейбір елдерде бұл көрсеткіш
одан да жоғары. Мальдив Республикасында туризм мен оған бағдарланған
салалар жиынтық ішкі өнімнің 25%-ын береді; Кубада мемлекет қазынасына
түсіретін пайдасы жағынан халықаралық туризм 1-орында тұр. Жалпы шетел
туристерін қабылдау жөнінен Еуропа жетекші орын алады, оның үлесіне барлық
туристердің 60%-дан астамы тиесілі. Америкаға шетел туристерінің 20%-ы,
Азияға 10%-ы келеді.
Туристiк кластер құру және оны дамыту жөнiндегi шараларды iске асыру
Қазақстан Республикасы Президентiнiң 2004 жылғы 19 наурыздағы "Бәсекеге
қабiлеттi Қазақстан үшiн, бәсекеге қабiлеттi экономика үшiн, бәсекеге
қабiлеттi халық үшiн" атты Қазақстан халқына Жолдауын iске асыру шеңберiнде
Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң бастамасы бойынша Қазақстан Республикасы
Экономика және бюджеттiк жоспарлау министрлiгiнiң Маркетингтiк-талдамалы
зерттеулер орталығы және "J.E. Austin Associates Inc." америкалық
консалтингтiк компания "Қазақстан экономикасының қолданыстағы және әлеуеттi
болашағы бар секторларының бәсекеге қабiлеттiлiгiн бағалау және оларды
дамыту жөнiнде ұсынымдар тұжырымдау" жобасын жүзеге асырды. Жобаның мақсаты
елдiң экономикалық өсiмi үшiн әлеуетi бар Қазақстан экономикасының
шикiзаттық емес салаларының бәсекеге қабiлеттiгiн арттыру болып табылады.
Қорытындысында экономиканың бәсекеге қабiлеттiлiгiн және әртараптылығын
арттырудың индустриалдық негiзiн құру үшiн шикiзаттық емес жетi басым
саланың iшiнде алғашқылардың бiрi болып туризм айқындалды.
Сарапшылардың пiкiрiнше, Қазақстанның бәсекелiк артықшылығы бiрегей
мәдениетiнде (мәдени-танымдық туризм), бай табиғи әлеуетiнде (экологиялық
туризм), өсiп келе жатқан iскерлiк белсендiлiгiнде (iскерлiк туризм),
сондай-ақ спорт және хикаялы (шұғыл) туризм сияқты демалыстың белсендi
түрлерiмен шұғылдану мүмкiндiгiнде.
Италия, АҚШ, Бiрiккен Араб Әмiрлiктерi мен Түркиядағы туристiк
орталықтар дамуының тәжiрибесi айтарлықтай.
Аталған елдердiң туризм индустриясын дамыту негiзiнде туристiк сала
инфрақұрылымын, көлiктi және қызмет көрсетулер салаларын дамыту жатты.
Туристiк орталықтардың белсендi дамуы Италияда (Рим, Венеция),
Түркияда (Бодрум, Мармарис, Анталья), AҚШ-та (Лас-Вегас, Гавай аралдары),
Египетте (Каир, Гиза, Александрия), Тайландта (Бангкок) байқалды.
Осы әлемдiк туристiк орталықтар туризмi инфрақұрылымының негiзiн
қазiргi заманғы үш, төрт және бес жұлдызды қонақ үйлер, театрлар, ойын-
сауық орталықтары құрайды. Сонымен қатар аталған туристiк орталықтардың
дамуында бай тарихи-мәдени мұра мен табиғи-климаттық жағдайлардың рөлi
маңызды болды.
Осы өңiрлердiң туризм индустриясының тиiмдi дамуына мемлекеттiң
бизнестiң кәсiпкерлiк бастамаларына қолдау көрсетуi, сондай-ақ туризм
инфрақұрылымын қалыптастыруда мемлекеттiк-жеке әрiптестiк ықпал еттi.
Шетелдердiң мысалы көрсеткендей, ұлттық парктерге келетiн туристер
(мысалы, Кенияда, Америкада, Қытайда) онда жыл сайын 1 млн.-ға дейiн АҚШ
долларын қалдырып кетедi. Қорықтарға, ұлттық парктерге тауарларды сату және
ақылы қызмет көрсетулер есебiнен өз бетiнше ақша табуға рұқсат берiлген.
Ұлттық парктер табатын қаржылық қаражат оларды дамытуға, сондай-ақ қорғау
мен қалпына келтiру ic-шараларын жүргiзуге жұмсалады.
Осыдан шыға отырып, "Экономиканың басым секторларында пилоттық
кластерлердi жасау мен дамыту жөнiндегi жоспарларды бекiту туралы"
Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2005 жылғы 25 маусымдағы N 633 қаулысымен
Алматы қаласы мен Алматы облысында "Туризм" пилоттық кластерiн жасау мен
дамыту жөнiндегi жоспар (бұдан әрi - Жоспар) бекiтiлдi.
Туристiк кластер жасаудың маңыздылығын ескере отырып, Қазақстан
Республикасының Үкiметi туристiк индустрияны одан әрi дамыту стратегиясын
айқындау мақсатында Қазақстан өңiрлерiнiң туристiк әлеуетiне маркетингтiк
зерттеулер жүргiзу үшiн 65 млн. теңге көлемiнде қаржылай қаражат бөлдi.
Аталған зерттеулердi жүргiзу үшiн стратегиялар әзiрлеуде және туристiк
қызмет көрсетулердiң әлемдiк нарығына туристiк өнiмдi жылжытуда көшбасылық
орынды иеленушi "International consulting group оn tourism "IРК" (бұдан әрi
- "IРК International") компаниясы тартылды.
Жүргiзiлген зерттеулер қорытындысы бойынша, Қазақстанның бәсекелiк
артықшылықтары мен ұзақ мерзiмге арналған кластерлiк бастамалар ескерiле
отырып, елдiң туристiк индустриясын дамыту стратегиясы жөнiнде ұсынымдар
тұжырымдалды, бiрқатар жобаларды iске асыру көзделдi, олардың бiрi осы
Мемлекеттiк бағдарламаны әзiрлеу болып табылады.
Жоғарыда аталған Жоспарды iске асыру шеңберiнде мынадай жұмыстар
жүргiзiлдi:
туристiк сала Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2005 жылғы 17
қыркүйектегi N 925 қаулысымен бекiтiлген экономикалық қызметтiң басым
түрлерi тiзбесiне енгiзiлдi, бұл әлеуеттi инвесторларға Қазақстан
Республикасының инвестициялар туралы заңнамасында көзделген жеңiлдiктер мен
артықшылықтарды пайдалануға мүмкiндiк бередi;
бұрын Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2003 жылғы 24 ақпандағы N 196
қаулысымен Қазақстан Республикасының резидент еместерi мен резиденттерiне
арналып республикалық маңызы бар ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды
пайдаланғаны үшiн 0,1 - 0,2 ең төмен есептiк көрсеткiш көлемiнде бiрыңғай
төлем ставкалары белгiленедi;
Қазақстандық-ресейлiк үкiметаралық комиссиясының кезектi отырысында
(2005 жылғы 18-19 қазан) хаттамалық шешiмге "Байқоңыр" ғарыш айлағында iшкi
және сырттан келушiлер туризмiн дамыту жөнiндегi iс-шаралар енгiзiлдi;
Қазақстан Республикасы Статистика агенттiгi 2004 жылдан бастап
Туризмнiң қосалқы шотын құру жөнiндегi жұмыстарды жүргiзiп келедi, сондай-
ақ экономикалық қызмет түрлерi бойынша (ЭҚТЖ) және экономикалық қызмет
түрлерi бойынша өнiмдер жөнiндегi (ЭҚТӨЖ) қолданыстағы жiктегiштерге
өзгерiстер енгiзу туралы мәселе де пысықталуда;
Дүниежүзiлiк туристiк ұйымның және Еуропа үшiн Дүниежүзiлiк туристiк
ұйым комиссиясына мүше-елдердiң ұлттық туристiк әкiмшiлiктерiнiң қолдауымен
2006 жылғы 25-27 сәуiрде Алматы қаласында Тұрақты туризмдi дамыту
мәселелерi жөнiндегi Еурокомиссияның 45-отырысы өткiзiлдi;
Дакар (Сенегал) қаласында 2005 жылы 25 қараша мен 2 желтоқсан
аралығында өткен Дүниежүзiлiк туристiк ұйымның Бас ассамблеясының XVI
отырысында 2007 жылы Қазақстанды Дүниежүзiлiк туристiк ұйымның Атқарушы
Кеңесiнiң құрамына ұсыну туралы мәселе енгiзiлдi;
Қазақстан Республикасы Индустрия және сауда министрiнiң 2005 жылғы 20
маусымдағы N 220 бұйрығымен туризм саласындағы уәкiлеттi органның жанындағы
туризм жөнiндегi сараптама кеңесi бекiтiлдi.
Қазақстан экономикасының орнықты дамуы, елдiң индустриялық-
инновациялық дамуы жөнiндегi iс-шаралар кешенiн iске асыру шетелдiк
капиталды белсендi түрде тартуға ықпал етедi. Сондықтан да туристiк
индустрияны дамытуға шетелдiк және iшкi инвестицияларды тарту, орталық және
өңiрлiк билiк деңгейлерiнiң iс-қимылын нақты үйлестiрудi қамтамасыз ету
мақсатында жоғары деңгейлi туристiк менеджмент қалыптастыру, жеке
бастамалардың дамуына жәрдем ету, саланың ақпараттық кеңiстiгiн құру,
қазақстандық турөнiмнiң сыртқы және iшкi нарыққа жылжуының тиiмдi жүйесiн
әзiрлеу, инвестициялау және салық салу мәселелерi бойынша нормативтiк
құқықтық актiлер қабылдау үшiн барлық алғышарттар бар. Бұл әзiрлену
үстiндегi өңiрлiк шебер-жоспарлар шеңберiнде iске асыру жоспарланып отырған
туризмнiң кластерлiк дамуының негiзгi бағыттары.
Астана, Алматы қалаларында, Атырау, Қарағанды және Ақтөбе облыстарында
сырттан келушiлер туризмiнiң барынша кең көлемi байқалады, бұл ретте
iскерлiк туризм басым. Көрсетiлген қалаларда, сондай-ақ Алматы, Қарағанды,
Солтүстiк Қазақстан және Батыс Қазақстан облыстарында неғұрлым сыртқа
шығушылар туризмi дамыған.
Iшкi туризмнiң барынша дамуы Астана, Алматы қалаларында, Шығыс
Қазақстан, Қарағанды, Алматы және Ақмола облыстарында байқалады.
Тұтастай алғанда, республика бойынша туризмнiң барлық түрлерiнен
барынша көп туристке Алматы, Астана қалаларында, Шығыс Қазақстан,
Қарағанды, Алматы, Атырау және Ақтөбе облыстарында қызмет көрсетiлген (5-
қосымша). Бұл өңiрлердегi туристердiң сапар мақсаты негiзiнен iскерлiк және
кәсiби мақсат, бос уақыт, рекреация және демалыс, сондай-ақ шоп-турлар
болып табылады.
2001 жылдан бастап, жергiлiктi атқарушы органдар саланы дамытуға
қажеттi қаржылай қаражатты бөлiп келедi, алайда, талдау көрсеткенiндей,
облыстардағы туристiк индустрияның дамуын тежеушi факторлардың бiрi
жергiлiктi атқарушы органдардың экономикалық өсiмдi қамтамасыз ететiн
басымдықтардың бiрi ретiнде аталған салаға жеткiлiксiз назар аударуы болып
табылады. Айталық, туризмдi дамытудың 2003-2005 жылдарға арналған өңiрлiк
және республикалық бағдарламасын iске асыруға Солтүстiк Қазақстан облысында
жыл сайын орта есеппен 400 мың, ал 2006 жылға - 329 мың теңге, Павлодар
облысында жыл сайын - 500 мың теңгеден және Қостанай облысында - 1,5 млн.
теңге шегiнде бөлiндi.
Туризм инфрақұрылымы
Қазақстан Республикасы Статистика агенттiгiнiң деректерi бойынша 2005
жылы Қазақстан Республикасының аумағында 515 туристiк объект болды, оның
iшiнде: 273 мейманхана, 7 кемпинг, 36 санаторий, 15 санаторий-
профилакторий, 12 профилакторий, 5 емдеу-профилакторий орталықтары, 4
пансионат, 29 демалыс аймағы, 27 демалыс үйi, 24 туристiк база, 35
сауықтыру лагерi, 4 тау шаңғысы базасы, 13 қонақ үй, 9 аңшылық үй, 1
балалар мен жасөспiрiмдер туризмi орталығы, 7 сауықтыру кешенi, 6 мұражай,
2 кесене, 1 туризм жөнiндегi мемлекеттiк кәсiпорын және басқалары (клубтар,
қолөнершiлер қалашықтары) - 5.
2005 жылғы қолданыстағы 385 қонақ үй мен басқа да орналастыру орнының
340-ы жеке меншiк нысанында, 22-сi мемлекет меншiгiнде және 23-i басқа
мемлекеттердiң меншiгiнде болды.
Елде үш, төрт және бес жұлдызды 78 қонақ үй жұмыс iстейдi, қалған
қонақ үйлер басқа санаттарға жатады.
Республика бойынша туристердi орналастыру объектiлерiн пайдаланудан
түскен кiрiс 2005 жылы 21156 млн. теңгенi құрады, аталған кәсiпорындар
көрсеткен қызмет көлемi 17737,5 млн. теңге, оның iшiнде - мейрамханалары
бар қонақ үйлер - 15927,0 млн. теңге, мейрамханаларсыз қонақ үйлер - 1533,3
млн. теңге, жастар жатақханалары мен таудағы туристiк базалар - 57,7 млн.
теңге; кемпингтер, мотельдер, автофургондар мен автотiркемелердi қоюға
арналған тұрақтарда көрсетiлетiн қызметтi қоса алғанда - 0,7 млн. теңге,
қалған орналастыру объектiлерi - 218,8 млн. теңгенi құраған (6-қосымша) .
Мамандандырылған орналастыру орындарында: 106 санаторий, пансионат,
санаторий-профилакторийде 2005 жылы емдеу-сауықтыру қызмет көрсетулерiн
257,4 мың адам пайдаланған, 13 демалыс базасы мен үйiнде, пансионаттарда
32686 адам демалған. Неғұрлым танымал емдеу орындарына "Сарыағаш" (ОҚО),
Арасан-Қапал (Алматы облысы), "Мойылды", "Баянауыл" (Павлодар облысы),
"Жаңақорған" (Қызылорда облысы), Щучье-Бурабай аймағы (Ақмола облысы),
"Каспий" (Маңғыстау облысы) және басқалары жатады.
Қазақстан Республикасы Статистика агенттiгiнiң деректерi бойынша 2003
жылы туризм объектiлерiнiң негiзгi жаңа құралдарына 29591,8 млн. теңге,
2004 жылы 37895,2 млн. теңге, 2005 жылы 33994,3 млн. теңге инвестиция
бөлiнген. Бұл туризм саласына инвестиция тартудың оң үрдiстерiне куә
болады, алайда қабылданып отырған шаралар инфрақұрылымды дамытуға және
туристiк индустрияны инвестициялауды ынталандыруға анық жеткiлiксiз. Талдау
көрсеткенiндей, елдiң инфрақұрылымын дамытуға салынған инвестициялардың
жалпы сомасынан туристiк ұйымдардың қызметiн жүзеге асыруға 2003 жылы тек
139 млн. теңге, 2004 жылы 242 млн. теңге және 2005 жылы 48,3 млн. теңге
тартылған.
Туристiк қызметке жасалған талдау Астана және Алматы қалаларына
шекараның арғы жағынан келген туристер сапары iскерлiк мақсатта болатынын
(iскерлiк туризм) және олар сапалы әрi қызмет көрсетулердiң толық жиынтығын
ұсынатын қонақ үйлерге тоқтағанды жөн санайтынын көрсеттi. Елдiң iскерлiк
орталықтары - iрi қалалардағы халықаралық деңгейдегi қонақ үйлер желiсiнiң
одан әрi дамуы дәл осы iскерлiк туризмге байланысты болады.
Алайда, қонақ үйлердi, пансионаттарды, демалыс үйлерi мен базаларын
қоса алғанда, орналастыру объектiлерiнiң материалдық базасы, сондай-ақ
санаторийлiк-курорттық мекемелер моральдық және физикалық тұрғыдан тозудың
жоғары шегiне жетуiмен сипатталады.
Әуе көлiгi саласында
Халықаралық туризмдi дамытуға ықпал етушi негiзгi факторлардың бiрi
жолаушыларды авиатасымалдау болып табылады. Қазiргi уақытта республикаға
алыс шетелдiң алты авиакомпаниясы ("КLМ", "Lufthansa", "British Airlinees",
"Asiana Air Arabia", "Сhinа South Airlines", "Turkish Аirlinеs") тұрақты
ұшып тұрады. Ұлттық авиатасымалдаушы "Эйр Астана" Түркия, Германия, Қытай,
Оңтүстiк Корея, Тайланд, Ұлыбритания, Үндiстан, БАӘ, Нидерландыға тұрақты
рейстер жасайды.
Қазiргi уақытта Қазақстанның халықаралық авиатасымалдарға қол жеткiзе
алатын әуежайлары: Астана, Алматы, Ақтөбе, Атырау, Қарағанды, Қостанай,
Павлодар, Петропавл, Семей, Тараз, Орал, Өскемен, Шымкент қалаларында бар.
Статистикалық деректерге сәйкес 2005 жылы әуе көлiгi қызмет
көрсетулерiн 248578 турист (57,1 процент) пайдаланған.
Сапарлардың басым көпшiлiгiнiң әуе көлiгiн пайдалану арқылы
жүргiзiлетiнiн ескерсек, авиапарктi жаңарту, жолаушыларды әуе көлiгiмен
тасымалдау географиясын кеңейту, туристiк ағынды көбейту мақсатында елеп-
екшелген баға мен тариф саясатын айқындау, қызмет көрсету сапасын арттыру
қажет.
Темiр жол көлiгi саласында
Соңғы жылдары темiр жол көлiгi билет құнының қолжетiмдiлiгiне
байланысты республика халқының негiзгi жол жүру құралына айналды.
Статистика деректерi бойынша, 2005 жылы темiр жол көлiгiн 87615 турист
(10,27 процент) пайдаланған.
Қазақстан аумағы бойынша өзiмiзде жасақталған 132 бағдар жолаушылар
поезы жүрiп өтедi. Оның iшiнде қала маңындық қатынаста 69 бағдар бойынша;
жергiлiктi қатынаста - 49, мемлекетаралық қатынаста - 11, халықаралық
қатынаста - 3 поезд жүредi. Сонымен қатар Қазақстан Республикасы аумағы
арқылы ТМД елдерiнде жасақталған 17 жолаушылар поезы бағдары өтедi.
Жолаушыларға темiр жол көлiгiнде сервистiк қызмет көрсету деңгейiн
арттыру мақсатында бiрқатар iс-шаралар көзделген: Қазақстан Республикасы
аумағында да, сондай-ақ Ресей Федерациясының аумағында да жолаушылар
поезында жолаушылар үшiн ланч-бокстар құрудың технологиялық процесiнiң
жобасы қарастырылуда, "ЖВ купе", "РИЦ купе" санатындағы вагондардың
жолаушылары үшiн безендiрiлiп, мамандандырылған ақпараттық буклет шығару
бағдарламасының жобасы әзiрлендi.
Сонымен қатар "Жолаушылар тасымалы" акционерлiк қоғамының
поездарындағы қызмет көрсету деңгейi халықаралық стандартқа сәйкес
келмейдi. Вагон паркiнiң әбден тозуы және бiршама бөлiгiнiң ұзақ уақыт
пайдаланылуы, оларды ауыстыру немесе қайта жаңғырту қажеттiлiгi жолаушылар
тасымалының өзiн-өзi ақтамайтындығымен, оларды субсидиялаудың мемлекеттiк
бюджет қаражаты есебiнен жүзеге асырылатындығымен түсiндiрiледi.
Автокөлiк саласында
Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2000 жылғы 5 желтоқсандағы N 1809
қаулысына сәйкес республикалық маңызы бар жалпы пайдаланудағы автомобиль
жолдары тiзбесiне iрi туристiк oбъектiлерге апаратын және туризмдi одан әрi
дамытуда барынша қызығушылық тудыратын мынадай жолдар енгiзiлуiне
байланысты соңғы жылдары туристiк мақсатта автокөлiк белсендi түрде
пайдаланылып жүр:
1. Ташкент - Шымкент - Тараз - Алматы - Қорғас;
2. Шымкент - Қызылорда - Ақтөбе - Орал - Самара;
3. Ташкент - Қарағанды - Астана - Петропавл;
4. Ташкент - Атырау - Ақтау - Түркiменстан шекарасы;
5. Сарыағаш - Павлодар - Семей - Майқапшағай;
6. Шымкент- Қостанай - Челябi - Екатеринбург.
Статистика деректерi бойынша 2005 жылы қалааралық автобустардың қызмет
көрсетулерiн 87615 (20,1 процент) турист, басқа да құрлықтағы жол
құралдарын 53765 (12,36 процент) турист пайдаланған.
2005 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша республикалық маңыздағы жалпы
пайдаланымдағы автомобиль жолдары бойындағы бөлiнген жолақта мынадай
объектiлер жұмыс iстейдi: 925 - АМС, 108-ТҚС, 62 - қонақ үй, 1124 -
тамақтану және сауда орындары, 61 - автотұрақ.
Су көлiгi саласында
Каспий теңiзiндегi Ақтау порты Қазақстанды Ресей, Түркiменстан,
Әзiрбайжан және Иран порттарымен байланыстырады. Қазақстан Республикасында
Ресей Федерациясымен және Қытай Халық Республикасымен iшкi су жолдары
бойынша қатынастар бар.
Шығыс Қазақстандық су жолдары республикалық мемлекеттiк қазыналық
кәсiпорны жолаушылар тасымалдауға лицензиясы бар және туристiк қызметке
кiрiктiрiлген кемелер yшiн Өскемен мен Бұқтырма шлюздерi арқылы шлюздеу
құнының 25 процентi мөлшерiнде жеңiлдетiлген тариф белгiледi. Бұл ретте
Өскемен және Бұқтырма шлюздерi арқылы aз мөлшерлi флотты шлюздеу ұзындығы
10 м. дейiнгi кеменi - шлюздеу құнының - 10%-iмен және 10 метрден ұзын
кеменi - шлюздеу құнының 20%-iмен жеңiлдетiлген тариф бойынша белгiленген
кестемен жүргiзiледi. Статдеректерге сәйкес 2005 жылы аталған кәсiпорын 276
туристке қызмет көрсеткен.
Елдiң басқа да су артериялары туристiк мақсатта пайдаланылмайды.
Сонымен қатар жүргiзiлген зерттеулер нәтижесiнде Еуропадан келген
туристердiң Каспий теңiзi бассейнi аумағында үлкен қызығушылығы жағажай
туризмiнде де және круиз ұйымдастыруда да байқалды.
1.3. Рекреациялық ресурстар
Рекреациялық ресурстар - өндіргіш күштердің қазіргі деңгейі кезінде
қоғамның рекреациялық қажеттілігін қанағаттандыру үшін және халыққа
рекреациялық қызмет етуге маманданған шаруашылық саласын ұйымдастыру үшін
пайдаланылуы мүмкін табиғи және антропогендік нысандар [12]. Рекреациялық
ресурстарға табиғи кешендер мен оларды құраушылар (бедер, климат, өсімдік,
суқойма), мәдени-тарихи ескерткіштер, қалалар мен басқа елді мекендер,
ерекше техникалық ғимараттар жатады. Курорттық, сауықтырғыш, спорттық және
экскурсиялық-туристік рекреациялық ресурстар болып ажыратылады.
Рекреациялық ресурстар - өндіргіш күштердің қазіргі деңгейі кезінде
қоғамның рекреациялық қажеттілігін қанағаттандыру үшін және халыққа
рекреациялық қызмет етуге маманданған шаруашылық саласын ұйымдастыру үшін
пайдаланылуы мүмкін табиғи және антропогендік нысандар. Рекреациялық
ресурстарға табиғи кешендер мен оларды құраушылар (бедер, климат, өсімдік,
суқойма), мәдени - тарихи ескерткіштер, қалалар мен басқа елді мекендер,
ерекше техникалық ғимараттар жатады.
Курорттық, сауықтырғыш, спорттық және экскурсиялық-туристік
рекреациялық ресурстар болып ажыратылады.
Туристік - рекреациялық ресурстар – туристердің рухани, рекреациялық
қажеттілігін қанағаттандыратын, күш-жігерін қалпына келтіріп, сергітетін
табиғи (теңіз, көл, өзен жағалауы) және антропогендік (тарихи-
архитектуралық көрікті жерлер) нысандар. Туристік - рекреациялық ресурстар
қатарына: курортты немесе емдік демалыс (минералды су, тау баурайы, орман
іші, теңіз жағалауы), сауықтыру (ландшафты климат жағдайлары, қолайлы жыл
мезгілдері, суға түсу маусымы), спорттық-альпинистік (тау тізбегі, қия
жарлар, шатқалдар немесе шөлді - шөлейтті, халық сирек орналасқан жерлерге)
және экскурссия - туристік (тарихи, мәдени, археологиялық ескерткіштер,
табиғаттың көрікті орындары, этнографиялық нысандар, мұражайлар, бірегей
таңқаларлық техникалық құрылыстар) нысандар жатады. Рекреациялық
ресурстарды тиімді пайдалану және қалпына келтіруде экономикалық бағалауды
қажет етеді.
Рекреациялық ресурсарды экономикалық бағалаудың мақсаты – рекреациялық
ресурстарды жоюда немесе осы аумақта басқа да халық шаруашылығының
көздейтін қызметін пайдалану үшін қолданылатынын көрсету [13].
Халықшаруашылық – рекреациялық ресурстарды пайдалануы бойынша
анықталады. Бағалаудың осы екі түрі бір-бірін қамтамасыз етеді.
Рекреация экономика және әлеуметтік жүйемен тығыз байланыста.
Рекреациялық ресурстарды экономикалық мақсат үшін пайдалануда табиғатты
қорғау және әлеуметтік жүйені ескеру қажет.
Табиғи рекреациялық ресурстарды экономикалық бағалауда сол ресурстың
түріне, сапасына, орналасуы (сұраныс),пайдалану технологиясы, ортаның
экологиялық жағдайының сипаттамасымен тығыз байланысты. Сандық сапасына сол
аумақта орналасқан демалу және туризм түрлері қол жетерліктей болу керек,
бір адамға және бір күнде емдік ресурстың шығысы, суға түсу күндерінің саны
және т.б. Сапалық көрсеткіштер баллдық жүйе бойынша есептеліп, туристтік
объектінің, жайлылық деңгейі ескеріледі. Жоспар
Тау шаңғысы туризмі. Әлемдегі ең ірі тау шаңғысы туризмінің орталығы
Альпі болып табылады, жылына бұл аудан 60 млн-нан астам туристерді
қабылдайды. Сол себепті альпілік елдерде, әсіресе Швейцария мен Австрияда
туристерге қызмет көрсетумен байланысты салалар (шаңғы жолдары мен тауға
көтеретін қондырғыларды жабдықтау, аса жайлы қонақүйлер, көлік пен сауда
қызметін ұйымдастыру) жоғары дәрежеде дамыған. Әлемнің басқа бөліктерінде
де туризмнің бұл түрі дамуда, бірақ бұл жөнінен Альпіге тең келетін аудан
жоқ. Біздің елімізде тау шаңғысы туризмін дамытуға қажетті жағдайлар бар,
сондықтан Алматы маңындағы Шымбұлақ мекенін халықаралық дәрежедегі туристік
орталыққа айналдыру жоспарлануда.[12]
Теңіз жағалауындағы курорттар. Қамтылатын туристердің саны жөнінен
теңіз жағалауындағы курорттар жетекші орын алады. Туристердің айрықша жиі
баратын ауданы — Еуропа, Азия және Африканың Жерорта теңізі жағалауы. Мұнда
әлемге әйгілі Көгілдір жағалау (Француз және Италия Ривьерасы), Кипр жәнө
Мальта аралдары, Испания жағалауы мен Балеар аралдарындағы, Солтүстік
Африканың курортты қалалары орналаскан. Сонымен қатар Таиланд пен Мұхит
аралдарында, Калифорния мен Флориданың құмды жағалауларында, Бразилия мен
Мексиканың теңіз курорттарында демалушылар саны артып келеді. Қазақстандағы
бірқатар туристік агенттіктер аталған аудандарда еліміз азаматтарының
демалысын ұйымдастыру бағытында жұмыс істеуде.[1]
Круиз. Қазіргі кезде теңізді айналып жүзу (круиз) халықаралық туризмнің
маңызды түріне айналып отыр. Бұл аса жайлы кемелермен саяхаттау және құмды
жағалауларда демалу, бірнеше елмен танысу мүмкіншілігінің ұштастырылуымен
түсіндіріледі. Туризмнің бұл түрінің дәстүрлі аудандарына Жерорта теңізі,
Кариб алабы мен Мұхит аралдары жатады.
Туристердің көп баратын нысандарының бірі — қалалар. Бұл тұрғыда
әсіресе тарихи ескерткіштерімен әйгілі ежелгі қалалар айрықша көзге түседі.
Еуропалық өркениет пен сәулет өнерінің түрлі кезеңдерінің ескерткпптері
сақталған Европа қалаларына жыл сайын дүниенің түкпір-түкпірінен туристер
легі ағылады.
Франция, Италия және Испанияның әрқайсысына жылына 30 млн-нан астам
туристер келіп, оларды қабылдаудан елдер қазынасына 10 млрд доллар
шамасында пайда түседі.[11]
Қасиетті діни орындар. Халықаралық туризмнің айрықша түріне қасиетті
діни орындарға құлшылық ету жатады. Барлық мұсылмандар үшін Сауд
Арабиясындағы Мекке мен Мәдине қалаларына қажыға бару қасиетті борыш деп
есептеледі. Түркістан қаласындағы Қожа Ахмет Йассауи кесенесі сәулет
өнерінің озық үлгісі ретінде ғана емес, мұсылмандардың қадір тұтатын нысаны
ретінде де кеңінен танымал. Ал христиан дінінің қасиетті жәдігерлері
Иерусалим қаласында шоғырланған. Халықаралық туризмнің басқа да
салыстырмалы түрде аз тараған түрлері жеткілікті.[11]
Еңбек әрекеттері урдістерінің басым бөлігі геологиялық ортаға тікелей
әсер етеді. Әсіресе бұл пайдалы қазбаларды өндіруге қатысты. Территорияның
өндірістік игерілуі, өндіріс объектілері мен құрылғылардың құрылысы мен
эксплуатациясы, техника мен технологиялық урдістердің геологиялық ортаға
әсер ету механизмі аса курделі және көптеген факторларға тәуелді:
техногенездің қуаттылығы мен масштабы, экологиялық сыйымдылығы мен
территорияның сезімталдылығы, өзін-өзі регенерациялау жағдайлары мен т.б.
Нәтижесінде әр турлі жағдайларда бір ғана әсер табиғатқа салыстыруға
келмейтін салдарға әкелуі мумкін. Техника мен табиғаттың қарым – қатынасы
сияқты қарастырылып отырған урдісте, негізінен табиғат кешендерінің
тұрақтылығы мен техногендік әсерлерге қарсы компоненттерде назарды бірнеше
факторларға аудару қажет. Олардың аса маңыздысы – ландшафтының литогендік
негізін құрайтын тау жыныстарының жағдайы. Осы ұстанымдардан елдің барлық
территориясын тоңды (қатқан) жыныстар (көп жылдық тоң немесе мәңгі тоң)
зонасы – криолитозонаға және тоңды аймақтар тән емес зонаға бөлуге болады.
Тоңды зоналардан тыс аймақтарда көрсетілген урдістердің сипаты, бағыты
мен даму дәрежесі басқа да факторлар кешенімен анықталады, бұлар
криолитозонада байқалмайды немесе әлсіз байқалады.
Құрғақшылық индексімен, яғни жер бетіндегі қосынды буланудың сол
территорияда тусетін жауын - шашынның мөлшеріне қатынасымен бағаланатын
территорияның ылғалдану дәрежесі табиғи ортаның жағдайына әсер ететін
маңызды факторлардың бірі болып табылады. Осы белгісі бойынша келесідей
зонашықтарды (подзоналарды) бөлуге болады: ылғалдылығы шамадан тыс, индекс
0,45 г-нан аз; ылғалды – 0,45-тен 1,0-ге дейін; ылғалдылығы жеткіліксіз –
1,0-ден 3,0-ге дейін; құрғақ, құрғақшылық индексі 3,0-ден аса [14].
Территорияның ылғалдану дәрежесі өнеркәсіптік және тұрмыстық
қалдықтардың топырақтарға, су объектілеріне және аэрация зоналарына сейілу
және бейтараптандыру (нейтрализация) жағдайларымен анықталады. Осы
ұстанымдардан шамадан тыс ылғалды және ылғалды зонашықтар ластаушы
заттардың сейілуінің басымдылығымен сипатталады, бұл егерде соңғыларының
жылдамдығы табиғи урдістердегі бейтараптандыру мумкіндіктерінен асып
туспесе ғана жузеге асады. Ылғалдылығы жеткіліксіз зонашықтарда
салыстырмалы мөлшерде сейілу урдістері ластанулардың жинақталуы сияқты
байқалуы мумкін, ал құрғақ зонашықта ластаушылардың концентрациясы немесе
олардың бейтараптау өнімдері урдістері басым болады.
Құрғақшылық индексі сейілу жағдайы немесе ластанудың концентрациясы
мағынасына ие. Радиациялық баланспен уйлесіп, ол өсімдік ассоциацияларының
сипаты мен өнімділігін анықтайды. Ал осыларға, көбінесе техногендік
әсерлерге ландшафтылардың тұрақтылығы байланысты. Келесідей екі жағдайдың
шешуші маңызы бар: топырақ-өсімдік жамылғысының эрозиялық урдістердің
дамуын алдын алуы және жер бетіне ластанған ауадан тусетін зиянды химиялық
белсенді заттарды қабылдау және бейтараптау қасиеттері.
Өндіру жұмыстарын жургізудің алғышарттары мен оларға байланысты пайда
болған ландшафтағы бұзылулар металлогенді және геологиялық құрылымды
жағдайларға негізделгені анық. Нақты осылар аймақтағы пайдалы қазбалар кен
орындарының таралуының негізгі заңдылықтарын және өндіру мен өңдеудің
біртұтас технологиялық урдістерінің уйлесімін анықтайды.
Қоршаған ортаның жағдайына кен орындарындағы пайдалы қазбаларды өндіру
және байыту технологияларының әсері, құрамы мен құрылысы шешуші фактор
болып табылады. Шынында да, химиялық бейтарап, қиын еритін жыныстардан
құралған кен орындарында өндіру жұмыстарын жургізгенде олардың құрамына
кіретін минералдар мен тұздар өсімдік жамылғысына кері әсер етіп, судың
ластануына әкелетіні сөзсіз.
Жыныстардың құрамы мен құрылысы – кен орнын өңдегендегі жердің қайта
қалпына келуін анықтайтын жалғыз ғана фактор емес. Сонымен қатар,
рудалардың орналасу тереңдігі, олардың физикалық-химиялық қасиеттері мен
құрамына енетін жыныстар, геологиялық қимасының сулылық дәрежесі сияқты
сипаттамалар бар. Сондай-ақ кен орнын өңдеу схемасы, қандай-да бір техника
мен технологияның қолданылуы, жыныстардың жайғасуы мен буркемеленуі
анықталады, яғни олардан көбінесе өндірілетін кен орындарының табиғатқа
әсері және ландшафттардың қайта қалпы келу жағдайлары, нақтырақ – кен
орындарын өңдегенен кейін ландшафтылардың жаңғыруы (немесе реконструкция)
тәуелді.
Осы жағдайлар әр турлі категориядағы ландшафтардың қасиеттеріне,
әсіресе қолданылуына қарай талдау жасап, жоғарыда келтірілген ескертулерді
есепке алып ландшафтыларды технофильділік дәрежесіне орай бірнеше топқа
бөлуге мумкіндік береді [14]:
1. Бірегей ландшафтылар, маңыздылығына орай табиғат ескерткіштері,
биосфералық қорықтар, ұлттық парктар, бау-бақшалық-парктық өнер
ескерткіштері болып жариялануы мумкін. Олардың барлығы жуктелген
міндеттеріне сай қолданылуы тиіс, ал қорғау жуйесі ландшафтының бастапқы
қалпын шексіз ұзақ уақытқа сақтауды қамтамасыз етуі қажет.
2. Рекреациялық жоғарғы көрсеткіштерге ие ландшафтылар – курорттық
зоналар, қалалардың іші мен айналасындағы жасыл зоналар, қорықшалар мен
аңшылық аймақтар. Олардың сақталуы инженерлік қамсыздандырумен және
биологиялық мелиорациямен - өсімдік қоғамдастықтарының ұдайы қалпына
келтірілуімен, топырақ-өсімдік жамылғысының аса жоғарғы салмақты
ошақтарының қомақталуымен қамтамасыз етілуі тиіс.
3. Өз қойнауында пайдалы қазбалары бар ландшафт. Мұнда осы кен
орындарын қолданудың соңғы кезеңінде ландшафт өнімділігін қайтадан қалпына
келтірілу шараларын есепке алған жөн.
4. Ауыл шаруашылығы және орман шаруашылығы өнімдерін алуға қолданылатын
ауылшаруашылықтық және орманшаруашылықтық ландшафтылар. Оларды сақтау
рационалды, технологиялық және экологиялық сауатты қлдануға байланысты.
5. Ауыл шаруашылығына немесе рекреациялық зона құруға аз қажетті,
қойнауында пайдалы қазбалары кездеспейтін және де өнеркәсіптік және
азаматтық құрылыста қолданыла алмайтын өнімсіз ландшафтылар.
Техногендік әсерлерге ландшафтының тұрақтылығы дегеніміз не және бұл
тұрақтылықтың критерийлері қандай?
Геологиялық ортаның тұрақтылығын барлық немесе мумкін болатын
техногендік урдістердің көпшілігінің негізінде ғана, оның ішінде
геологиялық ортаның тұрақтылығына тікелей қатыстыларына байланысты
бағалауға болады.
Топырақ жамылғысының немесе жердің беткі қыртысының кез келген
механикалық бұзылуы және жер қойнауынан қандай да бір таулы массаның алынуы
(әсіресе ашық әдістермен) табиғи ландшафтылардың бұзылуына әкелетін
экзогендік процестердің пайда болуына немесе кушеюіне душар етеді. Осы
орайда ландшафтылардағы механикалық салмақтар – техногенезге тән құбылыс.
Геологиялық ортаның бұл салмақтарға реакциясы көптеген геологиялық
процестердің белсенуінен байқалады, ал кейбір кездерде тіпті бұл аудандарға
тән геологиялық процестер журе бастайды.
Геодинамиалық потенциалды анықтағанда есепке алынатын факторлар
қатарына тупкілікті жыныстардың төрттік, жамылғылық және төсеніштік
құрылысы мен қуатылығы, тектоникалық бұзылыстардың жиілігі мен сипаты,
беткейлердің құлдилығы, өзен торы қимасының жиілігі мен тереңдігі,
атмосфералық жауын-шашынның жылдық қосынды мөлшері, гидрогеологиялық
жағдай, эрозиялық және абразиялық урдістердің таралуы және территорияның
техногендік процестерден бұзылуға ұшырау дәрежесі жатады. Сейсмикалық
белсенділігімен ерекшеленетін ауқымды территориялардың геологиялық
ортасының тұрақтылығын бағалағанда, осы фактор да есепке алынуы тиіс.
Тоң жынысты массивтердің механикалық әсерге тұрақтылығын бағалау
анағұрлым қиын. Жер бетінде бұзылулардың нәтижесінде жылу балансының
өзгеруі жер асты мұздарының еруіне және тау жыныстары арасындағы мұздық
байланыстардың толығымен узілуіне, сонымен қатар қасиеттерінің өзгеруіне
әкеп соғады.
Криолитозона территориясының геологиялық ортасының тұрақтылығын
аймақтық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
экологиялық сипат
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
I. Әдеби шолу
1.1 Рекреациялық
география ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 4
1.2 Туризм
классификациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 5
1.3 Рекреациялық
ресурстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..15
1.4 Минералды сулары және ішкі су
көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
1.5. Оңтүстік Қазақстан облысының рекреациялық объектілерінің
даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
II. Зерттеудің объектісі мен әдістері
2.1 Оңтүстік Қазақстан облысының физикалық географиялық сипаттамасы ... .33
2.2
Топырағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
2.3
Климаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
2.4
Гидрологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
III Нәтижелерді талқылау
3.1 Оңтүстік Қазақстан облысы Сарыағаш ауданының
рекрециялық аймақтарының атмосфералық ауаның
сапасы ... ... ... ... ... ... ... . ... 40
3.2 Оңтүстік Қазақстан облысы Сарыағаш ауданының
рекрециялық аймақтарының әр турлі қалдықтармен
ластануы ... ... ... ... ... ... ... .44
3.3 Гидроминералдық база жане табиғи емдик
ресурстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..47
3.4 Оңтүстік Қазақстан облсы Сарыағаш ауданының туризм
индустриясының
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..63
Кіріспе
Жұмыстың өзектілігі. Ал бұл тақырыптың өзектілігі демалыс
аймақтарын Республикадағы демалыс аймақтары деңгейінде қарастыру. Оңтүстік
Қазақстан облысындағы Сарыағаш курорты еліміздегі басқа курорттар сияқты
өте жоғары деңгейлі курорттардың бірі. Ал облысымызда көптеген жерлерде
минералды, табиғи ыстық сулар табылған, ал оларға санаторийлер салу
мемлекет тарапынан әлі жақсы қарастырылмауда. Жекеменшікке өтіп кету
салдарынан көптеген демалыс объектілері жойылып кетуде. Емдік-сауықтыру
аудандарына мемлекет тарапынан кешенді көмек көрсетлуі тиіс.
Жұмыстың жаңашылдығы. Оңтүстік Қазақстан облысындағы
Рекреациялық аудандарның емдік сауықтыру жұмыстарындағы
Потенциялын арттыру және туризмді дамыту үшін атқтаруға тиіс нақты
Жобалар мен ұсыныстар енгізілген.
Жұмыстың практикалықмаңыздылығы. Оңтүстік Қазақстан
облысының емдік - сауықтыру орындарының қызмет көрсету, инфрақұрылым
салаларын дамыта отырып, халық игілігіне жарату. Облыстың рекреациялық
аудандарына туристік бағыттар ұйымдастыру және туристік жобалар жасау.
Жұмысының мақсаты. Оңтүстік Қазақстан облысының туристік
рекреациялық аймақтарына жататын объектілер Батыс Тянь-Шань сілемдерінің
арасына орналасқан. Туристік рекреациялық объектілерге Ақ мешіт,
Біркөлік, Ақсу, Манкент, Сарыағаш сияқты шипажайлар мен демалыс
үйлері мен Машат шатқалында орналасқан туристік базаларды, Сайрам шыңының
етегінде орналасқан Әлтеке туристік базаларын атап көрсетуге болады. Бұдан
басқа облысымызда көптеген демалыс орындары туризмнің дамуына өз үлесін
қосуда. Мұндай туристік рекреациялық объектілер жалпы облыс көлемінде емес
көбінесе Республика көлемінде қарастырылуда. Бұл жұмыстың мақсаты мұндай
объектілердің қазіргі кездегі пайдалану мәселелері, бұған мемлекет қандай
дәрежеде қарауда?
Жұмысының міндеті. Оңтүстік Қазақстан облысындағы емдік-сауықтыру
орындарын дамыту мәселелеріне теориялық негіздеме жасау; Оңтүстік Қазақстан
облысындағы емдік-сауықтыру орындарының әлемдік деңгейге жету барысында
қазіргі даму жағдайына сипаттама беру; Оңтүстік Қазақстан облысында
дамытудың әлеуметтік-экономиканың алғы шарттарын қарастыру.
1 Оңтүстік Қазақстан облысы Сарыағаш ауданының рекрециялық
аймақтарының атмосфералық ауаның сапасы зерттеу;
2 Оңтүстік Қазақстан облысы Сарыағаш ауданының рекрециялық
аймақтарының әр турлі қалдықтармен ластануы анықтау;
3 Курорт аумағының радиациялық радиацялық жағдайын зерттеу;
4 Қатты тұрмыстық қалдықтардың қалыптасуын анықтау;
5 Сарыағаш ауданының минералды су ресурстарының жағдайын зерттеу;
6 Оңтүстік Қазақстан облысы Сарыағаш ауданының туризм инфрақұрылыс
объектісінің әрі қарай құрылуы мен дамуын анықтау.
1 Әдеби шолу
1.1 Рекреациялық география
Рекреациялық географияның пайда болуында мен дамуында алғашқы қадамын
Преображенский жасады. Ол рекреациялық жүйесін өзінің қызметіне байланысты
әлеуметтік және объективті құрылымы деп қарастырды [1,16].
Сондықтан рекреациялық географияның пәні-территориялық рекреациялық
жүйелерді қарастыру болып табылады. Рекреациялық географияда әлеуметтік
сипаты бар адамның қызметі қарастырылады. Бірақ сонымен бірге рекряциялық
география шекаралас ғылым ретінде анықталады, өйткені оның негізі
географиямен, экономикамен және мәдениеттанумен байланысты.
Рекреациялық географияда зерттемелердің үш негізгі әдістерін
қарастыруға болады:
1. Ортаның негізіндегі әдісі (физикалық-географиялық бағыттары
зерттеледі және қарастырылады);
2. Қызметтік әдіс (адамдардың мінез-құлықтары мен қызметтері
қарастырылады):
3. Субъективті әдіс (адамдардың тану қабілеттігі мен оның ерекшеліктері
зерттеледі).
Соңғы жылдары жоғары аталған әдістерге қарама-қайшы келетін көзқарастар
кездеседі. Сондықтан рекреациялық географияның пәнің мен объектісін
анықтағанда келесі тезистерді ескеру керек:
1. Географиялық таным - әмбебап бола алмайды, ол негізіненәлеуметтік-
мәдени құрылымдармен байланысты болады. Оның нәтижесінде, жеке әлеуметтік-
мәдени құрылымдардың шегінде рекряциялық географияның пәні мен объектісі
туралы басқа көзқарас туындайды және құрылады;
2. Географиялық таным- әмбебап бола алмайды, өйткені ол өзінің
логикалық тұжырымдардан мен әлеуметтік-мәдени ұйымдастырылымдардан
тұрады. Сондықтан рекреациялық география ғылыми танудың барлық
құрылымдарда бола алмайды. Ол дамудың немесе дамымағандығының және сонымен
бірге басқа әлеуметтік-мәдени ұйымдастырылымдардың көрсеткіші емес, ол тек
ғана рекряциялық география саласындағы танудың және білудің қажеттілік
көрсеткіші болып табылады [7].
Аталған екі тезистің маңызы рекреациялық географияны түсінуде ерекше
орын алады. Рекреациялық географияның түсінігі универсалды, яғни әмбебап
бола алмайды. Рекреациялық география- жеке әлеуметтік-мәдени
ұйымдастырылымдағы пайда болған жағдай болып табылады.
Әлеуметтік-мәдени ұйымдастырылымның белгілі бір эволюциялық деңгейде
рекряциялық география саласындағы танудың мен білудің қажеттілгі пайда
болуы мүмкін [6].
Осының бәрін ескере, рекреациялық географияның зерттеу объектісіне әр
түрлі әлеуметтік-мәдени ұйымдастырылымдардағы рекреациялық объектілері мен
субъектілері жатады.
1.2 Туризм классификациясы
Қазіргі туризм классификациясы бәрінен бұрын территориялық туристтік
шаруашылық пен қозғалыстың дамуын жоспарлау үшін қажет. Бұл
классификациясынң мәні туризмнің жеке түрін бөліп көрсету. Қазіргі уақытқа
дейін туризмге нақты классификация жасалған. Оны тәжіребиеде туризмнің
нақты бір түрін бөлудің мүмкін еместігін түсіндіреді. Туризмді [8] әртүрлі
белілеріне қарай классификациялауға болады:
1. Мақсатына қарай;
2. Саяхаттың мерзімі мен ұзақтығына қарай;
3. Қозғалу түрі бойынша;
4. Орналасу жолына байланысты;
5. Саяхатқа қатысуының құрамының сапасына және т.б.
Бірақ, шешуші рольді атқаратын саяхаттың мақсаты, нысаны мен
классификациядан айырмашылығы – туризмнің түрі әртүрлі болып келеді. Олар
бірқатар факторлаға байланысты. Олардың ішіндегі негізгілері:
1) Бос уақыттың болуы мен ұзақтығы;
2) Жасы, жынысы, денсаулығы, рухани дамуының деңгейі, адамдардың жеке
талғамы, материалдық жағдайы;
3) Табиғи жағдай мен мезгілдің әртүрлілігі;
4) Қозғалу мүмкіншілігінің болуы және т.б.
Сапардың мақсатына, шарттарына, бағытына қарай туризмді жіктеуге,
түрлерге бөлуге болады [9]. Қоғамдық функциясы мен өндірістік
технологиясына қарай туризмнің 3 негізгі түрін қарауға болады:
1) емдеу;
2) спорттық – сауықтыру;
3) танымдық.
Демалысты дұрыс ұйымдастыру оны өзіне тиімді пайдалану адам организмін
жақсы шынықтырады. Өсіп келе жатқан жастар үшін спорттың және сауықтырудың
маңызы зор. Онсыз жұмыс істейтін адамның қоғамдық және еңбек іскерлігін
көтеру мүмкін емес.
Туристтік ағымымен оның бағыттарына қарай және құқықтық статусына
байланысты туризм 2 түрге бөлінеді:
1. Ішкі (ұлттық);
2. Халықаралық (шетелдік).
Ішкі туризм – азаматтың өз елі ішіндегі саяхаты.
Халықаралық туризм — өз елінен тыс жерлерге саяхаты. Туристтердің бір
елден екінші елге сапары немесе бірнеше елдерге сапарлар. Шетелдік туризм –
шетелдік азаматтардың туристтік мақсатпен басқа елге келуі.
Бұлай бөліну халықаралық туризмнің 2 басқа түрімен тығыз байланысты –
кіру және шығу. Бұлар туристтік ағымының бағыты арқылы айырмашылықта
болады. Туристтік саяхат жасау мақсатына қарай оның шыққан елін және
баратын елін анықтайды. Туристтің шыққан елі шығу туризмі делінсе, ал
баратын елі кіру туризмі деп аталынады. Бір турист бірден шығуда және
кіруде турист бола алады.
Ұлттық туризм ішкі және сыртқа шығу туристтік ағымдардан құралады. Бір
елдің ішіндегі туризм – ішкі және келетін турисстік ағымдарды қамтиды.
Ішкі туризм дегеніміз демалу, спортпен айналысу және басқа да мақсаттар
үшін адамдардың өз елінің ішіндегі қозғалысы. Бұндай саяхаттарда елдің
шекарасынан өтпейді, туристтік құжаттарды толтырмайды.
Халықаралық туризмде турист өзінің елінен шығып басқа бір шетелдік елге
барады. Кеденнен өту үшін туристтік құжаттарды толтырады (паспорт, виза
жасау), валюта және медициналық бақылаудан өтеді. Бұл халықаралық туризмнің
ерекшелігі болып саналады және ішкі туризмнен ең басты айырмашылығы.
Халықаралық туризмнің тағы да бір ерекшелігі – елдің төлем балансына
тигізетін әсері. Сондықтан да шетелдік туристердің келуін белсенді туризм
деп атайды. Оған қарсы, туристердің шетелге кетуі ұлттық ақша мөлшерінің
азаюына әсерін тигізеді. Мұндай туризмді белсенді емес дейді. Осындай
едәуір айырмашылығына қарамастан, ішкі және халықаралық туризм бір-бірімен
үнемі тығыз байланыста болады. Шыныда да олар бір бүтін туризмнің екі
бөлігі. Ішкі туризм халықаралық туризмнің дамуының негізін жасайды, ішкі
туризмсіз халықаралық туризм дамымайды. Ішкі туризм халықаралық туризмнің
катализаторы. Ол жаңа рекреациялық ресурстар мен аудандарды игеруге,
туристтік инфрақұрылымының базасын құруға әсерін тигізеді, сондай-ақ бірте-
бірте халықаралық туристтік қозғалысқа, халықаралық туризм индустриясына
енуге мүмкіндік тұғызады.
Туризм классификациясының, оның саяхатқа шығу мақсатына қарай бөлінуі
осы уақытқа дейін көптеген пікір-таластар тудыруда. Көп авторлар оның басты
мәселесін бр ауыздан мақұлдайды және саяхатты мақсаты жағынан демалыс пен
көңіл көтеру десе, басқа жағынан іскерлік туризм деп бөледі. Демалу мен
көңіл көтеру мақсатындағы саяхат (рекреациялық туризм) туризмнің дамуындағы
ең негізгі бағыт болып саналады. Оның еншісіне дүниежүзілік туризмнің 70 %
-ы келеді. Олар сауықтыру, спорттық, танымдық сапарларын біріктіреді, шоп-
тур және т.б. Көптеген зерттеушілер туристтік қозғалыстың дамуында басты
рольді танымдық туризмге береді.
Соңғы уақыттарда жеке сапарлар дамуда немесе этникалық туризм —
туысқандарына, таныстарына немесе ата-бабларының тұған жеріне қыдыруы: олар
дүниежүзілік туристтік ағымының 10 % құрайды.
Іскерлік туризм – бұл саяхат, жұмыс мақсатымен ақшалай кіріссіз іс-
сапарларға бару. Мұндай сапарамен съезге, ғылыми конгресске, конференцияға,
сипозиумға; өндірістік семинарда бас қосуға; жәрменке, көрме және
халықаралық салондарға қатысуға барады және тағы басқалар. Іскерлік туризм
– бұл болашақтағы мол және тиімділігі жоғары туризмнің бір саласы.
Туризм түрі жағынан әр түрлібелгілеріне қарай жіктелінген. Ұйымдастыру
жағына қарай туризм:
1) ұйымдастырылған (жоспарлы);
2) өз жоспары бойынша (әуесқойлық);
3) ұйымдастырылмаған (жабайы) болып бөлінеді.
Қатаң уақыт тәртібі бойынша белгіленетін турфирмалар ұсынатын саяхат –
ұйымдастырылған туризм деп аталады. Ұйымдастырылмағаннан айырмашылығы —
әуесқой және жабайы туристтер өздерінің саяхатын өзінше ұйымдастырады.
Әуесқой туристтердің жабайы туристтерден айырмашылықтары болады. Әуесқой
туристтер туристтік ұйымдармен байланысты жұмыс істейді. Жабайы туристтер
турфирмасыз, туристтік ұйымдарсыз саяхаттайды.
Туризм жеке және топтық болып бөлінеді. Жеке бір адамның немесе
жанұяның (5 адамға дейін) өздерінің жеке жоспары бойынша саяхатын жеке
туризм дейді, бір топ адамның саяхатын (6-7 адамнан бастап) топтық туризм
деп атайды. Топтық туризм, әдетте, қатысушылардың тілек-талаптарына сәйкес
ұйымдастырылады. Бұл турлар археологиялық, мәдени-өнер және тарихи болуы
мүмкін [9].
Жылжымалылық белгісіне қарай туризм стационарлық және көшпелі болып
бөлінеді. Туризмнің стационарлық түріне емдеу туризмі және спорттық –
сауықтыру туризмнің кейбір түрлері жатады. Көшпелі туризм үнемі қозғалысмта
болып, өзінің орнын жиі ауыстырып тұрады. Қазіргі шақта техникалық
мүмкіндіктердің өсуіне қарай көшпелі туризм күшейетін сияқты.
Су туризмінің серуендеу және спорттық түрлері дами түсті. Туризмнің бұл
түріне кіретіндер: су-моторлы спорт, шаңғысы спорты, каноэда еспе, желкенді
кеме спорты және т.б. Туризмнің бұл түрі суға түсу, жағажай туризмімен
ұштасады және теңіз, көл, өзен жағасына орналасқан туристтік кешендерде кең
тараған [10].
Су астындағы аңдарды сүретке түсіру, олардың өмірімен танысу мақсатын
көздейтін су асты спорттық туризмі әйгілі болып келеді. Балық және аң аулау
туризмі де барлығымызға таныс. Туризмнің сүрет, кино, аң аулау түрлері оның
танымалдық түріне жатады. Шетел туризмнің ішіндегі ең қымбат түрі – аң
аулау туризмі.
Сапардың ұзақтығына қарай туризм қысқа және ұзақ мерзімді болып
бөлінеді. Адамдардың үш тәулікке дейін саяхатқа келуін қысқа мерзімді
туризм дейді. Қысқа мерзімді сапар – туризмнің бұқаралық түрі болып
табылады. Ұзақ мерзімді туризм (үш тәуліктен артық) каникул немесе ұзақ
мерзімді демалыспен байланысты.
Туристтік ағындардың ритмі бойынша туризм жылдық және мезгілдік болып
бөлінеді. Жылдық дегеніміз жыл бойы туристтік аудандарға саяхатқа, демалуға
адамдардың барып тұруын айтады. Мезгілдік – ондай туристтік жерге жылдың
бір кезеңінде ғана баруы.
Туристтік саяхатқа қатысушылардың жасына қарай туризм былай бөлінеді:
а) балалар мен жасөспірімдер туризм; б) жастар туризмі; в) ересектер
туризмі.
Туристердің сапар желісінде орналасуы бойынша туризмді төмендегідей
бөлуге болады: а) қонақ үй типті; б) қонақ үй типті емес.
Туристтік саяхаттың көрсетілген мақсатына қарай туризм келесідей
бөлінеді: а) рекреациялық; б) экскурсиялық; в) арнайы туризм. Рекреациялық
туризмге – емделу және сауықтыру үшін саяхат кіреді. Экскурсиялық туризм –
табиғаты мен әлеуметтік-экономикалық тұрғыдан қызықты орындармен танысу
мақсаты мен саяхат, бұл бөтен аудандарға немесе елдерге саяхат жасау.
Арнайы туризм – арнайы бағдарлама және маршрут бойынша саяхат.
Көлік қызметінің түріне қарай туризм автомобильмен, автобуспен, темір
жолмен, теплоходпен саяхаттау болып бөлінеді. Дүниежүзіндегі жолаушыларды
тасудың басым бөлігі автомобиль көлігінің үлесіне тиеді. Батыс Еуропада
туристердің 70%-ы өз көліктерімен саяхаттайды, АҚШ-та бұл көрсеткіш 90 %
құрайды [11].
Соңғы 20 жылда круизді туризм шапшаң дамуда. Круиз – бұл теңіз саяхаты,
жабық бір шеңбермен, белгілі-бір маршрутпен көрікті, көңіл толарлық
жерлерге тоқтап саяхат жасау. Круиздік саяхатта бірінші орында – Нью-Йорк
порты. Круиздік туризмммен айналысатын елдер – Англия, Норвегия, Греция,
Италия, Франция, АҚШ.
Алғашында барлық туристтік іс-әрекет коммерциялық түрде болса, онан
түсетін кіріс туристтік мекемелердің жұмысының басты нәтижесі болды. Бірте-
бірте коммерциялық туризмге қарсы әлеуметтік туризм деген түсінік пайда
болды. Әлеуметтік туризм жүйесі тұтынуғшыларға ғана емес, туристтік
мекемелрге де өте тиімді. Сонымен, әлеуметтік туризм – бұл ақшалары аз
адамдардың пайдаланылатын туризмі, оларды мемлекет және мемлекетке
жатпайтын құрылымдар қолдайды.
Экологиялық туризм (экотуризм) – жақында ғана жасыл қозғалыс
толқынында пайда болды және елдің тұрақты даму концепциясына байланысты ол
батыста кең дами бастады. Экотуризмді көпшілік туризмнің баламасы ретінде
қарайды. Сондықтан да оның қалыптасқан туризмен айырмашылықтары бар. Олар
төмендегідей негізгі белгілер:
- экотуризмнің басты объектісі болатын ерекше табиғи көрікті,
көзтартарлықтай жерлері болуы;
- туризм индусриясының жоспарлы дамуының арқасында қолданғанмен,
тозбайтындай табиғи және мәдени потенциалды территорияның болуы;
- басқаларға қарағанда төмен капиталды, материалды және
энергосыйымдылығының болуы;
- экотуризмнің ең күрделі мақсаттарының бірі – экологиялық білім беру
және экологиялық ойды қалыптастыру;
- бүтіндей мемлекетті немесе жеке аудандардың әлеуметтік экономикасын
көтеретіндей дәрежежде болуы.
Қысқа уақыттық табиғатта уик-эндте демалудан бастап табиғи жаратылыс
тақырыбына ғылыми зерттеулер жүргізуге дейін экологиялық туризм туристтік
ағымдарды әртүрлі мақсаттармен қамти береді.
Діни туризм бүгінгі күні айтарлықтай ауқымды көлемге жетіп отыр.
Мұмылмандардың ең басты қасиетті хаджа орталығы – Сауб аравиясындағы
Мекке қаласы, Құдайға табынушы католиктер Папа Римскийге Ватиканға барады.
Туристтік діни маршруттарды анықтайтын әр елде өзінің ұлттық діни
орталықтары бар.
Сонымен, туризм жіктелуінің ғылыми және тәжіребиелік маңызы бар, ол
білгенінді реттеуге және дүниежүзілік туризм қозғалысын терең біліп-
түсінуге әсерін тигізеді [11].
Халықаралық туризм - халықаралық экономикалық байланыстардың айрықша
түрі болып табылады, қазіргі кезде жедел дамып келеді. Оған жеке аймақтар
мен елдердегі рекреациялық ресурстар алғышарт болады. Халықаралық туризм
үлесіне шамамен дүниежүзілік жиынтық ішкі өнімнің және жалпы жұмыс істейтін
халықтың 10%-ы тиесілі; туризм күшті дамыған кейбір елдерде бұл көрсеткіш
одан да жоғары. Мальдив Республикасында туризм мен оған бағдарланған
салалар жиынтық ішкі өнімнің 25%-ын береді; Кубада мемлекет қазынасына
түсіретін пайдасы жағынан халықаралық туризм 1-орында тұр. Жалпы шетел
туристерін қабылдау жөнінен Еуропа жетекші орын алады, оның үлесіне барлық
туристердің 60%-дан астамы тиесілі. Америкаға шетел туристерінің 20%-ы,
Азияға 10%-ы келеді.
Туристiк кластер құру және оны дамыту жөнiндегi шараларды iске асыру
Қазақстан Республикасы Президентiнiң 2004 жылғы 19 наурыздағы "Бәсекеге
қабiлеттi Қазақстан үшiн, бәсекеге қабiлеттi экономика үшiн, бәсекеге
қабiлеттi халық үшiн" атты Қазақстан халқына Жолдауын iске асыру шеңберiнде
Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң бастамасы бойынша Қазақстан Республикасы
Экономика және бюджеттiк жоспарлау министрлiгiнiң Маркетингтiк-талдамалы
зерттеулер орталығы және "J.E. Austin Associates Inc." америкалық
консалтингтiк компания "Қазақстан экономикасының қолданыстағы және әлеуеттi
болашағы бар секторларының бәсекеге қабiлеттiлiгiн бағалау және оларды
дамыту жөнiнде ұсынымдар тұжырымдау" жобасын жүзеге асырды. Жобаның мақсаты
елдiң экономикалық өсiмi үшiн әлеуетi бар Қазақстан экономикасының
шикiзаттық емес салаларының бәсекеге қабiлеттiгiн арттыру болып табылады.
Қорытындысында экономиканың бәсекеге қабiлеттiлiгiн және әртараптылығын
арттырудың индустриалдық негiзiн құру үшiн шикiзаттық емес жетi басым
саланың iшiнде алғашқылардың бiрi болып туризм айқындалды.
Сарапшылардың пiкiрiнше, Қазақстанның бәсекелiк артықшылығы бiрегей
мәдениетiнде (мәдени-танымдық туризм), бай табиғи әлеуетiнде (экологиялық
туризм), өсiп келе жатқан iскерлiк белсендiлiгiнде (iскерлiк туризм),
сондай-ақ спорт және хикаялы (шұғыл) туризм сияқты демалыстың белсендi
түрлерiмен шұғылдану мүмкiндiгiнде.
Италия, АҚШ, Бiрiккен Араб Әмiрлiктерi мен Түркиядағы туристiк
орталықтар дамуының тәжiрибесi айтарлықтай.
Аталған елдердiң туризм индустриясын дамыту негiзiнде туристiк сала
инфрақұрылымын, көлiктi және қызмет көрсетулер салаларын дамыту жатты.
Туристiк орталықтардың белсендi дамуы Италияда (Рим, Венеция),
Түркияда (Бодрум, Мармарис, Анталья), AҚШ-та (Лас-Вегас, Гавай аралдары),
Египетте (Каир, Гиза, Александрия), Тайландта (Бангкок) байқалды.
Осы әлемдiк туристiк орталықтар туризмi инфрақұрылымының негiзiн
қазiргi заманғы үш, төрт және бес жұлдызды қонақ үйлер, театрлар, ойын-
сауық орталықтары құрайды. Сонымен қатар аталған туристiк орталықтардың
дамуында бай тарихи-мәдени мұра мен табиғи-климаттық жағдайлардың рөлi
маңызды болды.
Осы өңiрлердiң туризм индустриясының тиiмдi дамуына мемлекеттiң
бизнестiң кәсiпкерлiк бастамаларына қолдау көрсетуi, сондай-ақ туризм
инфрақұрылымын қалыптастыруда мемлекеттiк-жеке әрiптестiк ықпал еттi.
Шетелдердiң мысалы көрсеткендей, ұлттық парктерге келетiн туристер
(мысалы, Кенияда, Америкада, Қытайда) онда жыл сайын 1 млн.-ға дейiн АҚШ
долларын қалдырып кетедi. Қорықтарға, ұлттық парктерге тауарларды сату және
ақылы қызмет көрсетулер есебiнен өз бетiнше ақша табуға рұқсат берiлген.
Ұлттық парктер табатын қаржылық қаражат оларды дамытуға, сондай-ақ қорғау
мен қалпына келтiру ic-шараларын жүргiзуге жұмсалады.
Осыдан шыға отырып, "Экономиканың басым секторларында пилоттық
кластерлердi жасау мен дамыту жөнiндегi жоспарларды бекiту туралы"
Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2005 жылғы 25 маусымдағы N 633 қаулысымен
Алматы қаласы мен Алматы облысында "Туризм" пилоттық кластерiн жасау мен
дамыту жөнiндегi жоспар (бұдан әрi - Жоспар) бекiтiлдi.
Туристiк кластер жасаудың маңыздылығын ескере отырып, Қазақстан
Республикасының Үкiметi туристiк индустрияны одан әрi дамыту стратегиясын
айқындау мақсатында Қазақстан өңiрлерiнiң туристiк әлеуетiне маркетингтiк
зерттеулер жүргiзу үшiн 65 млн. теңге көлемiнде қаржылай қаражат бөлдi.
Аталған зерттеулердi жүргiзу үшiн стратегиялар әзiрлеуде және туристiк
қызмет көрсетулердiң әлемдiк нарығына туристiк өнiмдi жылжытуда көшбасылық
орынды иеленушi "International consulting group оn tourism "IРК" (бұдан әрi
- "IРК International") компаниясы тартылды.
Жүргiзiлген зерттеулер қорытындысы бойынша, Қазақстанның бәсекелiк
артықшылықтары мен ұзақ мерзiмге арналған кластерлiк бастамалар ескерiле
отырып, елдiң туристiк индустриясын дамыту стратегиясы жөнiнде ұсынымдар
тұжырымдалды, бiрқатар жобаларды iске асыру көзделдi, олардың бiрi осы
Мемлекеттiк бағдарламаны әзiрлеу болып табылады.
Жоғарыда аталған Жоспарды iске асыру шеңберiнде мынадай жұмыстар
жүргiзiлдi:
туристiк сала Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2005 жылғы 17
қыркүйектегi N 925 қаулысымен бекiтiлген экономикалық қызметтiң басым
түрлерi тiзбесiне енгiзiлдi, бұл әлеуеттi инвесторларға Қазақстан
Республикасының инвестициялар туралы заңнамасында көзделген жеңiлдiктер мен
артықшылықтарды пайдалануға мүмкiндiк бередi;
бұрын Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2003 жылғы 24 ақпандағы N 196
қаулысымен Қазақстан Республикасының резидент еместерi мен резиденттерiне
арналып республикалық маңызы бар ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды
пайдаланғаны үшiн 0,1 - 0,2 ең төмен есептiк көрсеткiш көлемiнде бiрыңғай
төлем ставкалары белгiленедi;
Қазақстандық-ресейлiк үкiметаралық комиссиясының кезектi отырысында
(2005 жылғы 18-19 қазан) хаттамалық шешiмге "Байқоңыр" ғарыш айлағында iшкi
және сырттан келушiлер туризмiн дамыту жөнiндегi iс-шаралар енгiзiлдi;
Қазақстан Республикасы Статистика агенттiгi 2004 жылдан бастап
Туризмнiң қосалқы шотын құру жөнiндегi жұмыстарды жүргiзiп келедi, сондай-
ақ экономикалық қызмет түрлерi бойынша (ЭҚТЖ) және экономикалық қызмет
түрлерi бойынша өнiмдер жөнiндегi (ЭҚТӨЖ) қолданыстағы жiктегiштерге
өзгерiстер енгiзу туралы мәселе де пысықталуда;
Дүниежүзiлiк туристiк ұйымның және Еуропа үшiн Дүниежүзiлiк туристiк
ұйым комиссиясына мүше-елдердiң ұлттық туристiк әкiмшiлiктерiнiң қолдауымен
2006 жылғы 25-27 сәуiрде Алматы қаласында Тұрақты туризмдi дамыту
мәселелерi жөнiндегi Еурокомиссияның 45-отырысы өткiзiлдi;
Дакар (Сенегал) қаласында 2005 жылы 25 қараша мен 2 желтоқсан
аралығында өткен Дүниежүзiлiк туристiк ұйымның Бас ассамблеясының XVI
отырысында 2007 жылы Қазақстанды Дүниежүзiлiк туристiк ұйымның Атқарушы
Кеңесiнiң құрамына ұсыну туралы мәселе енгiзiлдi;
Қазақстан Республикасы Индустрия және сауда министрiнiң 2005 жылғы 20
маусымдағы N 220 бұйрығымен туризм саласындағы уәкiлеттi органның жанындағы
туризм жөнiндегi сараптама кеңесi бекiтiлдi.
Қазақстан экономикасының орнықты дамуы, елдiң индустриялық-
инновациялық дамуы жөнiндегi iс-шаралар кешенiн iске асыру шетелдiк
капиталды белсендi түрде тартуға ықпал етедi. Сондықтан да туристiк
индустрияны дамытуға шетелдiк және iшкi инвестицияларды тарту, орталық және
өңiрлiк билiк деңгейлерiнiң iс-қимылын нақты үйлестiрудi қамтамасыз ету
мақсатында жоғары деңгейлi туристiк менеджмент қалыптастыру, жеке
бастамалардың дамуына жәрдем ету, саланың ақпараттық кеңiстiгiн құру,
қазақстандық турөнiмнiң сыртқы және iшкi нарыққа жылжуының тиiмдi жүйесiн
әзiрлеу, инвестициялау және салық салу мәселелерi бойынша нормативтiк
құқықтық актiлер қабылдау үшiн барлық алғышарттар бар. Бұл әзiрлену
үстiндегi өңiрлiк шебер-жоспарлар шеңберiнде iске асыру жоспарланып отырған
туризмнiң кластерлiк дамуының негiзгi бағыттары.
Астана, Алматы қалаларында, Атырау, Қарағанды және Ақтөбе облыстарында
сырттан келушiлер туризмiнiң барынша кең көлемi байқалады, бұл ретте
iскерлiк туризм басым. Көрсетiлген қалаларда, сондай-ақ Алматы, Қарағанды,
Солтүстiк Қазақстан және Батыс Қазақстан облыстарында неғұрлым сыртқа
шығушылар туризмi дамыған.
Iшкi туризмнiң барынша дамуы Астана, Алматы қалаларында, Шығыс
Қазақстан, Қарағанды, Алматы және Ақмола облыстарында байқалады.
Тұтастай алғанда, республика бойынша туризмнiң барлық түрлерiнен
барынша көп туристке Алматы, Астана қалаларында, Шығыс Қазақстан,
Қарағанды, Алматы, Атырау және Ақтөбе облыстарында қызмет көрсетiлген (5-
қосымша). Бұл өңiрлердегi туристердiң сапар мақсаты негiзiнен iскерлiк және
кәсiби мақсат, бос уақыт, рекреация және демалыс, сондай-ақ шоп-турлар
болып табылады.
2001 жылдан бастап, жергiлiктi атқарушы органдар саланы дамытуға
қажеттi қаржылай қаражатты бөлiп келедi, алайда, талдау көрсеткенiндей,
облыстардағы туристiк индустрияның дамуын тежеушi факторлардың бiрi
жергiлiктi атқарушы органдардың экономикалық өсiмдi қамтамасыз ететiн
басымдықтардың бiрi ретiнде аталған салаға жеткiлiксiз назар аударуы болып
табылады. Айталық, туризмдi дамытудың 2003-2005 жылдарға арналған өңiрлiк
және республикалық бағдарламасын iске асыруға Солтүстiк Қазақстан облысында
жыл сайын орта есеппен 400 мың, ал 2006 жылға - 329 мың теңге, Павлодар
облысында жыл сайын - 500 мың теңгеден және Қостанай облысында - 1,5 млн.
теңге шегiнде бөлiндi.
Туризм инфрақұрылымы
Қазақстан Республикасы Статистика агенттiгiнiң деректерi бойынша 2005
жылы Қазақстан Республикасының аумағында 515 туристiк объект болды, оның
iшiнде: 273 мейманхана, 7 кемпинг, 36 санаторий, 15 санаторий-
профилакторий, 12 профилакторий, 5 емдеу-профилакторий орталықтары, 4
пансионат, 29 демалыс аймағы, 27 демалыс үйi, 24 туристiк база, 35
сауықтыру лагерi, 4 тау шаңғысы базасы, 13 қонақ үй, 9 аңшылық үй, 1
балалар мен жасөспiрiмдер туризмi орталығы, 7 сауықтыру кешенi, 6 мұражай,
2 кесене, 1 туризм жөнiндегi мемлекеттiк кәсiпорын және басқалары (клубтар,
қолөнершiлер қалашықтары) - 5.
2005 жылғы қолданыстағы 385 қонақ үй мен басқа да орналастыру орнының
340-ы жеке меншiк нысанында, 22-сi мемлекет меншiгiнде және 23-i басқа
мемлекеттердiң меншiгiнде болды.
Елде үш, төрт және бес жұлдызды 78 қонақ үй жұмыс iстейдi, қалған
қонақ үйлер басқа санаттарға жатады.
Республика бойынша туристердi орналастыру объектiлерiн пайдаланудан
түскен кiрiс 2005 жылы 21156 млн. теңгенi құрады, аталған кәсiпорындар
көрсеткен қызмет көлемi 17737,5 млн. теңге, оның iшiнде - мейрамханалары
бар қонақ үйлер - 15927,0 млн. теңге, мейрамханаларсыз қонақ үйлер - 1533,3
млн. теңге, жастар жатақханалары мен таудағы туристiк базалар - 57,7 млн.
теңге; кемпингтер, мотельдер, автофургондар мен автотiркемелердi қоюға
арналған тұрақтарда көрсетiлетiн қызметтi қоса алғанда - 0,7 млн. теңге,
қалған орналастыру объектiлерi - 218,8 млн. теңгенi құраған (6-қосымша) .
Мамандандырылған орналастыру орындарында: 106 санаторий, пансионат,
санаторий-профилакторийде 2005 жылы емдеу-сауықтыру қызмет көрсетулерiн
257,4 мың адам пайдаланған, 13 демалыс базасы мен үйiнде, пансионаттарда
32686 адам демалған. Неғұрлым танымал емдеу орындарына "Сарыағаш" (ОҚО),
Арасан-Қапал (Алматы облысы), "Мойылды", "Баянауыл" (Павлодар облысы),
"Жаңақорған" (Қызылорда облысы), Щучье-Бурабай аймағы (Ақмола облысы),
"Каспий" (Маңғыстау облысы) және басқалары жатады.
Қазақстан Республикасы Статистика агенттiгiнiң деректерi бойынша 2003
жылы туризм объектiлерiнiң негiзгi жаңа құралдарына 29591,8 млн. теңге,
2004 жылы 37895,2 млн. теңге, 2005 жылы 33994,3 млн. теңге инвестиция
бөлiнген. Бұл туризм саласына инвестиция тартудың оң үрдiстерiне куә
болады, алайда қабылданып отырған шаралар инфрақұрылымды дамытуға және
туристiк индустрияны инвестициялауды ынталандыруға анық жеткiлiксiз. Талдау
көрсеткенiндей, елдiң инфрақұрылымын дамытуға салынған инвестициялардың
жалпы сомасынан туристiк ұйымдардың қызметiн жүзеге асыруға 2003 жылы тек
139 млн. теңге, 2004 жылы 242 млн. теңге және 2005 жылы 48,3 млн. теңге
тартылған.
Туристiк қызметке жасалған талдау Астана және Алматы қалаларына
шекараның арғы жағынан келген туристер сапары iскерлiк мақсатта болатынын
(iскерлiк туризм) және олар сапалы әрi қызмет көрсетулердiң толық жиынтығын
ұсынатын қонақ үйлерге тоқтағанды жөн санайтынын көрсеттi. Елдiң iскерлiк
орталықтары - iрi қалалардағы халықаралық деңгейдегi қонақ үйлер желiсiнiң
одан әрi дамуы дәл осы iскерлiк туризмге байланысты болады.
Алайда, қонақ үйлердi, пансионаттарды, демалыс үйлерi мен базаларын
қоса алғанда, орналастыру объектiлерiнiң материалдық базасы, сондай-ақ
санаторийлiк-курорттық мекемелер моральдық және физикалық тұрғыдан тозудың
жоғары шегiне жетуiмен сипатталады.
Әуе көлiгi саласында
Халықаралық туризмдi дамытуға ықпал етушi негiзгi факторлардың бiрi
жолаушыларды авиатасымалдау болып табылады. Қазiргi уақытта республикаға
алыс шетелдiң алты авиакомпаниясы ("КLМ", "Lufthansa", "British Airlinees",
"Asiana Air Arabia", "Сhinа South Airlines", "Turkish Аirlinеs") тұрақты
ұшып тұрады. Ұлттық авиатасымалдаушы "Эйр Астана" Түркия, Германия, Қытай,
Оңтүстiк Корея, Тайланд, Ұлыбритания, Үндiстан, БАӘ, Нидерландыға тұрақты
рейстер жасайды.
Қазiргi уақытта Қазақстанның халықаралық авиатасымалдарға қол жеткiзе
алатын әуежайлары: Астана, Алматы, Ақтөбе, Атырау, Қарағанды, Қостанай,
Павлодар, Петропавл, Семей, Тараз, Орал, Өскемен, Шымкент қалаларында бар.
Статистикалық деректерге сәйкес 2005 жылы әуе көлiгi қызмет
көрсетулерiн 248578 турист (57,1 процент) пайдаланған.
Сапарлардың басым көпшiлiгiнiң әуе көлiгiн пайдалану арқылы
жүргiзiлетiнiн ескерсек, авиапарктi жаңарту, жолаушыларды әуе көлiгiмен
тасымалдау географиясын кеңейту, туристiк ағынды көбейту мақсатында елеп-
екшелген баға мен тариф саясатын айқындау, қызмет көрсету сапасын арттыру
қажет.
Темiр жол көлiгi саласында
Соңғы жылдары темiр жол көлiгi билет құнының қолжетiмдiлiгiне
байланысты республика халқының негiзгi жол жүру құралына айналды.
Статистика деректерi бойынша, 2005 жылы темiр жол көлiгiн 87615 турист
(10,27 процент) пайдаланған.
Қазақстан аумағы бойынша өзiмiзде жасақталған 132 бағдар жолаушылар
поезы жүрiп өтедi. Оның iшiнде қала маңындық қатынаста 69 бағдар бойынша;
жергiлiктi қатынаста - 49, мемлекетаралық қатынаста - 11, халықаралық
қатынаста - 3 поезд жүредi. Сонымен қатар Қазақстан Республикасы аумағы
арқылы ТМД елдерiнде жасақталған 17 жолаушылар поезы бағдары өтедi.
Жолаушыларға темiр жол көлiгiнде сервистiк қызмет көрсету деңгейiн
арттыру мақсатында бiрқатар iс-шаралар көзделген: Қазақстан Республикасы
аумағында да, сондай-ақ Ресей Федерациясының аумағында да жолаушылар
поезында жолаушылар үшiн ланч-бокстар құрудың технологиялық процесiнiң
жобасы қарастырылуда, "ЖВ купе", "РИЦ купе" санатындағы вагондардың
жолаушылары үшiн безендiрiлiп, мамандандырылған ақпараттық буклет шығару
бағдарламасының жобасы әзiрлендi.
Сонымен қатар "Жолаушылар тасымалы" акционерлiк қоғамының
поездарындағы қызмет көрсету деңгейi халықаралық стандартқа сәйкес
келмейдi. Вагон паркiнiң әбден тозуы және бiршама бөлiгiнiң ұзақ уақыт
пайдаланылуы, оларды ауыстыру немесе қайта жаңғырту қажеттiлiгi жолаушылар
тасымалының өзiн-өзi ақтамайтындығымен, оларды субсидиялаудың мемлекеттiк
бюджет қаражаты есебiнен жүзеге асырылатындығымен түсiндiрiледi.
Автокөлiк саласында
Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2000 жылғы 5 желтоқсандағы N 1809
қаулысына сәйкес республикалық маңызы бар жалпы пайдаланудағы автомобиль
жолдары тiзбесiне iрi туристiк oбъектiлерге апаратын және туризмдi одан әрi
дамытуда барынша қызығушылық тудыратын мынадай жолдар енгiзiлуiне
байланысты соңғы жылдары туристiк мақсатта автокөлiк белсендi түрде
пайдаланылып жүр:
1. Ташкент - Шымкент - Тараз - Алматы - Қорғас;
2. Шымкент - Қызылорда - Ақтөбе - Орал - Самара;
3. Ташкент - Қарағанды - Астана - Петропавл;
4. Ташкент - Атырау - Ақтау - Түркiменстан шекарасы;
5. Сарыағаш - Павлодар - Семей - Майқапшағай;
6. Шымкент- Қостанай - Челябi - Екатеринбург.
Статистика деректерi бойынша 2005 жылы қалааралық автобустардың қызмет
көрсетулерiн 87615 (20,1 процент) турист, басқа да құрлықтағы жол
құралдарын 53765 (12,36 процент) турист пайдаланған.
2005 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша республикалық маңыздағы жалпы
пайдаланымдағы автомобиль жолдары бойындағы бөлiнген жолақта мынадай
объектiлер жұмыс iстейдi: 925 - АМС, 108-ТҚС, 62 - қонақ үй, 1124 -
тамақтану және сауда орындары, 61 - автотұрақ.
Су көлiгi саласында
Каспий теңiзiндегi Ақтау порты Қазақстанды Ресей, Түркiменстан,
Әзiрбайжан және Иран порттарымен байланыстырады. Қазақстан Республикасында
Ресей Федерациясымен және Қытай Халық Республикасымен iшкi су жолдары
бойынша қатынастар бар.
Шығыс Қазақстандық су жолдары республикалық мемлекеттiк қазыналық
кәсiпорны жолаушылар тасымалдауға лицензиясы бар және туристiк қызметке
кiрiктiрiлген кемелер yшiн Өскемен мен Бұқтырма шлюздерi арқылы шлюздеу
құнының 25 процентi мөлшерiнде жеңiлдетiлген тариф белгiледi. Бұл ретте
Өскемен және Бұқтырма шлюздерi арқылы aз мөлшерлi флотты шлюздеу ұзындығы
10 м. дейiнгi кеменi - шлюздеу құнының - 10%-iмен және 10 метрден ұзын
кеменi - шлюздеу құнының 20%-iмен жеңiлдетiлген тариф бойынша белгiленген
кестемен жүргiзiледi. Статдеректерге сәйкес 2005 жылы аталған кәсiпорын 276
туристке қызмет көрсеткен.
Елдiң басқа да су артериялары туристiк мақсатта пайдаланылмайды.
Сонымен қатар жүргiзiлген зерттеулер нәтижесiнде Еуропадан келген
туристердiң Каспий теңiзi бассейнi аумағында үлкен қызығушылығы жағажай
туризмiнде де және круиз ұйымдастыруда да байқалды.
1.3. Рекреациялық ресурстар
Рекреациялық ресурстар - өндіргіш күштердің қазіргі деңгейі кезінде
қоғамның рекреациялық қажеттілігін қанағаттандыру үшін және халыққа
рекреациялық қызмет етуге маманданған шаруашылық саласын ұйымдастыру үшін
пайдаланылуы мүмкін табиғи және антропогендік нысандар [12]. Рекреациялық
ресурстарға табиғи кешендер мен оларды құраушылар (бедер, климат, өсімдік,
суқойма), мәдени-тарихи ескерткіштер, қалалар мен басқа елді мекендер,
ерекше техникалық ғимараттар жатады. Курорттық, сауықтырғыш, спорттық және
экскурсиялық-туристік рекреациялық ресурстар болып ажыратылады.
Рекреациялық ресурстар - өндіргіш күштердің қазіргі деңгейі кезінде
қоғамның рекреациялық қажеттілігін қанағаттандыру үшін және халыққа
рекреациялық қызмет етуге маманданған шаруашылық саласын ұйымдастыру үшін
пайдаланылуы мүмкін табиғи және антропогендік нысандар. Рекреациялық
ресурстарға табиғи кешендер мен оларды құраушылар (бедер, климат, өсімдік,
суқойма), мәдени - тарихи ескерткіштер, қалалар мен басқа елді мекендер,
ерекше техникалық ғимараттар жатады.
Курорттық, сауықтырғыш, спорттық және экскурсиялық-туристік
рекреациялық ресурстар болып ажыратылады.
Туристік - рекреациялық ресурстар – туристердің рухани, рекреациялық
қажеттілігін қанағаттандыратын, күш-жігерін қалпына келтіріп, сергітетін
табиғи (теңіз, көл, өзен жағалауы) және антропогендік (тарихи-
архитектуралық көрікті жерлер) нысандар. Туристік - рекреациялық ресурстар
қатарына: курортты немесе емдік демалыс (минералды су, тау баурайы, орман
іші, теңіз жағалауы), сауықтыру (ландшафты климат жағдайлары, қолайлы жыл
мезгілдері, суға түсу маусымы), спорттық-альпинистік (тау тізбегі, қия
жарлар, шатқалдар немесе шөлді - шөлейтті, халық сирек орналасқан жерлерге)
және экскурссия - туристік (тарихи, мәдени, археологиялық ескерткіштер,
табиғаттың көрікті орындары, этнографиялық нысандар, мұражайлар, бірегей
таңқаларлық техникалық құрылыстар) нысандар жатады. Рекреациялық
ресурстарды тиімді пайдалану және қалпына келтіруде экономикалық бағалауды
қажет етеді.
Рекреациялық ресурсарды экономикалық бағалаудың мақсаты – рекреациялық
ресурстарды жоюда немесе осы аумақта басқа да халық шаруашылығының
көздейтін қызметін пайдалану үшін қолданылатынын көрсету [13].
Халықшаруашылық – рекреациялық ресурстарды пайдалануы бойынша
анықталады. Бағалаудың осы екі түрі бір-бірін қамтамасыз етеді.
Рекреация экономика және әлеуметтік жүйемен тығыз байланыста.
Рекреациялық ресурстарды экономикалық мақсат үшін пайдалануда табиғатты
қорғау және әлеуметтік жүйені ескеру қажет.
Табиғи рекреациялық ресурстарды экономикалық бағалауда сол ресурстың
түріне, сапасына, орналасуы (сұраныс),пайдалану технологиясы, ортаның
экологиялық жағдайының сипаттамасымен тығыз байланысты. Сандық сапасына сол
аумақта орналасқан демалу және туризм түрлері қол жетерліктей болу керек,
бір адамға және бір күнде емдік ресурстың шығысы, суға түсу күндерінің саны
және т.б. Сапалық көрсеткіштер баллдық жүйе бойынша есептеліп, туристтік
объектінің, жайлылық деңгейі ескеріледі. Жоспар
Тау шаңғысы туризмі. Әлемдегі ең ірі тау шаңғысы туризмінің орталығы
Альпі болып табылады, жылына бұл аудан 60 млн-нан астам туристерді
қабылдайды. Сол себепті альпілік елдерде, әсіресе Швейцария мен Австрияда
туристерге қызмет көрсетумен байланысты салалар (шаңғы жолдары мен тауға
көтеретін қондырғыларды жабдықтау, аса жайлы қонақүйлер, көлік пен сауда
қызметін ұйымдастыру) жоғары дәрежеде дамыған. Әлемнің басқа бөліктерінде
де туризмнің бұл түрі дамуда, бірақ бұл жөнінен Альпіге тең келетін аудан
жоқ. Біздің елімізде тау шаңғысы туризмін дамытуға қажетті жағдайлар бар,
сондықтан Алматы маңындағы Шымбұлақ мекенін халықаралық дәрежедегі туристік
орталыққа айналдыру жоспарлануда.[12]
Теңіз жағалауындағы курорттар. Қамтылатын туристердің саны жөнінен
теңіз жағалауындағы курорттар жетекші орын алады. Туристердің айрықша жиі
баратын ауданы — Еуропа, Азия және Африканың Жерорта теңізі жағалауы. Мұнда
әлемге әйгілі Көгілдір жағалау (Француз және Италия Ривьерасы), Кипр жәнө
Мальта аралдары, Испания жағалауы мен Балеар аралдарындағы, Солтүстік
Африканың курортты қалалары орналаскан. Сонымен қатар Таиланд пен Мұхит
аралдарында, Калифорния мен Флориданың құмды жағалауларында, Бразилия мен
Мексиканың теңіз курорттарында демалушылар саны артып келеді. Қазақстандағы
бірқатар туристік агенттіктер аталған аудандарда еліміз азаматтарының
демалысын ұйымдастыру бағытында жұмыс істеуде.[1]
Круиз. Қазіргі кезде теңізді айналып жүзу (круиз) халықаралық туризмнің
маңызды түріне айналып отыр. Бұл аса жайлы кемелермен саяхаттау және құмды
жағалауларда демалу, бірнеше елмен танысу мүмкіншілігінің ұштастырылуымен
түсіндіріледі. Туризмнің бұл түрінің дәстүрлі аудандарына Жерорта теңізі,
Кариб алабы мен Мұхит аралдары жатады.
Туристердің көп баратын нысандарының бірі — қалалар. Бұл тұрғыда
әсіресе тарихи ескерткіштерімен әйгілі ежелгі қалалар айрықша көзге түседі.
Еуропалық өркениет пен сәулет өнерінің түрлі кезеңдерінің ескерткпптері
сақталған Европа қалаларына жыл сайын дүниенің түкпір-түкпірінен туристер
легі ағылады.
Франция, Италия және Испанияның әрқайсысына жылына 30 млн-нан астам
туристер келіп, оларды қабылдаудан елдер қазынасына 10 млрд доллар
шамасында пайда түседі.[11]
Қасиетті діни орындар. Халықаралық туризмнің айрықша түріне қасиетті
діни орындарға құлшылық ету жатады. Барлық мұсылмандар үшін Сауд
Арабиясындағы Мекке мен Мәдине қалаларына қажыға бару қасиетті борыш деп
есептеледі. Түркістан қаласындағы Қожа Ахмет Йассауи кесенесі сәулет
өнерінің озық үлгісі ретінде ғана емес, мұсылмандардың қадір тұтатын нысаны
ретінде де кеңінен танымал. Ал христиан дінінің қасиетті жәдігерлері
Иерусалим қаласында шоғырланған. Халықаралық туризмнің басқа да
салыстырмалы түрде аз тараған түрлері жеткілікті.[11]
Еңбек әрекеттері урдістерінің басым бөлігі геологиялық ортаға тікелей
әсер етеді. Әсіресе бұл пайдалы қазбаларды өндіруге қатысты. Территорияның
өндірістік игерілуі, өндіріс объектілері мен құрылғылардың құрылысы мен
эксплуатациясы, техника мен технологиялық урдістердің геологиялық ортаға
әсер ету механизмі аса курделі және көптеген факторларға тәуелді:
техногенездің қуаттылығы мен масштабы, экологиялық сыйымдылығы мен
территорияның сезімталдылығы, өзін-өзі регенерациялау жағдайлары мен т.б.
Нәтижесінде әр турлі жағдайларда бір ғана әсер табиғатқа салыстыруға
келмейтін салдарға әкелуі мумкін. Техника мен табиғаттың қарым – қатынасы
сияқты қарастырылып отырған урдісте, негізінен табиғат кешендерінің
тұрақтылығы мен техногендік әсерлерге қарсы компоненттерде назарды бірнеше
факторларға аудару қажет. Олардың аса маңыздысы – ландшафтының литогендік
негізін құрайтын тау жыныстарының жағдайы. Осы ұстанымдардан елдің барлық
территориясын тоңды (қатқан) жыныстар (көп жылдық тоң немесе мәңгі тоң)
зонасы – криолитозонаға және тоңды аймақтар тән емес зонаға бөлуге болады.
Тоңды зоналардан тыс аймақтарда көрсетілген урдістердің сипаты, бағыты
мен даму дәрежесі басқа да факторлар кешенімен анықталады, бұлар
криолитозонада байқалмайды немесе әлсіз байқалады.
Құрғақшылық индексімен, яғни жер бетіндегі қосынды буланудың сол
территорияда тусетін жауын - шашынның мөлшеріне қатынасымен бағаланатын
территорияның ылғалдану дәрежесі табиғи ортаның жағдайына әсер ететін
маңызды факторлардың бірі болып табылады. Осы белгісі бойынша келесідей
зонашықтарды (подзоналарды) бөлуге болады: ылғалдылығы шамадан тыс, индекс
0,45 г-нан аз; ылғалды – 0,45-тен 1,0-ге дейін; ылғалдылығы жеткіліксіз –
1,0-ден 3,0-ге дейін; құрғақ, құрғақшылық индексі 3,0-ден аса [14].
Территорияның ылғалдану дәрежесі өнеркәсіптік және тұрмыстық
қалдықтардың топырақтарға, су объектілеріне және аэрация зоналарына сейілу
және бейтараптандыру (нейтрализация) жағдайларымен анықталады. Осы
ұстанымдардан шамадан тыс ылғалды және ылғалды зонашықтар ластаушы
заттардың сейілуінің басымдылығымен сипатталады, бұл егерде соңғыларының
жылдамдығы табиғи урдістердегі бейтараптандыру мумкіндіктерінен асып
туспесе ғана жузеге асады. Ылғалдылығы жеткіліксіз зонашықтарда
салыстырмалы мөлшерде сейілу урдістері ластанулардың жинақталуы сияқты
байқалуы мумкін, ал құрғақ зонашықта ластаушылардың концентрациясы немесе
олардың бейтараптау өнімдері урдістері басым болады.
Құрғақшылық индексі сейілу жағдайы немесе ластанудың концентрациясы
мағынасына ие. Радиациялық баланспен уйлесіп, ол өсімдік ассоциацияларының
сипаты мен өнімділігін анықтайды. Ал осыларға, көбінесе техногендік
әсерлерге ландшафтылардың тұрақтылығы байланысты. Келесідей екі жағдайдың
шешуші маңызы бар: топырақ-өсімдік жамылғысының эрозиялық урдістердің
дамуын алдын алуы және жер бетіне ластанған ауадан тусетін зиянды химиялық
белсенді заттарды қабылдау және бейтараптау қасиеттері.
Өндіру жұмыстарын жургізудің алғышарттары мен оларға байланысты пайда
болған ландшафтағы бұзылулар металлогенді және геологиялық құрылымды
жағдайларға негізделгені анық. Нақты осылар аймақтағы пайдалы қазбалар кен
орындарының таралуының негізгі заңдылықтарын және өндіру мен өңдеудің
біртұтас технологиялық урдістерінің уйлесімін анықтайды.
Қоршаған ортаның жағдайына кен орындарындағы пайдалы қазбаларды өндіру
және байыту технологияларының әсері, құрамы мен құрылысы шешуші фактор
болып табылады. Шынында да, химиялық бейтарап, қиын еритін жыныстардан
құралған кен орындарында өндіру жұмыстарын жургізгенде олардың құрамына
кіретін минералдар мен тұздар өсімдік жамылғысына кері әсер етіп, судың
ластануына әкелетіні сөзсіз.
Жыныстардың құрамы мен құрылысы – кен орнын өңдегендегі жердің қайта
қалпына келуін анықтайтын жалғыз ғана фактор емес. Сонымен қатар,
рудалардың орналасу тереңдігі, олардың физикалық-химиялық қасиеттері мен
құрамына енетін жыныстар, геологиялық қимасының сулылық дәрежесі сияқты
сипаттамалар бар. Сондай-ақ кен орнын өңдеу схемасы, қандай-да бір техника
мен технологияның қолданылуы, жыныстардың жайғасуы мен буркемеленуі
анықталады, яғни олардан көбінесе өндірілетін кен орындарының табиғатқа
әсері және ландшафттардың қайта қалпы келу жағдайлары, нақтырақ – кен
орындарын өңдегенен кейін ландшафтылардың жаңғыруы (немесе реконструкция)
тәуелді.
Осы жағдайлар әр турлі категориядағы ландшафтардың қасиеттеріне,
әсіресе қолданылуына қарай талдау жасап, жоғарыда келтірілген ескертулерді
есепке алып ландшафтыларды технофильділік дәрежесіне орай бірнеше топқа
бөлуге мумкіндік береді [14]:
1. Бірегей ландшафтылар, маңыздылығына орай табиғат ескерткіштері,
биосфералық қорықтар, ұлттық парктар, бау-бақшалық-парктық өнер
ескерткіштері болып жариялануы мумкін. Олардың барлығы жуктелген
міндеттеріне сай қолданылуы тиіс, ал қорғау жуйесі ландшафтының бастапқы
қалпын шексіз ұзақ уақытқа сақтауды қамтамасыз етуі қажет.
2. Рекреациялық жоғарғы көрсеткіштерге ие ландшафтылар – курорттық
зоналар, қалалардың іші мен айналасындағы жасыл зоналар, қорықшалар мен
аңшылық аймақтар. Олардың сақталуы инженерлік қамсыздандырумен және
биологиялық мелиорациямен - өсімдік қоғамдастықтарының ұдайы қалпына
келтірілуімен, топырақ-өсімдік жамылғысының аса жоғарғы салмақты
ошақтарының қомақталуымен қамтамасыз етілуі тиіс.
3. Өз қойнауында пайдалы қазбалары бар ландшафт. Мұнда осы кен
орындарын қолданудың соңғы кезеңінде ландшафт өнімділігін қайтадан қалпына
келтірілу шараларын есепке алған жөн.
4. Ауыл шаруашылығы және орман шаруашылығы өнімдерін алуға қолданылатын
ауылшаруашылықтық және орманшаруашылықтық ландшафтылар. Оларды сақтау
рационалды, технологиялық және экологиялық сауатты қлдануға байланысты.
5. Ауыл шаруашылығына немесе рекреациялық зона құруға аз қажетті,
қойнауында пайдалы қазбалары кездеспейтін және де өнеркәсіптік және
азаматтық құрылыста қолданыла алмайтын өнімсіз ландшафтылар.
Техногендік әсерлерге ландшафтының тұрақтылығы дегеніміз не және бұл
тұрақтылықтың критерийлері қандай?
Геологиялық ортаның тұрақтылығын барлық немесе мумкін болатын
техногендік урдістердің көпшілігінің негізінде ғана, оның ішінде
геологиялық ортаның тұрақтылығына тікелей қатыстыларына байланысты
бағалауға болады.
Топырақ жамылғысының немесе жердің беткі қыртысының кез келген
механикалық бұзылуы және жер қойнауынан қандай да бір таулы массаның алынуы
(әсіресе ашық әдістермен) табиғи ландшафтылардың бұзылуына әкелетін
экзогендік процестердің пайда болуына немесе кушеюіне душар етеді. Осы
орайда ландшафтылардағы механикалық салмақтар – техногенезге тән құбылыс.
Геологиялық ортаның бұл салмақтарға реакциясы көптеген геологиялық
процестердің белсенуінен байқалады, ал кейбір кездерде тіпті бұл аудандарға
тән геологиялық процестер журе бастайды.
Геодинамиалық потенциалды анықтағанда есепке алынатын факторлар
қатарына тупкілікті жыныстардың төрттік, жамылғылық және төсеніштік
құрылысы мен қуатылығы, тектоникалық бұзылыстардың жиілігі мен сипаты,
беткейлердің құлдилығы, өзен торы қимасының жиілігі мен тереңдігі,
атмосфералық жауын-шашынның жылдық қосынды мөлшері, гидрогеологиялық
жағдай, эрозиялық және абразиялық урдістердің таралуы және территорияның
техногендік процестерден бұзылуға ұшырау дәрежесі жатады. Сейсмикалық
белсенділігімен ерекшеленетін ауқымды территориялардың геологиялық
ортасының тұрақтылығын бағалағанда, осы фактор да есепке алынуы тиіс.
Тоң жынысты массивтердің механикалық әсерге тұрақтылығын бағалау
анағұрлым қиын. Жер бетінде бұзылулардың нәтижесінде жылу балансының
өзгеруі жер асты мұздарының еруіне және тау жыныстары арасындағы мұздық
байланыстардың толығымен узілуіне, сонымен қатар қасиеттерінің өзгеруіне
әкеп соғады.
Криолитозона территориясының геологиялық ортасының тұрақтылығын
аймақтық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz