Мемлекет бюджетінің шығыстарын талдау
Мазмұны
Кіріспе
1 Мемлекеттік бюджеттің теориялық негіздері
1.1 Бюджет ұғымы және оның экономикалық маңызы
1.2 Мемлекеттік бюджеттің құрамы мен құрылымы
1.3 Мемлекеттік бюджетің кірістері мен шығыстарының жоспары
2 Әлеуметтік-экономикалық дамудағы мемлекеттік бюджеттің рөлін талдау
(Ақмола облысы экономика және бюджетті жоспарлау департаменті мысалында)
2.1 Мемлекеттік бюджет кірістерінің динамикасы
2.2 Мемлекет бюджетінің шығыстарын талдау
2.3 Ақмола облысы бойынша әлеуметтік–экономикалық дамуындағы бюджеттің рөлі
3 Елдің әлеуметтік-экономикалық даму проблемалары және оны жетілдіру
жолдары
3.1 Бюджет тапшылығының пайда болу себептері және оны қаржыландыру жолдары
3.2 Елдің әлеуметтік-экономикалық даму болжамы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзектілігі - экономиканың дамуы көбінесе
мемлекеттің қаржы жүйесінің жағдайына байланысты. Мемлекеттің дамуындағы
қаржылық, несиелік, бюджеттік қарым-қатынастардың рөлі, орны және мәні өте
маңызды екені белгілі, себебі жалпы ішкі өнімнің өсу қарқыны, жұмыссыздық
пен инфляцияның денгейі, валюталық курс және басқа да макраэкономикалық
көрсеткіштердің оңтайлық деңгейіне жету осы қарым-қатынастардың ахуалына
тәуелді.
Қазақстан Республикасының егемен мемлекет болып қалыптасып, нарықтық
экономиканың даму мен құрылу жолын қабылдауы оның әлеуметтік-экономикалық
дамудағы жаңа деңгейін анықтайды. Ондағы басты орын мемлекеттік бюджетке
тиесілі.
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық даму
механизмін жүзеге асыру барысында мемлекеттік бюджет соңғы орын алмайды.
Өйткені мемлекеттік бюджет қаржыны басқарудың функциялық элементтерінің
бірі. Ол бюджетті, қаржыны оперативті басқару сияқты басқа элементтерімен
тығыз байланысты және бір мезгілде жүзеге асырылады.
Бюджет – жалпы категория қаржылардан айырмашылығы бар жеке
экономикалық категория. Ол қаржылардан басқа деңгейдегі абстракциямен әр
түрлі дәрежедегі қаржылық байланыстармен ерекшеленеді. Мемлекет шапшаң
дамитын салаларды, әлеуметтік мәдени шараларды іске асыру үшін, жалпы
қоғамдық масштабтағы шараларды өткізу үшін, қорғаныс сұрақтарын шешу үшін,
мемлекеттік басқарудың жалпы шығындарын жабу үшін орталықтанған құралдарға
мұқтаж. Сонымен мемлекеттік бюджеттің болуы кеңейтілген қайта өндірудің
мұқтаждықтарына мемлекеттік табиғатымен функцияларына байланысты.
Мемлекеттік бюджетке қойылған көптеген міндеттер мен мақсаттарды орындауға
ат салысатын, аймақтық деңгейдегі әлеуметтік-экономикалық мәселелермен
айналысатыны жергілікті бюджет.
Бюджет әр мемлекетке өзінің экономикалық, әлеуметтік және саясаттық
функцияларын орындауға объективтік ақшалай түрде қажетті. Бюджет қай
мемлекеттікі болмаса да мазмұндары бірынғай категориялардан қалыптасады,
яғни салық, зайымдар, шығын және тағы басқалары, сонымен қатар олар бір
қоғамдық-экономикалық формациядан басқа формацияға ауысса да өздерінің
мазмұнын өзгертпейді. Дәл осы ұғым бюджетті экономикалық категория деп
дәлелдейді. Сондықтан, экономикалық түбі басқа да экономикалық
категорияларға сай ақша түріндегі және соған сәйкес материялды негізі бар
өндірістік қарым-қатынаста жатыр.
2011 жылы ақпан айының 4-ші жұлдызында Қазақстан Республикасының жаңа
Бюджеттік кодексі қабылданып, 2012 жылы қаңтар айының 1-ші жұлдызында
қолдануға енгізілді.
Сондықтан, Бюджет кодексінде мемлекеттік бюджетке мынадай түсінік
берілген “Мемлекеттiк бюджет өз араларында өзара өтелетiн операциялар
ескерiлместен, республикалық және жергiлiктi бюджеттердi бiрiктiретiн,
мемлекеттiң орталықтандырылған ақша қоры болып табылады” [1,6-бап].
Жаңа Бюджеттік кодекстің ережелері біздің республикамыздың бүгінгі
күнгі қаржылық қарым-қатынас пен жалпы бюджеттік саясаттың даму жағдайын
көрсетеді. Кодексте бюджеттік процеске қатысушылардың барлық іс-
әрекеттерінің тәртібі мен ережелері толық және жан-жағынан жазылып
дәлелденген. Бұл бірыңғай құжатта мемлекеттің міндеттемелері мен
функцияларын орындауға арналған ақша қаражаттарын қалыптастыру мен оларды
жұмсау процестері толығымен анықталған.
Қазақстан Республикасындағы бюджеттер арасындағы қатынастардың жүйесі
қалыптасу мен даму стадиясында тұр, оның оңтайлы механизмi iздестiрiлуде.
Міне, осының бәрін біз республикалық бюджетінен іздеу саламыз.
Дипломдық жұмыста Қ.Р. Президентінің Қазақстан халқына 2012 жылғы
Жолдауы, қалалық әкімшіліктің жыл сайынғы есептік мәліметтері, Мемлекеттік
бюджет Өтебаев Б.С оқулығы, Қазақстан Республикасының бюджет кодексі,
Ақмола облысының экономика және бюджеттік жоспарлау басқармасының
мәліметтері және де т.б. мәліметтер қолданылған.
Қазіргі уақытта экономикалық қамтамассыздандыру, Қазақстанның
Республикасының бюджет түсімін арттыру қызметі жөніндегі зерттеулер мен
ұсыныстарға деген қажеттілік ұлғая түсуде. Ақмола облысының бюджеті
экономика секторларының саласында алатын орны зор, өйткені ол осы сектормен
тікелей байланыста. Жалпы ол облыстың экономика жағдайын анықтайтын негізгі
көрсеткіш болып табылады. Бұл дипломдық жұмыстың өзектілігі болып келеді.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты – Мемлекеттің әлеуметтік –
экономикалық дамуындағы бюджеттің рөлін анықтау болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты келесі міндеттерді шешумен нақтыланады:
– Бюджеттің теориялық негіздерін зерттеу;
– Ақмола облысы экономика және бюджетті жоспарлау департаменті
мысалында талдау жүргізіп, қорытынды мәселелерді қарастыру;
– Қазақстан Республикасының 2010-2012 жылдар аралығындағы Ақмола
облысы бюджетінің орындалуын талдау;
– Әлеуметтік-экономикалық даму проблемалары мен оның жетілдіру
жолдарын анықтау.
Зерттеу объектісі – Ақмола облысының экономика және бюджеттік
жоспарлау басқармасы болып табылады.
Зерттеудің методологиялық және теориялық негізі. Зерттеудің
әдістемелік және теориялық негізіне қазіргі кездегі отандық және шетелдік
экономистердің бюджет және экономиканы саласын басқару жүйесінде орын
алатын мәселелері туралы зерттеулері пайдаланылды.
Зерттеудің ақпараттық және статистикалық базасы. Зерттеудің
статистикалық және ақпараттар базасы ретінде Экономика және бюджетті
жоспарлау жүйесі және әлеуметтік – экономикалық даму бағдарламалары, түрлі
деңгейдегі ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары, сондай-ақ
әлеуметтік – экономикалық мақалалар және т.с.с. пайдаланылды.
Зерттеу процессінде жүйелік талдау, салыстыру, жалпылау, компьютерлік
бағдарламалау әдістері қолданылды.
Дипломдық жұмыс құрылымына кіріспе, үш бөлім, қорытынды, қолданылған
әдебиеттер тізімі мен қосымшалар жатады. Жұмыс 74 беттен, 11 кесте, 21
сурет, 11қосымша, 29 қолданылған әдебиет тізімінен тұрады.
1 Мемлекеттік бюджеттің теориялық негіздері
1.1 Бюджет ұғымы және оның экономикалық маңызы
Сан алуан қаржы байланыстарында жекелеген ерекшеліктері белгіленетін
айрықша салалар бар. Мемлекеттің кәсіпорындармен, ұйымдармен, мекемелермен
және халықпен қалыптасатын қаржы қатынастары қоғамдық өнімді құндық бөлудің
айрықша саласын құрайды. Бұл қатынастарға бөлу процесінде туындайтын ортақ
белгілер тән және олар қоғамдық қажеттерді өтеуге арналған,
орталықтандырылған қаражат қорын құрып, пайдалануға байланысты. Бұл процесс
мемлекеттің тікелей қатысуымен жүзеге асырылып отырады. Қаржы
қатынастарының бұл жиынтығы Мемлекеттік бюджет деп аталған ұғымның
экономикалық мазмұнын құрайды.
Мемлекеттік бюджет экономикалық қатынастардың жиынтығы ретінде
объективтік сипатқа ие. Оны бөлудің дербес саласы ретінде өмір сүруін
қоғамдық өндірістің өзі айқындайды. Оны жоспарлы дамыту орталықтандырылған
ресурстарды қажет етеді. Қаражатты орталықтандыру бүкіл халық шаруашылығы
ауқымында қорлардың үздіксіз айналымын ұйымдастыру үшін, жалпы экономика
жұмыс істеуін қамтамасыз ету үшін қажет. Арнайы бюджет саласының құндық
бөлінісі мемлекеттің табиғаты мен қызметінен туындайды. Мемлекет
қаржыландыруға бүкіл қоғам ауқымында әлеуметтік-мәдени шаралар өткізуге,
қорғаныс міндеттерін шешуге, мемлекеттік басқарудың жалпы шығындарын жабуға
орталықтандырылған қаржыны қажет етеді.
Бюджет – мемлекеттің міндеттері мен функцияларын іске асыруды қаржылық
қамтамасыз ету үшін арналған оның орталықтандырылған ақшалай қоры.
Бюджеттің экономикалық тұрғыдан арналуы, оның қоғамдық ұдайы өндірудегі
орны мен рөлі, сондай-ақ Конституцияда белгіленетін Қазақстан
Республикасының мемлекеттік құрылымы Қазақстанның бюджеттік құрылысы үшін
негіз құрайды[2,234б]
Жаңа шарттарға сәйкес мемлекеттік органдарға қойылатын талап өздерінің
бюджеттік өтінімдерін бұрынғыдай шығындар тұрғысынан негіздеу емес,
өздерінің қызметтерінің қорытындысынан көрсету. Бюджеттік бағдарлама
тапсырма – шығын – тікелей қорытынды (көрсетілген бюджеттік қызметтер
көлемі) байланысын айқын көрсетуі керек. Сонымен қатар бюджеттік
бағдарламалар қызметтер деңгейінде қалыптасады және мемлекеттік органдардың
жоспарлы шығындарының байланысын, сапа көрсеткіштерін және көрсетілетін
қызмет саны мен оның стратегиялық мақсаттарын көрсетуі керек. Осылайша
мемлекеттік органдардың қызметі формальді түрде өз функцияларын іске асыру
мен бюджеттік қаражатты игеруден азаматтарға, заңды тұлғаларға, Үкіметке,
Парламентке сапалы қызмет көрсетуге және соңғы нәтижеге қол жеткізуге қайта
бағытталады.
2007 жылдың 26 желтоқсанында Үкімет Қаулысымен №1297 Нәтижелерге
бағдарланған мемлекеттік жоспарлау жүйесін енгізу жөніндегі тұжырымдама
бекітілді. Бұл тұжырымдама Қазақстандағы нәтижелерге бағдарланған
бюджеттеуді енгізудің негізгі принциптері мен бағыттарын қарастырады.
Нәтижелерге бағдарланған бюджеттеу жағдайында мемлекеттік органдардың
бюджеттік міндеттерді орындауда жауапкершілігі күшейеді, мемлекеттік
бюджеттік қаржыларды бөлуде қабылданған шешімдердің негізделуі жоғарылайды,
олардың қабылдаған бюджеттік шешімдерінің анықтығы жоғарылайды[3,136б]
Мемлекеттік шығындарды басқарудағы түбегейлі жаңа бағыттарына өтудегі
алғашқы қадамдарын жасап отырған Қазақстан үшін мемлекеттік басқару, соның
ішінде шығындарды басқару мен бюджеттеудің жаңа технологияларын игеруде
алдыңғы қатарлы шетелдік тәжірибені оқып-білу пайдалы болмақ. АҚШ,
Ұлыбритания, Австралия, Жаңа Зеландия, Нидерланды, Швеция сияқты елдер
нәтижелерге бағдарланған бюджеттеу технологияларын табысты қолдануда.
Соның ішінде осы бюджеттеу технологиясын меңгерместен бұрын біз, бюджет
ұғымының мәнін қарастырып өтсек, АҚШ – та бюджет ұғымы кең тараған. Сонымен
қатар бұл елде әр-бір азамат өзінің күнделікті бюджетін қарастырумен және
оны саналы түрде есептеп, қалыптастыру жүйесін көрсетіп келеді. Осы теория
негізінде профессор М.Н Крейнина бюджет ұғымын былайша түсіндірді: ''
Мемлекеттің қаражат қорын құру, жоспарлы түрде бөлу, қайта бөлу процесінде
және оны ұдайы өндірісті ұлғайту, қоғамдық қажеттерді қанағаттандыруға
пайдалану барысында мемлекет пен қоғамдық өндіріске басқа да қатысушылардың
арасында қалыптасқан ақша қатынастары''. Сонымен қатар М.Н Крейнина
бюджетті 5 салаға бөліп қарастырды. 1) Бағдарламалық-мақсаттық
бюджет(Performance Budget – PB);
2) Жоспарлау – бағдарламалау жүйесі (Planning – Programming – Budgeting
System); 3) Мақсаттар бойынша басқару (Management by Objectives - MBO); 4)
Бюджетті нөлден бастап жоспарлау (Zero-Based Budgeting – ZBB); 5)
Нәтижелерге негізделген бюджеттеу (Performance-Base Budgeting – PBB). Ал
орыс ғалымы М.А.Федотова бюджет ұғымына мынадай анықтама берді:
''Экономиканы мемлекеттік реттеудің, шаруашылық конъюнктураға ықпал етудің,
дағдарысқа қарсы шараларды жүзеге асырудың қуатты құралы болып табылады ''.
Жаңа Зеландия бюджеттік жүйесінің реформасы басқа дамыған елдерде
жүргізілген ұқсас қайта құрылулар ішіндегі неғұрлым радикалдардың бірі
саналады. Нәтижеге бағдарланған бюджеттеу 1989 жылы мемлекеттік қаржы
туралы Жаңа Зеландия Заңында бекітілген. Жаңа Зеландия министрліктер мен
департаменттер арасында сауда жүйесіне ұқсас келісім-шарттар жүйесін
қолданады, мұнда департаменттің мақсатына жетуі үшін қажетті жұмыстар
тізімі, сонымен қатар нәтижелерді өлшеудің көрсеткіштері және реті, құны
мен мерзімі, марапаттау, міндеттемелерді орындамаған жағдайға санкциялар,
есеп беру ережесі айқындалған. Бюджет қаражаты нақты нәтижелерге жетуге
мүмкіндік беретін міндеттемелерді іске асырудың келісілген құнына сәйкес
бөлінеді.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі Қазақстан Республикасы Бюджет
кодексінің 4-бабында айқындалған қағидаттарға негізделеді. Оларға бірлік,
толықтық, шынайылық, транспаренттілік, сабақтастық, нәтижелілік,
дәйектілік, негізділік, уақыттылылық, кассалардың бірлігі, бюджеттердің
дербестігі, тиімділік, жауапкершілік, бюджет қаражатының атаулылық және
нысаналы сипаты сияқты қағидаттар жатады.
Мемлекеттің әкімшілік-аумақтық бөлінісіне мемлекеттік билік пен басқару
деңгейлері сәйкес келеді, бұл өзара байланысқан және бірыңғай бюджет
жүйесіне біріктірілген әр түрлі деңгейдегі бюджеттерді де алдын ала
айқындайды [4,383б].
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі республикалық және жергілікті
бюджеттер мен Ұлттық қордың, сондай-ақ бюджет үдерісінің жиынтығын
білдіреді.
Сөйтіп мемлекеттік бюджет ұдайы өндірістің қажеттіліктерінен,
мемлекеттің табиғатынан объективті қажеттілік туындайтын болып табылады.
Кез келген басқа экономикалық категория сияқты мемлекеттік бюджет
өндірістік қатынастарды бейнелеп, соған лайықты материалдық-заттай көрініс
табады. Бюджет қатынастары мемлекеттің ақшалай қатынастарының
орталықтандырылған қорында – бюджет қорында заттанады. Нәтижесінде қоғамда
жүріп жатқан нақты экономикалық бөліс процестері мемлекет жұмылдырып,
пайдаланатын қаражат тасқынынан көрінеді. Бюджет қоры- қоғамдық өнім мен
ұлттық табыстың құндық бөлінісінің тиісті кезеңдерінен өтіп, ұдайы
өндірісті ұлғайту, халыққа әлеуметтік-мәдени қызмет көрсету, қорғаныс,
басқару жөнінде қажеттерді қанағаттандыру үшін мемлекет қарамағына түскен
бөлігінің объективті алғышарты бар экономикалық формасы. Бюджет қорын
қалыптастыру мен пайдалану, бөлу және қайта бөлуге байланысты болатын құн
қозғалысының процесін білдіреді.
Бюджет экономикаға бюджет механизмі арқылы ықпал етеді. Мұнда бюджеттің
бүкіл экономикаға ықпал құралы ретіндегі рөлі көрінеді. Бюджет механизмі -
мемлекеттің ақшалай қаражаттарының орталықтандырылған қорын құру және
пайдалану формалары мен әдістерінің жиынтығы. Экономиканы реттеу
орталықтандырылған қаражат қорының көлемін белгілеу, оны құру, пайдалану
формалары мен әдістерін реттеу, бюджетті құру және орындау процесінде қаржы
ресурстарын қайта бөліске салу жолымен жүзеге асырылады.
Мемлекеттік бюджет –бұл мемлекеттік аппаратты, қарулы күштерді
қаржыландыруға, қажетті әлеуметтік-экономикалық қызметтер атқаруға
бағытталған ел үкіметінің қарамағында болатын ақша ресурстарының
орталықтанған қоры болып табылады. Бюджет сонымен қатар, экономиканы
мемлекеттік реттеудің, шаруашылық конъюнктураға ықпал етудің, дағдарысқа
қарсы шараларды жүзеге асырудың қуатты құралы болып табылады.
Бүгінгі мемлекеттердің бюджеттері олардың көпсалалы қызметтерін
бейнелейтін құжат деуге болады. Ол мемлекеттік шығындардың және оларды
өтейтін қаржы көздерінің жылдық жоспары. Бюджеттің жобасы жыл сайын заң
шығаратын органда талқыланады және елдің, штаттың парламентінде немесе
муниципалдық жиналыста қабылданады. Қаржылық жыл біткеннен кейін атқару
үкіметінің өкілетті өкілдері, алдыңғы жылғы бюджет туралы қабылданған заң
бойынша өздерінің табыстарын жинақтау туралы және жасалған шығындар туралы
есеп береді.
Орталық үкіметтің бюджеті мен жергілікті бюджеттердің арасында бюджет
табыстарының көзін бөлу туралы, ел масштабында қаражаттарды қайта бөлу
арқылы, орталық үкімет жағынан жергілікті бюджеттерді қаржыландыру туралы
жеңіл емес қатынастар пайда болады. Сондықтан мемлекеттік бюджет тек
орталық үкіметтің бюджеті емес, ол мемлекеттік әкімшілдік-территориялық
үкіметтердің барлық дәрежедегі бюджеттерінің жиынтығы болып табылады.
Бюджеттен тыс қорлар мақсатты міндет атқаратын және мемлекеттік
бюджетке жатқызылмаған бюджетпен тығыз ұштасып жатады. Бюджеттен тыс
қаражаттар орталық және жергілікті үкімет қарамағында болады және олар,
әрқайсысы белгілі қажеттер үшін құрылған арнаулы қорларда жинақталады.
Мысал ретінде ҚР зейнетақы қорын атап өтуге болады. Бюджеттен тыс қорлар
арнаулы (мақсатты) салықтар, заемдар, бюджеттік субсидиялар есебінен
құрылады[5,120-126б]
Бюджеттен тыс қорлар бюджетті, сондықтан парламенттік бақылауды айналып
үкіметтің экономикаға кірісуінің мүмкіндігін кеңейтеді.
Мемлекеттік бюджет біртұтастық, толықтық, нақтылық, жариялылық
принциптеріне негізделеді.
Біртұтастық принципі бюджет жүйесінің ұйымдық-экономикалық
орталықтандырылу дәрежесін білдіреді. Бұл принцип бұрынғы КСРО-ның бюджет
жүйесінде неғұрлым айқын аңғарылатын. Қазіргі уақытта жергілікті
органдардың дербестік алып, оларға қаржы ресурстарын пайдалану жөнінде
біршама құқықтар берілуіне байланысты әлсіреп отыр.
Біртұтастық мемлекетте біріңғай бюджет жүйесінің, елдің аумағында
әрекет ететін мемлекеттік табыстардың жалпы жүйесінің өмір сүруінде,
мемлекеттік шығындардың біркелкілігінде, қаржы құжаттарының, бюджет
жіктемесінің бірлігінде көрінеді. Бұл принцип бюджетті жоспарлаудың
әдістері мен ұйымдастырылуының бірыңғайлығын, оның әлеуметтік экономикалық
болжаммен өзара байланысын қамтамасыз етеді. Бюджеттің біртұтастығы
принципінің міндеті парламент тарапынан бюджет қаржысы қозғалысына пәрменді
бақылау орнату.
Толықтық принципі үкіметтің барлық қаржы операцияларының, барлық
жиналатын кірістер мен жұмсалатын шығындардың бюджетте шоғырландырылып,
мемлекеттің барлық түсімдері мен шығындарын әрбір бапта ескерілетінін
білдіреді. Қазіргі уақытта бұл принцип іс жүзінде қолданылмайды. Өйткені
бюджетті арнайы шығыстармен былықтыру жөнсіз деп саналады, сондықтан соңғы
кезде мемлекеттік бюджеттен мемлекеттік әлеуметтік сақтандырудың дербес
бюджеті бөліп шығарылады.
Қаржының едәуір бөлігі арнайы бюджеттен тыс қорлар бойынша жүреді
зейнетақы, жұмыспен қамтуға жәрдемдесу, жол, әлеуметтік сақтандыру және
т.б.. Бұдан басқа ҚР бюджет жүйесі туралы заңына сәйкес бюджетте
қарастырылмаған аса маңызды шараларды қаржыландыру үшін немесе белгілі бір
мақсаттарға қаржы жетпесе, ағымдағы бюджеттің орындалуы ескеріліп, қосымша
бюджет құрылады. Оны мемлекеттік үкімет пен басқарудың жоғары органдары
қарап, бекітеді.
Нақтылық принципі бюджет жазбаларының жалғандығын болдырмау үшін
қажет, ол бюджетте мемлекеттің қаржы операцияларының нақты көрінуін,
бекітілген сомалардың сәйкес келуін қарастырады. Мұнда нақты болу
болжамдары, бағдарламалары көрсеткіштеріне негізделіп, бюджет резервтерімен
нығайтылған барлық кірістер көздері мен шығыстар бағыттары есептеулерінің
негіздемелеріне қарай анықталады.
Жариялылық принципі бюджеттің кірістері мен шығыстары туралы
мәліметтерді жұртшылыққа бюджеттің құрамы және құрылымы мен, тапшылық
көлемімен және жабудың әдістерімен шығындарды қысқарту, кірістерді
көбейту, заемдар және басқалар таныстыру үшін баспасөзде жариялау талабын
білдіреді[6,314б]
Бюджеттік саясат бағыттары жөніндегі бапта түпкілікті мақсаттар,
мақсатты топтар мен белгіленген мақсаттарды іске асырудың кестесі
көрсетіледі. Егер мақсаттың соңғы мақсаттық нәтижесін белгілеу мүмкін емес
болған жағдайда бұл мақсаттар тікелей нәтижелер сәйкес келетін міндеттер
сипатына ие болады (яғни, бюджеттік қызмет көрсету бойынша).
Мемлекеттік бюджет экономиканы реттеудің ең маңызды құралы деуге болады
және тиімді де икемді жұмсай білу экономикадағы көптеген мәселелерді шешуге
көмектеседі. Ол арқылы жалпы мемлекеттік қажеттіліктерді қанағаттандыруға
болады. Сонымен қатар бюджет, шаруашылық конъюнктураға ықпал етудің,
дағдарысқа қарсы шараларды жүзеге асырудың қуатты құралы болып табылады.
1.2 Мемлекеттік бюджеттің құрамы мен құрылымы
Мемлекеттік бюджет құрылымы, алдымен сол елдің мемлекеттік құрылымынан
тәуелді болады. Унитарлық мемлекеттерде бюджет жүйесі екі қабаттан тұратын
құрылым түрін алады – мемлекеттік және жергілікті бюджет. Федералдық
мемлекеттік құрылымы бар елдерге (АҚШ, ФРГ) арабуын болады - штаттардың,
жерлердің және осыларға сәйкес келетін әкімшіл құрылымдардың бюджеті.
Мемлекеттік бюджет, кез келген басқа экономикалық категория сияқты,
өндірістік қатынастарды білдіреді және оларға сәйкес келетіе нақты
материалдық – заттай түрінде болады: бюджет қатынастары мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қорында – бюджеттік қорында затталынады. Мұның
нәтижесінде қоғамда болып жатқан нақты экономикалық (бөлгіштік) процестер
мемлекеттің жұмылдыратын және пайдалынатын ақшаның ағында өзінің көрінісін
табады. Бюджеттік қор – бұл қоғамдық өнім мен ұлттық табыстың құндық
бөліністің белгілі стадияларын өткен және ұлғаймалы ұдайы өндіріс, халыққа
әлеуметтік –мәдени қызмет көрсету, қорғаныс және басқару жөніндегі
қажеттіліктерді қажеттілітерді үшін мемлекетке түсетін бөлігі қозғалысының
объективті шарттасылған экономикалық нысаны.
Мемлекетік бюджеттің сан қырлы маңызын ескере отырып, оны тек
экономикалық категория және мемлекеттің орталықтандырылған ақша қоры
ретінде ғана емес, сонымен бірге негізгі қаржы жоспары, әлеуметтік –
экономикалық процестерді реттеу механизмның жиынтық ұғымы ретінде қарауға
болады.
Мемлекеттік бюджет орындалуы міндетті мемлекеттік заңдарының бірі болып
табылады (мысалы, келесі қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы
заң).
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесінің құрамына мыналар кіреді:
– республикалық бюджет;
– жергілікті бюджеттер: облыстық, қалалық, аудандық, қалалардағы
аудандық, поселкалық, селолық және ауылдық бюджеттер.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі бюджет құрлысының унитарлық
типімен анықталады, өйткені Қазақстан –федералдық емес, басқарудың
Президенттік нысаны және сайланатын Парламенті бар унитарлық мемлекет
[7,275б].
Қазақстанда төтенше немесе соғыс жағдайында төтенше мемлекеттік
бюджеттің әзірленуі, бектілуі және атқарылуы мүмкін.
Бюджет кодексіне сәйкес, мемлекеттік бюджет - араларындағы өзара
өталетін операцияларды есепке алмағанда, республикалық және жергілікті
бюджеттерді біріктіретін, талдамалық ақпарат ретінде пайдаланатын және
бекітуге жатпайтын жиынтық бюджет.
Республикалық бюджет жалпы мемлекеттік салықтар есебінен
қалыптастырылатын және Қазақстан Республикасының Үкіметі өзіне
Конституциямен, заңдармен және Қазақстан Республикасы Президентінің
актілерімен жүктелген міндеттерді жүзеге асыру үшін белгілейтін жалпы
мемлекеттік бағдарламалар мен шараларды қаржыландыруға арналған
орталықтандырылған ақша қаражатының қоры болып табылады.
Қазақстан Республикасының жиынтығында мемлекеттік бюджетті құрайтын
бекітілетін, атқарылатын және дербес болып табылатын мынадай бюджеттер
жұмыс істейді (1 суретке қараңыз).
Сурет 1 Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі
Республикалық бюджет;
Облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қалаңың, астананың бюджеті;
Республикалық бюджетке түсетін түсімдер мыналарды қамтиды:
1. Республикалық бюджеттің кірістері мыналардан тұрады:
- жергілікті бюджеттердің кірістеріне есептелуге тиісті сомаларды
шегеріп тастағаннан кейінгі, жалпы мемлекеттік салықтар мен алымдарды қоса
алғанда, Қазақстан Республикасының салық және кеден заңдарымен белгіленген
салық және кеден түсімдері, бұл орайда жалпы мемлекеттік салықтар бойынша
түсімдердің нормативтері мен олардың облыстар және республикалық маңызы бар
қалалар бойынша алғандағы жоғары шегі республикалық бюджет туралы заңмен
белгіленеді;
- заңдар және өзіне берілген өкілеттік шеңберінде Қазақстан
Республикасының Үкіметі белгілейтін салықтық емес түсімдер;
- мемлекеттік капиталымен жасалатын операциялардан түсетін кірістер;
- Қазақтсан Республикасының заңдарына қайшы келмейтін өзге де
түсімдер.
2. Ресми алынған трансферттер (гранттар), олар мыналардан тұрады:
- ішкі трансферттер, соның ішінде атқарушы органдардан алынатын
трансферттер;
- халықаралық ұйымдармен шет мемлекеттерден алынатын сыртқы ресми
трансферттер;
3. Республикалық бюджеттің тапшылығын жабуға қажетті ішкі және сыртқы
көздерден бюджетке түсетін түсімдерден тұратын Үкімет қарыздары;
4. Бұрын республикалық бюджеттен берілген несиелерді өтеуден түскен
түсімдер, сондай-ақ міндеттемелерді өтеу үшін мемлекеттік меншік
акцияларының мемлекеттік бумасын сатудан түскен түсімдерді
біріктіреді.
Республикалық бюджеттің жобасы Қазақстан Республикасының Қаржы
министрлігі бекітетін бюджеттік жіктеуге сәйкес әзірленеді.
Республикалық бюджет туралы заң жобасында түсімдердің барлық түрінің
жиынтығы, ретке келтіруші жалпы мемлекеттік салықтарды бөлу нормативтері,
сондай-ақ бюджетте жіктеуге сәйкес, бюджет тапшылығының мөлшері, оны жабу
көздері атала отырып, функционалдық топтар, қызметтер, кіші қызметтер мен
мекемелер бойынша шығыстардың шекті мөлшері, сондай-ақ ресми
трансферттердің жобаланып отырған мөлшері көрсетіледі.
Жергілікті бюджеттерде жергілікті бағдарламалар мен шараларды
қаржыландыру қамтамасыз етіледі. Жергілікті қаржы қоғамдық өнімнің ақша
формасындағы бір бөлігін жергілікті басқару органдары өздеріне жүктелген
міндеттеріне сәйкес жинайды, бөледі және пайдаланады. Жергілікті қаржы-
мемлекеттің қаржы жүйесінің маңызды буыны. Жергілікті қаржының құрылымы
мен бағыттарын жергілікті басқару органдары өздеріне жүктелген қызметтеріне
сәйкес анықтайды.
Жергілікті бюджетке түсетін түсімдер мыналарды қамтиды:
1. Жергілікті бюджеттің кірістері мыналардан тұрады:
- аймақтық әлеуметтік-экономикалық даму деңгейін ескере отырып,
төменгі бюджеттерді реттеу тәртібімен жалпы мемлекеттік салықтардан
бөлінетін қаржы сомалары;
- жергілікті бюджеттерге республикалық заң актілерімен белгіленген
салықтық емес түсімдер;
2. Алынған ресми трансферттер, олар мыналардан тұрады:
- жергілікті атқарушы органдар өз бюджеттерінің теңестірілуін
қамтамасыз ету мақсатымен жоғары тұрған бюджеттен алатын ішкі ресми
трансферттер;
3. Тоқсан сайынғы кассалық үзілісті жабу үшін төменгі бюджеттердің
қарызға алған қаражатының түсімдері.
4. Бұрын берілген несиелерді өтеуден түсетін түсімдер.
Қазіргі уақытта, нарықтық қатынастың қалыптасу жағдайында жергілікті
органдардың қызмет ауқымы кеңейді, олар әлеуметтік-экономикалық,
экологиялық, демографиялық сипаттағы мәселерді шешуде дербестікке ие болды.
Жергілікті басқару органдары мемлекеттің әлеуметтік бағдарламаларын
жүзеге асыру жөнінде маңызды міндеттер орындайды, халыққа қызмет көрсету
шараларын қаржыландыру негізінен жергілікті қаржы ресурстары есебінен
жүзеге асырылады, әлеуметтік-тұрмыстық инфрақұрылым салалары халыққа
қоғамдық тұтыну қорлары есебінен тегін қызмет көрсетеді, олар негізінен
бюджет қаржысы есебінен қалыптасады.
Жергілікті бюджеттердің кірістері Қазақстан Республикасы заңдарында
бекітілген көздер және жалпы мемлекеттік салықтар мен кірістер аударымдары
есебінен қалыптасады.
Жергілікті (облыс, қала, аудан) бюджеттердің шығындары, олардың
кірістік, сондай – ақ жоғары тұрған аумақтық деңгейдегі бюджеттерден
алынған демеу қаржы, субвенсиялар есебінен жүзеге асырылады.
Жергілікті басқару органдары жергілікті бюджеттердің шығыстар бөлігінде
мынадай құқықтарға ие:
– қаржыны өз беттерімен пайдаланып, жұмсауға;
– қолында бар қаржы шеңберінде халыққа білім беру, денсаулық
сақтау, әлеуметтік қамсыздандыру, мәдениет және спорт, табиғатты қорғау,
мекемелерді ұстауға шығындар мөлшерін көбейтіп, халықтың жеке топтарына
қосымша жеңілдіктер беріп, жәрдемақы төлеу;
– меншікті табыс есебінен және кірістердің шығыстардан асқан
бөлігінен резерв қорларын құру.
Республика үшін бюджетаралық қатынастарды реттеу өте көкейтесті және
күрделі проблемаға айналып отыр. Бюджетаралық қатынастардың
жетілдірілмеуіне байланысты әртүрлі деңгейлердегі билік органдарының
көптеген қаржылық мәселелері өршуде. Қаржыларды орталық бюджетке
шоғырландыру, барлық деңгейлер бюджеттері арасында қарсы қаржылық
ағындардың болуы, жергілікті бюджеттердің меншікті кірістері деңгейінің
төмендігі – осылардың барлығы жергілікті билік органдарын халықтың өмірлік
маңызды проблемаларын шешу мүмкіндігіне айырады, сонымен қатар сәйкес
аумақтарда тиімді салықтық – бюджеттік саясатты жүргізуге кедергі жасайды.
Бюджеттік жүйе деңгейлері бойынша салық әлеуетін таратуды үйлестіру сияқты
бюджетаралық қатынастардың маңызды сұрағы әлі шешілген жоқ.
Қазіргі кезде Қазақстандағы жергілікті бюджеттер мемлекеттік бюджет
қаражатының жалпы көлемінің кірістер бойынша шамамен 30%-ын және шығыстар
бойынша – шамамен 48%-ын алады.
Жергілікті бюджеттерді қалыптастырудың олардың өз бетімен жұмыс
істеуінің үш деңгейі бойынша өз ерекшеліктері бар: облыстық бюджет
деңгейінде, республикалық маңызы бар қала мен астананың бюджеті деңгейінде
және аудан бюджеті деңгейінде. Жергілікті бюджеттердің кірістері
республикалық бюджеттің кірістері сияқты салықтық және салықтық емес
түсімдерден қалыптастырылады. Бұл ретте жергілікті бюджетке түсетін салық
түсімдері Бюджет және Салық кодекстерінің регламенттеуші ережелеріне сәйкес
республикалық бюджетке түсетін салық түсімдері түрлерінен ерекшеленеді.
Жергілікті бюджетке түсетін салықтық емес түсімдер коммуналдық
меншіктен; облыстық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелердің
тауарларды (жұмыстарды, қызметтерді) сатуынан түскен түсімдерден; облыстық
бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелер ұйымдастыратын
мемлекеттік сатып алу өткізуден ақша түсімдерінен; облыстық бюджеттен
қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелер салатын айыппұлдардан,
өсімақылардан, санкциялардан, алымдардан түсетін кірістерді; облыстық
бюджетке түсетін басқа да салықтық емес түсімдерді білдіреді.
Мыналар:
- аудандардың (облыстық маңызы бар қалалардың) бюджеттерінен облыстық
бюджетке трансферттер;
- республикалық бюджеттен трансферттер жергілікті бюджетке трансферт
түсімдері болып табылады.
Республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджетіне республикалық
маңызы бар қаланың, астананың бюджетінен берілген кредиттерді өтеуден,
республикалық маңызы бар қаланың, астананың коммуналдық меншігінде тұрған
мемлекеттің қаржы активтерін сатудан, республикалық маңызы бар қаланың,
астананың жергілікті атқарушы органының қарыздарынан түскен түсімдер
есептеледі.
Облыстық бюджеттің шығыстары облыстық деңгейдегі билік органдарының
функцияларына сәйкес шығыстардың бағыттары бойынша жүзеге асырылады.
Облыстық деңгейдегі жергілікті өкілдік және атқарушы органдардың жұмыс
істеуіне; облыстың әлеуметтік-экономикалық дамуын стратегиялық жоспарлауға;
облыстың деңгейінде бюджеттік жоспарлауға; облыстық бюджеттің орындалуын
ұйымдастыруға; облыстық коммуналдық меншікті басқаруға жұмсалатын шығындар
жалпы сипаттағы мемлекеттік қызметтерді қамтамасыз ететін шығыстарға
жатады.
Енгізілген өзгерістердің себептерін, олардың негізділігін тұжырымдайтын
көзқарастарды қарастыра келе, келесідей орынды қайшылықтар туады:
1) өзгеріс орталықтандырмауды жүзеге асыру мақсатын көздеген.
Бірақ мемлекеттік басқару деңгейлері арасында функцияларды нақты шектеу,
жергілікті бюджеттің тұрақты кірістерін қамтамасыз ету, бюджеттің қаржылық
дербестігі сияқты проблемалар шешілмейінше орталықтандырмау проблемасы
шешілмейді;
2) корпоративтік табыс салығынан бөлулерден жеткілікті бюджетке
түсімдер барлық салықтық түсімдердің 13 бөлігін құрады. Бұл түсімдер
республикалық деңгейге берілсе, облыстар үкімет трансферттерін алуға
мәжбүрлі болады, сәйкесінше дербестікке қол жеткізу мүмкін болмайды;
3) толық дербестікке реттеуші салықтардан неғұрлым көп мөлшерде бөлулер
жасағанда және үкімет облыстық бюджеттер тапшылығына бақылау жасамай
олардың табыстарына түзету енгізгенде қол жеткізуге болады;
4) жергілікті бюджеттерге толығымен түсетін акциздер жергілікті
бюджеттердің кіріс базасын нығайта алмайды, өйткені бұл түсімдер
корпоративті табыс салығы мен акциздер арасындағы айырмашылықтың орнын
толтыра алмайды.
Республиканың әлемдік экономикалық қауымдастығына тез арада кіру
мақсатында, халықаралық қаржы институттарының белгіленген ережелерін
қабылдау үшін бұл бағытта алғашқы қадамдар атқарылды, соның ішінде нақтырақ
айтқанда 2002 жылғы 19 қаңтарда Республикалық және жергілікті бюджеттердің
атқарылуын бақылау туралы ҚР заңы қабылданды [4,5-6 б].
Республикалық бюджеттің атқарылуын Қазақстан Республикасының Үкіметі
ұйымдастырады.
Барлық мемлекеттік органдар Қазақстан Республикасының Қаржы
министрлігіне республикалық бюджеттің атқарылуы туралы есеп әзірлеуге
қажетті ақпаратты оларға белгіленген мерзімде табыс етуге міндетті.
Бюджеттің атқарылуы барысында бюджеттік ұйымдардың құрылымы мен
қызметтерін жетілдіру жөніндегі шараларды жүзеге асыруға байланысты
Қазақстан Республикасы Үкіметінің бөлінген қаржыға мекемелер бойынша
(бюджеттік жіктеуге сәйкес) өзгерістер енгізуге құқығы бар.
Республикалық бюджет есебінен ұсталатын ұйымдар Қазақстан Республикасы
Қаржы министрлігінің келісімімен бір бағдарламадан , кіші бағдарламадан,
айрықша саладан екіншілеріне қаржы аударуы мүмкін.
Жергілікті бюджеттердің және бюджеттен тыс мақсатты қорлардың есебінен
ұсталатын ұйымдарға, қоғамдық және шығармашылық бірлестіктер мен ұйымдарға,
сондай-ақ мемлекеттік қатысу үлесінсіз шаруашылық жүргізуші субъектілерге
республикалық бюджеттен қаржы бөлуге жол берілмеуі керек.
Егер бюджеттің атқарылуы барысында Қазақстан Республикасының орталық
мемлекеттік органдарының нормативтік актілер қабылдаса, яғни құқықтық
актілер, соларға сәйкес облыстар мен республикалық маңызы бар қалалар
бюджеттерінің шығыстары ұлғайса немесе кірістері азайса, олардың шығындары
республикалық бюджет қаражаты есебінен өтеледі және керісінше, олардың
шығыстары азайған немесе кірістері ұлғайған жағдайда субвенциялар
азайтылады, ал субвенциялық емес салалар бойынша олар өзара есеп айырысуға
жатқызылады[8,445б]
Өткен жылғы кірістерді артығымен орындау нәтижесінде қаржы жылының
басында алынған бюджет қаржыларының бос қалдықтарын, сондай-ақ ағымдағы
жылдың бюджетін атқару барысында өткен кезең ішіндегі кірістерді артығымен
орындау сомаларын Қазақстан Республикасының Үкіметі бюджетті атқару үстінде
пайда болатын қосымша шығындарды қаржыландыруға жұмсауы мүмкін.
Республикалық бюджетте алдағы қаржы жылының басындағы республикалық
бюджет бойынша қаражат қалдығының есебінен қолма – қол ақшаның айналым
резерві құрылады, оны Қазақстан Республикасының Үкіметі қаржы жылы ішінде
өтімділікті басқару үшін пайдаланады.
Жергілікті атқарушы органдар тиісті әкімшілік – аймақтық бөліністер
бюджеттерінің атқарылуын, бюджет қаржыларының тиімді әрі мақсатты жұмсалуын
ұйымдастырады. Жергілікті бюджеттерді атқару бекітілген бюджеттердің
сомалары шегінде құралатын облыстық бюджеттердің, республикалық және
облыстық маңызы бар қалалардың бюджеттерінің, аудан бюджеттерінің тоқсанға
бөлінген кірістері мен шығыстарының жазбасы бойынша жүзеге асырылады.
Жергілікті қаржы органдарының бөлінген бюджеттік қаржылар мақсатқа сай емес
немесе тиімсіз пайдаланылған жағдайда қаржыландыруды тоқтата тұруға немесе
қайтарып алуға құқығы бар.
Жергілікті бюджеттің есебінен ұсталатын ұйымдар жергілікті қаржы
органдарының келісімімен қаржыларды, бекітілген бюджетте арнайы
бөлінгендерінен басқа, бір бағдарламадан, кіші бағдарламадан және айрықша
саладан екіншісіне аударуы мүмкін.
Ұйымдар Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі жанындағы
қазынашылық беретін рұқсаттар негізінде бюджеттік мақсаттарға сәйкес
шығыстар жұмсайды. Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігінің тиісті
қаржы жылына арналған шығыстар сметасын тапсырмаған және бөлінген
қаржыларды мақсатқа сай емес немесе тиімсіз пайдаланған жағдайда бюджет
қаржыларын бөлмеуге, қайтарып алуға және оларды жұмсауға тыйым салуға
құқылы [9,25б].
Қазіргі кезеңде қызмет атқаратын республикалық және жергілікті
бюджеттер атқарылуының бақылау жүйесі бақылаудың екі түрі қамтылған: ішкі
және сыртқы.
Сыртқы бақылау – Қазақстан Республикасының Үкіметі бюджетті орындауына
бақылауды және жергілікті атқарушы органдардың – жергілікті бюджетті
орындауына бақылауды маслихаттың тексеру комиссиялары, тәуелсіз мемлекеттік
органдар жүргізеді.
Ішкі бақылау – республикалық және жергілікті бюджеттердің орындалуын
бақылау, бақылауды ҚР Үкіметі және жергілікті атқарушы органдар
жүргізеді[10,67-69б].
Қазіргі кезеңде Заң бойынша республикалық және жергілікті бюджеттердің
орындалуына бақылау жүргізетін 5 құрылым белгіленген:
- республикалық бюджеттің орындалуын бақылау жөніндегі Есеп комитеті;
- ҚР Үкіметі уәкілеттік берген мемлекеттік орган – ҚР ҚМ Қаржы
бақылау комитеті және оның жергілікті басқармалары;
- мәслихаттардың тексеру комиссиялары;
- әкімдер уәкілеттік берген мемлекеттік органдар;
- мемлекеттік органдардың ішкі бақылау қызметтері.
Қазақстан Республикасының қаржы бақылау жүйесі дамуына республикалық
және жергілікті бюджеттердің атқарылуына ұлттық бақылау стандарттары
қабылданғаны маңызды қадам болып табылады.
ҚР Республикалық және жергілікті бюджеттердің орындалуын бақылау
Заңының талаптарына сәйкес республикалық және жергілікті бюджеттердің
орындалуына сыртқы және ішкі бақылау жүргізу стандарттары бақылау жүргізуге
бірыңғай талаптар белгілейтін нормативтік құжат болып табылады[11]
Қорытындылай келе мемлекетіміздегі бюджет жүйесі республикалық бюджет
және жергілікті бюджеттерге бөлінеді, сондай-ақ осы бюджеттер мемлекеттік
қазынаның құрамдас бөлігі болып есептелінеді және әрқайсысы өте мол ақша
қоры түрінде көрініс табады.
1.3 Мемлекеттік бюджетің кірістері мен шығыстарының жоспары
Бюджеттік жоспарлау – қаржылық жоспарлаудың құрамдас бөлігі. Бюджеттік
жоспарлаудың негізі –республиканың әлеуметтік – экономикалық даму
жоспарлары мен болжамдары және оның мақсатты бағдарламаларының
көрсеткіштері мен болжамдары.
Қазақстан Республикасы бюджетінің кірістері әр түрлі құрауыштардан
қалыптастырылады, олардың ішінде салықтық және салықтық емес түсімдер,
трансферттер, негізгі капиталды сатудан түскен түсімдер және т.б. Бұл
құрауыштар бюджеттің құрылымына арналған бөлімде неғұрлым егжей-тегжейлі
қарастырылады. Барынша елеулі үлесті, әрине, салықтық құрауыш енгізеді.
Салықтар – бұл заңды және жеке тұлғалардың бюджетке төлейтін міндетті
төлемдері. Салық салу – мемлекетпен бірге дүниеге келген аса ежелгі
экономикалық тетіктердің бірі. Өзінің әскері жоқ мемлекеттер бар, бірақ
салықсыз мемлекет жоқ. Салықтар туралы мәселе қоғамның барлық жіктерінің
мүдделерін қозғайды және сондықтан да тоқталмайтын пікірталастардың
нысанасы болып табылады. Даулар салық салудың жалпы деңгейі туралы,
салықтардың әр түрінің қатынастары туралы, оларды жинау тәсілдері туралы
жүреді. Қорытындысында салықтар жүйесі қоғамның, сондай-ақ тұтастай
алғанда, елдің және оның жекелеген өңірлерінің арасындағы бітімгершілік
болып табылады.
Салықтардың көмегімен мемлекет елде өндірілетін өнімнің бір бөлігін
жинайды, және содан соң оны мемлекеттік шығыстар арқылы қайта бөледі. Ішкі
жалпы өнімнің көрсеткіші жоғары болған сайын бюджеттің мүмкін болатын
жиынтық кірістері мен шығыстары да жоғары болады. Жалпы ішкі өнім (ЖІӨ)
сөйтіп, мемлекеттік басқарудың барлық деңгейлерінің бюджеттерін
қалыптастыру үшін негіз болып табылады.
ЖІӨ пайдаланылған өндіріс факторларының ұлттық тиістілігіне қарамастан,
мемлекеттің аумағындағы экономиканың барлық салаларында бір жыл ішінде
тұтыну, экспортқа шығару және жинақтау үшін өндірілген барлық түпкілікті
тауарлар мен қызметтердің (яғни түпкілікті тұтынуға арналған) нарықтық
құнын білдіреді. Бүгінгі күні ЖІӨ ұлттық экономиканың басты индикаторы
болып табылады. Қазақстан Республикасының ішкі жалпы өнімі абсолюттік
шамасы бойынша салыстырмалы түрде жоғары емес, алайда даму қарқыны әсер
алуға тұрарлық.
Бюджеттік үдерісті көрсететін тағы бір маңызды экономикалық көрсеткіш
елдің экономикасына фискальдық жүктеме болып табылады. Экономикаға іс
жүзіндегі салық жүктемесі деп мемлекеттің пайдасына елдің ЖІӨ-сіне шынайы
түрде төленген міндетті төлемдердің үлесі түсініледі, басқаша айтқанда, бұл
мемлекеттің салық алымдарынан түсетін кірістері шамасының ішкі жалпы
өнімнің шамасына қатынасы. Фискальдық жүктеменің шамасы жоғары болған сайын
пайданың елеусіздігіне байланысты экономикаға инвестиция құюға деген
ынталылық та төмен. Басқа жағынан алғанда, жүктеменің жоғары емес
көрсеткіші мемлекеттің жеткілікті дәрежедегі күшті әлеуметтік саясатты
жүргізе алмайтындығы туралы айтады.
Қазақстан Республикасының Бюджет кодексінде республикалық бюджеттің
шығыстары үшін мынадай функционалдық топтар бойынша жіктеме көзделген:
- жалпы сипаттағы мемлекеттік қызметтер;
- қорғаныс;
- қоғамдық тәртіп, қауіпсіздік, құқықтық, сот, қылмыстық-атқару
қызметі;
- білім беру:
- денсаулық сақтау;
- әлеуметтік көмек және әлеуметтік қамтамасыз ету;
- тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық;
- мәдениет, спорт, туризм және ақпараттық кеңістік;
- отын-энергетикалық кешен және жер қойнауын пайдалану;
- ауыл, су, орман, балық шаруашылығы, ерекше қорғалатын табиғи
аумақтар, қоршаған орта мен жануарлар дүниесін қорғау, жер қатынастары;
- өнеркәсіп, сәулет, қала құрылысы және құрылыс қызметі;
- көлік және коммуникациялар;
- өзгелері;
- борышқа қызмет көрсету;
- трансферттер
Мемлекеттік бюджет барлық дербес бюджеттердің сомасы ретінде соңғы
кезеңде бюджеттік жоспарлау үшін экономикалық талдау мақсатымен
жинақталады. Әрбір басқару деңгейіндегі бюджеттер шынайы дербес сипат
алады.
Бюджеттік жоспарлаудың теориялық жағынан жеткіліксіз зерттелуі
еліміздің келешек бюджеттік жоспарларын құруға кедергілер келтіруде. Оның
негізгі әсерлерінің бірі – бюджеттік жоспарлауды жүргізудің тиімді
әдістерінің ғылыми жобасының жоқтығы. Бюджеттік жоспарлауға арналған
әдебиеттерде жоспарлаудың барлық тәсілдері ашылмай, тек онда баланстық
әдіске көңіл аударылады.
Жоспарлаудың нақтылығы, ақиқаттығы арнайы әдістерді қолдануды талап
етеді. Бюджеттік жоспарлаудағы қолданылатын әдістер құбылмалы болып келеді,
өйткені ол нарықтық экономикада тауарлар мен қызметтерді өткізетін нарыққа,
оның негізгі механизмдері: ақшаға, бағаға, құн заңына, сұраныс пен ұсыныс
заңына тәуелді.
Нарықтық экономика заңдарына сәйкес бюджетті жоспарлауда мынадай
әдістерді қолдаған жөн:
1) экономикалық талдау;
2) нормативтік;
3) баланстық;
4) экономика – математикалық.
Бұл әдістер бір мезгілде қолданылып, бірін - бірі толықтырып отырады.
Енді осы әдістердің әрқайсысына жеке-жеке тоқталып, байланыстарын ашайық.
Қазақстан Республикасы шоғырландырылған бюджетінің шығындары жергілікті
бюджеттердің, республикалық бюджеттің шығындарынан және Ұлттық қордың
шығыстарынан тұрады. Көптеген функционалдық топтар бойынша шығыстар
жергілікті және республикалық бюджеттен жүзеге асырылады, сол уақытта
Ұлттық қордан республикалық бюджетке ҚР Президенті айқындайтын мақсаттарға
нысаналы трансферттерді қаржыландыру жүзеге асырылады.
Экономикалық әдебиеттерде экономикалық талдау әдісін бюджетті
жоспарлаудың әдісі емес, оның сатысы деп көрсетеді. Жоспарлаудың сатылары
дегеніміз жоспарды дайындаудың арнайы кезендері, олардың әрқайсысында әр
түрлі әдістер қолданылады. Бюджеттік жоспарлаудың практикасы көрсетіп
жүргендей, бюджеттік жоспарды құру үшін оның бастапқы жобасын анықтау керек
(экономикалық талдау әдісі), нақты түсімдері мен шығындарды есептеу керек
(нормативтік әдіс), ал содан кейін жеке тапсырмалар мен баптарды
біріктіріп, оларды теңестіру керек (баланстық әдіс)[12,68б]
Сонымен, экономикалық талдау жоспарлаудың әдісі болып табылып, оның
негізінде жоспардың алғашқы жобалары ескеріліп, жоспарланатын жылғы
бюджеттік көрсеткіштерді дайындауда кеңінен қолданылады.
Нормативтік әдіс арнайы нормалар мен нормативтерді қолдануға
негізделген. Бюджеттік нормалар ұйымдар мен мекемелердің шығындарын
жоспарлау кезінде қолданылады. Шығындарды ғылыми негізде дұрыс нормалау,
бюджеттік қаржыландырудың көлемін анықтап қана қоймай, қаражаттарды
үнемдеуге, мақсатты және тиімді қолдануға септігін тигізеді. Көбінесе,
нормативтік әдіс бюджеттік кірістердің көздерін жоспарлауға қолданылады.
Бұл кіріс көздеріне салықтың барлық түрлері мен алым – салымдар және т.б.
жатады. Нормативтік әдістерді ғылыми жетілдіру бюджеттік жоспарлаудың
деңгейін көтеріп, қаржы қызметкерлерінің жұмысына экономика – математикалық
әдістер және автоматтандырылған басқару жүйесін қолдануға жағдай
жасайды[13,54б]
Бюджеттік жоспарлау процесіне баланстық әдіс кеңінен қолданылады. Кез
келген әкімшілік – аймақ бюджетінің кірістері мен шығыстарын теңестіру оның
негізгі мәні болып табылады. Баланастық әдіс арқылы республикалық бюджет
пен жергілікті бюджеттер арасындағы бюджет қаражаттарының дұрыс бөлінуі
қамтамасыз етіледі. Бюджеттің кірістері мен шығыстарының теңдігі оның
тұрақтылығын анықтап, Қазақстан Республикасы мемлекеттік бюджетінің табысты
орындалуына алғы шарт жасайды.
Сонымен, бюджеттік жоспарлауды жетілдіру үшін мына шараларды ескерген
жөн:
- біріншіден, кәсіпкерлікпен айналысуға тілек білдірген жеке
тұлғаларға жол ашып, патенттік форманы жетілдіру. Өйткені, патентте
салықтардың тұрақты сомасы көрсетілген, бұл салық органдарының тексеру
жүргізілуіне ғана емес, бюджет кірісін жоспарлауға да оңай;
- екіншіден, салық Кодексіне түзетулер мен өзгертулер енгізуді
салық жылының ортасында жүзеге асыруға болмайды. Бұл жоспарланған бюджеттің
орындалуына кедергілерін келтіреді;
- үшіншіден, бюджеттік мекемелердің жұмыскерлеріне бөлінетін еңбек
ақыдан салық алынбауы керек. Өйткені, мемлекет өзі бөлген қаражатының төлем
көзінен табыс салығын ұстап, салық жүгін ауырлата түседі;
- төртіншіден, шетелдік инвестицияларды ұтымды және тиімді
пайдалану керек. Алашақтың да берешегі бар демекші, инвестицияны өз
орнына жұмсамау мемлекеттік борыштың өсуіне әкеледі;
- бесіншіден, бюджеттік жоспарлауды әрі қарай жетілдіру баланстық
әдістің дамуына, экономика – математикалық әдістерді қолдануға және
автоматтандырылған басқару жүйесін құруға байланысты. Экономика –
математикалық әдістерді жоспарлауда қолдану, бюджеттік көрсеткіштерге әсер
ететін факторларға қарамастан ұтымды шешімдер қабылдауға жол ашады. Ал
есептеуіш машиналарды қолдану қабылданған шешімдерді салыстыра отырып,
жоспардың көптеген есептік жобаларын дайындауға мүмкіндік береді.
2 Әлеуметтік-экономикалық дамудағы мемлекеттік бюджеттің рөлін талдау
(Ақмола облысы экономика және бюджетті жоспарлау департаменті мысалында)
2.1 Мемлекеттік бюджет кірістерінің динамикасы
Мемлекет қаржысының іс- әрекет кезінде өзара тығыз байланысты екі
процесс пайда болады: мемлекеттік құрылымдардың қарамағына қаржы
ресурстарын жұмылдыру және қаражаттарды мемлекеттің әр –түрлі қызметіне
пайдалану. Бұл процестердің алғашқысы өзінің көрінісін мемлекеттің
кірістері ұғымында, екіншісі мемлекеттің шығыстарында табады.
Мемлекеттің кірістері деп экономикалық қатынастардың жүйесін айтады.
Бұл қатынастардың процесінде мемлекеттің жұмыс істеуінің материалдық
базасын жасау үшін мемлекеттің меншігіне түсетін қаражаттардың жиынтығынан
құралады.
ЖІӨ пайдаланылған өндіріс факторларының ұлттық тиістілігіне қарамастан,
мемлекеттің аумағындағы экономиканың барлық салаларында бір жыл ішінде
тұтыну, экспортқа шығару және жинақтау үшін өндірілген барлық түпкілікті
тауарлар мен қызметтердің (яғни түпкілікті тұтынуға арналған) нарықтық
құнын білдіреді. Бүгінгі күні ЖІӨ ұлттық экономиканың басты индикаторы
болып табылады. Қазақстан Республикасының ішкі жалпы өнімі абсолюттік
шамасы бойынша салыстырмалы түрде жоғары емес, алайда даму қарқыны әсер
алуға тұрарлық.
Бүгінгі күні экономикалық дамудың негізгі көрсеткіші жан басына
шаққандағы ЖІӨ болып табылады. Бұл көрсеткіш бойынша Қазақстан дамыған
елдердің көпшілігінен артта қалып тұрғанымен, алайда Қытай мен Бразилияны
қоса алғанда, көптеген дамушы елдерді басып озады[14,87б]
Бюджеттік үдерісті көрсететін тағы бір маңызды экономикалық көрсеткіш
елдің экономикасына фискалдық жүктеме болып табылады. Экономикаға іс
жүзіндегі салық жүктемесі деп мемлекеттің пайдасына елдің ЖІӨ-сіне шынайы
түрде төленген міндетті төлемдердің үлесі түсіріледі, басқаша айтқанда, бұл
мемлекеттің салық алымдарынан түсетін кірістері шамасының ішкі жалпы
өнімнің шамасына қатынасы. Қазақстан Республикасының кеңейтілген үкіметі
бюджетінің кірістері Халықаралық валюта қорының бағалауы бойынша 2011 жылы
ЖІӨ мөлшерінің 22,4 %-ын құрады. Бұл шамамен алғанда Еуропа Одағының елдері
немесе Украина бойынша орта есеппен екі есеге аз, алайда бірқатар дамушы
елдерге қарағанда біршама жоғары. Осындай көрсеткіштер Қазақстанның
экономикасына салыстырмалы түрдегі көп емес фискальдық жүктеме және
тиісінше республика экономикасының қаражатты инвестициялау үшін жеткілікті
жоғары тартымдылығы туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Және бір
мезгілде азаматтардың салыстырмалы түрдегі төменгі мемлекеттік әлеуметтік
қамтамасыз етілуі туралы куәландырады.Осы мәліметтерді толығырық келесі 2
суретке сәйкес көруге болады.
Сурет 2 Кеңейтілген үкімет бюджетінің кірістері, ЖІӨ-нің %-ы, 2011 жыл
2 суретке талдау жасасақ, мұнда 2011жылғы мәлімет бойынша бюджет
кірістерін ЖІӨ -нің %-дық мөлшері бойынша, Украина мемлекеті осы
кеңейтілген үкімет бюджетінің кірістерін 45%, Жаңа Зеландия – 43%-ға,
Канада – 42% -ды иеленсе, Ресей – 41 %-ға дейін, Австралия – 36 %-ға ,
сонымен қатар АҚШ – 35 % ды иеленсе, ал Қазақстан – 23% көлемінде, Тайланд
– 21 % ЖІӨ% – дық мөлшері бойынша бюджет кірістері қарастырылған.
Қазақстан Республикасының шоғырландырылған бюджеті, өкінішке орай,
талдамалық құрал ретінде салыстырмалы түрде жақында енгізілді, сондықтан
оның мысалында бюджеттің кірістері өзгерістерінің серпінін қадағалау
біршама қиын.
2012 жылдан бастап шоғырландырылған бюджеттің кірістері елеулі түрде
ұлғайды: 3 375,8 млрд теңгеден (ЖІӨ-нің 33,1%-ы) 4 789,3 млрд теңгеге дейін
(ЖІӨ-нің 37,3%-ы).
Бюджетке түсетін қаражат түсімдеріне қатысты мемлекеттік және
республикалық бюджеттер жөніндегі деректер неғұрлым көрнекі болып табылады.
Жыл өткен сайын бюджет кірістерінің тұрақты өсімі байқалады. 2011 жылмен
салыстырғанда мемлекеттік бюджеттің кірістері 2 338,0 млрд теңгеден 2 887,8
млрд теңгеге дейін өсті. Егер ЖІӨ-ге қатысты кірістерді қарастыратын
болсақ, онда мынадай серпінді байқауға болады: 2010 жылдан бастап елеулі
өсім болды – көрсеткіш 5,7%-ға өсті; 2011 жылдан бастап көрсеткіш төмендей
бастайды, әйтсе де 2012 жыл мен 2011 жыл арасындағы өзгеріс елеулі емес
және бар-жоғы 0,3% пайызды құрайды. (3 суретке қараңыз)
Сурет 3 Мемлекеттік бюджеттің кірістері
3 суретке сәйкес ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1 Мемлекеттік бюджеттің теориялық негіздері
1.1 Бюджет ұғымы және оның экономикалық маңызы
1.2 Мемлекеттік бюджеттің құрамы мен құрылымы
1.3 Мемлекеттік бюджетің кірістері мен шығыстарының жоспары
2 Әлеуметтік-экономикалық дамудағы мемлекеттік бюджеттің рөлін талдау
(Ақмола облысы экономика және бюджетті жоспарлау департаменті мысалында)
2.1 Мемлекеттік бюджет кірістерінің динамикасы
2.2 Мемлекет бюджетінің шығыстарын талдау
2.3 Ақмола облысы бойынша әлеуметтік–экономикалық дамуындағы бюджеттің рөлі
3 Елдің әлеуметтік-экономикалық даму проблемалары және оны жетілдіру
жолдары
3.1 Бюджет тапшылығының пайда болу себептері және оны қаржыландыру жолдары
3.2 Елдің әлеуметтік-экономикалық даму болжамы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзектілігі - экономиканың дамуы көбінесе
мемлекеттің қаржы жүйесінің жағдайына байланысты. Мемлекеттің дамуындағы
қаржылық, несиелік, бюджеттік қарым-қатынастардың рөлі, орны және мәні өте
маңызды екені белгілі, себебі жалпы ішкі өнімнің өсу қарқыны, жұмыссыздық
пен инфляцияның денгейі, валюталық курс және басқа да макраэкономикалық
көрсеткіштердің оңтайлық деңгейіне жету осы қарым-қатынастардың ахуалына
тәуелді.
Қазақстан Республикасының егемен мемлекет болып қалыптасып, нарықтық
экономиканың даму мен құрылу жолын қабылдауы оның әлеуметтік-экономикалық
дамудағы жаңа деңгейін анықтайды. Ондағы басты орын мемлекеттік бюджетке
тиесілі.
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық даму
механизмін жүзеге асыру барысында мемлекеттік бюджет соңғы орын алмайды.
Өйткені мемлекеттік бюджет қаржыны басқарудың функциялық элементтерінің
бірі. Ол бюджетті, қаржыны оперативті басқару сияқты басқа элементтерімен
тығыз байланысты және бір мезгілде жүзеге асырылады.
Бюджет – жалпы категория қаржылардан айырмашылығы бар жеке
экономикалық категория. Ол қаржылардан басқа деңгейдегі абстракциямен әр
түрлі дәрежедегі қаржылық байланыстармен ерекшеленеді. Мемлекет шапшаң
дамитын салаларды, әлеуметтік мәдени шараларды іске асыру үшін, жалпы
қоғамдық масштабтағы шараларды өткізу үшін, қорғаныс сұрақтарын шешу үшін,
мемлекеттік басқарудың жалпы шығындарын жабу үшін орталықтанған құралдарға
мұқтаж. Сонымен мемлекеттік бюджеттің болуы кеңейтілген қайта өндірудің
мұқтаждықтарына мемлекеттік табиғатымен функцияларына байланысты.
Мемлекеттік бюджетке қойылған көптеген міндеттер мен мақсаттарды орындауға
ат салысатын, аймақтық деңгейдегі әлеуметтік-экономикалық мәселелермен
айналысатыны жергілікті бюджет.
Бюджет әр мемлекетке өзінің экономикалық, әлеуметтік және саясаттық
функцияларын орындауға объективтік ақшалай түрде қажетті. Бюджет қай
мемлекеттікі болмаса да мазмұндары бірынғай категориялардан қалыптасады,
яғни салық, зайымдар, шығын және тағы басқалары, сонымен қатар олар бір
қоғамдық-экономикалық формациядан басқа формацияға ауысса да өздерінің
мазмұнын өзгертпейді. Дәл осы ұғым бюджетті экономикалық категория деп
дәлелдейді. Сондықтан, экономикалық түбі басқа да экономикалық
категорияларға сай ақша түріндегі және соған сәйкес материялды негізі бар
өндірістік қарым-қатынаста жатыр.
2011 жылы ақпан айының 4-ші жұлдызында Қазақстан Республикасының жаңа
Бюджеттік кодексі қабылданып, 2012 жылы қаңтар айының 1-ші жұлдызында
қолдануға енгізілді.
Сондықтан, Бюджет кодексінде мемлекеттік бюджетке мынадай түсінік
берілген “Мемлекеттiк бюджет өз араларында өзара өтелетiн операциялар
ескерiлместен, республикалық және жергiлiктi бюджеттердi бiрiктiретiн,
мемлекеттiң орталықтандырылған ақша қоры болып табылады” [1,6-бап].
Жаңа Бюджеттік кодекстің ережелері біздің республикамыздың бүгінгі
күнгі қаржылық қарым-қатынас пен жалпы бюджеттік саясаттың даму жағдайын
көрсетеді. Кодексте бюджеттік процеске қатысушылардың барлық іс-
әрекеттерінің тәртібі мен ережелері толық және жан-жағынан жазылып
дәлелденген. Бұл бірыңғай құжатта мемлекеттің міндеттемелері мен
функцияларын орындауға арналған ақша қаражаттарын қалыптастыру мен оларды
жұмсау процестері толығымен анықталған.
Қазақстан Республикасындағы бюджеттер арасындағы қатынастардың жүйесі
қалыптасу мен даму стадиясында тұр, оның оңтайлы механизмi iздестiрiлуде.
Міне, осының бәрін біз республикалық бюджетінен іздеу саламыз.
Дипломдық жұмыста Қ.Р. Президентінің Қазақстан халқына 2012 жылғы
Жолдауы, қалалық әкімшіліктің жыл сайынғы есептік мәліметтері, Мемлекеттік
бюджет Өтебаев Б.С оқулығы, Қазақстан Республикасының бюджет кодексі,
Ақмола облысының экономика және бюджеттік жоспарлау басқармасының
мәліметтері және де т.б. мәліметтер қолданылған.
Қазіргі уақытта экономикалық қамтамассыздандыру, Қазақстанның
Республикасының бюджет түсімін арттыру қызметі жөніндегі зерттеулер мен
ұсыныстарға деген қажеттілік ұлғая түсуде. Ақмола облысының бюджеті
экономика секторларының саласында алатын орны зор, өйткені ол осы сектормен
тікелей байланыста. Жалпы ол облыстың экономика жағдайын анықтайтын негізгі
көрсеткіш болып табылады. Бұл дипломдық жұмыстың өзектілігі болып келеді.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты – Мемлекеттің әлеуметтік –
экономикалық дамуындағы бюджеттің рөлін анықтау болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты келесі міндеттерді шешумен нақтыланады:
– Бюджеттің теориялық негіздерін зерттеу;
– Ақмола облысы экономика және бюджетті жоспарлау департаменті
мысалында талдау жүргізіп, қорытынды мәселелерді қарастыру;
– Қазақстан Республикасының 2010-2012 жылдар аралығындағы Ақмола
облысы бюджетінің орындалуын талдау;
– Әлеуметтік-экономикалық даму проблемалары мен оның жетілдіру
жолдарын анықтау.
Зерттеу объектісі – Ақмола облысының экономика және бюджеттік
жоспарлау басқармасы болып табылады.
Зерттеудің методологиялық және теориялық негізі. Зерттеудің
әдістемелік және теориялық негізіне қазіргі кездегі отандық және шетелдік
экономистердің бюджет және экономиканы саласын басқару жүйесінде орын
алатын мәселелері туралы зерттеулері пайдаланылды.
Зерттеудің ақпараттық және статистикалық базасы. Зерттеудің
статистикалық және ақпараттар базасы ретінде Экономика және бюджетті
жоспарлау жүйесі және әлеуметтік – экономикалық даму бағдарламалары, түрлі
деңгейдегі ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары, сондай-ақ
әлеуметтік – экономикалық мақалалар және т.с.с. пайдаланылды.
Зерттеу процессінде жүйелік талдау, салыстыру, жалпылау, компьютерлік
бағдарламалау әдістері қолданылды.
Дипломдық жұмыс құрылымына кіріспе, үш бөлім, қорытынды, қолданылған
әдебиеттер тізімі мен қосымшалар жатады. Жұмыс 74 беттен, 11 кесте, 21
сурет, 11қосымша, 29 қолданылған әдебиет тізімінен тұрады.
1 Мемлекеттік бюджеттің теориялық негіздері
1.1 Бюджет ұғымы және оның экономикалық маңызы
Сан алуан қаржы байланыстарында жекелеген ерекшеліктері белгіленетін
айрықша салалар бар. Мемлекеттің кәсіпорындармен, ұйымдармен, мекемелермен
және халықпен қалыптасатын қаржы қатынастары қоғамдық өнімді құндық бөлудің
айрықша саласын құрайды. Бұл қатынастарға бөлу процесінде туындайтын ортақ
белгілер тән және олар қоғамдық қажеттерді өтеуге арналған,
орталықтандырылған қаражат қорын құрып, пайдалануға байланысты. Бұл процесс
мемлекеттің тікелей қатысуымен жүзеге асырылып отырады. Қаржы
қатынастарының бұл жиынтығы Мемлекеттік бюджет деп аталған ұғымның
экономикалық мазмұнын құрайды.
Мемлекеттік бюджет экономикалық қатынастардың жиынтығы ретінде
объективтік сипатқа ие. Оны бөлудің дербес саласы ретінде өмір сүруін
қоғамдық өндірістің өзі айқындайды. Оны жоспарлы дамыту орталықтандырылған
ресурстарды қажет етеді. Қаражатты орталықтандыру бүкіл халық шаруашылығы
ауқымында қорлардың үздіксіз айналымын ұйымдастыру үшін, жалпы экономика
жұмыс істеуін қамтамасыз ету үшін қажет. Арнайы бюджет саласының құндық
бөлінісі мемлекеттің табиғаты мен қызметінен туындайды. Мемлекет
қаржыландыруға бүкіл қоғам ауқымында әлеуметтік-мәдени шаралар өткізуге,
қорғаныс міндеттерін шешуге, мемлекеттік басқарудың жалпы шығындарын жабуға
орталықтандырылған қаржыны қажет етеді.
Бюджет – мемлекеттің міндеттері мен функцияларын іске асыруды қаржылық
қамтамасыз ету үшін арналған оның орталықтандырылған ақшалай қоры.
Бюджеттің экономикалық тұрғыдан арналуы, оның қоғамдық ұдайы өндірудегі
орны мен рөлі, сондай-ақ Конституцияда белгіленетін Қазақстан
Республикасының мемлекеттік құрылымы Қазақстанның бюджеттік құрылысы үшін
негіз құрайды[2,234б]
Жаңа шарттарға сәйкес мемлекеттік органдарға қойылатын талап өздерінің
бюджеттік өтінімдерін бұрынғыдай шығындар тұрғысынан негіздеу емес,
өздерінің қызметтерінің қорытындысынан көрсету. Бюджеттік бағдарлама
тапсырма – шығын – тікелей қорытынды (көрсетілген бюджеттік қызметтер
көлемі) байланысын айқын көрсетуі керек. Сонымен қатар бюджеттік
бағдарламалар қызметтер деңгейінде қалыптасады және мемлекеттік органдардың
жоспарлы шығындарының байланысын, сапа көрсеткіштерін және көрсетілетін
қызмет саны мен оның стратегиялық мақсаттарын көрсетуі керек. Осылайша
мемлекеттік органдардың қызметі формальді түрде өз функцияларын іске асыру
мен бюджеттік қаражатты игеруден азаматтарға, заңды тұлғаларға, Үкіметке,
Парламентке сапалы қызмет көрсетуге және соңғы нәтижеге қол жеткізуге қайта
бағытталады.
2007 жылдың 26 желтоқсанында Үкімет Қаулысымен №1297 Нәтижелерге
бағдарланған мемлекеттік жоспарлау жүйесін енгізу жөніндегі тұжырымдама
бекітілді. Бұл тұжырымдама Қазақстандағы нәтижелерге бағдарланған
бюджеттеуді енгізудің негізгі принциптері мен бағыттарын қарастырады.
Нәтижелерге бағдарланған бюджеттеу жағдайында мемлекеттік органдардың
бюджеттік міндеттерді орындауда жауапкершілігі күшейеді, мемлекеттік
бюджеттік қаржыларды бөлуде қабылданған шешімдердің негізделуі жоғарылайды,
олардың қабылдаған бюджеттік шешімдерінің анықтығы жоғарылайды[3,136б]
Мемлекеттік шығындарды басқарудағы түбегейлі жаңа бағыттарына өтудегі
алғашқы қадамдарын жасап отырған Қазақстан үшін мемлекеттік басқару, соның
ішінде шығындарды басқару мен бюджеттеудің жаңа технологияларын игеруде
алдыңғы қатарлы шетелдік тәжірибені оқып-білу пайдалы болмақ. АҚШ,
Ұлыбритания, Австралия, Жаңа Зеландия, Нидерланды, Швеция сияқты елдер
нәтижелерге бағдарланған бюджеттеу технологияларын табысты қолдануда.
Соның ішінде осы бюджеттеу технологиясын меңгерместен бұрын біз, бюджет
ұғымының мәнін қарастырып өтсек, АҚШ – та бюджет ұғымы кең тараған. Сонымен
қатар бұл елде әр-бір азамат өзінің күнделікті бюджетін қарастырумен және
оны саналы түрде есептеп, қалыптастыру жүйесін көрсетіп келеді. Осы теория
негізінде профессор М.Н Крейнина бюджет ұғымын былайша түсіндірді: ''
Мемлекеттің қаражат қорын құру, жоспарлы түрде бөлу, қайта бөлу процесінде
және оны ұдайы өндірісті ұлғайту, қоғамдық қажеттерді қанағаттандыруға
пайдалану барысында мемлекет пен қоғамдық өндіріске басқа да қатысушылардың
арасында қалыптасқан ақша қатынастары''. Сонымен қатар М.Н Крейнина
бюджетті 5 салаға бөліп қарастырды. 1) Бағдарламалық-мақсаттық
бюджет(Performance Budget – PB);
2) Жоспарлау – бағдарламалау жүйесі (Planning – Programming – Budgeting
System); 3) Мақсаттар бойынша басқару (Management by Objectives - MBO); 4)
Бюджетті нөлден бастап жоспарлау (Zero-Based Budgeting – ZBB); 5)
Нәтижелерге негізделген бюджеттеу (Performance-Base Budgeting – PBB). Ал
орыс ғалымы М.А.Федотова бюджет ұғымына мынадай анықтама берді:
''Экономиканы мемлекеттік реттеудің, шаруашылық конъюнктураға ықпал етудің,
дағдарысқа қарсы шараларды жүзеге асырудың қуатты құралы болып табылады ''.
Жаңа Зеландия бюджеттік жүйесінің реформасы басқа дамыған елдерде
жүргізілген ұқсас қайта құрылулар ішіндегі неғұрлым радикалдардың бірі
саналады. Нәтижеге бағдарланған бюджеттеу 1989 жылы мемлекеттік қаржы
туралы Жаңа Зеландия Заңында бекітілген. Жаңа Зеландия министрліктер мен
департаменттер арасында сауда жүйесіне ұқсас келісім-шарттар жүйесін
қолданады, мұнда департаменттің мақсатына жетуі үшін қажетті жұмыстар
тізімі, сонымен қатар нәтижелерді өлшеудің көрсеткіштері және реті, құны
мен мерзімі, марапаттау, міндеттемелерді орындамаған жағдайға санкциялар,
есеп беру ережесі айқындалған. Бюджет қаражаты нақты нәтижелерге жетуге
мүмкіндік беретін міндеттемелерді іске асырудың келісілген құнына сәйкес
бөлінеді.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі Қазақстан Республикасы Бюджет
кодексінің 4-бабында айқындалған қағидаттарға негізделеді. Оларға бірлік,
толықтық, шынайылық, транспаренттілік, сабақтастық, нәтижелілік,
дәйектілік, негізділік, уақыттылылық, кассалардың бірлігі, бюджеттердің
дербестігі, тиімділік, жауапкершілік, бюджет қаражатының атаулылық және
нысаналы сипаты сияқты қағидаттар жатады.
Мемлекеттің әкімшілік-аумақтық бөлінісіне мемлекеттік билік пен басқару
деңгейлері сәйкес келеді, бұл өзара байланысқан және бірыңғай бюджет
жүйесіне біріктірілген әр түрлі деңгейдегі бюджеттерді де алдын ала
айқындайды [4,383б].
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі республикалық және жергілікті
бюджеттер мен Ұлттық қордың, сондай-ақ бюджет үдерісінің жиынтығын
білдіреді.
Сөйтіп мемлекеттік бюджет ұдайы өндірістің қажеттіліктерінен,
мемлекеттің табиғатынан объективті қажеттілік туындайтын болып табылады.
Кез келген басқа экономикалық категория сияқты мемлекеттік бюджет
өндірістік қатынастарды бейнелеп, соған лайықты материалдық-заттай көрініс
табады. Бюджет қатынастары мемлекеттің ақшалай қатынастарының
орталықтандырылған қорында – бюджет қорында заттанады. Нәтижесінде қоғамда
жүріп жатқан нақты экономикалық бөліс процестері мемлекет жұмылдырып,
пайдаланатын қаражат тасқынынан көрінеді. Бюджет қоры- қоғамдық өнім мен
ұлттық табыстың құндық бөлінісінің тиісті кезеңдерінен өтіп, ұдайы
өндірісті ұлғайту, халыққа әлеуметтік-мәдени қызмет көрсету, қорғаныс,
басқару жөнінде қажеттерді қанағаттандыру үшін мемлекет қарамағына түскен
бөлігінің объективті алғышарты бар экономикалық формасы. Бюджет қорын
қалыптастыру мен пайдалану, бөлу және қайта бөлуге байланысты болатын құн
қозғалысының процесін білдіреді.
Бюджет экономикаға бюджет механизмі арқылы ықпал етеді. Мұнда бюджеттің
бүкіл экономикаға ықпал құралы ретіндегі рөлі көрінеді. Бюджет механизмі -
мемлекеттің ақшалай қаражаттарының орталықтандырылған қорын құру және
пайдалану формалары мен әдістерінің жиынтығы. Экономиканы реттеу
орталықтандырылған қаражат қорының көлемін белгілеу, оны құру, пайдалану
формалары мен әдістерін реттеу, бюджетті құру және орындау процесінде қаржы
ресурстарын қайта бөліске салу жолымен жүзеге асырылады.
Мемлекеттік бюджет –бұл мемлекеттік аппаратты, қарулы күштерді
қаржыландыруға, қажетті әлеуметтік-экономикалық қызметтер атқаруға
бағытталған ел үкіметінің қарамағында болатын ақша ресурстарының
орталықтанған қоры болып табылады. Бюджет сонымен қатар, экономиканы
мемлекеттік реттеудің, шаруашылық конъюнктураға ықпал етудің, дағдарысқа
қарсы шараларды жүзеге асырудың қуатты құралы болып табылады.
Бүгінгі мемлекеттердің бюджеттері олардың көпсалалы қызметтерін
бейнелейтін құжат деуге болады. Ол мемлекеттік шығындардың және оларды
өтейтін қаржы көздерінің жылдық жоспары. Бюджеттің жобасы жыл сайын заң
шығаратын органда талқыланады және елдің, штаттың парламентінде немесе
муниципалдық жиналыста қабылданады. Қаржылық жыл біткеннен кейін атқару
үкіметінің өкілетті өкілдері, алдыңғы жылғы бюджет туралы қабылданған заң
бойынша өздерінің табыстарын жинақтау туралы және жасалған шығындар туралы
есеп береді.
Орталық үкіметтің бюджеті мен жергілікті бюджеттердің арасында бюджет
табыстарының көзін бөлу туралы, ел масштабында қаражаттарды қайта бөлу
арқылы, орталық үкімет жағынан жергілікті бюджеттерді қаржыландыру туралы
жеңіл емес қатынастар пайда болады. Сондықтан мемлекеттік бюджет тек
орталық үкіметтің бюджеті емес, ол мемлекеттік әкімшілдік-территориялық
үкіметтердің барлық дәрежедегі бюджеттерінің жиынтығы болып табылады.
Бюджеттен тыс қорлар мақсатты міндет атқаратын және мемлекеттік
бюджетке жатқызылмаған бюджетпен тығыз ұштасып жатады. Бюджеттен тыс
қаражаттар орталық және жергілікті үкімет қарамағында болады және олар,
әрқайсысы белгілі қажеттер үшін құрылған арнаулы қорларда жинақталады.
Мысал ретінде ҚР зейнетақы қорын атап өтуге болады. Бюджеттен тыс қорлар
арнаулы (мақсатты) салықтар, заемдар, бюджеттік субсидиялар есебінен
құрылады[5,120-126б]
Бюджеттен тыс қорлар бюджетті, сондықтан парламенттік бақылауды айналып
үкіметтің экономикаға кірісуінің мүмкіндігін кеңейтеді.
Мемлекеттік бюджет біртұтастық, толықтық, нақтылық, жариялылық
принциптеріне негізделеді.
Біртұтастық принципі бюджет жүйесінің ұйымдық-экономикалық
орталықтандырылу дәрежесін білдіреді. Бұл принцип бұрынғы КСРО-ның бюджет
жүйесінде неғұрлым айқын аңғарылатын. Қазіргі уақытта жергілікті
органдардың дербестік алып, оларға қаржы ресурстарын пайдалану жөнінде
біршама құқықтар берілуіне байланысты әлсіреп отыр.
Біртұтастық мемлекетте біріңғай бюджет жүйесінің, елдің аумағында
әрекет ететін мемлекеттік табыстардың жалпы жүйесінің өмір сүруінде,
мемлекеттік шығындардың біркелкілігінде, қаржы құжаттарының, бюджет
жіктемесінің бірлігінде көрінеді. Бұл принцип бюджетті жоспарлаудың
әдістері мен ұйымдастырылуының бірыңғайлығын, оның әлеуметтік экономикалық
болжаммен өзара байланысын қамтамасыз етеді. Бюджеттің біртұтастығы
принципінің міндеті парламент тарапынан бюджет қаржысы қозғалысына пәрменді
бақылау орнату.
Толықтық принципі үкіметтің барлық қаржы операцияларының, барлық
жиналатын кірістер мен жұмсалатын шығындардың бюджетте шоғырландырылып,
мемлекеттің барлық түсімдері мен шығындарын әрбір бапта ескерілетінін
білдіреді. Қазіргі уақытта бұл принцип іс жүзінде қолданылмайды. Өйткені
бюджетті арнайы шығыстармен былықтыру жөнсіз деп саналады, сондықтан соңғы
кезде мемлекеттік бюджеттен мемлекеттік әлеуметтік сақтандырудың дербес
бюджеті бөліп шығарылады.
Қаржының едәуір бөлігі арнайы бюджеттен тыс қорлар бойынша жүреді
зейнетақы, жұмыспен қамтуға жәрдемдесу, жол, әлеуметтік сақтандыру және
т.б.. Бұдан басқа ҚР бюджет жүйесі туралы заңына сәйкес бюджетте
қарастырылмаған аса маңызды шараларды қаржыландыру үшін немесе белгілі бір
мақсаттарға қаржы жетпесе, ағымдағы бюджеттің орындалуы ескеріліп, қосымша
бюджет құрылады. Оны мемлекеттік үкімет пен басқарудың жоғары органдары
қарап, бекітеді.
Нақтылық принципі бюджет жазбаларының жалғандығын болдырмау үшін
қажет, ол бюджетте мемлекеттің қаржы операцияларының нақты көрінуін,
бекітілген сомалардың сәйкес келуін қарастырады. Мұнда нақты болу
болжамдары, бағдарламалары көрсеткіштеріне негізделіп, бюджет резервтерімен
нығайтылған барлық кірістер көздері мен шығыстар бағыттары есептеулерінің
негіздемелеріне қарай анықталады.
Жариялылық принципі бюджеттің кірістері мен шығыстары туралы
мәліметтерді жұртшылыққа бюджеттің құрамы және құрылымы мен, тапшылық
көлемімен және жабудың әдістерімен шығындарды қысқарту, кірістерді
көбейту, заемдар және басқалар таныстыру үшін баспасөзде жариялау талабын
білдіреді[6,314б]
Бюджеттік саясат бағыттары жөніндегі бапта түпкілікті мақсаттар,
мақсатты топтар мен белгіленген мақсаттарды іске асырудың кестесі
көрсетіледі. Егер мақсаттың соңғы мақсаттық нәтижесін белгілеу мүмкін емес
болған жағдайда бұл мақсаттар тікелей нәтижелер сәйкес келетін міндеттер
сипатына ие болады (яғни, бюджеттік қызмет көрсету бойынша).
Мемлекеттік бюджет экономиканы реттеудің ең маңызды құралы деуге болады
және тиімді де икемді жұмсай білу экономикадағы көптеген мәселелерді шешуге
көмектеседі. Ол арқылы жалпы мемлекеттік қажеттіліктерді қанағаттандыруға
болады. Сонымен қатар бюджет, шаруашылық конъюнктураға ықпал етудің,
дағдарысқа қарсы шараларды жүзеге асырудың қуатты құралы болып табылады.
1.2 Мемлекеттік бюджеттің құрамы мен құрылымы
Мемлекеттік бюджет құрылымы, алдымен сол елдің мемлекеттік құрылымынан
тәуелді болады. Унитарлық мемлекеттерде бюджет жүйесі екі қабаттан тұратын
құрылым түрін алады – мемлекеттік және жергілікті бюджет. Федералдық
мемлекеттік құрылымы бар елдерге (АҚШ, ФРГ) арабуын болады - штаттардың,
жерлердің және осыларға сәйкес келетін әкімшіл құрылымдардың бюджеті.
Мемлекеттік бюджет, кез келген басқа экономикалық категория сияқты,
өндірістік қатынастарды білдіреді және оларға сәйкес келетіе нақты
материалдық – заттай түрінде болады: бюджет қатынастары мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қорында – бюджеттік қорында затталынады. Мұның
нәтижесінде қоғамда болып жатқан нақты экономикалық (бөлгіштік) процестер
мемлекеттің жұмылдыратын және пайдалынатын ақшаның ағында өзінің көрінісін
табады. Бюджеттік қор – бұл қоғамдық өнім мен ұлттық табыстың құндық
бөліністің белгілі стадияларын өткен және ұлғаймалы ұдайы өндіріс, халыққа
әлеуметтік –мәдени қызмет көрсету, қорғаныс және басқару жөніндегі
қажеттіліктерді қажеттілітерді үшін мемлекетке түсетін бөлігі қозғалысының
объективті шарттасылған экономикалық нысаны.
Мемлекетік бюджеттің сан қырлы маңызын ескере отырып, оны тек
экономикалық категория және мемлекеттің орталықтандырылған ақша қоры
ретінде ғана емес, сонымен бірге негізгі қаржы жоспары, әлеуметтік –
экономикалық процестерді реттеу механизмның жиынтық ұғымы ретінде қарауға
болады.
Мемлекеттік бюджет орындалуы міндетті мемлекеттік заңдарының бірі болып
табылады (мысалы, келесі қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы
заң).
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесінің құрамына мыналар кіреді:
– республикалық бюджет;
– жергілікті бюджеттер: облыстық, қалалық, аудандық, қалалардағы
аудандық, поселкалық, селолық және ауылдық бюджеттер.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі бюджет құрлысының унитарлық
типімен анықталады, өйткені Қазақстан –федералдық емес, басқарудың
Президенттік нысаны және сайланатын Парламенті бар унитарлық мемлекет
[7,275б].
Қазақстанда төтенше немесе соғыс жағдайында төтенше мемлекеттік
бюджеттің әзірленуі, бектілуі және атқарылуы мүмкін.
Бюджет кодексіне сәйкес, мемлекеттік бюджет - араларындағы өзара
өталетін операцияларды есепке алмағанда, республикалық және жергілікті
бюджеттерді біріктіретін, талдамалық ақпарат ретінде пайдаланатын және
бекітуге жатпайтын жиынтық бюджет.
Республикалық бюджет жалпы мемлекеттік салықтар есебінен
қалыптастырылатын және Қазақстан Республикасының Үкіметі өзіне
Конституциямен, заңдармен және Қазақстан Республикасы Президентінің
актілерімен жүктелген міндеттерді жүзеге асыру үшін белгілейтін жалпы
мемлекеттік бағдарламалар мен шараларды қаржыландыруға арналған
орталықтандырылған ақша қаражатының қоры болып табылады.
Қазақстан Республикасының жиынтығында мемлекеттік бюджетті құрайтын
бекітілетін, атқарылатын және дербес болып табылатын мынадай бюджеттер
жұмыс істейді (1 суретке қараңыз).
Сурет 1 Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі
Республикалық бюджет;
Облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қалаңың, астананың бюджеті;
Республикалық бюджетке түсетін түсімдер мыналарды қамтиды:
1. Республикалық бюджеттің кірістері мыналардан тұрады:
- жергілікті бюджеттердің кірістеріне есептелуге тиісті сомаларды
шегеріп тастағаннан кейінгі, жалпы мемлекеттік салықтар мен алымдарды қоса
алғанда, Қазақстан Республикасының салық және кеден заңдарымен белгіленген
салық және кеден түсімдері, бұл орайда жалпы мемлекеттік салықтар бойынша
түсімдердің нормативтері мен олардың облыстар және республикалық маңызы бар
қалалар бойынша алғандағы жоғары шегі республикалық бюджет туралы заңмен
белгіленеді;
- заңдар және өзіне берілген өкілеттік шеңберінде Қазақстан
Республикасының Үкіметі белгілейтін салықтық емес түсімдер;
- мемлекеттік капиталымен жасалатын операциялардан түсетін кірістер;
- Қазақтсан Республикасының заңдарына қайшы келмейтін өзге де
түсімдер.
2. Ресми алынған трансферттер (гранттар), олар мыналардан тұрады:
- ішкі трансферттер, соның ішінде атқарушы органдардан алынатын
трансферттер;
- халықаралық ұйымдармен шет мемлекеттерден алынатын сыртқы ресми
трансферттер;
3. Республикалық бюджеттің тапшылығын жабуға қажетті ішкі және сыртқы
көздерден бюджетке түсетін түсімдерден тұратын Үкімет қарыздары;
4. Бұрын республикалық бюджеттен берілген несиелерді өтеуден түскен
түсімдер, сондай-ақ міндеттемелерді өтеу үшін мемлекеттік меншік
акцияларының мемлекеттік бумасын сатудан түскен түсімдерді
біріктіреді.
Республикалық бюджеттің жобасы Қазақстан Республикасының Қаржы
министрлігі бекітетін бюджеттік жіктеуге сәйкес әзірленеді.
Республикалық бюджет туралы заң жобасында түсімдердің барлық түрінің
жиынтығы, ретке келтіруші жалпы мемлекеттік салықтарды бөлу нормативтері,
сондай-ақ бюджетте жіктеуге сәйкес, бюджет тапшылығының мөлшері, оны жабу
көздері атала отырып, функционалдық топтар, қызметтер, кіші қызметтер мен
мекемелер бойынша шығыстардың шекті мөлшері, сондай-ақ ресми
трансферттердің жобаланып отырған мөлшері көрсетіледі.
Жергілікті бюджеттерде жергілікті бағдарламалар мен шараларды
қаржыландыру қамтамасыз етіледі. Жергілікті қаржы қоғамдық өнімнің ақша
формасындағы бір бөлігін жергілікті басқару органдары өздеріне жүктелген
міндеттеріне сәйкес жинайды, бөледі және пайдаланады. Жергілікті қаржы-
мемлекеттің қаржы жүйесінің маңызды буыны. Жергілікті қаржының құрылымы
мен бағыттарын жергілікті басқару органдары өздеріне жүктелген қызметтеріне
сәйкес анықтайды.
Жергілікті бюджетке түсетін түсімдер мыналарды қамтиды:
1. Жергілікті бюджеттің кірістері мыналардан тұрады:
- аймақтық әлеуметтік-экономикалық даму деңгейін ескере отырып,
төменгі бюджеттерді реттеу тәртібімен жалпы мемлекеттік салықтардан
бөлінетін қаржы сомалары;
- жергілікті бюджеттерге республикалық заң актілерімен белгіленген
салықтық емес түсімдер;
2. Алынған ресми трансферттер, олар мыналардан тұрады:
- жергілікті атқарушы органдар өз бюджеттерінің теңестірілуін
қамтамасыз ету мақсатымен жоғары тұрған бюджеттен алатын ішкі ресми
трансферттер;
3. Тоқсан сайынғы кассалық үзілісті жабу үшін төменгі бюджеттердің
қарызға алған қаражатының түсімдері.
4. Бұрын берілген несиелерді өтеуден түсетін түсімдер.
Қазіргі уақытта, нарықтық қатынастың қалыптасу жағдайында жергілікті
органдардың қызмет ауқымы кеңейді, олар әлеуметтік-экономикалық,
экологиялық, демографиялық сипаттағы мәселерді шешуде дербестікке ие болды.
Жергілікті басқару органдары мемлекеттің әлеуметтік бағдарламаларын
жүзеге асыру жөнінде маңызды міндеттер орындайды, халыққа қызмет көрсету
шараларын қаржыландыру негізінен жергілікті қаржы ресурстары есебінен
жүзеге асырылады, әлеуметтік-тұрмыстық инфрақұрылым салалары халыққа
қоғамдық тұтыну қорлары есебінен тегін қызмет көрсетеді, олар негізінен
бюджет қаржысы есебінен қалыптасады.
Жергілікті бюджеттердің кірістері Қазақстан Республикасы заңдарында
бекітілген көздер және жалпы мемлекеттік салықтар мен кірістер аударымдары
есебінен қалыптасады.
Жергілікті (облыс, қала, аудан) бюджеттердің шығындары, олардың
кірістік, сондай – ақ жоғары тұрған аумақтық деңгейдегі бюджеттерден
алынған демеу қаржы, субвенсиялар есебінен жүзеге асырылады.
Жергілікті басқару органдары жергілікті бюджеттердің шығыстар бөлігінде
мынадай құқықтарға ие:
– қаржыны өз беттерімен пайдаланып, жұмсауға;
– қолында бар қаржы шеңберінде халыққа білім беру, денсаулық
сақтау, әлеуметтік қамсыздандыру, мәдениет және спорт, табиғатты қорғау,
мекемелерді ұстауға шығындар мөлшерін көбейтіп, халықтың жеке топтарына
қосымша жеңілдіктер беріп, жәрдемақы төлеу;
– меншікті табыс есебінен және кірістердің шығыстардан асқан
бөлігінен резерв қорларын құру.
Республика үшін бюджетаралық қатынастарды реттеу өте көкейтесті және
күрделі проблемаға айналып отыр. Бюджетаралық қатынастардың
жетілдірілмеуіне байланысты әртүрлі деңгейлердегі билік органдарының
көптеген қаржылық мәселелері өршуде. Қаржыларды орталық бюджетке
шоғырландыру, барлық деңгейлер бюджеттері арасында қарсы қаржылық
ағындардың болуы, жергілікті бюджеттердің меншікті кірістері деңгейінің
төмендігі – осылардың барлығы жергілікті билік органдарын халықтың өмірлік
маңызды проблемаларын шешу мүмкіндігіне айырады, сонымен қатар сәйкес
аумақтарда тиімді салықтық – бюджеттік саясатты жүргізуге кедергі жасайды.
Бюджеттік жүйе деңгейлері бойынша салық әлеуетін таратуды үйлестіру сияқты
бюджетаралық қатынастардың маңызды сұрағы әлі шешілген жоқ.
Қазіргі кезде Қазақстандағы жергілікті бюджеттер мемлекеттік бюджет
қаражатының жалпы көлемінің кірістер бойынша шамамен 30%-ын және шығыстар
бойынша – шамамен 48%-ын алады.
Жергілікті бюджеттерді қалыптастырудың олардың өз бетімен жұмыс
істеуінің үш деңгейі бойынша өз ерекшеліктері бар: облыстық бюджет
деңгейінде, республикалық маңызы бар қала мен астананың бюджеті деңгейінде
және аудан бюджеті деңгейінде. Жергілікті бюджеттердің кірістері
республикалық бюджеттің кірістері сияқты салықтық және салықтық емес
түсімдерден қалыптастырылады. Бұл ретте жергілікті бюджетке түсетін салық
түсімдері Бюджет және Салық кодекстерінің регламенттеуші ережелеріне сәйкес
республикалық бюджетке түсетін салық түсімдері түрлерінен ерекшеленеді.
Жергілікті бюджетке түсетін салықтық емес түсімдер коммуналдық
меншіктен; облыстық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелердің
тауарларды (жұмыстарды, қызметтерді) сатуынан түскен түсімдерден; облыстық
бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелер ұйымдастыратын
мемлекеттік сатып алу өткізуден ақша түсімдерінен; облыстық бюджеттен
қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелер салатын айыппұлдардан,
өсімақылардан, санкциялардан, алымдардан түсетін кірістерді; облыстық
бюджетке түсетін басқа да салықтық емес түсімдерді білдіреді.
Мыналар:
- аудандардың (облыстық маңызы бар қалалардың) бюджеттерінен облыстық
бюджетке трансферттер;
- республикалық бюджеттен трансферттер жергілікті бюджетке трансферт
түсімдері болып табылады.
Республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджетіне республикалық
маңызы бар қаланың, астананың бюджетінен берілген кредиттерді өтеуден,
республикалық маңызы бар қаланың, астананың коммуналдық меншігінде тұрған
мемлекеттің қаржы активтерін сатудан, республикалық маңызы бар қаланың,
астананың жергілікті атқарушы органының қарыздарынан түскен түсімдер
есептеледі.
Облыстық бюджеттің шығыстары облыстық деңгейдегі билік органдарының
функцияларына сәйкес шығыстардың бағыттары бойынша жүзеге асырылады.
Облыстық деңгейдегі жергілікті өкілдік және атқарушы органдардың жұмыс
істеуіне; облыстың әлеуметтік-экономикалық дамуын стратегиялық жоспарлауға;
облыстың деңгейінде бюджеттік жоспарлауға; облыстық бюджеттің орындалуын
ұйымдастыруға; облыстық коммуналдық меншікті басқаруға жұмсалатын шығындар
жалпы сипаттағы мемлекеттік қызметтерді қамтамасыз ететін шығыстарға
жатады.
Енгізілген өзгерістердің себептерін, олардың негізділігін тұжырымдайтын
көзқарастарды қарастыра келе, келесідей орынды қайшылықтар туады:
1) өзгеріс орталықтандырмауды жүзеге асыру мақсатын көздеген.
Бірақ мемлекеттік басқару деңгейлері арасында функцияларды нақты шектеу,
жергілікті бюджеттің тұрақты кірістерін қамтамасыз ету, бюджеттің қаржылық
дербестігі сияқты проблемалар шешілмейінше орталықтандырмау проблемасы
шешілмейді;
2) корпоративтік табыс салығынан бөлулерден жеткілікті бюджетке
түсімдер барлық салықтық түсімдердің 13 бөлігін құрады. Бұл түсімдер
республикалық деңгейге берілсе, облыстар үкімет трансферттерін алуға
мәжбүрлі болады, сәйкесінше дербестікке қол жеткізу мүмкін болмайды;
3) толық дербестікке реттеуші салықтардан неғұрлым көп мөлшерде бөлулер
жасағанда және үкімет облыстық бюджеттер тапшылығына бақылау жасамай
олардың табыстарына түзету енгізгенде қол жеткізуге болады;
4) жергілікті бюджеттерге толығымен түсетін акциздер жергілікті
бюджеттердің кіріс базасын нығайта алмайды, өйткені бұл түсімдер
корпоративті табыс салығы мен акциздер арасындағы айырмашылықтың орнын
толтыра алмайды.
Республиканың әлемдік экономикалық қауымдастығына тез арада кіру
мақсатында, халықаралық қаржы институттарының белгіленген ережелерін
қабылдау үшін бұл бағытта алғашқы қадамдар атқарылды, соның ішінде нақтырақ
айтқанда 2002 жылғы 19 қаңтарда Республикалық және жергілікті бюджеттердің
атқарылуын бақылау туралы ҚР заңы қабылданды [4,5-6 б].
Республикалық бюджеттің атқарылуын Қазақстан Республикасының Үкіметі
ұйымдастырады.
Барлық мемлекеттік органдар Қазақстан Республикасының Қаржы
министрлігіне республикалық бюджеттің атқарылуы туралы есеп әзірлеуге
қажетті ақпаратты оларға белгіленген мерзімде табыс етуге міндетті.
Бюджеттің атқарылуы барысында бюджеттік ұйымдардың құрылымы мен
қызметтерін жетілдіру жөніндегі шараларды жүзеге асыруға байланысты
Қазақстан Республикасы Үкіметінің бөлінген қаржыға мекемелер бойынша
(бюджеттік жіктеуге сәйкес) өзгерістер енгізуге құқығы бар.
Республикалық бюджет есебінен ұсталатын ұйымдар Қазақстан Республикасы
Қаржы министрлігінің келісімімен бір бағдарламадан , кіші бағдарламадан,
айрықша саладан екіншілеріне қаржы аударуы мүмкін.
Жергілікті бюджеттердің және бюджеттен тыс мақсатты қорлардың есебінен
ұсталатын ұйымдарға, қоғамдық және шығармашылық бірлестіктер мен ұйымдарға,
сондай-ақ мемлекеттік қатысу үлесінсіз шаруашылық жүргізуші субъектілерге
республикалық бюджеттен қаржы бөлуге жол берілмеуі керек.
Егер бюджеттің атқарылуы барысында Қазақстан Республикасының орталық
мемлекеттік органдарының нормативтік актілер қабылдаса, яғни құқықтық
актілер, соларға сәйкес облыстар мен республикалық маңызы бар қалалар
бюджеттерінің шығыстары ұлғайса немесе кірістері азайса, олардың шығындары
республикалық бюджет қаражаты есебінен өтеледі және керісінше, олардың
шығыстары азайған немесе кірістері ұлғайған жағдайда субвенциялар
азайтылады, ал субвенциялық емес салалар бойынша олар өзара есеп айырысуға
жатқызылады[8,445б]
Өткен жылғы кірістерді артығымен орындау нәтижесінде қаржы жылының
басында алынған бюджет қаржыларының бос қалдықтарын, сондай-ақ ағымдағы
жылдың бюджетін атқару барысында өткен кезең ішіндегі кірістерді артығымен
орындау сомаларын Қазақстан Республикасының Үкіметі бюджетті атқару үстінде
пайда болатын қосымша шығындарды қаржыландыруға жұмсауы мүмкін.
Республикалық бюджетте алдағы қаржы жылының басындағы республикалық
бюджет бойынша қаражат қалдығының есебінен қолма – қол ақшаның айналым
резерві құрылады, оны Қазақстан Республикасының Үкіметі қаржы жылы ішінде
өтімділікті басқару үшін пайдаланады.
Жергілікті атқарушы органдар тиісті әкімшілік – аймақтық бөліністер
бюджеттерінің атқарылуын, бюджет қаржыларының тиімді әрі мақсатты жұмсалуын
ұйымдастырады. Жергілікті бюджеттерді атқару бекітілген бюджеттердің
сомалары шегінде құралатын облыстық бюджеттердің, республикалық және
облыстық маңызы бар қалалардың бюджеттерінің, аудан бюджеттерінің тоқсанға
бөлінген кірістері мен шығыстарының жазбасы бойынша жүзеге асырылады.
Жергілікті қаржы органдарының бөлінген бюджеттік қаржылар мақсатқа сай емес
немесе тиімсіз пайдаланылған жағдайда қаржыландыруды тоқтата тұруға немесе
қайтарып алуға құқығы бар.
Жергілікті бюджеттің есебінен ұсталатын ұйымдар жергілікті қаржы
органдарының келісімімен қаржыларды, бекітілген бюджетте арнайы
бөлінгендерінен басқа, бір бағдарламадан, кіші бағдарламадан және айрықша
саладан екіншісіне аударуы мүмкін.
Ұйымдар Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі жанындағы
қазынашылық беретін рұқсаттар негізінде бюджеттік мақсаттарға сәйкес
шығыстар жұмсайды. Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігінің тиісті
қаржы жылына арналған шығыстар сметасын тапсырмаған және бөлінген
қаржыларды мақсатқа сай емес немесе тиімсіз пайдаланған жағдайда бюджет
қаржыларын бөлмеуге, қайтарып алуға және оларды жұмсауға тыйым салуға
құқылы [9,25б].
Қазіргі кезеңде қызмет атқаратын республикалық және жергілікті
бюджеттер атқарылуының бақылау жүйесі бақылаудың екі түрі қамтылған: ішкі
және сыртқы.
Сыртқы бақылау – Қазақстан Республикасының Үкіметі бюджетті орындауына
бақылауды және жергілікті атқарушы органдардың – жергілікті бюджетті
орындауына бақылауды маслихаттың тексеру комиссиялары, тәуелсіз мемлекеттік
органдар жүргізеді.
Ішкі бақылау – республикалық және жергілікті бюджеттердің орындалуын
бақылау, бақылауды ҚР Үкіметі және жергілікті атқарушы органдар
жүргізеді[10,67-69б].
Қазіргі кезеңде Заң бойынша республикалық және жергілікті бюджеттердің
орындалуына бақылау жүргізетін 5 құрылым белгіленген:
- республикалық бюджеттің орындалуын бақылау жөніндегі Есеп комитеті;
- ҚР Үкіметі уәкілеттік берген мемлекеттік орган – ҚР ҚМ Қаржы
бақылау комитеті және оның жергілікті басқармалары;
- мәслихаттардың тексеру комиссиялары;
- әкімдер уәкілеттік берген мемлекеттік органдар;
- мемлекеттік органдардың ішкі бақылау қызметтері.
Қазақстан Республикасының қаржы бақылау жүйесі дамуына республикалық
және жергілікті бюджеттердің атқарылуына ұлттық бақылау стандарттары
қабылданғаны маңызды қадам болып табылады.
ҚР Республикалық және жергілікті бюджеттердің орындалуын бақылау
Заңының талаптарына сәйкес республикалық және жергілікті бюджеттердің
орындалуына сыртқы және ішкі бақылау жүргізу стандарттары бақылау жүргізуге
бірыңғай талаптар белгілейтін нормативтік құжат болып табылады[11]
Қорытындылай келе мемлекетіміздегі бюджет жүйесі республикалық бюджет
және жергілікті бюджеттерге бөлінеді, сондай-ақ осы бюджеттер мемлекеттік
қазынаның құрамдас бөлігі болып есептелінеді және әрқайсысы өте мол ақша
қоры түрінде көрініс табады.
1.3 Мемлекеттік бюджетің кірістері мен шығыстарының жоспары
Бюджеттік жоспарлау – қаржылық жоспарлаудың құрамдас бөлігі. Бюджеттік
жоспарлаудың негізі –республиканың әлеуметтік – экономикалық даму
жоспарлары мен болжамдары және оның мақсатты бағдарламаларының
көрсеткіштері мен болжамдары.
Қазақстан Республикасы бюджетінің кірістері әр түрлі құрауыштардан
қалыптастырылады, олардың ішінде салықтық және салықтық емес түсімдер,
трансферттер, негізгі капиталды сатудан түскен түсімдер және т.б. Бұл
құрауыштар бюджеттің құрылымына арналған бөлімде неғұрлым егжей-тегжейлі
қарастырылады. Барынша елеулі үлесті, әрине, салықтық құрауыш енгізеді.
Салықтар – бұл заңды және жеке тұлғалардың бюджетке төлейтін міндетті
төлемдері. Салық салу – мемлекетпен бірге дүниеге келген аса ежелгі
экономикалық тетіктердің бірі. Өзінің әскері жоқ мемлекеттер бар, бірақ
салықсыз мемлекет жоқ. Салықтар туралы мәселе қоғамның барлық жіктерінің
мүдделерін қозғайды және сондықтан да тоқталмайтын пікірталастардың
нысанасы болып табылады. Даулар салық салудың жалпы деңгейі туралы,
салықтардың әр түрінің қатынастары туралы, оларды жинау тәсілдері туралы
жүреді. Қорытындысында салықтар жүйесі қоғамның, сондай-ақ тұтастай
алғанда, елдің және оның жекелеген өңірлерінің арасындағы бітімгершілік
болып табылады.
Салықтардың көмегімен мемлекет елде өндірілетін өнімнің бір бөлігін
жинайды, және содан соң оны мемлекеттік шығыстар арқылы қайта бөледі. Ішкі
жалпы өнімнің көрсеткіші жоғары болған сайын бюджеттің мүмкін болатын
жиынтық кірістері мен шығыстары да жоғары болады. Жалпы ішкі өнім (ЖІӨ)
сөйтіп, мемлекеттік басқарудың барлық деңгейлерінің бюджеттерін
қалыптастыру үшін негіз болып табылады.
ЖІӨ пайдаланылған өндіріс факторларының ұлттық тиістілігіне қарамастан,
мемлекеттің аумағындағы экономиканың барлық салаларында бір жыл ішінде
тұтыну, экспортқа шығару және жинақтау үшін өндірілген барлық түпкілікті
тауарлар мен қызметтердің (яғни түпкілікті тұтынуға арналған) нарықтық
құнын білдіреді. Бүгінгі күні ЖІӨ ұлттық экономиканың басты индикаторы
болып табылады. Қазақстан Республикасының ішкі жалпы өнімі абсолюттік
шамасы бойынша салыстырмалы түрде жоғары емес, алайда даму қарқыны әсер
алуға тұрарлық.
Бюджеттік үдерісті көрсететін тағы бір маңызды экономикалық көрсеткіш
елдің экономикасына фискальдық жүктеме болып табылады. Экономикаға іс
жүзіндегі салық жүктемесі деп мемлекеттің пайдасына елдің ЖІӨ-сіне шынайы
түрде төленген міндетті төлемдердің үлесі түсініледі, басқаша айтқанда, бұл
мемлекеттің салық алымдарынан түсетін кірістері шамасының ішкі жалпы
өнімнің шамасына қатынасы. Фискальдық жүктеменің шамасы жоғары болған сайын
пайданың елеусіздігіне байланысты экономикаға инвестиция құюға деген
ынталылық та төмен. Басқа жағынан алғанда, жүктеменің жоғары емес
көрсеткіші мемлекеттің жеткілікті дәрежедегі күшті әлеуметтік саясатты
жүргізе алмайтындығы туралы айтады.
Қазақстан Республикасының Бюджет кодексінде республикалық бюджеттің
шығыстары үшін мынадай функционалдық топтар бойынша жіктеме көзделген:
- жалпы сипаттағы мемлекеттік қызметтер;
- қорғаныс;
- қоғамдық тәртіп, қауіпсіздік, құқықтық, сот, қылмыстық-атқару
қызметі;
- білім беру:
- денсаулық сақтау;
- әлеуметтік көмек және әлеуметтік қамтамасыз ету;
- тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық;
- мәдениет, спорт, туризм және ақпараттық кеңістік;
- отын-энергетикалық кешен және жер қойнауын пайдалану;
- ауыл, су, орман, балық шаруашылығы, ерекше қорғалатын табиғи
аумақтар, қоршаған орта мен жануарлар дүниесін қорғау, жер қатынастары;
- өнеркәсіп, сәулет, қала құрылысы және құрылыс қызметі;
- көлік және коммуникациялар;
- өзгелері;
- борышқа қызмет көрсету;
- трансферттер
Мемлекеттік бюджет барлық дербес бюджеттердің сомасы ретінде соңғы
кезеңде бюджеттік жоспарлау үшін экономикалық талдау мақсатымен
жинақталады. Әрбір басқару деңгейіндегі бюджеттер шынайы дербес сипат
алады.
Бюджеттік жоспарлаудың теориялық жағынан жеткіліксіз зерттелуі
еліміздің келешек бюджеттік жоспарларын құруға кедергілер келтіруде. Оның
негізгі әсерлерінің бірі – бюджеттік жоспарлауды жүргізудің тиімді
әдістерінің ғылыми жобасының жоқтығы. Бюджеттік жоспарлауға арналған
әдебиеттерде жоспарлаудың барлық тәсілдері ашылмай, тек онда баланстық
әдіске көңіл аударылады.
Жоспарлаудың нақтылығы, ақиқаттығы арнайы әдістерді қолдануды талап
етеді. Бюджеттік жоспарлаудағы қолданылатын әдістер құбылмалы болып келеді,
өйткені ол нарықтық экономикада тауарлар мен қызметтерді өткізетін нарыққа,
оның негізгі механизмдері: ақшаға, бағаға, құн заңына, сұраныс пен ұсыныс
заңына тәуелді.
Нарықтық экономика заңдарына сәйкес бюджетті жоспарлауда мынадай
әдістерді қолдаған жөн:
1) экономикалық талдау;
2) нормативтік;
3) баланстық;
4) экономика – математикалық.
Бұл әдістер бір мезгілде қолданылып, бірін - бірі толықтырып отырады.
Енді осы әдістердің әрқайсысына жеке-жеке тоқталып, байланыстарын ашайық.
Қазақстан Республикасы шоғырландырылған бюджетінің шығындары жергілікті
бюджеттердің, республикалық бюджеттің шығындарынан және Ұлттық қордың
шығыстарынан тұрады. Көптеген функционалдық топтар бойынша шығыстар
жергілікті және республикалық бюджеттен жүзеге асырылады, сол уақытта
Ұлттық қордан республикалық бюджетке ҚР Президенті айқындайтын мақсаттарға
нысаналы трансферттерді қаржыландыру жүзеге асырылады.
Экономикалық әдебиеттерде экономикалық талдау әдісін бюджетті
жоспарлаудың әдісі емес, оның сатысы деп көрсетеді. Жоспарлаудың сатылары
дегеніміз жоспарды дайындаудың арнайы кезендері, олардың әрқайсысында әр
түрлі әдістер қолданылады. Бюджеттік жоспарлаудың практикасы көрсетіп
жүргендей, бюджеттік жоспарды құру үшін оның бастапқы жобасын анықтау керек
(экономикалық талдау әдісі), нақты түсімдері мен шығындарды есептеу керек
(нормативтік әдіс), ал содан кейін жеке тапсырмалар мен баптарды
біріктіріп, оларды теңестіру керек (баланстық әдіс)[12,68б]
Сонымен, экономикалық талдау жоспарлаудың әдісі болып табылып, оның
негізінде жоспардың алғашқы жобалары ескеріліп, жоспарланатын жылғы
бюджеттік көрсеткіштерді дайындауда кеңінен қолданылады.
Нормативтік әдіс арнайы нормалар мен нормативтерді қолдануға
негізделген. Бюджеттік нормалар ұйымдар мен мекемелердің шығындарын
жоспарлау кезінде қолданылады. Шығындарды ғылыми негізде дұрыс нормалау,
бюджеттік қаржыландырудың көлемін анықтап қана қоймай, қаражаттарды
үнемдеуге, мақсатты және тиімді қолдануға септігін тигізеді. Көбінесе,
нормативтік әдіс бюджеттік кірістердің көздерін жоспарлауға қолданылады.
Бұл кіріс көздеріне салықтың барлық түрлері мен алым – салымдар және т.б.
жатады. Нормативтік әдістерді ғылыми жетілдіру бюджеттік жоспарлаудың
деңгейін көтеріп, қаржы қызметкерлерінің жұмысына экономика – математикалық
әдістер және автоматтандырылған басқару жүйесін қолдануға жағдай
жасайды[13,54б]
Бюджеттік жоспарлау процесіне баланстық әдіс кеңінен қолданылады. Кез
келген әкімшілік – аймақ бюджетінің кірістері мен шығыстарын теңестіру оның
негізгі мәні болып табылады. Баланастық әдіс арқылы республикалық бюджет
пен жергілікті бюджеттер арасындағы бюджет қаражаттарының дұрыс бөлінуі
қамтамасыз етіледі. Бюджеттің кірістері мен шығыстарының теңдігі оның
тұрақтылығын анықтап, Қазақстан Республикасы мемлекеттік бюджетінің табысты
орындалуына алғы шарт жасайды.
Сонымен, бюджеттік жоспарлауды жетілдіру үшін мына шараларды ескерген
жөн:
- біріншіден, кәсіпкерлікпен айналысуға тілек білдірген жеке
тұлғаларға жол ашып, патенттік форманы жетілдіру. Өйткені, патентте
салықтардың тұрақты сомасы көрсетілген, бұл салық органдарының тексеру
жүргізілуіне ғана емес, бюджет кірісін жоспарлауға да оңай;
- екіншіден, салық Кодексіне түзетулер мен өзгертулер енгізуді
салық жылының ортасында жүзеге асыруға болмайды. Бұл жоспарланған бюджеттің
орындалуына кедергілерін келтіреді;
- үшіншіден, бюджеттік мекемелердің жұмыскерлеріне бөлінетін еңбек
ақыдан салық алынбауы керек. Өйткені, мемлекет өзі бөлген қаражатының төлем
көзінен табыс салығын ұстап, салық жүгін ауырлата түседі;
- төртіншіден, шетелдік инвестицияларды ұтымды және тиімді
пайдалану керек. Алашақтың да берешегі бар демекші, инвестицияны өз
орнына жұмсамау мемлекеттік борыштың өсуіне әкеледі;
- бесіншіден, бюджеттік жоспарлауды әрі қарай жетілдіру баланстық
әдістің дамуына, экономика – математикалық әдістерді қолдануға және
автоматтандырылған басқару жүйесін құруға байланысты. Экономика –
математикалық әдістерді жоспарлауда қолдану, бюджеттік көрсеткіштерге әсер
ететін факторларға қарамастан ұтымды шешімдер қабылдауға жол ашады. Ал
есептеуіш машиналарды қолдану қабылданған шешімдерді салыстыра отырып,
жоспардың көптеген есептік жобаларын дайындауға мүмкіндік береді.
2 Әлеуметтік-экономикалық дамудағы мемлекеттік бюджеттің рөлін талдау
(Ақмола облысы экономика және бюджетті жоспарлау департаменті мысалында)
2.1 Мемлекеттік бюджет кірістерінің динамикасы
Мемлекет қаржысының іс- әрекет кезінде өзара тығыз байланысты екі
процесс пайда болады: мемлекеттік құрылымдардың қарамағына қаржы
ресурстарын жұмылдыру және қаражаттарды мемлекеттің әр –түрлі қызметіне
пайдалану. Бұл процестердің алғашқысы өзінің көрінісін мемлекеттің
кірістері ұғымында, екіншісі мемлекеттің шығыстарында табады.
Мемлекеттің кірістері деп экономикалық қатынастардың жүйесін айтады.
Бұл қатынастардың процесінде мемлекеттің жұмыс істеуінің материалдық
базасын жасау үшін мемлекеттің меншігіне түсетін қаражаттардың жиынтығынан
құралады.
ЖІӨ пайдаланылған өндіріс факторларының ұлттық тиістілігіне қарамастан,
мемлекеттің аумағындағы экономиканың барлық салаларында бір жыл ішінде
тұтыну, экспортқа шығару және жинақтау үшін өндірілген барлық түпкілікті
тауарлар мен қызметтердің (яғни түпкілікті тұтынуға арналған) нарықтық
құнын білдіреді. Бүгінгі күні ЖІӨ ұлттық экономиканың басты индикаторы
болып табылады. Қазақстан Республикасының ішкі жалпы өнімі абсолюттік
шамасы бойынша салыстырмалы түрде жоғары емес, алайда даму қарқыны әсер
алуға тұрарлық.
Бүгінгі күні экономикалық дамудың негізгі көрсеткіші жан басына
шаққандағы ЖІӨ болып табылады. Бұл көрсеткіш бойынша Қазақстан дамыған
елдердің көпшілігінен артта қалып тұрғанымен, алайда Қытай мен Бразилияны
қоса алғанда, көптеген дамушы елдерді басып озады[14,87б]
Бюджеттік үдерісті көрсететін тағы бір маңызды экономикалық көрсеткіш
елдің экономикасына фискалдық жүктеме болып табылады. Экономикаға іс
жүзіндегі салық жүктемесі деп мемлекеттің пайдасына елдің ЖІӨ-сіне шынайы
түрде төленген міндетті төлемдердің үлесі түсіріледі, басқаша айтқанда, бұл
мемлекеттің салық алымдарынан түсетін кірістері шамасының ішкі жалпы
өнімнің шамасына қатынасы. Қазақстан Республикасының кеңейтілген үкіметі
бюджетінің кірістері Халықаралық валюта қорының бағалауы бойынша 2011 жылы
ЖІӨ мөлшерінің 22,4 %-ын құрады. Бұл шамамен алғанда Еуропа Одағының елдері
немесе Украина бойынша орта есеппен екі есеге аз, алайда бірқатар дамушы
елдерге қарағанда біршама жоғары. Осындай көрсеткіштер Қазақстанның
экономикасына салыстырмалы түрдегі көп емес фискальдық жүктеме және
тиісінше республика экономикасының қаражатты инвестициялау үшін жеткілікті
жоғары тартымдылығы туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Және бір
мезгілде азаматтардың салыстырмалы түрдегі төменгі мемлекеттік әлеуметтік
қамтамасыз етілуі туралы куәландырады.Осы мәліметтерді толығырық келесі 2
суретке сәйкес көруге болады.
Сурет 2 Кеңейтілген үкімет бюджетінің кірістері, ЖІӨ-нің %-ы, 2011 жыл
2 суретке талдау жасасақ, мұнда 2011жылғы мәлімет бойынша бюджет
кірістерін ЖІӨ -нің %-дық мөлшері бойынша, Украина мемлекеті осы
кеңейтілген үкімет бюджетінің кірістерін 45%, Жаңа Зеландия – 43%-ға,
Канада – 42% -ды иеленсе, Ресей – 41 %-ға дейін, Австралия – 36 %-ға ,
сонымен қатар АҚШ – 35 % ды иеленсе, ал Қазақстан – 23% көлемінде, Тайланд
– 21 % ЖІӨ% – дық мөлшері бойынша бюджет кірістері қарастырылған.
Қазақстан Республикасының шоғырландырылған бюджеті, өкінішке орай,
талдамалық құрал ретінде салыстырмалы түрде жақында енгізілді, сондықтан
оның мысалында бюджеттің кірістері өзгерістерінің серпінін қадағалау
біршама қиын.
2012 жылдан бастап шоғырландырылған бюджеттің кірістері елеулі түрде
ұлғайды: 3 375,8 млрд теңгеден (ЖІӨ-нің 33,1%-ы) 4 789,3 млрд теңгеге дейін
(ЖІӨ-нің 37,3%-ы).
Бюджетке түсетін қаражат түсімдеріне қатысты мемлекеттік және
республикалық бюджеттер жөніндегі деректер неғұрлым көрнекі болып табылады.
Жыл өткен сайын бюджет кірістерінің тұрақты өсімі байқалады. 2011 жылмен
салыстырғанда мемлекеттік бюджеттің кірістері 2 338,0 млрд теңгеден 2 887,8
млрд теңгеге дейін өсті. Егер ЖІӨ-ге қатысты кірістерді қарастыратын
болсақ, онда мынадай серпінді байқауға болады: 2010 жылдан бастап елеулі
өсім болды – көрсеткіш 5,7%-ға өсті; 2011 жылдан бастап көрсеткіш төмендей
бастайды, әйтсе де 2012 жыл мен 2011 жыл арасындағы өзгеріс елеулі емес
және бар-жоғы 0,3% пайызды құрайды. (3 суретке қараңыз)
Сурет 3 Мемлекеттік бюджеттің кірістері
3 суретке сәйкес ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz