Толық емес отбасында балаларға тәрбие беру мәселелерінің зерттелу жайы
Толық емес отбасындағы балаларға педагогикалық – психологиялық көмек
көрсету жолдары
Мамандығы 050103 Педагогика және психология
Орындады: ________________ Ибраева Ұ.Ш.
(қолы)
(аты-жөні)
Жетекші ________________ Мұқытова Ж.Қ.
(қолы)
(аты-жөні)
Қорғауға жіберілді
Кафедра
меңгерушісі м.а. ________________ Молдабекова С.К.
(қолы)
(аты-жөні)
Көкшетау 2012
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
[1] Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы.Егемен Қазақстан,2009ж. 21
ақпан.
[2] Қазақстан Республикасының Бала құқығы туралы Конвенция 1995ж
[3] БҰҰ-ның Бас Ассамблеясының Бала құқығы туралы 1989 ж, 20 қараша.
[4] Қазақстан Республикасының Конституциясы
[5] Қазақстан Республикасының "Неке және отбасы туралы" Заңы
АНЫҚТАМАЛАР
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ҚР – Қазақстан Республикасы
БҰҰ – Біріккен Ұлттар Ұйымы
ЖОБ – жалпы орта білім
АҚШ – Америка Құрама Штаттары
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
АНЫҚТАМАЛАР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
КІРІСПЕ
1. МЕКТЕП ПСИХОЛОГЫНЫҢ ОҚУШЫЛАРҒА ОЛАРДЫҢ АТА – АНАЛАРЫНА КӨМЕК КӨРСЕТУДІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Толық емес отбасындағы балаларға тәрбие беру мәселелерінің зерттелу
жайы.
1.2. Мектеп психологының толық емес отбасындағы балаларға педагогикалық
– психологиялық көмек көрсету жолдары
2. ТОЛЫҚ ЕМЕС ОТБАСЫНДАҒЫ БАЛАЛАРҒА ПЕДАГОГИКАЛЫҚ – ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ КӨМЕК
КӨРСЕТУ ЖОЛДАРЫ
2.1. Толық емес отбасындағы қарым – қатынасты диагностикалау жолдары
2.2. Толық емес отбасындағы балалармен, ата – аналармен және
педагогикалық ұжыммен жүргізілген жұмыстар
2.3. Педагог психологтың ата – аналарға, мұғалімдерге кеңесі
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының көкейкестілігі: ХХ – ғасырдың ортасынан бастап отбасы
институты елеулі және қайталанбас өзгерістерге ұшырады. Отбасында болған
өзгерістер көптеген мәселелердің туындауына әкеліп соқтырады. барлық
авторлармен әдеттегі отбасы тірегінің дағдарысы ретінде суреттеледі.
Ғұмырлық неке тұрақтылығынан бас тарту, айырылысу мен некенің бұзылуы,
ұрпақты тәрбиелеудегі риясыз қарым-қатынастан бас тарту, толық емес отбасы
мен өгей ата-аналы отбасы санының артуы, баланы алдырып тастау мен некесіз
бала туу үдеп бара жатқаны байқалады.
Елбасымыз Н.Назарбаевтың Қазақстан — 2030″ стратегиялық
бағдарламасында және Қазақстан халқына Жолдауында: Біз жергілікті деңгейде
де отбасын, әйелдің жүкті кезін және балаларды тәрбиелеуді қолдаудың жаңа
жолдарын табу керекпіз. Неке мен отбасы институтын нығайтудың жолдарын
мұқият талдау, жалғызбасты аналар проблемасын шешу керек. Егер біз
адамгершілігі жоғары қоғам болғымыз келсе, жұбайлардың бір-бірінің
алдындағы, ал ең бастысы, балаларының алдындағы жауапкершілігін күшейтуге
тиіспіз. Ата-аналар балаларына, ал балалар өздерінің қартайған ата-
аналарына қамқор болғанда, әйел отбасы мен қоғамда құрметке ие болғанда —
еліміз үшін алаңдамауға да болады. Қандай жағдайда да, әйелдің өмірі мен
денсаулығына қауіп төндірмейтін отбасын жоспарлаудың өркениетті жолына
түсуіміз керек. Жас шамасына қарай жүргізілетін саясатта біз жастар мен
жеткіншек ұрпаққа, сондай-ақ жас отбасыларға көңіл бөлуді күшейтуге
тиіспіз, — деп атап көрсетті [1].
Қазақ отбасының құрылымы мен некелік қатынастарын зерттеудің ғылым үшін
де, күнделікті өмір мүддесі үшін де зор маңызы бар. Тәуелсіздік алған
Қазақстанда өтпелі нарықтық қатынастардың ауыр кезеңін бастан кешірген неке
және отбасы жағдайы тарихи-этнографиялық және этносоциологиялық
зерттеулерді қажет етеді. Қазақстанның болашақта тұрақты дамуы үшін неке
және отбасы жағдайы тұрақты болуы қажет.
Отбасы және некеге байланысты қызығушылықтың тууы отбасының
өміршеңдігіне байланысты. Бала туылуына, яғни демографияға қатысты неке
тұрақтылығы және неке құрылымының жақсару мәселесі мемлекеттік маңызға ие
болып отыр. Оған дәлел, Президентіміз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың
басшылығымен отбасы және әйелдер істері жөніндегі Ұлттық комиссияның
үкіметпен бірлесе отырып жасаған қазіргі гендерлік саясат жөніндегі
стратегияның жобасында келесідей айтылған айтуынша: Бұл мәселенің шешіміне
еліміздің экономикалық өсу мақсаты тұрғысынан мән беру керек. Қоғамда неке
және отбасылық қарым-қатынастарды ардақтау көзқарасын қалыптастырып, бұл
құндылықтарды өскелең ұрпақтың санасына ерте бастан сіңіру қажет.
Отбасының, әйелдер мен балалардың заңды мүддесі мен құқығын қорғау
саласындағы мемлекеттік саясатты жүзеге асырудың дәл осындай тетігі бұрынғы
Кеңестің кеңістік аумағында жоқ деуге болады.
Біздің қоғамның маңызды мәселелерінің бірі - отбасы тұрақтылығын,
отбасылық қатынасты нығайту, отбасы-некелік өмірге жастарды даярлауды
жетілдіру. Некеге және отбасына қатысты рухани өмірдің жұтаңдығы, халықтық
дәстүрді естен шығару, осал некенің пайда болып, ажырасуына әкеліп соғады.
Ажырасу статистикасы республикамызда әрбір үшінші неке бұзылатынын көрсетіп
отыр. Ажырасудың басым көпшілігін мүлдем жас некелер, жаңадан қосылған
отбасылар құрайды. Тарихымызға көз салсақ, ежелгі қазақ елінде отбасылардың
ажырасуы өте сирек болған. Мұның себебі бұрын халық некеге орнықты,
мәңгілік институт ретінде қарады. Мұндай жағдай жұбайлардың төзімділігін,
бірін-бірі сынап-мінеудің аз болуын және де тұтастай отбасының
тұрақтылығының жоғары көрсеткішін құрады.
Салауатты отбасы — өркениетті қоғамның талабы. Қазіргі заманғы отбасы
тәрбиесінің жағдайына әлемдік деңгейде мән беріліп отыр. Әрбір отбасы
қоғамның кішкентай бір бөлігі болып табылатындықтан, қоғамды
өркениеттілікке жеткізу, ең алдымен, әр отбасындағы өмірді дұрыс
ұйымдастырудан басталмақ. Оған дәлел 1989 жылы БҰҰ-да қабылданған,
кейіннен 1995 жылы Қазақстанда қабылданған Баланың құқығы туралы
Конвенция бола алады. Онда Бала толық және үйлесімді дамуы үшін, ол
мейірім мен өзара түсіністігі бар, қызығушылыққа көп көңіл
бөлетін бақытты ахуалдық ортасы бар отбасында өсуі қажет. Сондай-ақ бала
әлі дене, ақыл-ой жағынан толыққанды жетілмегендіктен, олар туылғанға дейін
де, туылғаннан кейін де ерекше мейірімділікке, қамқорлыққа, әсіресе,
құқықтық қамқорлыққа мұқтаж деп көрсетілген [2].
Қазақстан Республикасының Конституциясының 27-бабына сәйкес "Неке мен
отбасы, ана мен әке және бала мемлекеттiң қорғауында болады" [3].
"Неке және отбасы туралы" Қазақстан Республикасының Заңы отбасы-неке
қатынастарын белгiлейдi және реттейдi. Олардың басты қағидаттары -
отбасындағы ерлi-зайыптылардың құқықтарының теңдiгi, балаларды отбасында
тәрбиелеудiң басымдығы, отбасының кәмелетке толмаған және еңбекке
қабiлетсiз мүшелерiнiң құқықтары мен мүдделерiн қорғау болып табылады [4].
Батыс елдеріне қарағанда ТМД мемлекеттерінде ажырасуға көзқарас
басқаша. Соған қарамастан жер шары баланы қорғауға алып отыр. Оған 1924
жылғы Женева Декларациясы, 1959 жылы 20 қарашадағы БҰҰ-ның Бас
Ассамблеясының бала құқығы, 1989 жылғы 20 қарашадағы БҰҰ-ның Бас
Ассамблеясының бала құқығына байланысты толықтырулары дәлел [5] .
Халық санағының деректерiне тоқталатын болсақ, (1999 ж.) Қазақстанда
3,5 млн. отбасы бар. Отбасының орташа шамасы - 4 адам. Некеде әйелдердiң 56
%-ы және еркектердiң 62 %-ы тұрды. 2005 жылдың басына қарай республикадағы
халықтың жалпы саны 15074,8 мың адамды құрады, соның iшiнде әйелдер -
7817,9 мың адам (51,9 %).
1 млн. адам (9,1 %) жесiр болып табылады, әрi олардың арасындағы
әйелдер саны еркектерге қарағанда 6 есе көп, негiзiнен үлкен және егде жас
есебiнен.
Заманның өзгеруіне байланысты қазіргі таңда біздің елімізде ажырасу
көбейіп отыр. 700 мыңға жуық адам (6,4 %) - ажырасқан және айырыласқан
азаматтар, мұндағы әйелдердiң саны да еркектерге қарағанда екi есе дерлiк
артық. Бір ата-анадан және балалардан тұратын толық емес отбасылар
негізінен аналарға тән болып табылады. Ажырасу деңгейі 1 жылына әйел
адамдар 1 рет, ал ер адамдар 22%-ды құрайды [6].
2006 жылғы халық санағына сәйкес басшысы әйелдер болып табылатын толық
емес отбасылар 91%-ды құрады, ал қазіргі таңда, 2012 жылы 84% құрайды.
Яғни, отбасындағы балалар тәрбиесіне әкелердің ықпалы көбеюде.
445 мың үй шаруашылығы немесе 11 %-ы балалары бар аналардан ғана
тұрады, оның iшiнде үштен екiсiне жуығы - жасы кәмелетке толмаған балалары
бар әйелдер.
Аналар арасындағы қайтыс болу көрсеткiшiнiң 2000 жылғы 60,9-дан 2004
жылғы 100 мың тiрi туған нәрестеге шаққанда 36,9 оқиғаға дейiн төмендегенi
байқалады. Алайда бұл Еуропалық қоғамдастықтағы орташа деңгейге қарағанда 4
есе жоғары және Дүниежүзiлiк денсаулық сақтау ұйымының айқындамасы бойынша
шектi деңгейден 3 есе жоғары [7].
Осындай негізде, айырылысу мен некенің бұзылуы, ұрпақты тәрбиелеуден
бас тартудың санының артуы, баланы алдырып тастау мен некесіз бала тууы
көбейіп, толық емес отбасының туындауына әкеліп соқтырады.
Толық емес отбасы – бұл бір ғана ата – ана мен балалардан құралған
отбасы. Қалалық жерде, ауылды жерге қарағанда, толық емес отбасы саны
көбірек. Қазақстанның толық емес отбасысында әрбір 7-ші бала тәрбиеленеді.
1995 жылы – 11,4%, 2005 жылы - 15,1%, 2011 жылы - 18,6% -ға тең толық
емес отбасы көрсеткіші байқалды [8].
Бiр ата-анадан және балалардан тұратын толық емес отбасылар негiзiнен
аналарға тән болып табылады. 1999 жылғы халық санағына сәйкес басшысы
әйелдер болып табылатын толық емес отбасылар 91%-ды құрады.
850 мыңға жуық адам немесе халықтың 6%-ы отбасынан тыс өмiр сүредi.
Отбасындағы балалар тәрбиесiне әкелердiң ықпалы азайды.
Ажырасу саны артып келедi, отбасының беделi түсуде, отбасының iшкi
өмiрiндегi шиеленiс, әйелдерге қатысты жанжалдар мен зорлық-зомбылық
фактiлерi күшейе түсуде [9].
Қазіргі таңда Қазақстанда 48 000 жасөспірім ата-аналарының қарауынсыз
қалған балалар ретінде тіркеуде тұрады, ал тіркелмегендер саны беймәлім.
Дегенмен, қазіргі кезде Қазақстандағы балалар үйіндегі тастанды балалар
саны өткен жылмен салыстырғанда едәуір азайған, оған себеп баланы
патронатты асырап алу, сәбиі жоқ отбасылардың баланы көптеп асырап алуы
және жалғызбасты аналар мен аз қамтылған отбасыларға көрсетілетін
мемлекеттік көмектің ұлғаюы.
Қазіргі кездегі ғылыми зертеудің ахуалы:
Қазақ елінің танымал зерттеушілерінің қатарында көптеген еңбек сіңірген
ғалымдардың қатарында келесілерді атауға болады: Отбасы құрамы, отбасындағы
қатынас пен толық емес отбасы түрлерін О.Б. Наумова зерттеді, С. Көбеев
отбасы тәрбиесі мәселелеріне аса үлкен мән беріп, Баланы отбасында
тәрбиелеу деген еңбегінде ата-аналардың балалары алдындағы беделі
отбасындағы тәрбие нәтижесі екендігін атап көрсетті, З.Ж. Жаназарова
отбасының теориялық-методологиялық мәселелеріне байланысты және отбасының
құрамына талдау жасады, Х.А. Арғынбаев ғылыми-маманданған өте жоғарғы
деңгейдегі Қазақ халқындағы семья мен неке атты монографиясын жазып
шығарды, А. Жакипова Қазақстандағы неке-отбасылық қатынастарының дамуы
атты құнды монографиясында неке-отбасылық құқыққа, ішкі отбасылық
қатынасқа, құрылымға көңіл бөлінген [10].
Өзге ұлт өкілдері қатарындағы ғалымдардың ішінде Ю.А. Евстигнеев
Солтүстік Қазақстандағы неке мен отбасы мәселесін зерттеді, Е. А. Личко
отбасының құрылымын зерттеп, түрлерін бөліп көрсеткен, Куфтин, В.
Соколовский, А. Штуссер, С.И. Руденко, Ф. Фиельструп, И.Д. Старынкевич
отбасы мен некеге байланысты ой – пікірлер қалдырды [11].
1991 жылы республиканың солтүстік (Целиноград, Көкшетау), солтүстік-
шығыс (Павлодар, Семей) және оңтүстік (Шымкент, Жамбыл, Алматы)
облыстарының 13 ауылдық кеңесінің материалдары бойынша жас ғалым О.Б.
Наумова отбасы құрамы, отбасындағы қатынас пен толық емес отбасы түрлерін
зерттеуін аяқтады. Автор өзінің диссертациялық жұмысында отбасылық
тұрмысқа, отбасы құрамына, отбасылық қарым - қатынасқа ерекше көңіл бөлген.
З.Ж. Жаназарованың Современная семья в Казахстане и ее проблемы деп
аталатын монографиясында отбасының теориялық-методологиялық мәселелеріне
байланысты және отбасының құрамына талдау жасалынды. Некеге отыру
мақсаттары, неке тұрақтылығына әсер ететін факторлар, ажырасу себептері,
қазіргі отбасылар түрлерін толық қамтыған [12].
1990 жылдардағы экономикалық тоқырау әсерінен ажырасу, баланың тууы
шектеуі орын алды. Аталған жағдайлар Кеңес үкіметі кезіндегі және одан
кейінгі отбасы, неке мәселесін салыстыра отырып жазуға мүмкіндік береді.
Яғни нәтижесінде толық емес отбасылар санының ұлғаюы байқалады.
Осындай жағдайлар мен қауіп – қатерлердің санын азайту мен балаларға
педагогикалық –психологиялық көмек көрсету жолдарын ұсыну біздің зерттеу
тақырыбымызды айқындап берсе, жоғарыда айтылған мәселелер дипломдық жұмыс
тақырыбын Толық емес отбасындағы балаларға педагогикалық – психологиялық
көмек көрсету жолдары деп таңдауымызға негіз болды.
Зерттеу тақырыбы: Толық емес отбасындағы балаларға педагогикалық –
психологиялық көмек көрсету жолдары.
Зерттеудің мақсаты: Толық емес отбасындағы балаларға педагогикалық –
психологиялық көмек көрсетудің әдіс – тәсілдерін пайдалануды теориялық
тұрғыдан негіздеу және педагогикалық эксперименттік жұмыста тиімділігін
сынақтан өткізу арқылы әдістемесін жасап, практикаға ендіру жолдарын
көрсету.
Зерттеудің міндеттері:
1. Толық емес отбасындағы балаларға педагогикалық – психологиялық көмек
көрсетудің жолдарын іздестірудің теориялық негізін анықтау;
2. Көмек көрсетудің тиімді әдіс – тәсілдерін пайдаланудың мәнін және
негізгі бағыттарын айқындау, педагогикалық - психологиялық шарттарды
негіздеу;
3. Педагогикалық - психологиялық эксперимент арқылы толық емес
отбасындағы балаларға көмек көрсету жолдарының тиімділігін дәлелдеу
және әдістемесін жасау.
Зерттеу объектісі: толық емес отбасындағы балалардың тәрбиеленуі
Зерттеу пәні: Толық емес отбасындағы балаларға педагогикалық –
психологиялық көмек көрсетудің әдіс – тәсілдерін, формаларын, жолдарын
көрсетіп пайдалану.
Зерттеудің болжамы: толық емес отбасындағы балаларға педагогикалық –
психологиялық көмек көрсету жолдары іске асады, егер де:
- Егер де ата – аналардың педагогикалық – психологиялық білімдерін
жетілдірсе;
- Педагогикалық – психологиялық диагностика, отбасындағы қатынас,
отбасы құрылымына талдау жүргізілсе;
- Көмек көрсетудің тиімді жолдарын іздестірсе, жаңа формаларды,
технологияларды қолданса, көмек көрсетудің психологиялық жақтарын
күшейтсе;
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Зерттеу жұмысына байланысты теориялық
материалдар жүйеленді, негізгі ұғымдардың мәні ашылып толықтырылды,
педагогикалық - психологиялық көмек көрсету жолдары ұсынылды, жаднамалар
мен оқу – әдістемелік құрал жасалды.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы:
Мұғалімдерге және ата – аналарға жаднамалар жасалып, Отбасының
маңызды мәселелері атты оқу – әдістемелік құралы педагог – психолог үшін
көмекші құрал бола алады.
Зерттеудің теориялық – әдіснамалық негізі:
Отбасы құрамы, отбасындағы қатынас пен толық емес отбасы түрлерін О.Б.
Наумова зерттеді, С. Көбеев отбасы тәрбиесі мәселелеріне аса үлкен мән
беріп, Баланы отбасында тәрбиелеу деген еңбегінде ата-аналардың балалары
алдындағы беделі отбасындағы тәрбие нәтижесі екендігін атап көрсетті, З.Ж.
Жаназарова Современная семья в Казахстане и ее проблемы деп аталатын
монографиясында отбасының теориялық-методологиялық мәселелеріне байланысты
және отбасының құрамына талдау жасады. Х.А. Арғынбаев ғылыми-маманданған
өте жоғарғы деңгейдегі Қазақ халқындағы семья мен неке атты монографиясын
жазып шығарды, А. Жакипова Қазақстандағы неке-отбасылық қатынастарының
дамуы атты құнды монографиясында неке-отбасылық құқыққа, ішкі отбасылық
қатынасқа, құрылымға көңіл бөлінген. Ю.А. Евстигнеев Солтүстік
Қазақстандағы неке мен отбасы мәселесін зерттеді, Е. А. Личко отбасының
құрылымын зерттеп, түрлерін бөліп көрсеткен, Куфтин, В. Соколовский, А.
Штуссер, С.И. Руденко, Ф. Фиельструп, И.Д. Старынкевич отбасы мен некеге
байланысты ой – пікірлер қалдырды.
Зерттеу әдістері мен әдістемелері: Толық емес отбасындағы балалардың
психологиялық күйлерін анықтау үшін, агрессиясын Басса – Даркидің
сауалнамасы, мектептегі қобалжуды Филлипстің мектептегі қобалжуды анықтауға
арналған сауалнамасы, күйзеліске тұрақтылық деңгейін анықтауға “Тұлғаның
күйзеліске өзіндік тұрақтылығын бағалау” сауалнамалық тестісі, психикалық
күйін мойындау немесе жоққа шығаруға мүмкіндік беретін сауалнама Айзенк
тестісі сияқты әдістемелер жүргізіліп, ата – аналарға арналған телімелі
тесттерден Э.Г.Эйдемиллер мен О.В.Черемисиндердің Отбасылық социограмма
тестісі мен Отбасының кинетикалық суреті атты суретті тестісі
қолданылып, педагогикалық ұжым үшін Стоттың бақылау картасы ұсынылып,
қолданылды.
Практикалық-тәжірибелік база: Ақмола облысы Бурабай ауданы Первомай ОМ.
1. МЕКТЕП ПСИХОЛОГЫНЫҢ ОҚУШЫЛАРҒА ОЛАРДЫҢ АТА – АНАЛАРЫНА КӨМЕК
КӨРСЕТУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Толық емес отбасында балаларға тәрбие беру мәселелерінің зерттелу
жайы
Еліміз егемендік алып, дербес мемлекет ретіндегі даму қоғамның болашақ
ұрпақтарын ұлттық дербес ерекшеліктермен тәрбиелеуді қажет етеді. Тәуелсіз
қазақ елі үшін бүгінгі күні ұрпақтың дені сау, жүйкесі таза, саналы болған
абзал. Ұлдың батыр, қыздың әдепті болып қалыптасуы осыларға байланысты.
Болашақ ұрпақтың тәрбиелі, мәдениетті, білімді болуы ең алдымен ата-анадан,
отбасы ошаққасынан басталады. Отбасы адам қоғамының ең негізгі және өте
ертеде пайда болған алғашқы бірлестік. Бұл адам әулиетін дамыту, бала
әкеліп, өсіру отбасы мүшелерінің тіршілігіне қажетті жағдай жасауға тиіс.
Қазіргі таңда отбасы қиын кезеңді басынан өткізуде. Ажырасу мен толық емес
отбасылар,отбасындағы кризис,жас өспірімдер арасындағы қылмыс,тәрбие
сапасының құлдырап кетуі,қоғамдағы жат қылықтардың қазіргі кездегі
отбасының жауапкершілігінің төмендеуі, заңсыз отбасын құру,некесіз баланың
туылуы,тастанды бала,т.б. қалыптасуына әкеліп соқты.Осы мәселені
шешу,бүгінгі күн талабының көкейкесті мәселесі болып отыр.
Бүгінгі таңда толық емес отбасыларында өскен балалар өте қамкөңіл,тез
ренжігіш,күйгелек мінезді болып өсіп келеді.Аналық мейірімді қатты
аңсайды.Ондай бала көңіліне ұнамағанды істемейді,қоғамдық пайдалы еңбектен
бас тартуға әрекет жасайды. Баланың мінез ерекшеліктеріндегі мұндай
кемшіліктер отбасы тәрбиесінде көптеп кездесуде.
Отбасы тәрбиесінде Отанымыздың демократиялық құрылымға бет бұрған
алғашқы, өтпелі кезеңінде, қазіргі кездегі ата-ана баланы патриотизмге
тәрбиелеу ісінің бәсендігінің куәсі болдық.Сонымен бірге,еңбек тәрбиесіне
көңіл бөлмеген жанұяларда бала бос уақытын көптеген жағдайда әр түрлі
қызықтар қуумен өткізеді. Ол жастардың азғындауына апарып соғатын бірден-
бір нақты жағдай болып отыр.
Жалпы отбасындағы әке тәрбиесіне келсек,бүгінгі таңдағы әке түрлі
себептерге байланысты өзінің отбасындағы патриархалды күшін жоғалтқан.
Сонымен бірге, балада әке тәрбиесі жетіспейтін отбасы кездесуде.
Отбасы берекесі, ондағы ахуал оның мүшелерінің барлығына әрдайым әсер
етеді. Сондықтан да ата-бабаларымыз отбасын құруда әдеп сақтап, берекесін
кетірмеуге өте ұқыптылықпен қараған. Қазақтың ұлы ақыны Абай да отбасындағы
баланы тәрбиелеуде ата-аналар тарапынан жол берілетін кемшіліктерді ескерте
отырып, отбасы тәрбиесін ұйымдастыруда кеңестер береді. Нақтырақ айтатын
болсақ, Абай өзінің 10-сөзінде: Әуелі балаңды өзің алдайсың: әне, оны
берем, міне, мұны берем деп, баста балаңды алдағаныңа мәз боласың. Соңыра
балаң алдамшы болса, кімнен көресің? деп балаларына теріс тәрбие беретін
ата-аналарды сынайды [13].
Бүгінгі отбасы елдің болашақ азаматының тұлғалық қасиеттерін
қалыптастыратын қоғамның ең маңызды институты екендігін ешкім жоққа шығара
алмайды. Себебі, бүгінгі отбасының табысты болғаны, әлеуметтік-
экономикалық, моральдық-психологиялық жағдайының жақсаруы ұлт пен
мемлекеттің болашағына елеулі әсер етеді.
Елбасының жыл сайынғы халыққа Жолдауында әр қазақстандық отбасының әл-
ауқатын жақсартуға, қазақстандықтардың өмір сапасын арттыруға бағытталған
іс-шаралар міндеттелді. Жаңа жұмыс орындары ашылып, шағын қалалар дамып
жатса, халыққа қызмет көрсету жақсарып, тұрғын үй мәселесі шешіліп жатса,
бұл игі істер отбасылардың бай, қуатты болуына ықпал ететіні анық.
Отбасы мәселелеріне, оның мәртебесінің өсуіне және қоғамдағы рөлінің
ұлғаюына деген көзқарастың жақсаруы қазақстандық отбасының мәртебесі
өскендігін білдіреді. Отбасы арқылы бала туу санын арттыру, отбасы
мүшелерінің денсаулығын жақсарту, жас ұрпақты тәрбиелеу мәселелерін шешуге
болады. Сонымен қатар, еліміздің әр өңірінде отбасы және неке институтын
нығайтуға бағытталған игі істердің мол тәжірибесі бар екендігін айтып өту
керек. Бұл бағытта Жамбыл облысында кең ауқымды жұмыстардың озық тәжірибесі
бар. Онда бала тәрбиесіндегі маңызды фактордың бірі ретінде мектеп
жасындағы балалар мен жасөспірімдерге арналған іс-шаралардың Ақсақалдар
алқасы арқылы өткізілуінің маңызы зор. Бұл жұмыстардың барлығы біздің
өңірлік комиссия тарапынан мемлекеттік органдар мен жоғары оқу орындарының,
ата-ана қауымдастығы мен үкіметтік емес ұйымдардың белсенді түрде
қатысуымен ұйымдастырылуда.
Алматы облысында құрылған Әжелер комитетінің де жас ұрпаққа берер
өнегесі мен ұлағатты істері көп. Білімпаздық пен отаншылдық та,
мейірімділік пен ата дәстүрге адалдық та әже берген тәрбиеден бастау
алатынын бәріміз де білеміз. Сондықтан әжелер комитеті барлық облыста
құрылса, нұр үстіне нұр болар еді.
Алматы қаласында Алтын арқау мәдени-этнографиялық қоғамдық бірлестігі
де үлкен жұмыс атқаруда. Ал Қызылорда облысында оқушылар арасында Әкең
саған қаншалықты жиі көңіл бөледі? деген сауалдамаға жүргізілген
зерттеулер, тұрақты түрде Менің әкем атты фотокөрме ұйымдастыру, әкелер
туралы арнайы сайт ашу жұмыстары қолға алынған.
Қостанай қаласында жұмыс атқарып жатқан Әкелер мектебінің қоғамның
қазіргі заманға сай жастарға арналған жұмыс тәсілдерінің, Петропавл
қаласының неке және отбасын нығайтудағы БАҚ жұмыс тәжірибесінің өзіндік іс-
тәжірибесін атап өту қажет.
Ұлттық комиссиясының мүшелері жастарға рухани-адамгершілік тәрбие беру
мақсатында ұйымдастырылған түрлі іс-шараларға қатысуды дәстүрге
айналдырған. Отбасы мен некеге қатысты өзекті мәселелерді талқылау үшін
әрдайым халықпен жүздесіп, ой-пікірлерді ортаға салып, тиісті органдармен
бірлесіп жұмыс істеуде.
Неке мен отбасының мәртебесін көтеру және насихаттау мақсатында Ұлттық
комиссия үш жыл бұрын Сезон журналының тұрмыстағы әйелдер арасында
Қазақстан миссисі конкурсын өткізу жөніндегі бастамасын қолдауды ұйғарған
еді. Бұл мүлде кездейсоқ емес: жобаның мақсаты – неке мен отбасының
құндылықтарын көтеруді, бала тәрбиесіндегі ата-аналардың рөлін күшейтуді,
әйелдердің қоғамдағы жағдайын жақсартуды көздейді. Бүгінгі таңда бұл
конкурстар өміріміздің ажырамас бір бөлігіне айналып, отбасы беделінің
артуына және отбасылық-некелік қатынастар институтының нығаюына өз үлесін
қосуда.
Қазіргі кезде отбасы мен некенің тазалығын сақтаудың халықтық озық
тәжірибесін зерделеу, халық арасында және ең алдымен жастардың ортасында
дәстүрлі отбасын қалыптастырудағы ұлттық құндылықтарды насихаттау
жұмыстарын кеңінен ұйымдастыру; балабақша мен мектептерде салт-дәстүрді,
отбасылық құндылықтарды насихаттайтын арнайы сабақтарды оқу кестесіне
енгізу керек деп санаймыз.
Отбасылық құндылықтар мен неке институты сыртқы жарнама түрі –
билбордтар арқылы кеңінен насихатталуда. Бұл бағытта Ұлттық комиссия биыл
төртінші рет билбордтар байқауын өткізді.
Қазақстан Республикасының заңында отбасына мынадай анықтама берген:
Отбасы некеден, туыстықтан, бала асырап алудан немесе балаларды тәрбиеге
алудың өзге де нысандарынан туындайтын мүліктік және мүліктік емес жеке
құқықтар мен міндеттерге байланысты және отбасы қатынастарын нығайту мен
дамытуға жәрдемдесуге тиісті адамдар тобы. Отбасы қарым-қатынастарына
физиологиялық, психологиялық, әдет-ғұрып және мүліктік аспектілері жатады.
Жалпы отбасын екі тұрғыда қарастыруға болады:
1. Әлеуметтік топ – әлеуметтік – психологиялық (эмоционалды-
психологиялық); Мұнда жұбайлар арасында тұлғалық ерекшеліктерге
негізделген және отбасыішілік қатынастың ерекшеліктеріне қатысты
қақтығыстар болады.
2. Әлеуметтік институт – топтық қарым-қатынастың әлеуметтік тұрғыдан
қарастырылуы (инструменталды); Жұбайлардың қарым-қатынасына әсер
ететін ортаның объективті-субъективті әсерлер, ал күнделікті өмірде
сыртқы және ішкі себептерін ажырату қиынға соғады [14].
Е. А. Личко (Личко А. Е.) отбасының келесідей жіктемесін ұсынды:
– толық отбасы (әкесі мен анасы бар) Толық отбасында ата – анасы,
балалары және әдетте, әкесі жағынан да шешесі жағынан да аға
ұрпақ өкілдері – атасы мен әжесі болады;
– толық емес отбасы (тек қана әкесі немесе анасы бар). Мұнда
балалардың ата – аналары ажырасқан болса, балалары соның
қарамағында қалған ата – анаға екінші жағы балаларды және еңбекке
жарамсыз ерлі – зайыптыны бағып – қағу үшін алимент төлейді. Егер
ерлі – зайыптылардың біреуі қайтыс болып, екіншісінің қарамағында
кәмелетке толмаған балалары қалса, онда оған мемлекет жәрдемақы
ретінде материалдық көмек көрсетеді;
– деформацияланған немесе бұзылған отбасы (өгей әкесінің немесе
өгей анасының болуы). Отбасы ортасы бала үшін өмірдегі ең
алғашқы, өзгемен ауыстырылмайтын өмір мектебі болып табылады.
Отбасы баланың жеке дар дамуы мен қалыптасуына тікелей әсерін
тигізіп, адамилық қасиеттерінің қалануының негізі болып келеді.
Ал бұл алғашқы да бастапқы негіз берік болуы үшін отбасы толық
болуы тиіс. Сөйтіп, толық және толық емес отбасы да тең жағдайда
заң және мемлекет арқылы қорғалады [15].
Қазақ ағартушыларының бірі С. Көбеев отбасы тәрбиесі мәселелеріне
аса үлкен мән берген. Ол өзінің Баланы семьяда тәрбиелеу деген еңбегінде
ата-аналардың балалары алдындағы беделі отбасындағы тәрбие нәтижесі
екендігін атап көрсетеді. Оның негізі отбасында мектепке дейінгі жаста
қаланады. Орыстың ұлы педагогы К.Д.Ушинский баланы дұрыс тәрбиелеу туралы
былай деп жазады: "Адамның жеке дара басы біреудің жеке басының
қалыптасуына және дамуына әсер ете алады, мінезді қалыптастыру үшін де
мінезбен әсер ету керек" [16].
Демографиялық көзқарас бойынша некенің басты мақсаты – тұрақтылық, яғни
адамзаттың сақталуын қамтамасыз ету. Ажырасудың қазіргі таңда орын алуының
бірнеше себептері бар. Біріншіден, Кеңес дәуірінде Қазан төңкерісіне дейін
діннің дәмін татқан иманды қарт аналар мен аталар ажырасуды масқара санап,
жастарды тиып отырды. Екіншіден, ажырасуға Кеңес кезеңінде де моральдық
азғындау деген көзқарас қалыптасқан. Дәстүрге байланысты қазақ халқы
ешуақытта ажырасуды құптамаған. Ислам дінінде ажырасуға жеңіл түрде қарауға
тиым салынған.
Толық емес отбасылардың типтері және олардың пайда болу себептері:
Толық емес отбасы ажырасудан, некесіз баланың дүниеге келуінен, бір ата
– ананың дүниеден өтуінен немесе бөлек өмір сүруінен туындайды. Осыған
байланысты толық емес отбасылардың келесі түрлерін атауға болады: жетім
қалған баласы бар отбасы, некесіз туылған баласы бар отбасы, ажырасқан
отбасы. Баланың тәрбиесімен кім айналысатынына байланысты аналық толық емес
отбасы мен әкелік толық емес отбасы түрлерін бөледі. Отбасындағы ұрпақ –
туыс сандарына байланысты отбасының келесі түрлері бөлінеді: тек қана
баласы мен анасы немесе әкесі және баласы мен ата анасының туысқандарының
болуы. Толық емес отбасылардың ішінде көп кездесетіні –бұл бала мен ата
анасының біреуінің болғанымен, оның туысқандарының көп болуы. Неке
құрылымы, ішкі отбасылық қатынас, отбасы құрамы, бала туу динамикасы –
этникалық ерекшелік есебінде қаралады. Қазақ халқының, сонымен қатар басқа
да халықтардың отбасы және неке мәселесі XVIII ғасырдан XX ғасырдың басына
дейін, яғни Қазан төңкерісіне дейін көптеген ғалымдардың зерттеу нысаны
болды [17].
1926-1930 жылдар аралығында отбасы мен некеге байланысты Б. Куфтин, В.
Соколовскийдің, А. Штуссер, С.И. Руденко, Ф. Фиельструп, И.Д.
Старынкевичтердің шағын еңбектері шықты [18].
1940-1970 жылдардағы Солтүстік Қазақстандағы неке мен отбасы мәселесін
Ю.А. Евстигнеев зерттеді. Осы кезеңде А. Жакипованың Қазақстандағы неке-
отбасылық қатынастарының дамуы атты құнды монографиясы жарыққа шықты.
Еңбекте неке-отбасылық құқыққа, ішкі отбасылық қатынасқа, құрылымға көңіл
бөлінген [19].
Неке – отбасын құрудың негізі болып табылады. Ерлі – зайыптылар
арасындағы мүліктік және мүліктік емес жеке қатынастарды туындататын
отбасын құру мақсатымен, заңда белгіленген тәртіппен тараптардың ерікті
және толық келісімі жағдайында жасалған еркек пен әйелдің арасындағы тең
құқықтық одақты – неке деп түсінуіміз қажет.
Егер неке тіркелмесе де, бірақ еркек пен әйел бірге тұрып, балаларын
тәрбиелеумен айналысып жатса, мұны да отбасы деп айтуға болады. Егер
кәмелетке толған балалары ата – анасымен бірге тұрып, оларға қамқорлық
жасап, материалдық көмек көрсетсе – бұл да отбасы. Егер кәмелетке толған
ағалары мен қарындастары ата – анасыз бірге тұрып, бір – біріне қамқорлық
жасайтын болса – бұл да отбасы.
Адамдар арасында некеден, туыстықтан, бала асырап алудан, отбасына
тәрбиелеу үшін бала алудан туындайын қатынастар отбасылық қатынастар деп
аталады. Бірақ отбасындағы қатынастардың бәрі бірдей құқық жөнімен реттеле
бермейді. Отбасындағы қатынастар, негізінен, адамгершілік, ізгілік -
өнегелік нормалары негізінде реттеледі. Бұл өзара құрмет, сүйіспеншілік,
қамқорлық және имандылық қолдаудың көрінісі. Отбасылық өмір қалыбы,
көбінесе ұлттық дәстүрлер мен әдет – ғұрыптарға сүйенеді (үлкендерді
қадірлеу, отбасын қамтамасыз ету оның басшысы ретінде толықтай ер адамға
жүктеледі, туысқандарды қадірлеп, құрметтеу).
Отбасының ішкі мәселелері отбасы мүшелерінің өзара келісімі бойынша
шешіледі. Егер ол мәселе кәмелетке толмағандардың мүдделеріне қатысты
болса, оны шешуге балалар да қатыстырылады. Құқықтық нормаларға араласу
отбасылық қатынастар бұзылғанда қажет. Жеке басындық қатынастармен
салыстырғанда отбасылық мүліктік қатынастар құқық арқылы егжей – тегжейлі
реттелеі, өйткені бұл қатынастардың объектісі материалдық игілік болып
табылады. Отбасылық құқық азаматтық құқықпен тығыз байланысты. Мәселен,
отбасылық құқықпен реттелмеген отбасы мүшелерінің арасындағы мүліктік және
жеке мүліктік емес қатынастарды реттеуге азаматтық заңнама қолданылады,
өйткені ол отбасылық – некелік қатынастардың мәніне қайшы келмейді.
Біз зерттеп отырған мәселеге жоғарғы буын отандық этнографтардың
көрнектісі Х.А. Арғынбаевтың қосқан үлесі зор. Оның ғылыми-маманданған өте
жоғарғы деңгейдегі Қазақ халқындағы семья мен неке атты монографиясы 1973
жылы шықты [20].
Оңтүстік, Батыс, Солтүстік, тіпті Қазақстанның барлық аймағындағы неке,
отбасы, ажырасу мәселелерін зерттеуде Х.А. Арғынбаевтың шәкірттерінің бірі
– А.Б. Қалыштың еңбегі ерекше. Ол өз зерттеулерінде дәстүрлі этнографиялық
деректермен қатар этносоциологиялық мәліметтерді ұтымды қолданған. Зерттеу
барысында автор этносоциологиялық мәліметтермен қатар мұрағат, АХАЖ, халық
соты және т.б. статистикалық құжаттарды кеңінен пайдаланған [21].
Қоғам әрқашан өзгеріс үстінде болғандықтан, отбасы да өзгеру процесіне
ұшырайды. Отбасы – бұл әрдайым өзгеріске ұшырайтын жүйе. Ол тек әлеуметтік
– экономикалық шарттардың әсерінен ғана өзгермей, дамудың ішкі
процесстерінің күшінің әсерінен де өзгереді. Отбасыға миграция,
урбанизация, индустриализация сияқты түрлі жағдайлар әсерін тигізеді. Соның
нәтижесінде бұрын болмаған мәселелер туындайды.
Әлеуметтік және экономикалық өзгерістердің нәтижесінде отбасында қандай
мәселелер туындайды? Олардың келесі түрлерін бөліп көрсетуге болады:
• Тұрғындар арасында жағдайы нашар отбасылардың көбеюі;
• Географиялық және әлеуметтік мобильдіктің көбеюі;
• Миграцияның, мемлекеттен тыс көші – қонның пайда болуы;
• Демографиялық жағдайдың (тұрғын санының азаюы), тұрғындардың
денсаулық жағдайының нашарлауы;
• Отбасы мүшелерінің ұлттық рөлдерінің түпнегізінің өзгеруі,
(әсіресе әйел адамдардың);
• Толық емес отбасы санының ұлғаюы;
• Әлеуметтік жетім қалушылық.
Осы мәселелерді бірыңғай мемлекеттік органдар, отбасылар, мен
кәсіпкерлер қарап қадағалайды. 2006 жылғы 1 қаңтарда мемлекеттiк денсаулық
сақтау, халықты әлеуметтiк қорғау, бiлiм беру жүйесi ұйымдарында ата-
анасының қамқорлығынсыз қалған 16 мыңнан астам бала тәрбиеленуде.
Ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларға мемлекеттiк қолдау
көрсету үшiн республиканың бiлiм беру жүйесiнде 110 бiлiм беру ұйымы:
75 балалар үйi мен интернат, 29 отбасы үлгiсiндегi балалар үйi, 6
отбасы үлгiсiндегi балалар ауылы жұмыс iстейдi. Бұған қосымша 10 жеке
меншiк балалар үйi, 3 "SOS-Балалар қалашықтары" ашылды. Жетiм балалар
қатарындағы түлектер үшiн 23 Жасөспiрiмдер үйi жұмыс iстейдi, мұнда олар 23
жасқа дейiн тұрады.
Патронатты тәрбие институты туралы құқықтық және әдiстемелiк ақпарат
тарату үшiн арнайы ақпараттық желi құру, патронат тәрбиешiлерге,
қорғаншыларға, қорғаншылық және қамқоршылық органдарының мамандарына заңдық
және психологиялық көмек көрсету мақсатында олар үшiн Қазақстан
Республикасы Бiлiм және ғылым министрлiгiнiң WEB-сайтында "Yйге апаратын
жол" ақпараттық форумын ашу жоспарланып отыр.
Қорғаншылық және қамқоршылық органдары мамандарының қажеттi саны
жеткiлiксiз болғандықтан, республикада өмiрде қиын жағдайға душар болған
балаларды уақтылы анықтауда белгiлi бiр проблемалар бар.
Қазiргi уақытта бұл мәселенi шешу үшiн 2006 - 2011 жылдарға арналған
"Қазақстан балалары" мемлекеттiк бағдарламасының жобасы әзiрлендi.
Отбасылық ортасынан айырылған балалар туралы мәселелер 2003 жылы
Конвенцияның орындалуы туралы бастапқы баяндаманың 200-213-тармақтарында
ашылған.
Конвенцияның 21-бабына сәйкес "eгep баланы оны тәрбиелеудi немесе
асырап алуды қамтамасыз ете алатын отбасыға тәрбиелеуге беру немесе
орналастыру мүмкiн болмаса, егер бала туған елде қандай да бiр тиiстi
күтiмдi қамтамасыз ету мүмкiн емес болып табылса, басқа елде асырап алу
баланы күтiп-бағудағы баламалы тәсiл ретiнде қаралуы мүмкiн".
Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасы осы қағидатқа
сәйкес келедi. "Неке және отбасы туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 52-
бабында баланың отбасыда тұру және тәрбиелену құқығы айқындалған.
"Неке және отбасы туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 76-бабына
сәйкес кәмелетке толмаған балаларға қатысты және тек солардың мүддесiнде
ғана асырап алуға рұқсат етiледi. Қазақстан Республикасының азаматы болып
табылатын бұл балаларды Қазақстан Республикасының аумағында тұрақты тұратын
Қазақстан Республикасының азаматтарына тәрбиелеуге беру мүмкiн болмаған
жағдайларда ғана олар шетелдiктерге асырап алуға, не балалардың туыстарына
олардың азаматтығы мен тұрғылықты жерiне қарамастан асырап алуға берiлуi
мүмкiн.
Ұл асырап алу (қыз асырап алу) тәртiбi "Неке және отбасы туралы"
Қазақстан Республикасы Заңының 77-бабында айқындалған, мұнда балаларды
асырап алудың прокурор, қорғаншы және қамқоршы органдар қатысатын сот
рәсiмi көзделедi.
Бұдан басқа, "Неке және отбасы туралы" Қазақстан Республикасы
Заңының 101-бабына сәйкес Балаларды орталықтандырылған есепке алу тәртiбi
"Ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды орталықтандырылған есепке
алуды ұйымдастыру ережесi туралы" Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 1999
жылғы 9 қыркүйектегi N 1346 қаулысымен бекiтiлген.
2002 жылғы сәуiрде Қазақстан Республикасының Үкiметi "Қазақстан
Республикасы Үкiметiнiң 1999 жылғы 9 қыркүйектегi N 1346 қаулысына
толықтырулар енгiзу туралы" қаулы қабылдады.
"Неке және отбасы туралы" Қазақстан Республикасының Заңын соттардың
қолдану мәселелерiн реттеу үшiн Қазақстан Республикасы Жоғарғы соты 2000
жылғы 22 желтоқсанда N 17 "Ұл асырап алу (қыз асырап алу) туралы iстердi
қараған кезде соттардың неке және отбасы туралы заңнаманы қолдануының
кейбiр мәселелерi туралы" қаулы қабылдады.
"Қазақстан Республикасының азаматтары болып табылатын балаларды
шетелдiктерге асырап алуға беру ережесiн бекiту туралы" Қазақстан
Республикасы Үкiметiнiң 2002 жылғы 12 қарашадағы N 1197 қаулысымен
Қазақстан Республикасының азаматтары болып табылатын балаларды
шетелдiктерге асырап алуға беру ережесi айқындалды.
Бiлiм және ғылым, Сыртқы iстер, Әдiлет, Iшкi iстер министрлiктерi
бiрлесiп, 2002 жылғы 8 - 22 тамызда N 814 "Ата-анасының қамқорлығынсыз
қалған балаларды шетелдiктердiң асырап алуы жөнiнде жедел ақпарат алмасуды
ұйымдастыру туралы" бұйрық шығарды, бұған сәйкес шетелдiктер асырап алған
балалар туралы деректердi ай сайын салыстыру жүргiзiледi.
Халықаралық бала асырап алуды бақылауды күшейту үшiн Сыртқы iстер
министрлiгi 2003 жылғы 11 сәуiрде N 08-131 "Шетелдiктердiң асырап алуына
берiлген Қазақстан Республикасының азаматтары болып табылатын ұл (қыз)
балаларды есепке алу туралы нұсқаулықты бекiту туралы" бұйрық шығарды.
Көрсетiлген нұсқаулықтың 2-тармағына сәйкес балаларды консулдық есепке алу
олар Қазақстан Республикасынан тысқары кеткенге дейiн Қазақстан
Республикасы Сыртқы iстер министрлiгiнде жүзеге асырылады.
2006 жылғы қаңтарда Қазақстан Республикасы Сыртқы iстер министрлiгi
1999 жылғы 17 маусымдағы N 655 "Қазақстан Республикасының азаматтары болып
табылатын ұл (қыз) балаларды асырауға тiлек бiлдiрген шетелдiк азаматтарды
есепке алу жөнiндегi ережеге" ұл асырап алушылардың (қыз асырап
алушылардың) сотталғандығы немесе сотталмағандығы туралы қосымша құжаттар
беруi және асырап алынған қазақстандық ұлдарды (қыздарды) бақылауды
консулдық лауазымдық тұлғалардың жүзеге асыруы рәсiмi бөлiгiнде өзгерiстер
енгiзiлдi.
Уағдаласушы мемлекеттер арасындағы ынтымақтастық жүйесiн құру
мақсатында республикада балаларды ұрлап алуды, сатуды болдырмау жөнiндегi
кепiлдiктердi қамтамасыз ету үшiн "Қазақстан Республикасының Балаларды
қорғау және шетелдiк бала асырап алуға қатысты ынтымақтастық туралы
конвенцияға қосылуы және оны ратификациялауы туралы" Қазақстан Республикасы
Заңының және "Қазақстан Республикасының Балаларды қорғау туралы конвенцияға
қосылуы және оны ратификациялауы туралы" Қазақстан Республикасы Заңының
жобалары әзiрлендi және Қазақстан Республикасының Парламентiне енгiзiлдi.
2006 жылғы Қазақстан Республикасының Бала құқықтары туралы конвенцияны
iске асыруы туралы екiншi және үшiншi жиынтық мерзiмдi баяндамада келесідей
ата – анасының қамқорлығынсыз қалған балаларға, толық емес отбасынан шыққан
балаларға байланысты
Қазiргi уақытта республиканың бiлiм беру, денсаулық сақтау, халықты
әлеуметтiк қорғау жүйесiнiң ұйымдарында ата-анасының қамқорлығынсыз қалған
16 мыңнан астам бала тәрбиеленуде. Оның 3 мыңнан астамы - ата-анасы бас
тартқан балалар, 1 мыңнан астамы - тастандылар, ата-анасы өз құқықтарынан
айырылған - 5 мыңнан астам, қамау орындарында жүрген - шамамен 1 мың, iздеу
салынған - шамамен 3 мың, ұзақ мерзiмдi емдеуде - 900-ден астам бала бар.
1998 жылдан бастап осы уақытқа дейiн республикада қорғаншылыққа,
қамқоршылыққа, асырап алуға, патронатқа 80 мыңнан астам бала отбасыларға
берiлдi.
2003 жылдан бастап 2005 жыл аралығында отбасыларға асырауға ата-
анасының қамқорлығынсыз қалған 10685 мың бала, оның iшiнде:
Қазақстан Республикасының азаматтарына - 7732-ге жуық
шетелдiк туыстарына - 232-ден астам бала;
шетелдiк азаматтарға 2721 мыңға жуық бала берiлдi.
Ата-аналардың балалардан бас тарту себептерiнiң бiрi бала
денсаулығының жай-күйi болып табылады: асырап алынған жетiм балалардың 80
пайыздан астамының дене және психикалық дамуы артта қалған, тұқым
қуалайтын, жыныстық, жүрек-қан тамырлары ауруларына шалдыққан.
Республикада ұл асырап алу (қыз асырап aлу) рәсiмi бiздiң елiмiздiң
заңнамасында айқындалғанына қарамастан, практикада елде бар заңнаманың
кейбiр нормалары толықтырулар мен өзгерiстер енгiзудi талап етедi. Мысалы,
шетелдiктер асырап алған балалардың құқықтарын қорғау мақсатында Қазақстан
Республикасының мынадай: "Неке және отбасы туралы", "Қазақстан
Республикасының азаматтығы туралы", "Шетелдiк азаматтардың Қазақстан
Республикасындағы құқықтық жағдайы туралы" заңдарына, Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексiне бiр жынысты некеде тұрған адамдарға
және дәстүрлi емес жыныстық бағдар ұстанатын адамдарға, толық емес
отбасыларға қатысты құқықтарды шектеу мәселелерi бойынша, асырап
алушылардың жасын шектеудi, олардың қаржылық әл-ауқатын бағалау өлшемiн
айқындау бөлiгiнде толықтырулар мен өзгерiстер енгiзу жоспарланып отыр.
Қазақстан Республикасының заңнамасында шетелдiктер асырап алған балаларды
бақылау және олардың заңды құқықтары бұзылған жағдайда оларды қайтарып алу
мәселелерiн реттейтiн нормалар көзделетiн болады.
Осыған негізделе келесі ерекшелікті байқауға болады: әлеуметтік ақпарат
нәтижесі келесі көрсеткішті көрсетеді, яғни қазіргі нарықтық экономикалық
өмірде ұлттық отбасы типі демократиялық тұрғыдағы отбасы түріне ауысуда.
Бірақ, мұндай қозғалыс бүкіл қоғамдық жүйелерде бірдей емес, мұндай
байқалатын процесті отбасы қатынасында алға жылжу деп есептеуге болады.
1. Толық емес ажырасқан отбасы – бұл ата аналары белгілі бір себептен
бірге өмір сүргілері келмеген отбасы түрі. Мұндай отбасында тәрбиеленген
бала психологиялық соққыға душар болады, сол негізде оның бойында қорқыныш,
үрей сезімі туындайды. Сол себептен, көбінесе кішкентай балалар ата
анасының қайта қосылуын қалайды.
В.И. Лавриненко ажырасуға әсер ететін факторларды екі топқа бөледі:
некеге тұру нәтижесіндегі әсер ететін факторлар, неке құрмай тұрған кездегі
әсер ететін факторлар. Неке құрмай тұрып ажырасу қаупі бар факторларға
мыналарды жатқызамыз: неке құратын жұбайлардың жас алшақтығы мен білім
деңгейлерінің әр түрлі болуы, жұбайлардың біреуінің маскүнемдікті жақсы
көруі, некеге жастай отыру, некеге тұрмай тұрып бала көтеріп қалу, танысқан
уақыттың аздығы, бірін-бірі аз білуі, некеге ата-аналарының келіспеуі, өз
келісімінсіз некеге отыру [22].
Келесі кезекте ажырасудың жас ерекшелігін анықтаймыз. Зерттеп отырған
мәселені шешу мақсатында әр облыс бойынша белгілі жас мөлшеріндегі
ажырасқан ерлер мен әйелдерді бөліп қарастырамыз. 16-19 жас аралығында
некеге аз отыратындықтан, ажырасу да көп емес. Соған қарамастан 16-19 жас
аралығында ажырасу ерлерге қарағанда әйелдерде көбірек. Бұл жас
аралығындағы ажырасуға жастардың неке мен отбасына мүлдем дайындықтарының
жоқтығы, некесіз тым ертерек екіқабат болуы, мінездерінің сәйкес келмеуі,
кейін тағы үйленем деген үміт және т.б. себептер әсер етеді [23].
1999 жылмен салыстырғанда 20-24 жас аралығындағы ажырасу 2009 жылғы
санақ көрсетуі бойынша өскен. 20-24 жас аралығындағы ажырасудан әйелдер
ерлерден асып түседі. Бұл әйелдердің ерлерге қарағанда некеге ерте отыруына
және ерлі-зайыптылардың жас алшақтығына, яғни ерлердің әйелдерден 1-5 жасқа
үлкен болуына байланысты.
25-29 жас шамасына сәйкес ажырасу көрсеткішін анықтаймыз. 25-29 жас
аралығында ажырасудың негізгі себептері физиологиялық, психологиялық және
әлеуметтік-экономикалық жағдай. Сонымен қатар ерлі-зайыптылардың әлі де жас
болуына байланысты, болашақта жаңа отбасын құруға мүмкіндіктің болуы. Оның
үстіне жастардың кейбірінде бала болса, кейбірінде болмайды.
30-34 жас аралығында да ажырасу кездеседі. Көрсетілген жас аралығындағы
ажырасудың негізгі себептері жоғарыда атап көрсеткендей физиологиялық,
психологиялық және әлеуметтік-экономикалық жағдай. Тағы бір айта кететін
жайт, 30-34 жас аралығында ажырасуға тікелей әсер ететін ішкі отбасылық
қатынас. Үй басшысы болуға талас, білім дәрежелерінің әр түрлі болуы,
біреуінің мінезін екіншісінің көтере алмауы, әйел парызы мен еркек парызын
түсінбеулері, ата-ене мен туған-туыстарының әсері, некеге кеш отыру.
Сонымен қатар 35-39 жас шамасындағылардың арасында да ажырасу көп
кездеседі. Бұған себеп – сезімнің жойылуы, материалдық жағдайдың жақсаруы,
балалары өсіп, бұрынғыдай ерлі-зайыптыларды біріктіре алмауы, олар үшін
бірге тұрудың қажетсіздігі, оның үстіне жұбайлардың біреуінің басқа адамда
көңілінің болуы [24].
Ажырасу жасерекшелігін талдай отырып, ажырасу себептеріне тоқталамыз.
Ажырасудың негізгі себептері мыналар: маскүнемдік, мінездерінің сәйкес
келмеуі, неке сенімділігін бұзу, жұбайлардың біреуінің ауруға шалдығуы,
отбасында баланың болмауы, жұбайының зәбір көрсетуі, махаббаттың болмауы,
қызғаныш, өмір және тұрмыспен қанағаттанбау, жұбайлық міндеттерді салмақты
қабылдамау, физиологиялық қарама-қайшылық. Жалпы жоғарыда көрсетілген
ажырасу себептерін былай топтастыруға болады: әлеуметтік-экономикалық,
психологиялық, физиологиялық сипаттағы ажырасулар.
Неке тұрақтылығын сақтап қалу жұбайлардың өздеріне тікелей байланысты.
Көбіне жақсы жұмыс, жалақы қуған ерлі-зайыптылар отбасын ұмытып жұмысқа
беріледі. Отбасын бірінші орынға қойғандар оны сақтап қалу үшін бар
мүмкіндіктерін қолданады. Әр отбасының өзіндік неке-отбасылық ерекшелігі
болады. Оған махаббат, достық, қамқорлық, ата-ана парызы, балалар парызы,
сенімділіктің беріктігі, рухани және идеялық көзқарастың ортақтығы т.б.
жатады. Ең үлкен рөлді әйел мен еркек парызы алады. Әйел парызына біз
мыналарды жатқызамыз: мейірімділік, сезімнің әдемілігі, нәзіктік, дұрыс ой,
аналық сезім, зиялылық, тәрбиелік, күйеуіне деген беріктік, әрқашан еркекті
моральды қолдау, өзін және еркекті сыйлау. Ал, еркек парызына біз зиялылық-
тәрбиелілік, әйелді әрқашан қорғау, саналылық, салмақтылық, жинақылық,
өзіне сенімділік, өмірге деген оптимистік көзқарас, қиындыққа төзімділік,
әйелі мен балаларын сыйлауды кіргіземіз.
Зерттеулердің мәліметтері бойынша ажырасқан отбасылардағы балалардың 45%
бұл процесті жеңіл өтсе, 41% стресс және психологиялық уайымдаумен өткереді
[7]. Ажырасқан отбасылардағы жағдайды ата-ана балаларына дұрыс түсіндіріп
бере алмайды. Соның нәтижесінде бала мінезі, психологиясы өзгеріске
ұшырайды. Мұндай өзгерістер мен игерулердің жалпы жағдайы мөлшермен
төмендегідей сипатта болуы мүмкін:
1. Баланы міндетті түрде тәрбиелеу қажет. Баланың келешегіне керек ендігі
тәрбие, үлкен тазалықты талап етеді.
2. Ешқандай күш көрсету тәлімін жүргізуге болмайды. Бұл – баланың
келешегін сындыру мен құрту деген сөз.
3. Үлкендердің қатаңдығы мен қатыгездігі арқылы баланы жасытып жөндеймін
деу, барып тұрған надандық. Тек қана мейірімділік пен сүйіспеншілік
екі жақты да ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
көрсету жолдары
Мамандығы 050103 Педагогика және психология
Орындады: ________________ Ибраева Ұ.Ш.
(қолы)
(аты-жөні)
Жетекші ________________ Мұқытова Ж.Қ.
(қолы)
(аты-жөні)
Қорғауға жіберілді
Кафедра
меңгерушісі м.а. ________________ Молдабекова С.К.
(қолы)
(аты-жөні)
Көкшетау 2012
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
[1] Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы.Егемен Қазақстан,2009ж. 21
ақпан.
[2] Қазақстан Республикасының Бала құқығы туралы Конвенция 1995ж
[3] БҰҰ-ның Бас Ассамблеясының Бала құқығы туралы 1989 ж, 20 қараша.
[4] Қазақстан Республикасының Конституциясы
[5] Қазақстан Республикасының "Неке және отбасы туралы" Заңы
АНЫҚТАМАЛАР
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ҚР – Қазақстан Республикасы
БҰҰ – Біріккен Ұлттар Ұйымы
ЖОБ – жалпы орта білім
АҚШ – Америка Құрама Штаттары
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
АНЫҚТАМАЛАР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
КІРІСПЕ
1. МЕКТЕП ПСИХОЛОГЫНЫҢ ОҚУШЫЛАРҒА ОЛАРДЫҢ АТА – АНАЛАРЫНА КӨМЕК КӨРСЕТУДІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Толық емес отбасындағы балаларға тәрбие беру мәселелерінің зерттелу
жайы.
1.2. Мектеп психологының толық емес отбасындағы балаларға педагогикалық
– психологиялық көмек көрсету жолдары
2. ТОЛЫҚ ЕМЕС ОТБАСЫНДАҒЫ БАЛАЛАРҒА ПЕДАГОГИКАЛЫҚ – ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ КӨМЕК
КӨРСЕТУ ЖОЛДАРЫ
2.1. Толық емес отбасындағы қарым – қатынасты диагностикалау жолдары
2.2. Толық емес отбасындағы балалармен, ата – аналармен және
педагогикалық ұжыммен жүргізілген жұмыстар
2.3. Педагог психологтың ата – аналарға, мұғалімдерге кеңесі
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының көкейкестілігі: ХХ – ғасырдың ортасынан бастап отбасы
институты елеулі және қайталанбас өзгерістерге ұшырады. Отбасында болған
өзгерістер көптеген мәселелердің туындауына әкеліп соқтырады. барлық
авторлармен әдеттегі отбасы тірегінің дағдарысы ретінде суреттеледі.
Ғұмырлық неке тұрақтылығынан бас тарту, айырылысу мен некенің бұзылуы,
ұрпақты тәрбиелеудегі риясыз қарым-қатынастан бас тарту, толық емес отбасы
мен өгей ата-аналы отбасы санының артуы, баланы алдырып тастау мен некесіз
бала туу үдеп бара жатқаны байқалады.
Елбасымыз Н.Назарбаевтың Қазақстан — 2030″ стратегиялық
бағдарламасында және Қазақстан халқына Жолдауында: Біз жергілікті деңгейде
де отбасын, әйелдің жүкті кезін және балаларды тәрбиелеуді қолдаудың жаңа
жолдарын табу керекпіз. Неке мен отбасы институтын нығайтудың жолдарын
мұқият талдау, жалғызбасты аналар проблемасын шешу керек. Егер біз
адамгершілігі жоғары қоғам болғымыз келсе, жұбайлардың бір-бірінің
алдындағы, ал ең бастысы, балаларының алдындағы жауапкершілігін күшейтуге
тиіспіз. Ата-аналар балаларына, ал балалар өздерінің қартайған ата-
аналарына қамқор болғанда, әйел отбасы мен қоғамда құрметке ие болғанда —
еліміз үшін алаңдамауға да болады. Қандай жағдайда да, әйелдің өмірі мен
денсаулығына қауіп төндірмейтін отбасын жоспарлаудың өркениетті жолына
түсуіміз керек. Жас шамасына қарай жүргізілетін саясатта біз жастар мен
жеткіншек ұрпаққа, сондай-ақ жас отбасыларға көңіл бөлуді күшейтуге
тиіспіз, — деп атап көрсетті [1].
Қазақ отбасының құрылымы мен некелік қатынастарын зерттеудің ғылым үшін
де, күнделікті өмір мүддесі үшін де зор маңызы бар. Тәуелсіздік алған
Қазақстанда өтпелі нарықтық қатынастардың ауыр кезеңін бастан кешірген неке
және отбасы жағдайы тарихи-этнографиялық және этносоциологиялық
зерттеулерді қажет етеді. Қазақстанның болашақта тұрақты дамуы үшін неке
және отбасы жағдайы тұрақты болуы қажет.
Отбасы және некеге байланысты қызығушылықтың тууы отбасының
өміршеңдігіне байланысты. Бала туылуына, яғни демографияға қатысты неке
тұрақтылығы және неке құрылымының жақсару мәселесі мемлекеттік маңызға ие
болып отыр. Оған дәлел, Президентіміз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың
басшылығымен отбасы және әйелдер істері жөніндегі Ұлттық комиссияның
үкіметпен бірлесе отырып жасаған қазіргі гендерлік саясат жөніндегі
стратегияның жобасында келесідей айтылған айтуынша: Бұл мәселенің шешіміне
еліміздің экономикалық өсу мақсаты тұрғысынан мән беру керек. Қоғамда неке
және отбасылық қарым-қатынастарды ардақтау көзқарасын қалыптастырып, бұл
құндылықтарды өскелең ұрпақтың санасына ерте бастан сіңіру қажет.
Отбасының, әйелдер мен балалардың заңды мүддесі мен құқығын қорғау
саласындағы мемлекеттік саясатты жүзеге асырудың дәл осындай тетігі бұрынғы
Кеңестің кеңістік аумағында жоқ деуге болады.
Біздің қоғамның маңызды мәселелерінің бірі - отбасы тұрақтылығын,
отбасылық қатынасты нығайту, отбасы-некелік өмірге жастарды даярлауды
жетілдіру. Некеге және отбасына қатысты рухани өмірдің жұтаңдығы, халықтық
дәстүрді естен шығару, осал некенің пайда болып, ажырасуына әкеліп соғады.
Ажырасу статистикасы республикамызда әрбір үшінші неке бұзылатынын көрсетіп
отыр. Ажырасудың басым көпшілігін мүлдем жас некелер, жаңадан қосылған
отбасылар құрайды. Тарихымызға көз салсақ, ежелгі қазақ елінде отбасылардың
ажырасуы өте сирек болған. Мұның себебі бұрын халық некеге орнықты,
мәңгілік институт ретінде қарады. Мұндай жағдай жұбайлардың төзімділігін,
бірін-бірі сынап-мінеудің аз болуын және де тұтастай отбасының
тұрақтылығының жоғары көрсеткішін құрады.
Салауатты отбасы — өркениетті қоғамның талабы. Қазіргі заманғы отбасы
тәрбиесінің жағдайына әлемдік деңгейде мән беріліп отыр. Әрбір отбасы
қоғамның кішкентай бір бөлігі болып табылатындықтан, қоғамды
өркениеттілікке жеткізу, ең алдымен, әр отбасындағы өмірді дұрыс
ұйымдастырудан басталмақ. Оған дәлел 1989 жылы БҰҰ-да қабылданған,
кейіннен 1995 жылы Қазақстанда қабылданған Баланың құқығы туралы
Конвенция бола алады. Онда Бала толық және үйлесімді дамуы үшін, ол
мейірім мен өзара түсіністігі бар, қызығушылыққа көп көңіл
бөлетін бақытты ахуалдық ортасы бар отбасында өсуі қажет. Сондай-ақ бала
әлі дене, ақыл-ой жағынан толыққанды жетілмегендіктен, олар туылғанға дейін
де, туылғаннан кейін де ерекше мейірімділікке, қамқорлыққа, әсіресе,
құқықтық қамқорлыққа мұқтаж деп көрсетілген [2].
Қазақстан Республикасының Конституциясының 27-бабына сәйкес "Неке мен
отбасы, ана мен әке және бала мемлекеттiң қорғауында болады" [3].
"Неке және отбасы туралы" Қазақстан Республикасының Заңы отбасы-неке
қатынастарын белгiлейдi және реттейдi. Олардың басты қағидаттары -
отбасындағы ерлi-зайыптылардың құқықтарының теңдiгi, балаларды отбасында
тәрбиелеудiң басымдығы, отбасының кәмелетке толмаған және еңбекке
қабiлетсiз мүшелерiнiң құқықтары мен мүдделерiн қорғау болып табылады [4].
Батыс елдеріне қарағанда ТМД мемлекеттерінде ажырасуға көзқарас
басқаша. Соған қарамастан жер шары баланы қорғауға алып отыр. Оған 1924
жылғы Женева Декларациясы, 1959 жылы 20 қарашадағы БҰҰ-ның Бас
Ассамблеясының бала құқығы, 1989 жылғы 20 қарашадағы БҰҰ-ның Бас
Ассамблеясының бала құқығына байланысты толықтырулары дәлел [5] .
Халық санағының деректерiне тоқталатын болсақ, (1999 ж.) Қазақстанда
3,5 млн. отбасы бар. Отбасының орташа шамасы - 4 адам. Некеде әйелдердiң 56
%-ы және еркектердiң 62 %-ы тұрды. 2005 жылдың басына қарай республикадағы
халықтың жалпы саны 15074,8 мың адамды құрады, соның iшiнде әйелдер -
7817,9 мың адам (51,9 %).
1 млн. адам (9,1 %) жесiр болып табылады, әрi олардың арасындағы
әйелдер саны еркектерге қарағанда 6 есе көп, негiзiнен үлкен және егде жас
есебiнен.
Заманның өзгеруіне байланысты қазіргі таңда біздің елімізде ажырасу
көбейіп отыр. 700 мыңға жуық адам (6,4 %) - ажырасқан және айырыласқан
азаматтар, мұндағы әйелдердiң саны да еркектерге қарағанда екi есе дерлiк
артық. Бір ата-анадан және балалардан тұратын толық емес отбасылар
негізінен аналарға тән болып табылады. Ажырасу деңгейі 1 жылына әйел
адамдар 1 рет, ал ер адамдар 22%-ды құрайды [6].
2006 жылғы халық санағына сәйкес басшысы әйелдер болып табылатын толық
емес отбасылар 91%-ды құрады, ал қазіргі таңда, 2012 жылы 84% құрайды.
Яғни, отбасындағы балалар тәрбиесіне әкелердің ықпалы көбеюде.
445 мың үй шаруашылығы немесе 11 %-ы балалары бар аналардан ғана
тұрады, оның iшiнде үштен екiсiне жуығы - жасы кәмелетке толмаған балалары
бар әйелдер.
Аналар арасындағы қайтыс болу көрсеткiшiнiң 2000 жылғы 60,9-дан 2004
жылғы 100 мың тiрi туған нәрестеге шаққанда 36,9 оқиғаға дейiн төмендегенi
байқалады. Алайда бұл Еуропалық қоғамдастықтағы орташа деңгейге қарағанда 4
есе жоғары және Дүниежүзiлiк денсаулық сақтау ұйымының айқындамасы бойынша
шектi деңгейден 3 есе жоғары [7].
Осындай негізде, айырылысу мен некенің бұзылуы, ұрпақты тәрбиелеуден
бас тартудың санының артуы, баланы алдырып тастау мен некесіз бала тууы
көбейіп, толық емес отбасының туындауына әкеліп соқтырады.
Толық емес отбасы – бұл бір ғана ата – ана мен балалардан құралған
отбасы. Қалалық жерде, ауылды жерге қарағанда, толық емес отбасы саны
көбірек. Қазақстанның толық емес отбасысында әрбір 7-ші бала тәрбиеленеді.
1995 жылы – 11,4%, 2005 жылы - 15,1%, 2011 жылы - 18,6% -ға тең толық
емес отбасы көрсеткіші байқалды [8].
Бiр ата-анадан және балалардан тұратын толық емес отбасылар негiзiнен
аналарға тән болып табылады. 1999 жылғы халық санағына сәйкес басшысы
әйелдер болып табылатын толық емес отбасылар 91%-ды құрады.
850 мыңға жуық адам немесе халықтың 6%-ы отбасынан тыс өмiр сүредi.
Отбасындағы балалар тәрбиесiне әкелердiң ықпалы азайды.
Ажырасу саны артып келедi, отбасының беделi түсуде, отбасының iшкi
өмiрiндегi шиеленiс, әйелдерге қатысты жанжалдар мен зорлық-зомбылық
фактiлерi күшейе түсуде [9].
Қазіргі таңда Қазақстанда 48 000 жасөспірім ата-аналарының қарауынсыз
қалған балалар ретінде тіркеуде тұрады, ал тіркелмегендер саны беймәлім.
Дегенмен, қазіргі кезде Қазақстандағы балалар үйіндегі тастанды балалар
саны өткен жылмен салыстырғанда едәуір азайған, оған себеп баланы
патронатты асырап алу, сәбиі жоқ отбасылардың баланы көптеп асырап алуы
және жалғызбасты аналар мен аз қамтылған отбасыларға көрсетілетін
мемлекеттік көмектің ұлғаюы.
Қазіргі кездегі ғылыми зертеудің ахуалы:
Қазақ елінің танымал зерттеушілерінің қатарында көптеген еңбек сіңірген
ғалымдардың қатарында келесілерді атауға болады: Отбасы құрамы, отбасындағы
қатынас пен толық емес отбасы түрлерін О.Б. Наумова зерттеді, С. Көбеев
отбасы тәрбиесі мәселелеріне аса үлкен мән беріп, Баланы отбасында
тәрбиелеу деген еңбегінде ата-аналардың балалары алдындағы беделі
отбасындағы тәрбие нәтижесі екендігін атап көрсетті, З.Ж. Жаназарова
отбасының теориялық-методологиялық мәселелеріне байланысты және отбасының
құрамына талдау жасады, Х.А. Арғынбаев ғылыми-маманданған өте жоғарғы
деңгейдегі Қазақ халқындағы семья мен неке атты монографиясын жазып
шығарды, А. Жакипова Қазақстандағы неке-отбасылық қатынастарының дамуы
атты құнды монографиясында неке-отбасылық құқыққа, ішкі отбасылық
қатынасқа, құрылымға көңіл бөлінген [10].
Өзге ұлт өкілдері қатарындағы ғалымдардың ішінде Ю.А. Евстигнеев
Солтүстік Қазақстандағы неке мен отбасы мәселесін зерттеді, Е. А. Личко
отбасының құрылымын зерттеп, түрлерін бөліп көрсеткен, Куфтин, В.
Соколовский, А. Штуссер, С.И. Руденко, Ф. Фиельструп, И.Д. Старынкевич
отбасы мен некеге байланысты ой – пікірлер қалдырды [11].
1991 жылы республиканың солтүстік (Целиноград, Көкшетау), солтүстік-
шығыс (Павлодар, Семей) және оңтүстік (Шымкент, Жамбыл, Алматы)
облыстарының 13 ауылдық кеңесінің материалдары бойынша жас ғалым О.Б.
Наумова отбасы құрамы, отбасындағы қатынас пен толық емес отбасы түрлерін
зерттеуін аяқтады. Автор өзінің диссертациялық жұмысында отбасылық
тұрмысқа, отбасы құрамына, отбасылық қарым - қатынасқа ерекше көңіл бөлген.
З.Ж. Жаназарованың Современная семья в Казахстане и ее проблемы деп
аталатын монографиясында отбасының теориялық-методологиялық мәселелеріне
байланысты және отбасының құрамына талдау жасалынды. Некеге отыру
мақсаттары, неке тұрақтылығына әсер ететін факторлар, ажырасу себептері,
қазіргі отбасылар түрлерін толық қамтыған [12].
1990 жылдардағы экономикалық тоқырау әсерінен ажырасу, баланың тууы
шектеуі орын алды. Аталған жағдайлар Кеңес үкіметі кезіндегі және одан
кейінгі отбасы, неке мәселесін салыстыра отырып жазуға мүмкіндік береді.
Яғни нәтижесінде толық емес отбасылар санының ұлғаюы байқалады.
Осындай жағдайлар мен қауіп – қатерлердің санын азайту мен балаларға
педагогикалық –психологиялық көмек көрсету жолдарын ұсыну біздің зерттеу
тақырыбымызды айқындап берсе, жоғарыда айтылған мәселелер дипломдық жұмыс
тақырыбын Толық емес отбасындағы балаларға педагогикалық – психологиялық
көмек көрсету жолдары деп таңдауымызға негіз болды.
Зерттеу тақырыбы: Толық емес отбасындағы балаларға педагогикалық –
психологиялық көмек көрсету жолдары.
Зерттеудің мақсаты: Толық емес отбасындағы балаларға педагогикалық –
психологиялық көмек көрсетудің әдіс – тәсілдерін пайдалануды теориялық
тұрғыдан негіздеу және педагогикалық эксперименттік жұмыста тиімділігін
сынақтан өткізу арқылы әдістемесін жасап, практикаға ендіру жолдарын
көрсету.
Зерттеудің міндеттері:
1. Толық емес отбасындағы балаларға педагогикалық – психологиялық көмек
көрсетудің жолдарын іздестірудің теориялық негізін анықтау;
2. Көмек көрсетудің тиімді әдіс – тәсілдерін пайдаланудың мәнін және
негізгі бағыттарын айқындау, педагогикалық - психологиялық шарттарды
негіздеу;
3. Педагогикалық - психологиялық эксперимент арқылы толық емес
отбасындағы балаларға көмек көрсету жолдарының тиімділігін дәлелдеу
және әдістемесін жасау.
Зерттеу объектісі: толық емес отбасындағы балалардың тәрбиеленуі
Зерттеу пәні: Толық емес отбасындағы балаларға педагогикалық –
психологиялық көмек көрсетудің әдіс – тәсілдерін, формаларын, жолдарын
көрсетіп пайдалану.
Зерттеудің болжамы: толық емес отбасындағы балаларға педагогикалық –
психологиялық көмек көрсету жолдары іске асады, егер де:
- Егер де ата – аналардың педагогикалық – психологиялық білімдерін
жетілдірсе;
- Педагогикалық – психологиялық диагностика, отбасындағы қатынас,
отбасы құрылымына талдау жүргізілсе;
- Көмек көрсетудің тиімді жолдарын іздестірсе, жаңа формаларды,
технологияларды қолданса, көмек көрсетудің психологиялық жақтарын
күшейтсе;
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Зерттеу жұмысына байланысты теориялық
материалдар жүйеленді, негізгі ұғымдардың мәні ашылып толықтырылды,
педагогикалық - психологиялық көмек көрсету жолдары ұсынылды, жаднамалар
мен оқу – әдістемелік құрал жасалды.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы:
Мұғалімдерге және ата – аналарға жаднамалар жасалып, Отбасының
маңызды мәселелері атты оқу – әдістемелік құралы педагог – психолог үшін
көмекші құрал бола алады.
Зерттеудің теориялық – әдіснамалық негізі:
Отбасы құрамы, отбасындағы қатынас пен толық емес отбасы түрлерін О.Б.
Наумова зерттеді, С. Көбеев отбасы тәрбиесі мәселелеріне аса үлкен мән
беріп, Баланы отбасында тәрбиелеу деген еңбегінде ата-аналардың балалары
алдындағы беделі отбасындағы тәрбие нәтижесі екендігін атап көрсетті, З.Ж.
Жаназарова Современная семья в Казахстане и ее проблемы деп аталатын
монографиясында отбасының теориялық-методологиялық мәселелеріне байланысты
және отбасының құрамына талдау жасады. Х.А. Арғынбаев ғылыми-маманданған
өте жоғарғы деңгейдегі Қазақ халқындағы семья мен неке атты монографиясын
жазып шығарды, А. Жакипова Қазақстандағы неке-отбасылық қатынастарының
дамуы атты құнды монографиясында неке-отбасылық құқыққа, ішкі отбасылық
қатынасқа, құрылымға көңіл бөлінген. Ю.А. Евстигнеев Солтүстік
Қазақстандағы неке мен отбасы мәселесін зерттеді, Е. А. Личко отбасының
құрылымын зерттеп, түрлерін бөліп көрсеткен, Куфтин, В. Соколовский, А.
Штуссер, С.И. Руденко, Ф. Фиельструп, И.Д. Старынкевич отбасы мен некеге
байланысты ой – пікірлер қалдырды.
Зерттеу әдістері мен әдістемелері: Толық емес отбасындағы балалардың
психологиялық күйлерін анықтау үшін, агрессиясын Басса – Даркидің
сауалнамасы, мектептегі қобалжуды Филлипстің мектептегі қобалжуды анықтауға
арналған сауалнамасы, күйзеліске тұрақтылық деңгейін анықтауға “Тұлғаның
күйзеліске өзіндік тұрақтылығын бағалау” сауалнамалық тестісі, психикалық
күйін мойындау немесе жоққа шығаруға мүмкіндік беретін сауалнама Айзенк
тестісі сияқты әдістемелер жүргізіліп, ата – аналарға арналған телімелі
тесттерден Э.Г.Эйдемиллер мен О.В.Черемисиндердің Отбасылық социограмма
тестісі мен Отбасының кинетикалық суреті атты суретті тестісі
қолданылып, педагогикалық ұжым үшін Стоттың бақылау картасы ұсынылып,
қолданылды.
Практикалық-тәжірибелік база: Ақмола облысы Бурабай ауданы Первомай ОМ.
1. МЕКТЕП ПСИХОЛОГЫНЫҢ ОҚУШЫЛАРҒА ОЛАРДЫҢ АТА – АНАЛАРЫНА КӨМЕК
КӨРСЕТУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Толық емес отбасында балаларға тәрбие беру мәселелерінің зерттелу
жайы
Еліміз егемендік алып, дербес мемлекет ретіндегі даму қоғамның болашақ
ұрпақтарын ұлттық дербес ерекшеліктермен тәрбиелеуді қажет етеді. Тәуелсіз
қазақ елі үшін бүгінгі күні ұрпақтың дені сау, жүйкесі таза, саналы болған
абзал. Ұлдың батыр, қыздың әдепті болып қалыптасуы осыларға байланысты.
Болашақ ұрпақтың тәрбиелі, мәдениетті, білімді болуы ең алдымен ата-анадан,
отбасы ошаққасынан басталады. Отбасы адам қоғамының ең негізгі және өте
ертеде пайда болған алғашқы бірлестік. Бұл адам әулиетін дамыту, бала
әкеліп, өсіру отбасы мүшелерінің тіршілігіне қажетті жағдай жасауға тиіс.
Қазіргі таңда отбасы қиын кезеңді басынан өткізуде. Ажырасу мен толық емес
отбасылар,отбасындағы кризис,жас өспірімдер арасындағы қылмыс,тәрбие
сапасының құлдырап кетуі,қоғамдағы жат қылықтардың қазіргі кездегі
отбасының жауапкершілігінің төмендеуі, заңсыз отбасын құру,некесіз баланың
туылуы,тастанды бала,т.б. қалыптасуына әкеліп соқты.Осы мәселені
шешу,бүгінгі күн талабының көкейкесті мәселесі болып отыр.
Бүгінгі таңда толық емес отбасыларында өскен балалар өте қамкөңіл,тез
ренжігіш,күйгелек мінезді болып өсіп келеді.Аналық мейірімді қатты
аңсайды.Ондай бала көңіліне ұнамағанды істемейді,қоғамдық пайдалы еңбектен
бас тартуға әрекет жасайды. Баланың мінез ерекшеліктеріндегі мұндай
кемшіліктер отбасы тәрбиесінде көптеп кездесуде.
Отбасы тәрбиесінде Отанымыздың демократиялық құрылымға бет бұрған
алғашқы, өтпелі кезеңінде, қазіргі кездегі ата-ана баланы патриотизмге
тәрбиелеу ісінің бәсендігінің куәсі болдық.Сонымен бірге,еңбек тәрбиесіне
көңіл бөлмеген жанұяларда бала бос уақытын көптеген жағдайда әр түрлі
қызықтар қуумен өткізеді. Ол жастардың азғындауына апарып соғатын бірден-
бір нақты жағдай болып отыр.
Жалпы отбасындағы әке тәрбиесіне келсек,бүгінгі таңдағы әке түрлі
себептерге байланысты өзінің отбасындағы патриархалды күшін жоғалтқан.
Сонымен бірге, балада әке тәрбиесі жетіспейтін отбасы кездесуде.
Отбасы берекесі, ондағы ахуал оның мүшелерінің барлығына әрдайым әсер
етеді. Сондықтан да ата-бабаларымыз отбасын құруда әдеп сақтап, берекесін
кетірмеуге өте ұқыптылықпен қараған. Қазақтың ұлы ақыны Абай да отбасындағы
баланы тәрбиелеуде ата-аналар тарапынан жол берілетін кемшіліктерді ескерте
отырып, отбасы тәрбиесін ұйымдастыруда кеңестер береді. Нақтырақ айтатын
болсақ, Абай өзінің 10-сөзінде: Әуелі балаңды өзің алдайсың: әне, оны
берем, міне, мұны берем деп, баста балаңды алдағаныңа мәз боласың. Соңыра
балаң алдамшы болса, кімнен көресің? деп балаларына теріс тәрбие беретін
ата-аналарды сынайды [13].
Бүгінгі отбасы елдің болашақ азаматының тұлғалық қасиеттерін
қалыптастыратын қоғамның ең маңызды институты екендігін ешкім жоққа шығара
алмайды. Себебі, бүгінгі отбасының табысты болғаны, әлеуметтік-
экономикалық, моральдық-психологиялық жағдайының жақсаруы ұлт пен
мемлекеттің болашағына елеулі әсер етеді.
Елбасының жыл сайынғы халыққа Жолдауында әр қазақстандық отбасының әл-
ауқатын жақсартуға, қазақстандықтардың өмір сапасын арттыруға бағытталған
іс-шаралар міндеттелді. Жаңа жұмыс орындары ашылып, шағын қалалар дамып
жатса, халыққа қызмет көрсету жақсарып, тұрғын үй мәселесі шешіліп жатса,
бұл игі істер отбасылардың бай, қуатты болуына ықпал ететіні анық.
Отбасы мәселелеріне, оның мәртебесінің өсуіне және қоғамдағы рөлінің
ұлғаюына деген көзқарастың жақсаруы қазақстандық отбасының мәртебесі
өскендігін білдіреді. Отбасы арқылы бала туу санын арттыру, отбасы
мүшелерінің денсаулығын жақсарту, жас ұрпақты тәрбиелеу мәселелерін шешуге
болады. Сонымен қатар, еліміздің әр өңірінде отбасы және неке институтын
нығайтуға бағытталған игі істердің мол тәжірибесі бар екендігін айтып өту
керек. Бұл бағытта Жамбыл облысында кең ауқымды жұмыстардың озық тәжірибесі
бар. Онда бала тәрбиесіндегі маңызды фактордың бірі ретінде мектеп
жасындағы балалар мен жасөспірімдерге арналған іс-шаралардың Ақсақалдар
алқасы арқылы өткізілуінің маңызы зор. Бұл жұмыстардың барлығы біздің
өңірлік комиссия тарапынан мемлекеттік органдар мен жоғары оқу орындарының,
ата-ана қауымдастығы мен үкіметтік емес ұйымдардың белсенді түрде
қатысуымен ұйымдастырылуда.
Алматы облысында құрылған Әжелер комитетінің де жас ұрпаққа берер
өнегесі мен ұлағатты істері көп. Білімпаздық пен отаншылдық та,
мейірімділік пен ата дәстүрге адалдық та әже берген тәрбиеден бастау
алатынын бәріміз де білеміз. Сондықтан әжелер комитеті барлық облыста
құрылса, нұр үстіне нұр болар еді.
Алматы қаласында Алтын арқау мәдени-этнографиялық қоғамдық бірлестігі
де үлкен жұмыс атқаруда. Ал Қызылорда облысында оқушылар арасында Әкең
саған қаншалықты жиі көңіл бөледі? деген сауалдамаға жүргізілген
зерттеулер, тұрақты түрде Менің әкем атты фотокөрме ұйымдастыру, әкелер
туралы арнайы сайт ашу жұмыстары қолға алынған.
Қостанай қаласында жұмыс атқарып жатқан Әкелер мектебінің қоғамның
қазіргі заманға сай жастарға арналған жұмыс тәсілдерінің, Петропавл
қаласының неке және отбасын нығайтудағы БАҚ жұмыс тәжірибесінің өзіндік іс-
тәжірибесін атап өту қажет.
Ұлттық комиссиясының мүшелері жастарға рухани-адамгершілік тәрбие беру
мақсатында ұйымдастырылған түрлі іс-шараларға қатысуды дәстүрге
айналдырған. Отбасы мен некеге қатысты өзекті мәселелерді талқылау үшін
әрдайым халықпен жүздесіп, ой-пікірлерді ортаға салып, тиісті органдармен
бірлесіп жұмыс істеуде.
Неке мен отбасының мәртебесін көтеру және насихаттау мақсатында Ұлттық
комиссия үш жыл бұрын Сезон журналының тұрмыстағы әйелдер арасында
Қазақстан миссисі конкурсын өткізу жөніндегі бастамасын қолдауды ұйғарған
еді. Бұл мүлде кездейсоқ емес: жобаның мақсаты – неке мен отбасының
құндылықтарын көтеруді, бала тәрбиесіндегі ата-аналардың рөлін күшейтуді,
әйелдердің қоғамдағы жағдайын жақсартуды көздейді. Бүгінгі таңда бұл
конкурстар өміріміздің ажырамас бір бөлігіне айналып, отбасы беделінің
артуына және отбасылық-некелік қатынастар институтының нығаюына өз үлесін
қосуда.
Қазіргі кезде отбасы мен некенің тазалығын сақтаудың халықтық озық
тәжірибесін зерделеу, халық арасында және ең алдымен жастардың ортасында
дәстүрлі отбасын қалыптастырудағы ұлттық құндылықтарды насихаттау
жұмыстарын кеңінен ұйымдастыру; балабақша мен мектептерде салт-дәстүрді,
отбасылық құндылықтарды насихаттайтын арнайы сабақтарды оқу кестесіне
енгізу керек деп санаймыз.
Отбасылық құндылықтар мен неке институты сыртқы жарнама түрі –
билбордтар арқылы кеңінен насихатталуда. Бұл бағытта Ұлттық комиссия биыл
төртінші рет билбордтар байқауын өткізді.
Қазақстан Республикасының заңында отбасына мынадай анықтама берген:
Отбасы некеден, туыстықтан, бала асырап алудан немесе балаларды тәрбиеге
алудың өзге де нысандарынан туындайтын мүліктік және мүліктік емес жеке
құқықтар мен міндеттерге байланысты және отбасы қатынастарын нығайту мен
дамытуға жәрдемдесуге тиісті адамдар тобы. Отбасы қарым-қатынастарына
физиологиялық, психологиялық, әдет-ғұрып және мүліктік аспектілері жатады.
Жалпы отбасын екі тұрғыда қарастыруға болады:
1. Әлеуметтік топ – әлеуметтік – психологиялық (эмоционалды-
психологиялық); Мұнда жұбайлар арасында тұлғалық ерекшеліктерге
негізделген және отбасыішілік қатынастың ерекшеліктеріне қатысты
қақтығыстар болады.
2. Әлеуметтік институт – топтық қарым-қатынастың әлеуметтік тұрғыдан
қарастырылуы (инструменталды); Жұбайлардың қарым-қатынасына әсер
ететін ортаның объективті-субъективті әсерлер, ал күнделікті өмірде
сыртқы және ішкі себептерін ажырату қиынға соғады [14].
Е. А. Личко (Личко А. Е.) отбасының келесідей жіктемесін ұсынды:
– толық отбасы (әкесі мен анасы бар) Толық отбасында ата – анасы,
балалары және әдетте, әкесі жағынан да шешесі жағынан да аға
ұрпақ өкілдері – атасы мен әжесі болады;
– толық емес отбасы (тек қана әкесі немесе анасы бар). Мұнда
балалардың ата – аналары ажырасқан болса, балалары соның
қарамағында қалған ата – анаға екінші жағы балаларды және еңбекке
жарамсыз ерлі – зайыптыны бағып – қағу үшін алимент төлейді. Егер
ерлі – зайыптылардың біреуі қайтыс болып, екіншісінің қарамағында
кәмелетке толмаған балалары қалса, онда оған мемлекет жәрдемақы
ретінде материалдық көмек көрсетеді;
– деформацияланған немесе бұзылған отбасы (өгей әкесінің немесе
өгей анасының болуы). Отбасы ортасы бала үшін өмірдегі ең
алғашқы, өзгемен ауыстырылмайтын өмір мектебі болып табылады.
Отбасы баланың жеке дар дамуы мен қалыптасуына тікелей әсерін
тигізіп, адамилық қасиеттерінің қалануының негізі болып келеді.
Ал бұл алғашқы да бастапқы негіз берік болуы үшін отбасы толық
болуы тиіс. Сөйтіп, толық және толық емес отбасы да тең жағдайда
заң және мемлекет арқылы қорғалады [15].
Қазақ ағартушыларының бірі С. Көбеев отбасы тәрбиесі мәселелеріне
аса үлкен мән берген. Ол өзінің Баланы семьяда тәрбиелеу деген еңбегінде
ата-аналардың балалары алдындағы беделі отбасындағы тәрбие нәтижесі
екендігін атап көрсетеді. Оның негізі отбасында мектепке дейінгі жаста
қаланады. Орыстың ұлы педагогы К.Д.Ушинский баланы дұрыс тәрбиелеу туралы
былай деп жазады: "Адамның жеке дара басы біреудің жеке басының
қалыптасуына және дамуына әсер ете алады, мінезді қалыптастыру үшін де
мінезбен әсер ету керек" [16].
Демографиялық көзқарас бойынша некенің басты мақсаты – тұрақтылық, яғни
адамзаттың сақталуын қамтамасыз ету. Ажырасудың қазіргі таңда орын алуының
бірнеше себептері бар. Біріншіден, Кеңес дәуірінде Қазан төңкерісіне дейін
діннің дәмін татқан иманды қарт аналар мен аталар ажырасуды масқара санап,
жастарды тиып отырды. Екіншіден, ажырасуға Кеңес кезеңінде де моральдық
азғындау деген көзқарас қалыптасқан. Дәстүрге байланысты қазақ халқы
ешуақытта ажырасуды құптамаған. Ислам дінінде ажырасуға жеңіл түрде қарауға
тиым салынған.
Толық емес отбасылардың типтері және олардың пайда болу себептері:
Толық емес отбасы ажырасудан, некесіз баланың дүниеге келуінен, бір ата
– ананың дүниеден өтуінен немесе бөлек өмір сүруінен туындайды. Осыған
байланысты толық емес отбасылардың келесі түрлерін атауға болады: жетім
қалған баласы бар отбасы, некесіз туылған баласы бар отбасы, ажырасқан
отбасы. Баланың тәрбиесімен кім айналысатынына байланысты аналық толық емес
отбасы мен әкелік толық емес отбасы түрлерін бөледі. Отбасындағы ұрпақ –
туыс сандарына байланысты отбасының келесі түрлері бөлінеді: тек қана
баласы мен анасы немесе әкесі және баласы мен ата анасының туысқандарының
болуы. Толық емес отбасылардың ішінде көп кездесетіні –бұл бала мен ата
анасының біреуінің болғанымен, оның туысқандарының көп болуы. Неке
құрылымы, ішкі отбасылық қатынас, отбасы құрамы, бала туу динамикасы –
этникалық ерекшелік есебінде қаралады. Қазақ халқының, сонымен қатар басқа
да халықтардың отбасы және неке мәселесі XVIII ғасырдан XX ғасырдың басына
дейін, яғни Қазан төңкерісіне дейін көптеген ғалымдардың зерттеу нысаны
болды [17].
1926-1930 жылдар аралығында отбасы мен некеге байланысты Б. Куфтин, В.
Соколовскийдің, А. Штуссер, С.И. Руденко, Ф. Фиельструп, И.Д.
Старынкевичтердің шағын еңбектері шықты [18].
1940-1970 жылдардағы Солтүстік Қазақстандағы неке мен отбасы мәселесін
Ю.А. Евстигнеев зерттеді. Осы кезеңде А. Жакипованың Қазақстандағы неке-
отбасылық қатынастарының дамуы атты құнды монографиясы жарыққа шықты.
Еңбекте неке-отбасылық құқыққа, ішкі отбасылық қатынасқа, құрылымға көңіл
бөлінген [19].
Неке – отбасын құрудың негізі болып табылады. Ерлі – зайыптылар
арасындағы мүліктік және мүліктік емес жеке қатынастарды туындататын
отбасын құру мақсатымен, заңда белгіленген тәртіппен тараптардың ерікті
және толық келісімі жағдайында жасалған еркек пен әйелдің арасындағы тең
құқықтық одақты – неке деп түсінуіміз қажет.
Егер неке тіркелмесе де, бірақ еркек пен әйел бірге тұрып, балаларын
тәрбиелеумен айналысып жатса, мұны да отбасы деп айтуға болады. Егер
кәмелетке толған балалары ата – анасымен бірге тұрып, оларға қамқорлық
жасап, материалдық көмек көрсетсе – бұл да отбасы. Егер кәмелетке толған
ағалары мен қарындастары ата – анасыз бірге тұрып, бір – біріне қамқорлық
жасайтын болса – бұл да отбасы.
Адамдар арасында некеден, туыстықтан, бала асырап алудан, отбасына
тәрбиелеу үшін бала алудан туындайын қатынастар отбасылық қатынастар деп
аталады. Бірақ отбасындағы қатынастардың бәрі бірдей құқық жөнімен реттеле
бермейді. Отбасындағы қатынастар, негізінен, адамгершілік, ізгілік -
өнегелік нормалары негізінде реттеледі. Бұл өзара құрмет, сүйіспеншілік,
қамқорлық және имандылық қолдаудың көрінісі. Отбасылық өмір қалыбы,
көбінесе ұлттық дәстүрлер мен әдет – ғұрыптарға сүйенеді (үлкендерді
қадірлеу, отбасын қамтамасыз ету оның басшысы ретінде толықтай ер адамға
жүктеледі, туысқандарды қадірлеп, құрметтеу).
Отбасының ішкі мәселелері отбасы мүшелерінің өзара келісімі бойынша
шешіледі. Егер ол мәселе кәмелетке толмағандардың мүдделеріне қатысты
болса, оны шешуге балалар да қатыстырылады. Құқықтық нормаларға араласу
отбасылық қатынастар бұзылғанда қажет. Жеке басындық қатынастармен
салыстырғанда отбасылық мүліктік қатынастар құқық арқылы егжей – тегжейлі
реттелеі, өйткені бұл қатынастардың объектісі материалдық игілік болып
табылады. Отбасылық құқық азаматтық құқықпен тығыз байланысты. Мәселен,
отбасылық құқықпен реттелмеген отбасы мүшелерінің арасындағы мүліктік және
жеке мүліктік емес қатынастарды реттеуге азаматтық заңнама қолданылады,
өйткені ол отбасылық – некелік қатынастардың мәніне қайшы келмейді.
Біз зерттеп отырған мәселеге жоғарғы буын отандық этнографтардың
көрнектісі Х.А. Арғынбаевтың қосқан үлесі зор. Оның ғылыми-маманданған өте
жоғарғы деңгейдегі Қазақ халқындағы семья мен неке атты монографиясы 1973
жылы шықты [20].
Оңтүстік, Батыс, Солтүстік, тіпті Қазақстанның барлық аймағындағы неке,
отбасы, ажырасу мәселелерін зерттеуде Х.А. Арғынбаевтың шәкірттерінің бірі
– А.Б. Қалыштың еңбегі ерекше. Ол өз зерттеулерінде дәстүрлі этнографиялық
деректермен қатар этносоциологиялық мәліметтерді ұтымды қолданған. Зерттеу
барысында автор этносоциологиялық мәліметтермен қатар мұрағат, АХАЖ, халық
соты және т.б. статистикалық құжаттарды кеңінен пайдаланған [21].
Қоғам әрқашан өзгеріс үстінде болғандықтан, отбасы да өзгеру процесіне
ұшырайды. Отбасы – бұл әрдайым өзгеріске ұшырайтын жүйе. Ол тек әлеуметтік
– экономикалық шарттардың әсерінен ғана өзгермей, дамудың ішкі
процесстерінің күшінің әсерінен де өзгереді. Отбасыға миграция,
урбанизация, индустриализация сияқты түрлі жағдайлар әсерін тигізеді. Соның
нәтижесінде бұрын болмаған мәселелер туындайды.
Әлеуметтік және экономикалық өзгерістердің нәтижесінде отбасында қандай
мәселелер туындайды? Олардың келесі түрлерін бөліп көрсетуге болады:
• Тұрғындар арасында жағдайы нашар отбасылардың көбеюі;
• Географиялық және әлеуметтік мобильдіктің көбеюі;
• Миграцияның, мемлекеттен тыс көші – қонның пайда болуы;
• Демографиялық жағдайдың (тұрғын санының азаюы), тұрғындардың
денсаулық жағдайының нашарлауы;
• Отбасы мүшелерінің ұлттық рөлдерінің түпнегізінің өзгеруі,
(әсіресе әйел адамдардың);
• Толық емес отбасы санының ұлғаюы;
• Әлеуметтік жетім қалушылық.
Осы мәселелерді бірыңғай мемлекеттік органдар, отбасылар, мен
кәсіпкерлер қарап қадағалайды. 2006 жылғы 1 қаңтарда мемлекеттiк денсаулық
сақтау, халықты әлеуметтiк қорғау, бiлiм беру жүйесi ұйымдарында ата-
анасының қамқорлығынсыз қалған 16 мыңнан астам бала тәрбиеленуде.
Ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларға мемлекеттiк қолдау
көрсету үшiн республиканың бiлiм беру жүйесiнде 110 бiлiм беру ұйымы:
75 балалар үйi мен интернат, 29 отбасы үлгiсiндегi балалар үйi, 6
отбасы үлгiсiндегi балалар ауылы жұмыс iстейдi. Бұған қосымша 10 жеке
меншiк балалар үйi, 3 "SOS-Балалар қалашықтары" ашылды. Жетiм балалар
қатарындағы түлектер үшiн 23 Жасөспiрiмдер үйi жұмыс iстейдi, мұнда олар 23
жасқа дейiн тұрады.
Патронатты тәрбие институты туралы құқықтық және әдiстемелiк ақпарат
тарату үшiн арнайы ақпараттық желi құру, патронат тәрбиешiлерге,
қорғаншыларға, қорғаншылық және қамқоршылық органдарының мамандарына заңдық
және психологиялық көмек көрсету мақсатында олар үшiн Қазақстан
Республикасы Бiлiм және ғылым министрлiгiнiң WEB-сайтында "Yйге апаратын
жол" ақпараттық форумын ашу жоспарланып отыр.
Қорғаншылық және қамқоршылық органдары мамандарының қажеттi саны
жеткiлiксiз болғандықтан, республикада өмiрде қиын жағдайға душар болған
балаларды уақтылы анықтауда белгiлi бiр проблемалар бар.
Қазiргi уақытта бұл мәселенi шешу үшiн 2006 - 2011 жылдарға арналған
"Қазақстан балалары" мемлекеттiк бағдарламасының жобасы әзiрлендi.
Отбасылық ортасынан айырылған балалар туралы мәселелер 2003 жылы
Конвенцияның орындалуы туралы бастапқы баяндаманың 200-213-тармақтарында
ашылған.
Конвенцияның 21-бабына сәйкес "eгep баланы оны тәрбиелеудi немесе
асырап алуды қамтамасыз ете алатын отбасыға тәрбиелеуге беру немесе
орналастыру мүмкiн болмаса, егер бала туған елде қандай да бiр тиiстi
күтiмдi қамтамасыз ету мүмкiн емес болып табылса, басқа елде асырап алу
баланы күтiп-бағудағы баламалы тәсiл ретiнде қаралуы мүмкiн".
Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасы осы қағидатқа
сәйкес келедi. "Неке және отбасы туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 52-
бабында баланың отбасыда тұру және тәрбиелену құқығы айқындалған.
"Неке және отбасы туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 76-бабына
сәйкес кәмелетке толмаған балаларға қатысты және тек солардың мүддесiнде
ғана асырап алуға рұқсат етiледi. Қазақстан Республикасының азаматы болып
табылатын бұл балаларды Қазақстан Республикасының аумағында тұрақты тұратын
Қазақстан Республикасының азаматтарына тәрбиелеуге беру мүмкiн болмаған
жағдайларда ғана олар шетелдiктерге асырап алуға, не балалардың туыстарына
олардың азаматтығы мен тұрғылықты жерiне қарамастан асырап алуға берiлуi
мүмкiн.
Ұл асырап алу (қыз асырап алу) тәртiбi "Неке және отбасы туралы"
Қазақстан Республикасы Заңының 77-бабында айқындалған, мұнда балаларды
асырап алудың прокурор, қорғаншы және қамқоршы органдар қатысатын сот
рәсiмi көзделедi.
Бұдан басқа, "Неке және отбасы туралы" Қазақстан Республикасы
Заңының 101-бабына сәйкес Балаларды орталықтандырылған есепке алу тәртiбi
"Ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды орталықтандырылған есепке
алуды ұйымдастыру ережесi туралы" Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 1999
жылғы 9 қыркүйектегi N 1346 қаулысымен бекiтiлген.
2002 жылғы сәуiрде Қазақстан Республикасының Үкiметi "Қазақстан
Республикасы Үкiметiнiң 1999 жылғы 9 қыркүйектегi N 1346 қаулысына
толықтырулар енгiзу туралы" қаулы қабылдады.
"Неке және отбасы туралы" Қазақстан Республикасының Заңын соттардың
қолдану мәселелерiн реттеу үшiн Қазақстан Республикасы Жоғарғы соты 2000
жылғы 22 желтоқсанда N 17 "Ұл асырап алу (қыз асырап алу) туралы iстердi
қараған кезде соттардың неке және отбасы туралы заңнаманы қолдануының
кейбiр мәселелерi туралы" қаулы қабылдады.
"Қазақстан Республикасының азаматтары болып табылатын балаларды
шетелдiктерге асырап алуға беру ережесiн бекiту туралы" Қазақстан
Республикасы Үкiметiнiң 2002 жылғы 12 қарашадағы N 1197 қаулысымен
Қазақстан Республикасының азаматтары болып табылатын балаларды
шетелдiктерге асырап алуға беру ережесi айқындалды.
Бiлiм және ғылым, Сыртқы iстер, Әдiлет, Iшкi iстер министрлiктерi
бiрлесiп, 2002 жылғы 8 - 22 тамызда N 814 "Ата-анасының қамқорлығынсыз
қалған балаларды шетелдiктердiң асырап алуы жөнiнде жедел ақпарат алмасуды
ұйымдастыру туралы" бұйрық шығарды, бұған сәйкес шетелдiктер асырап алған
балалар туралы деректердi ай сайын салыстыру жүргiзiледi.
Халықаралық бала асырап алуды бақылауды күшейту үшiн Сыртқы iстер
министрлiгi 2003 жылғы 11 сәуiрде N 08-131 "Шетелдiктердiң асырап алуына
берiлген Қазақстан Республикасының азаматтары болып табылатын ұл (қыз)
балаларды есепке алу туралы нұсқаулықты бекiту туралы" бұйрық шығарды.
Көрсетiлген нұсқаулықтың 2-тармағына сәйкес балаларды консулдық есепке алу
олар Қазақстан Республикасынан тысқары кеткенге дейiн Қазақстан
Республикасы Сыртқы iстер министрлiгiнде жүзеге асырылады.
2006 жылғы қаңтарда Қазақстан Республикасы Сыртқы iстер министрлiгi
1999 жылғы 17 маусымдағы N 655 "Қазақстан Республикасының азаматтары болып
табылатын ұл (қыз) балаларды асырауға тiлек бiлдiрген шетелдiк азаматтарды
есепке алу жөнiндегi ережеге" ұл асырап алушылардың (қыз асырап
алушылардың) сотталғандығы немесе сотталмағандығы туралы қосымша құжаттар
беруi және асырап алынған қазақстандық ұлдарды (қыздарды) бақылауды
консулдық лауазымдық тұлғалардың жүзеге асыруы рәсiмi бөлiгiнде өзгерiстер
енгiзiлдi.
Уағдаласушы мемлекеттер арасындағы ынтымақтастық жүйесiн құру
мақсатында республикада балаларды ұрлап алуды, сатуды болдырмау жөнiндегi
кепiлдiктердi қамтамасыз ету үшiн "Қазақстан Республикасының Балаларды
қорғау және шетелдiк бала асырап алуға қатысты ынтымақтастық туралы
конвенцияға қосылуы және оны ратификациялауы туралы" Қазақстан Республикасы
Заңының және "Қазақстан Республикасының Балаларды қорғау туралы конвенцияға
қосылуы және оны ратификациялауы туралы" Қазақстан Республикасы Заңының
жобалары әзiрлендi және Қазақстан Республикасының Парламентiне енгiзiлдi.
2006 жылғы Қазақстан Республикасының Бала құқықтары туралы конвенцияны
iске асыруы туралы екiншi және үшiншi жиынтық мерзiмдi баяндамада келесідей
ата – анасының қамқорлығынсыз қалған балаларға, толық емес отбасынан шыққан
балаларға байланысты
Қазiргi уақытта республиканың бiлiм беру, денсаулық сақтау, халықты
әлеуметтiк қорғау жүйесiнiң ұйымдарында ата-анасының қамқорлығынсыз қалған
16 мыңнан астам бала тәрбиеленуде. Оның 3 мыңнан астамы - ата-анасы бас
тартқан балалар, 1 мыңнан астамы - тастандылар, ата-анасы өз құқықтарынан
айырылған - 5 мыңнан астам, қамау орындарында жүрген - шамамен 1 мың, iздеу
салынған - шамамен 3 мың, ұзақ мерзiмдi емдеуде - 900-ден астам бала бар.
1998 жылдан бастап осы уақытқа дейiн республикада қорғаншылыққа,
қамқоршылыққа, асырап алуға, патронатқа 80 мыңнан астам бала отбасыларға
берiлдi.
2003 жылдан бастап 2005 жыл аралығында отбасыларға асырауға ата-
анасының қамқорлығынсыз қалған 10685 мың бала, оның iшiнде:
Қазақстан Республикасының азаматтарына - 7732-ге жуық
шетелдiк туыстарына - 232-ден астам бала;
шетелдiк азаматтарға 2721 мыңға жуық бала берiлдi.
Ата-аналардың балалардан бас тарту себептерiнiң бiрi бала
денсаулығының жай-күйi болып табылады: асырап алынған жетiм балалардың 80
пайыздан астамының дене және психикалық дамуы артта қалған, тұқым
қуалайтын, жыныстық, жүрек-қан тамырлары ауруларына шалдыққан.
Республикада ұл асырап алу (қыз асырап aлу) рәсiмi бiздiң елiмiздiң
заңнамасында айқындалғанына қарамастан, практикада елде бар заңнаманың
кейбiр нормалары толықтырулар мен өзгерiстер енгiзудi талап етедi. Мысалы,
шетелдiктер асырап алған балалардың құқықтарын қорғау мақсатында Қазақстан
Республикасының мынадай: "Неке және отбасы туралы", "Қазақстан
Республикасының азаматтығы туралы", "Шетелдiк азаматтардың Қазақстан
Республикасындағы құқықтық жағдайы туралы" заңдарына, Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексiне бiр жынысты некеде тұрған адамдарға
және дәстүрлi емес жыныстық бағдар ұстанатын адамдарға, толық емес
отбасыларға қатысты құқықтарды шектеу мәселелерi бойынша, асырап
алушылардың жасын шектеудi, олардың қаржылық әл-ауқатын бағалау өлшемiн
айқындау бөлiгiнде толықтырулар мен өзгерiстер енгiзу жоспарланып отыр.
Қазақстан Республикасының заңнамасында шетелдiктер асырап алған балаларды
бақылау және олардың заңды құқықтары бұзылған жағдайда оларды қайтарып алу
мәселелерiн реттейтiн нормалар көзделетiн болады.
Осыған негізделе келесі ерекшелікті байқауға болады: әлеуметтік ақпарат
нәтижесі келесі көрсеткішті көрсетеді, яғни қазіргі нарықтық экономикалық
өмірде ұлттық отбасы типі демократиялық тұрғыдағы отбасы түріне ауысуда.
Бірақ, мұндай қозғалыс бүкіл қоғамдық жүйелерде бірдей емес, мұндай
байқалатын процесті отбасы қатынасында алға жылжу деп есептеуге болады.
1. Толық емес ажырасқан отбасы – бұл ата аналары белгілі бір себептен
бірге өмір сүргілері келмеген отбасы түрі. Мұндай отбасында тәрбиеленген
бала психологиялық соққыға душар болады, сол негізде оның бойында қорқыныш,
үрей сезімі туындайды. Сол себептен, көбінесе кішкентай балалар ата
анасының қайта қосылуын қалайды.
В.И. Лавриненко ажырасуға әсер ететін факторларды екі топқа бөледі:
некеге тұру нәтижесіндегі әсер ететін факторлар, неке құрмай тұрған кездегі
әсер ететін факторлар. Неке құрмай тұрып ажырасу қаупі бар факторларға
мыналарды жатқызамыз: неке құратын жұбайлардың жас алшақтығы мен білім
деңгейлерінің әр түрлі болуы, жұбайлардың біреуінің маскүнемдікті жақсы
көруі, некеге жастай отыру, некеге тұрмай тұрып бала көтеріп қалу, танысқан
уақыттың аздығы, бірін-бірі аз білуі, некеге ата-аналарының келіспеуі, өз
келісімінсіз некеге отыру [22].
Келесі кезекте ажырасудың жас ерекшелігін анықтаймыз. Зерттеп отырған
мәселені шешу мақсатында әр облыс бойынша белгілі жас мөлшеріндегі
ажырасқан ерлер мен әйелдерді бөліп қарастырамыз. 16-19 жас аралығында
некеге аз отыратындықтан, ажырасу да көп емес. Соған қарамастан 16-19 жас
аралығында ажырасу ерлерге қарағанда әйелдерде көбірек. Бұл жас
аралығындағы ажырасуға жастардың неке мен отбасына мүлдем дайындықтарының
жоқтығы, некесіз тым ертерек екіқабат болуы, мінездерінің сәйкес келмеуі,
кейін тағы үйленем деген үміт және т.б. себептер әсер етеді [23].
1999 жылмен салыстырғанда 20-24 жас аралығындағы ажырасу 2009 жылғы
санақ көрсетуі бойынша өскен. 20-24 жас аралығындағы ажырасудан әйелдер
ерлерден асып түседі. Бұл әйелдердің ерлерге қарағанда некеге ерте отыруына
және ерлі-зайыптылардың жас алшақтығына, яғни ерлердің әйелдерден 1-5 жасқа
үлкен болуына байланысты.
25-29 жас шамасына сәйкес ажырасу көрсеткішін анықтаймыз. 25-29 жас
аралығында ажырасудың негізгі себептері физиологиялық, психологиялық және
әлеуметтік-экономикалық жағдай. Сонымен қатар ерлі-зайыптылардың әлі де жас
болуына байланысты, болашақта жаңа отбасын құруға мүмкіндіктің болуы. Оның
үстіне жастардың кейбірінде бала болса, кейбірінде болмайды.
30-34 жас аралығында да ажырасу кездеседі. Көрсетілген жас аралығындағы
ажырасудың негізгі себептері жоғарыда атап көрсеткендей физиологиялық,
психологиялық және әлеуметтік-экономикалық жағдай. Тағы бір айта кететін
жайт, 30-34 жас аралығында ажырасуға тікелей әсер ететін ішкі отбасылық
қатынас. Үй басшысы болуға талас, білім дәрежелерінің әр түрлі болуы,
біреуінің мінезін екіншісінің көтере алмауы, әйел парызы мен еркек парызын
түсінбеулері, ата-ене мен туған-туыстарының әсері, некеге кеш отыру.
Сонымен қатар 35-39 жас шамасындағылардың арасында да ажырасу көп
кездеседі. Бұған себеп – сезімнің жойылуы, материалдық жағдайдың жақсаруы,
балалары өсіп, бұрынғыдай ерлі-зайыптыларды біріктіре алмауы, олар үшін
бірге тұрудың қажетсіздігі, оның үстіне жұбайлардың біреуінің басқа адамда
көңілінің болуы [24].
Ажырасу жасерекшелігін талдай отырып, ажырасу себептеріне тоқталамыз.
Ажырасудың негізгі себептері мыналар: маскүнемдік, мінездерінің сәйкес
келмеуі, неке сенімділігін бұзу, жұбайлардың біреуінің ауруға шалдығуы,
отбасында баланың болмауы, жұбайының зәбір көрсетуі, махаббаттың болмауы,
қызғаныш, өмір және тұрмыспен қанағаттанбау, жұбайлық міндеттерді салмақты
қабылдамау, физиологиялық қарама-қайшылық. Жалпы жоғарыда көрсетілген
ажырасу себептерін былай топтастыруға болады: әлеуметтік-экономикалық,
психологиялық, физиологиялық сипаттағы ажырасулар.
Неке тұрақтылығын сақтап қалу жұбайлардың өздеріне тікелей байланысты.
Көбіне жақсы жұмыс, жалақы қуған ерлі-зайыптылар отбасын ұмытып жұмысқа
беріледі. Отбасын бірінші орынға қойғандар оны сақтап қалу үшін бар
мүмкіндіктерін қолданады. Әр отбасының өзіндік неке-отбасылық ерекшелігі
болады. Оған махаббат, достық, қамқорлық, ата-ана парызы, балалар парызы,
сенімділіктің беріктігі, рухани және идеялық көзқарастың ортақтығы т.б.
жатады. Ең үлкен рөлді әйел мен еркек парызы алады. Әйел парызына біз
мыналарды жатқызамыз: мейірімділік, сезімнің әдемілігі, нәзіктік, дұрыс ой,
аналық сезім, зиялылық, тәрбиелік, күйеуіне деген беріктік, әрқашан еркекті
моральды қолдау, өзін және еркекті сыйлау. Ал, еркек парызына біз зиялылық-
тәрбиелілік, әйелді әрқашан қорғау, саналылық, салмақтылық, жинақылық,
өзіне сенімділік, өмірге деген оптимистік көзқарас, қиындыққа төзімділік,
әйелі мен балаларын сыйлауды кіргіземіз.
Зерттеулердің мәліметтері бойынша ажырасқан отбасылардағы балалардың 45%
бұл процесті жеңіл өтсе, 41% стресс және психологиялық уайымдаумен өткереді
[7]. Ажырасқан отбасылардағы жағдайды ата-ана балаларына дұрыс түсіндіріп
бере алмайды. Соның нәтижесінде бала мінезі, психологиясы өзгеріске
ұшырайды. Мұндай өзгерістер мен игерулердің жалпы жағдайы мөлшермен
төмендегідей сипатта болуы мүмкін:
1. Баланы міндетті түрде тәрбиелеу қажет. Баланың келешегіне керек ендігі
тәрбие, үлкен тазалықты талап етеді.
2. Ешқандай күш көрсету тәлімін жүргізуге болмайды. Бұл – баланың
келешегін сындыру мен құрту деген сөз.
3. Үлкендердің қатаңдығы мен қатыгездігі арқылы баланы жасытып жөндеймін
деу, барып тұрған надандық. Тек қана мейірімділік пен сүйіспеншілік
екі жақты да ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz