Мектеп жасына дейінгі балаға сипаттама
Мазмұны
НОРМАТИВТІК
СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...3
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .5
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1. МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫ ТӘРБИЕЛЕУДЕГІ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ-
ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ ЗЕРТТЕУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың тәрбиелеудің педагогикалық-
психологиялық жағынан дайындау мәселелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.2 Мектепалды балалардың ақыл – ойын тәрбиелеудің
маңызы ... ... ... ... ... ... 24
1.3 Білім берудің басты құралы ретінде ойын элементтерін пайдаланудың
педагогикалық – психологиялық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..28
2.БАЛАНЫ МЕКТЕПКЕ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ–ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖАҒЫНАН ДАЙЫНДАУДА-
ИНТЕЛЛЕКТУАЛДЫҚ ОЙЫНДАРДЫҢ РӨЛІ
2.1 Ойын - бала үшін негізгі іс-әрекет ретінде және ойын әдістерінің
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
2.2 Балалардың интеллектуалдық қызығушылығын ойын әрекеті арқылы
дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
2.3 Баланы мектепте психологиялық дайындауда интеллектуалдық ойындардың
маңызы мен рөлін анықтаудағы тәжірибелік-эксперименттік
жұмыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
ҚОРЫТЫНДЫ ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .. 57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...58
ҚОСЫМША
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл дипломдық жұмыста келесі стандарттарға, тұжырымдамаларға,
бағдарламаларға сілтеме жасалған:
[1].2007 жыл 27 шілдедегі Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы;
ҚР МЖМБС 5.04.019 – 2008 Жоғары білім. Бакалавриат. Негізгі ережелер;
[2].Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің 23.12.2005ж. №
779 бұйрығымен бекітілген 050101 - Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу
мамандығы бойынша мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандартының
орнына енгізілді.
[3].Осы стандартта Қазақстан Республикасының 27.07.2007ж. № 319-III Білім
туралы заңының және Қазақстан Республикасы Үкіметінің 02.09.1999ж. № 1290
Мемлекеттік жалпыға міндетті білім стандарттарын әзірлеу, бекіту және іске
қосу мерзімдерінің тәртібі туралы қаулысының нормалары іске асырылған
АНЫҚТАМАЛАР
Қабылдау - сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының мида тұтастай
бейнеленуі.
Ойлау - бұл тұлғаның шындықты жалпылама және жанама бейнелеуге
бағытталған танымдық әрекеті.
Іс - әрекет – адамның қоршаған дүниемен өзара ықпалды байланысың
қозғалысты жүйесі.
Сезім – бұл адамның қоршаған болмыс заттары және құбылыстардың қатынас
жасаудан туындаған, әр қилы формада көрініс беретін толғаныс, күйзелістер.
Мінез – жеке адамның өзіне тән қылық-әрекетінде, тіл қатыныасында
тұрақьы қалыптасатын дара ерекшеліктерінің жиынтығы.
Қабілет – белгілі бір істі үздік орындауға мүмкіндік беретін адамның
әр түрлі жеке қасиеттерінің қиысып келуі, яғни адам қасиеттерің синтезі.
Талант – бір әрекетті шығармашылықпен орындау мүмкіншілігін қамтамасыз
ететін қабілеттердің ерекше қиысып келуі.
Қарым-қатынас – адамның рухани, қоғамдық, тұлғалық жағынан көрінудуң
маңызды ортасы, түсіністікке қол жеткізу құралы.
Тіл – бұл қоғамдық тарихи тәжірибе немесе қоғамдық сананы бекіткен
ерекше объективтік жүйе.
Сана – аламның барша психикалық қызметіне ортақ өасиетін бейнелеудің
ерекше формасы.
Педагогикалық психология – оқу, тәрбие істерінің оқушы санасына
қалайша әсер ететіндігін зерттейді.
Сөйлеу – тіл арқылы ойымызды басқа біреуге жеткізуді атайды.
Зейін – психикалық әрекеттің айналадағы заттармен құбылыстарға бет
алып, бағытталып түйдектелуі.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ҚР – Қазақстан Республикасы
ҚР БМЖБМС – Қазақстан Республикасы білім берудің міндетті жалпы
білім мемлекеттік стандарты
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының көкейкестілігі. Елбасы Н.Ә. Назарбаев биылғы жылғы
дәстүрлі Қазақстан халқына жолдауында осы заманғы білім беру мен кәсіптік
қайта даярлау, парасатты экономиканың негіздерін қалыптастыру, жаңа
технологияларды, идеялар мен көзқарастарды пайдалану, инновациялық
экономиканы дамыту үкімет алдындағы келелі мәселенің бірі екендігін ашып
айтты. Осыған орай білім беру жүйесіндегі істің жағдайын түбегейлі
өзгертудің стратегиялық міндеттерін анықтап көрсетіп берді.[1]
Бұның өзі білім саласындағы ең бір өзекті мәселе жеке тұлғаны дамыту,
оның жан-жақты білімді, құзіреттілік қасиеттерді бойына сіңірген
азаматтарды қалыптастыруды мұғалімдер алдына мақсат етіп қойып отыр. Бұл
мақсатты орындаудың әдіснамалық жағын жүзеге асыру ұстаздардың асыл мұраты
болмақ.
Бұл мақсат мүдені жүзеге асырудың бір жолы ақпараттық технология
десек, мұнда қазіргі заманғы оқытудың техникалық құралдарының, оқу
үрдісіндегі әртүрлі көрнекі құралдардың маңызы зор.
Қазақстан Республикасының білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға
арналған Мемлекеттік бағдарламасында білім берудің басты нысаны - әлемдік
білім кеңістігіне кірігу болып отырған қазіргі уақыттағы білім мәніне
ерекше назар аударылғаны баршамызға мәлім. [2]
Осы күні мектепте әлеуметті жағынан белсенді, еркін ойлай алатын, өз
бетінше жаңа ақпаратты меңгере білетін, саналы адамдар тәрбиелеуге талап
қойылуда. Осыған байланысты қазіргі жағдайда мектеп оқушысының төменгі
сыныптан бастап оқуға деген қызығушылығын, танымдық әрекет белсенділігін
калыптастыру үшін мұғалім өскелең оқытуға негізделген жаңа бағдарламамен
оқыту қажет. Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік
жалпыға міндетті стандартында Бастауыш мектепте қазақ тілін оқыту
оқушыларды сауатты жазуға үйрету, негізгі тілдік үғымдармен таныстыру, өз
ойын, пікірін еркін жеткізе алатын жеке тұлғаны тәрбиелеу — деп атап
көрсеткен. [3]
Тәуелсіз Қазақстанның Білім заңына орай жаңа ұлттық білім үлгісі
бойынша мектепке дейінгі балалардың жеке басын тәрбиелеуде педагогикалық
дамудың бұрыннан қалыптасқан әлеуметтік бағыттарын түбегейлі өзгертуге тура
келеді. Мектеп жасына дейінгі балалардың бойында адамға тән қасиеттердің
жақсы, өнегелі үлгілерін ойдағыдай қалыптастыру мектепке дейінгі
мекемелердің негізгі міндеті болып табылады. Мектепке дейінгі шақтан
баланың тұңғыш рет мектеп табалдырығынан аттап, білім алуға ден қоюы – оның
өміріндегі дамуының негізгі кезеңі болып саналады.
Қазақстан Республикасының Конституциясына, Білім туралы Қазақстан
Республикасының Заңына, Қазақстан 2030 стратегиясына, Білім мемлекеттік
бағдарламасына, Баланың құқықтары туралы конвенцияға сәйкес әзірленген
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасынада мектеп жасына дейінгі балаларды мектепалды дайындыққа
тәрбиелеу мен оқыту мәселесіне ерекше көңіл бөлінген.
Қазіргі ғылым мен техниканың даму деңгейі талап ететін білімді, жылдан
жылға көлемі артып келе жатырған ақпаратты меңгеруде оқушылардың осы
білімді игеруге деген қызығушылығының, оқуға мотивациясының алатын орны
ерекше. Әсіресе, білім берудің алғашқы баспалдағы болып саналатын мектепке
дейінгі білім беру мекемелерінде балалардың оқуға мотивациясын қалыптастыру
оқыту үрдісінің нәтижелі, жемісті жүргізілуінің басты шарттарының бірі. Бұл
қазіргі қоғам жағдайында мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық
мотивтерін қалыптастыруда тиімді әдіс-тәсілдерді, құралдарды, білім беру
технологияларын және оны қалыптастырудың т.б. педагогикалық-психологиялық
шарттарын іздестіруді талап етеді. Ең алғашқы рет мотивация сөзін А.
Шопенгауэр Четыре принципа досточной причины мақаласында қолданды.
Қазіргі таңда мотив, мотивация психологиялық құбылыс әр түрлі
түсіндіріледі.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға жылға дейінгі білімді дамыту
тұжырымдамасында Мектепке дейінгі тәрбие үздіксіз білім берудің алғашқы
сатысы. Ол балалардың жеке басын ескере отырып дамытатын орталық делінген.
Осы тұжырымдаманы негізге ала отырып, мектепке дейінгі тәрбиесін ұтымды
ұйымдастырып, нәтижесі жалғастырылып келе жатыр. Білім беру тұжырымдамасы
мемлекеттік тәуелсіздікті қалыптастыру мен нығайтудың, елдің прогресшіл
дамуының негізін құрайтын Қазақстан Республикасының білім беру жүйесін
дамытудың мақсаты мен міндеттерін, құрылымы мен мазмұнын, және негізгі
стратегиялық бағыттарын айқындайтын ғылыми теориялық әдіснамалық құжат
болып табылады. Бұл құжатта мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқытудың
ұйымдастырылған бағдарламасына толықтырулар енгізіліп, балалардың мектепке
дейінгі тәрбие мен оқытуға деген құқығын қамтамасыз етеді. Мектепке дейінгі
білім беру және түзету бағдарламаларымен қамтуды дәйекті түрде ұлғайту
жолымен балалардың білім алуына бірдей бастапқы мүмкіндіктерді қамтамасыз
ету мақсатын, барлық балаларды мектепке дейінгі ұйымдармен ертерек қамту,
мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық белсенділігін арттыру, мектепалды
даярлығының мазмұнын қайта қарау, мектепке дейінгі және бастауыш білімінің
оқыту бағдарламаларының үйлесімділігін қадағалау және балалардың бойында
оқу қызметін меңгеруге қажетті жеке қасиеттерді тәрбиелеу мен дамыту
міндеттері жүктелген.
Осыған байланысты баланың мектепке педагогикалық - психологиялық
дайындығы адамның барлық негізгі құрылымына сәйкес бір уақытта қалыптасады.
Қазақстан Республикасының мектепке дейінгі білім беру ұйымдары мен
жалпы білім беретін мекемелерде мектеп жасына дейінгі балаларды міндетті
мектепалды даярлаудың ережесіндегі негізгі міндеттер мыналар:
- Баланы мектепке даярлау;
- Баланың дене және психикалық денсаулығын сақтау және нығайту;
- Баланың интеллектуалдық және жеке басының дамуын қамтамасыз ету, олардың
эмоциялық саулығы туралы қамқорлық;
- Оған мұқтаж балалардың дамуының бұзылуын түзету;
- Балалардың толық мәнді дамуын қамтамасыз ету үшін отбасымен өзара іс-
қимыл жасау болып табылады.[4]
Қазіргі ғылыми мәселелердің шешілу ахуалы
Атақты психолог ғалымдары Л.С. Выготский, А.И. Леонтьев, А.С. Запорожец,
Л.Д. Венгер, Д.Б. Эльконин, Е.И. Игнатьева, Ю.К. Бабанский, И.Я.Лернер,
Е.Е.Кравцова, Ғ.М.Құсайынов, А.Тамаев, А.Е.Дайрабаева т.б. зерттеушілердің
еңбектерінде мектеп жасына дейінгі балалардың жеке басының қалыптасуына
әсер ететін әртүрлі іс-әрекеттердің ішіндегі ең маңыздысы шығармашылық
белсенділіктің сапалығына назар аударады. Алайда мектепке бару қарсаңында
баланың психологиялық даму деңгейінде жекелей өзгешеліктер өсе түседі. Бұл
өзгешеліктер мынадан көрінеді: балалар бір-бірінен ақыл-ой, адамгершілік
және жекелей дамымен ажыратылады. Олай болатын болса, балаларға
психологиялық қолдау жасау бiлiм беру мекемелерiнiң (балабақша, мектеп) ең
негiзгi мiндетi болып табылады.
Соңғы жылдары Республикамызда мектепке дейінгі жастағы ойын әрекеттерін
оны ұйымдастыру, әдіс-тәсілдерді жетілдіру жайында зерттеу жұмыстары
жүргізіліп келеді, мәселен, И.Н.Нұғыманов, С.Қ.Баймұхамедиев,
З.Алдабергенова, Г.К.Нұрғалиева, А.Е.Абылкасымова, Т.С.Сабыров,
Г.Е.Алимухамбетова.
Жоғарыда айтылып өткендей, қазіргі кезде балалардың әсіресе мектеп
жасына дейінгі балаларды тәрбиелеуде психологиялық іс-әрекеттерінің
төмендеуі өзекті мәселеге айналып отырғандығы белгілі. Еліміздің көптеген
балабақшаларында, мектептерде аталған мәселенің шешілу жолдарын
қарастыруда. Сондықтан да осы аталған мәселенің шешілуіне өз үлесімді қосу
мақсатында дипломдық жұмысымның тақырыбын Мектеп жасына дейінгі балаларды
тәрбиелеудегі педагогикалық -психологиялық ерекшеліктері деп алдым.
Зеттеу нысаны: мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелеудегі
педагогикалық -психологиялық үдерісі.
Зеттеу пәні: мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелеудегі
педагогикалық -психологиялық ерекшеліктерін қалыптастыру жолдары.
Зерттеу мақсаты: мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелеуде
педагогикалық-психологиялық ерекшеліктерін интеллектуалдық қызығушылықтарын
ойын әрекеті арқылы дайындау жолдары.
Зерттеу міндеттері: жоғарыда көрсетілген зерттеу мақсатын жүзеге
асыру үшін төмендегідей міндеттерді шешуіміз керек деп таптық.
- мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелеудің психологиялық жағынан
анықтау;
- мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелеуде ойын әрекетін дамытудың
психологиялық ерекшеліктерін көрсету;
- мектеп жасына дейінгі балалардың интеллектуалдық қызығушылығын ойын
әрекеті арқылы дайындау жолдарын анықтау.
Зерттеу болжамы: егер, мектеп жасына дейінгі балаларды
тәрбиелеуде психологиялық, интеллектуалдық қызығушылықтарын ойын әрекеті
арқылы тиімді жолдары қарастырылатын болса, онда олардың психикалық
процестері жедел де, жақсы дамитын еді.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері болып философияның
танымдық ілімі және жеке тұлғаның даму теориясы; мектепке дейінгі, жеке
тұлғаның өзара байланысы, әлеуметтік орта теориясы, іс-әрекет және
қабілеттілік туралы психологиялық тұжырымдар.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
теориялық-әдіснамалық әдебиеттерді талдау негізінде мектепке дейінгі
балаларды тәрбиелеудегі психологиялық ерекшеліктері нақтыланды;
мектепке дейінгі балаларды тәрбиелеуде ойын әрекетін дамытудың
психологиялық ерекшеліктерінің үлгісі әзірленді;
мектепке дейінгі балаларды тәрбиелеудегі психологиялық ерекшеліктерін
қалыптастырудағы көрсеткіштері айқындалды.
Зерттеудің практикалық мәнділігі:
Біріншіден, осы проблема бойынша келешекте жүргізілетін ғылыми
ізденістерге негіз бола алады, екіншіден, зерттеудің теориялық және
практикалық нәтижелерін балабақшаларда, мектептерде әдістемелік құрал
ретінде қолдана алады.
Тәжірибелік маңыздылығы: Зерттеудің қорытындылары негізінде
дайындалып, үлгі сабақ жоспарлары мен дидактикалық материалдарды,
тәрбиешілердің оқу-тәрбие жұмыстарында, ата-аналарға балаларын мектепке
даярлау барысында қолдануға, педагогикалық колледждерде болашақ
тәрбиешілерді дайындауда басшылыққа алатын құрал ретінде ұсынамыз.
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесі бойынша белгіленген міндеттерді шешу
және ғылыми болжамды тексеру үшін зерттеу әдістерін қолдану; оқу үрдісін
бақылау, әңгіме жүргізу, эксперимент арқылы тексеру; тәжірибелік -
эксперимент жұмысының мәліметтерін сандық жағынан сараптап қорытындылау.
Зерттеу базасы: Солтүстік Қазақстан облысы, Булаев ауданындағы жалпы
орта білім беретін қазақ мектебінің мектепалды даярлық топтары.
Диплом жұмысының құрылымы - кіріспе, екі тарау, қорытынды, пайдаланған
әдебиеттер тізімі және қосымшалардан тұрады.
1. Мектеп жасына дейінгі балалардың педагогикалық-психологиялық,
ерекшеліктерін зерттеу мәселелері
1. Мектеп жасына дейінгі балалардың педагогикалық - психологиялық жағынан
дайындау мәселелері.
Йирассек – Керн тесті
Мақсаты : баланың майда нәзік қимыл әрекеттерінің қлыптасқнын және
үйлесімдлігінін анықтау.Бұл әдістемені әр баламен жеке дара немесе топпен
жүргізуге болады.Тест үш тапсырмадан тұрады:ойға сүйене отырып, ер адамның
суретін салып, дене бітімін бейнелеу; жазба әріптерін үлгіден көшіріп салу;
нүктелер тобын көшріп салу.Бұл тестің тиімді жағы – балалардың мектепке
оқуға дайындығын анықтауға жалпы бағдар беретіндігінде.Сонымен қатар, оқуға
аса қажетті саусақтардың нәзік қимылының үйлесімділігін, зейінді бағытты
ұстауын және үлкендердің түсіндіргені бойынша баланың өз әрекеттерін
ұйымдастыра алатындығы анықталады. Сөзімізді мысалмен дәлелдей кететін
болсақ:
1- тапсырма. Ер адамның суретін салу әдістемесі.
Орындау ережесі:
Сендер күнделікті көптеген ер адамдарды көріп жүрсіңдер.
Солардың сырт пішінін еске түсіріңдерші . Енді ер адамның суреті алыңдар
Ер адамның суретін салғанда балалар осы кейіпкерлерді ойына түсіріп,
сол қиялын бейнелеу бойынша салады.
Бағалау шкаласы:
Суретте адамның басы, мойны, денесі, аяқ – қолы салынған, басы мен
денесінің пропорциясы сақталған, шаша, бет мүшелері толық
көрсетілген,үстіне ер адамның киімі кигізілген болса, фигура біртұтас
салынса, 1 балл деп бағаланады.
Басы, бет мүшелері, денесі, аяқ – қолы салынған, бірақ шашы, мойны, қолының
бір саусағы жетпесе 2 балл.
Басы, бет мүшелері, денесі, аяқ – қолы салынған, ал шашы, мойны, құлағы,
киімі, саусақтары салынбаған болса 3 балл.
Өте қарапайым,дене мен басы жобаланған сурет – 4 балл.
Денені анық көрсетпеген, бас пен қолдың белгісі бар суретке – 5 балл.
2 - тапсырма. Әріптерді көшіріп салу.
Тапсырманың үлгісі салынған парақ балаларға таратылып беріледі.Оның бетінде
алты әріптен тұратын сөз жазылған. Балаларға тапсырманы орындау тәртібі
түсіндіріледі. Мына парақта әріптер жазылған, оны дәл осылай етіп көшіріп
сал. Әріптерді толық салып болғанша қаламды парақтың бетінен алма.
Бағалау шкаласы:
Көшіріп салған әріптер үлгіге өте ұқсас, әрптердің үлкендігі үлгіден екі
еседен аспайды,бірінші әріп басқалардан үлкенірек болып салынған және
олар горизанталды сызық бойымен жазылғанға жақын болып түссе бұл жұмысқа
– 1 балл қойылады.
Үлгі анық көшірілген, әріптер өлшемі мен горизанталдық орналасуы нашар – 2
балл.
Көшіру барысында сөзді үш – төртке боліп жазған, төрт әріпке дейін түсінуге
болса - 3 балл.
Үлгіге тым болмаса екі әріп ұқсаған, көшірме бір қатарға түсірілген деп
айтуға болады – 4 балл.
Шимайлар – 5 балл.
2- тапсырма. Бір топ нүктелерді көшіріп салу әдістемесі.
Балаға бір топ нүктелер (саны 20 – дан аспау керек) геометриялық фигураның
пішініне ұқсатып салынған парақ беріліп, тапсырманы орындау шарты
түсіндіріледі : Мына параққа қара.Оның бетіне нүктелер салынған.Осындай
суретті дәл қасына көшіріп сал.
Үлгіні дәл қайталаған, сурет кішірейтілген болуы мүмкін, бір нүктені
қатардан кішкене шетке шыққан – 1 балл.
Нүктелер саны мен орналасуы үлгіге сай, екі – үш нүкте қатардан
шығып кеткен – 2 балл.
Контуры үлгіге ұқсас, бойы мен кеңдігі үлгіден екі есеге дейін үлкен,
кеңістікте 180 градусқа дейін бұрылған – 3 балл.
Контуры үлгіге ұқсамаған бірақ фигура нүктелерден тұрады – 4 балл.
Шимайлар – 5 балл.
Барлық тапсырмалар орындалғаннан соң парақтарды жинап алып, бағалап
шығамын.Әр баланың үш тапсырмадан жинаған балдарын бір – біріне қосып,
жалпы балын шығарамын.Нәтижесіне қарай балалардың мектепке даярлығы өте
төмен, төмен, жақсы, жоғары деп бағаланады. Бұл тапсырмаларды орындау
барысында балалардың нәзік қимыл әрекеттерінің үйлесімділігі, үлгі бойынша
тапсырманы орындай алатындығы, психикалық әрекеттерінің ырықтылығын көруге
болады.
Білім беру барысында менің педагог - психолог ретінде мақсатым,
баланы дамытуда жұмыс бөліктерін дұрыс та, сапалы ұйымдастыра алуым қажет.
Бұл менің кішкентай болса да еңбегім мектеп педагог- психологінің тәрбие
барысына қатысушы, отбасымен жұмыс жасаушы, кеңесші – түзетуші деген рөлді
ескере отырып, мектеп жасына дейінгі және бастауыш мектеп балаларымен жұмыс
жасаудың тиімді әдіс – тәсілдерін көрсеткім келеді.
Осы әдістемелер арқылы балалардың мектепке дайындығын, таным
процестерінің даму деңгейін, ақыл – ой қабілеттерін жетілу барысын
анықтауға болады.
Керн- Йирасектің мектепке дайындығын анықтайтын тесті баланы жан –
жақты зерттеуге мүмкіндік береді.Диагносткалық тапсырмалар қысқа мерзімді
уақытта жүзеге асатындықтан бірнеше оқушының бірігіп орындауына ыңғайлы.
Гудинаф – Харристің тесті, Ганс Айзенктің сөздік тестін пайдалану
баланың ақыл – ойын анықтауға және логикалық ,эвристикалық ойлау, қиял
процестерін дамытуға тиімді.Бұл тестердің тағы бір ерекшелігі
психодиогностикалық, психопрофилактикалық түзету және басқа да
бағыттардағы іс – шараларды атқаруға, педагог - психологтің жұмыс бағыты
мен жұмыс бөліктерін ұймдастыра алуына бағыт береді.
Керн – Йирасектің баланың мектепке дайындығын анықтау тесті.
Бұл тест балалардың мектепке дайындығын анықтауға арналған.Тест төрт
тармақтан тұрады.
1.Қай жануар үлкен ат па, әлде ит пе?
Ат – 0 балл, дұрыс емес жауап – 4 балл.
2.Күндіз жарық, ал түнде ...
Қараңы – 0 балл, дұрыс емес жауап – 4 балл.
3.Аспан көгілдір, ал шөп ...
Жасыл – 0 балл, дұрыс емес жауап – 4 балл.
4.Шие, алма, алмұрт , жүзім – бұл ...
Жемістер – 1 балл, дұрыс емес жауап – 1 балл.
Бұл тапсырмалар баланың ойлау деңгейін псходиогностикасын жасауға
арналған.
Топ – топқа бөлу әдістемесі
Бұл әдістеменің нұсқасы алдыңғы әдістеме сияқты 4-5 жас
аралығындағы баланың ойлау қабілетінің сапасын, деңгейін білуге
арналған.Бұл әдістеменің мақсаты – баланың елестету, логикалық ойлауына
баға беру.Балаға суреттерді көрсетіп, мына тапсырманы орындауға шақырамыз.
Мына суреттерге жақсылап қарап, салынған фигураларды топ – топқа бөліп
қой.Әр топқа бір – бріне ұқсайтын фигураларды біріктір.Фигуралардың атын
атап және оны неге бір топқа біріктіргеніңді түсіндіріп бер.
Тапсырманы орындауға 3 минут уақыт беріледі. Қорытынды : 10- балл –
бала берілген фигуралардың бәрін әр топқа 2 минут аралығында бөліп қойғанда
қойылады. Бұл фигуралар : үшбұрыш, төртбұрыш, шеңбер, ромб, қызыл фигуралар
,көк, сары, үлкен және кіші фигуралар.
Ескерту; Жіктелімі жағынан бір фигура әр топқа кіруі мүмкін.
8-9 балл – бала берілген фигураларды 2- ден 2,5 минут аралығында жинады.
6-7 балл – 2,5 – 3 аралығында тапсырма орындалды.
4-5 балл – 3 минут аралығында бала тек 5- тен 7 –топқа дейін фигураларды
атай алады.
2-3 балл – бала 2-ден 3 топтың фигураларын атады.
0-1 балл – 3 минут ішінде бала бір – ақ топты жинақтай алды.
Даму деңгейінің бағасы:
-10 – балл - өте жоғары;
- 8-9 – балл – жоғары ;
- 6-7 – балл – орташа;
- 4-5 – балл – орташа;
- 2-3 балл – төмен;
- 0-1 балл - өте төмен.
Адамның сана- сезімінің құрлысына, физиологиялық қажеттілігіне, іс-
әрекетінің мотивациясына, ілім ретінде қарап тоқтала кететін болсақ,
баланың даму деңгейін анықтау үшін Мотивация терминін қолана отырып,
зерттелген деректерге сүйеніп, қарастырып көрейік.
Рационалистік позиция бойынша адам жануарға еш ұқсастығы жоқ ерекше
тіршілік иесі. Ол әсіресе ХІХ ғасырдың ортасына дейінгі ежелгі
философтардың еңбектерінде айқын көрінеді. Яғни, олардың пікірлерінше тек
адам ғана санаға, ақылға, ерік-жігерге ие. Адам мотивациясының ошағы, оның
ақыл-ойы, санасы және ерік-жігер.
Иррационализм ілім ретінде негізінен жануарларға бағытталады. Онда
жануарлардың мінез-құлқы адамдармен салыстырғанда санасыз, биологиялық
күштердің, ағза қажеттіліктерінің ықпалымен басқарылады деп түсіндіріледі.
Адам іс-әрекетінің мотивациясы жөніндегі алғашқы психологиялық
теория ХVІІ-ХVІІІ ғасырларда пайда болған адам мінез-құлқын рационалистік
негізде түсіндіретін, жануарлар мінез-құлқын иррационалистік негізде
түсіндіретін автоматтылық теориясы.
ХVІІ-ХVІІІ ғасырларда механика жетістіктерінің нәтижесінде кең
өріс алып дамыған автоматтылық теориясы, кейін тірі ағзаның түрлі әсерлерге
беретін механикалық, автоматтылық ретіндегі жауабы рефлекс идеясымен
байланыстырылды. Бірі адамдар, екіншісі жануарлар үшін бөлек екі
мотивациялық теория философияны екі қарама-қарсы ағымға, идеализм мен
материализмге бөлу ХІХ ғасырдың соңына дейін созылды.
ХІХ ғасырдың екінші жартысы түрлі ғылымдарда ашылған
жаңалықтармен есте қалды. Соның ішінде Ч.Дарвиннің биологиядағы эволюция
теориясының орны ерекше. Ч.Дарвин өз ілімін көптеген ғасырлар бойы
анатомиялық, физиологиялық және психологиялық жағынан мүлде ерекше бөлек
болып саналып келген адамдар арасындағы шыңырау үстіне көпір салғандай
болды. Ол бұл тіршілік иелерін өзара мінез-құлықтық және мотивациялық
жақындастыруда, әсіресе эмоционалды экспрессивті көріністері,
қажеттіліктері мен инстинктілері тәрізді ортақ мінез-құлық формалары бар
екенін көрсетті.
Иррационалистік, адам мінез-құлқына мәні жағынан
биоголизаторлық көзқарас ұстанған инстинкт теориясын ХІХ ғасырдың соңы ХХ
ғасырдың басында З.Фрейд пен У.Макдауголл ұсынды [5].
Адамның биологиялық қажеттіліктері, жеткіліктері мен
ұмтылыстары теориясынан басқа ХХ ғасырдың басында Ч.Дарвиннің эволюциялық
теориясынан, яғни И.П.Павловтың жаңалықтарынан тағы екі ағым пайда болды.
Олар мотивацияның мінез-құлықтық теориясы және жоғары жүйке іс-әрекетінің
теориясы мотивациялық мінез-құлықты түсіндіретін Д.Уотсонның идеяларының
логикалық жалғасы сияқты болды. Д.Уотсон мен Э.Толманнан басқа бұл бағыттың
көрнекті өкілдеріне Х.Холл мен Б.Скиннерді жатқызуға болады.
ХХ ғасырдың 30-шы жылдарынан бастап тек адамға қатысты мотивацияның
арнайы тұжырымдамалары пайда бола бастады. Мұндай тұжырымдамалардың
алғашқысын К.Левин ұсынды. Содан кейін А.Маслоу, К.Роджерс сияқты
гуманистік психология өкілдерінің еңбектерінде жариялана бастады.
А.Н.Леонтьев тұжырымдамасы бойынша адамның мотивациялық сферасы оның
басқа да психологиялық ерекшеліктері сияқты практикалық іс-әрекетте өзінің
көздері, бастаулары болады. Іс-әрекеттің өзінде мотивациялық сфера
элементтеріне сәйкес, олармен функционалды және генетикалық байланысты
құрамаларды байқауға болады[6].
ХХ ғасырдың ортасында мотивацияның бірнеше теориясы бөлініп шықты.
Олардың әрқайсысының артықшылықтары мен кемшіліктері бар. Бұл теориялардың
барлығын жеке-жеке қарайтын болсақ, мотивация феномендерінің кейбір
жақтарын ғана түсіндіруге қабілетті. Дегенмен, адам мотивациясы туралы
нақты фактілердің жетіспеушілігінен, зерттеу әдістерінің әртүрлілігінен
оларды жақындастыру қиындыққа алып келеді.
Адамдарда мұқтаждық қажеттілікті тудыратындығы барлығымызға мәлім.
Адамдар қандай да бір физиологиялық немесе психологиялық жетіспеушілікке
тап болғанда, қажеттілікті сезінеді. Демокриттің пікірінше қажеттілік
бірінші және екінші болып жіктеледі. Бірінші қажеттілік өз табиғатында
физиологиялық болып саналады және әдетте, тумыстан пайда болады. Бұған
мысал ретінде тамаққа, суға, ауа жұтуға, ұйықтауға, жыныстық қарым-қатынас
жасауға және т.б. қажеттіліктер жатады. Екінші қажеттіліктің табиғаты
психологиялық. Мәселен, табысқа жетуге, өзін құрметтеуіне, үйірсектікке,
билік етуге, бір нәрсені қажетсінуге құштарлық. Бірінші қажеттілік
генетикалық негізде, ал екіншісі өмір тәжірибесі арқылы қаланады. Адамдарда
тәжірибенің жинақталуы алуан түрлі болатындықтан, екінші қажеттіліктің
біріншіден едәуір айырмашылығы болады.
Қажеттілік әрекет етуге себепші болады. Адам қажеттілікті сезіне
бастағанда, онда талаптану күйі сезіледі. Талаптану – бұл бір нәрсенің
жетіспеушілігін сезіну, белгілі бір мақсат көздеу. Бұл мінез–құлықтағы
қажеттілік көрінісі, әрі мақсатқа жету ниеті болып саналады. Осы тұрғыдан
қарастырғанда мақсат – бұл қажеттілікті қанағаттандырудың өзіндік әрекеті.
Адам өз мақсатына жеткен кезде, оның қажеттілігіне қанағаттанады, не
қанағаттанбайтын болады .[7]
Мотивация үшін таңдаулы деген бір ғана әдіс болмайды, адамдардың
біреуіне мотивацияның бір түрі тиімді болғанмен, екіншісіне түкке жарамауы
мүмкін. Сонымен қоса ұйымның өзі де жеке бір адамға бейімделген мотивация
теориясы іс жүзіне асыруды күрделендіре түседі. Жұмыстың өзара тәуелділігі,
жекелеген адамдардың жұмыс нәтижесі туралы мәліметтердің жеткіліксіздігі,
технологияның жетілдірілуінен қызмет міндеттерінің жиі өзгеруі – осының
барлығы мотивацияны күрделендіре түседі.
П.Гольбах қажеттіліктер біздің еркіміздің, ақыл-ой белсенділігіміздің
қозғаушы факторы деп санап, сананың спонтанды белсенділігін, танымдық,
эмоционалдық және еріктік әрекетті мойындады.
Адам мінез-құлқын түсіндіруде Н.Г.Чернышевский де қажеттіліктердің
ролін мойындады. Ол ағзалық қажеттіліктерді өтеу адамгершілік-эстетикалық
қажеттіліктің пайда болуына алып келеді деп санайды.
Р.Вудвортс та адамның психикалық белсенділігінде қажеттіліктердің
орнын мойындай отырып, соның арқасында ағза бір стимулға сезімтал болып,
басқаларын байқамауы мүмкін, сол себептен ол тек қозғалыс реакциясының
сипатын анықтап қана қоймай, қоршаған дүниені қабылдауға
әсерін тигізеді деп санайды. Бұл жерде Р.Вудвортс пен А.А.Ухтомскийдің
көзқарастары сәйкес келіп, қажеттілікті қозудың доминанты ретінде
қарастырады.
ХХ ғасырдың 20 жылдары батыс психологиясында тек адамға қатысты
мотивация теориялары пайда болды. Мұнда ағзалықтан басқа оқыту және теория
нәтижесінде пайда болатын психогенді қажеттіліктер бөліп көрсетіледі. Оған
жетістікке жету, тәуелсіздікке жету, афиллиация, агрессия, сыйластық және
қорғаныс, басымдылық және көңіл аударту, зиянды әсерлер мен сәтсіздіктерден
қашу т.б.қажеттіліктер жатқызылады. Сонымен қатар А.Маслоу да адам
қажеттіліктерінің классификациясын ұсынды. А.Маслоу адамдардың бұрын
тәжірибесі бар, әрі білімді деп қана қарамай, оларды өзін-өзі меңгеретін,
өз өмірін қалыптастыра алатын жандар ретінде қарастырады. Ол адамдарда
иерархиялық жүйеден тұратын көптеген қажеттілік болатындығын мойындады.
А.Маслоу бұл қажеттіліктерді 5 категорияға(1-кесте) бөледі:
1. Физиологиялық қажеттілік өмір сүру үшін керек. Бұған тамақ, су,
баспана, демалу және жыныстық қатынас қажеттіліктері жатады.
2. Қауіпсіздік, қорғану және болашаққа сенімділік қажеттіліктеріне
қоршаған орта тарапынан болатын физикалық және психологиялық қауіп
–қатерден қорғану қажеттілігі, болашақта физиологиялық қажеттіліктің
қанағаттандырылуы жатады.
3. Әлеуметтік қажеттілік – бұл бір нәрсеге немесе біреулерге
қатыстылық сезімі, өзіңді біреулердің құрметтеу сезімі, әлеуметтік қарым-
қатынас, құштарлық және сүйемелдеушілік сезімі.
4. Құрметтеу қажеттілігіне өзін-өзі құрметтеу, жеке басының
жетістіктері, біліктілігі, басқа біреудің өзін құрметтеуі, мақұлдауы
жатады.
5. Өзін-өзі көрсету, өзектендіру қажеттілігі - өзінің потенциалды
мүмкіндігін, жеке басының өсіп-жетілуін жүзеге асыру қажеттілігі. Өзін-өзі
өзектендірудің көптеген міндеттері тұлғаішілік болып келеді. Оларға:
жоспарлау, өзін ашып көрсету, дамудың потенциялдық мүмкіндіктерін ашып
көрсету, өмірлік позицияны қалыптастыру жатады.
1-кесте
А.Маслоу бойынша қажеттілік пирамидасы:
өзін-өзі
көрсету
қ ұ р м е т т е у
ә л е у м е т т і к
қ а у і п с і з д і к және қ о р ғ а н у
ф и з и о л о г и я л ы қ
Маслоудың жорамалдауынша төменгі деңгейдегі қажеттілік
қанағаттандырылған жағдайда ғана, едәуір жоғарғы деңгейдегі қажеттілік
пайда болады да, адамдардың назарында осы жоғары деңгейдегі қажеттілікті
қанағаттандыру ой-ниеті туындайды. Әрбір нақты уақыт кезеңіне орай адамдар
өзіне аса маңызды немесе күшті қажеттілікті қанағаттандыруға ұмтылады. Осы
қажеттіліктердің негізінде бала дамып, өсіп шығады. Өзін ортада еркін
ұстауын көмектеседі.
Өзін-өзі көрсету қажеттілігі ешқашанда толық қанағаттандырылмайды,
өйткені адамның жеке басының ой-өрісі дамуына орай, оның потенциалдық
мүмкіндігі ұлғая түседі. Сол себептен де мотивация үрдісінде адамның
қажетсінуінде шек болмайды .
Маслоу теориясы адамдардың жұмысқа және оқуға ынталандыру негізін
түсінуге зор үлес қосты. Оның бұл теориясынан оқушының оқу іс-әрекетіне
мотивациясында олардың отбасындағы әлеуметтік жағдайлары, қарым-
қатынастары, сонымен бірге өз сыныбындағы жағымды психологиялық хал-
ахуалдың тигізетін әсерінің маңызы маңызды роль атқаратынын байқаймыз.
Маслоу пирамидасының жалпы құрылымына сыншылар тарапынан түрлі
пікірлер айтылды. Оның теориясында қате жақтары болуы, ұсыныстарының бәрі
бірдей жүзеге аса бермеуі мүмкін, алайда көптеген ой-пікірлерінің айырықша
маңызы бар екендігі сөзсіз.
Қажеттілік теориясын ұстанғандардың бірі Мак-Келланд. Мак-Келланд
тәсілі мотивтер құрылымын және оның мінез-құлыққа және жеке басқа әсерін
зерттеуге негізделген. Ол адамдарға үш түрлі қажеттілік: билік, жетістік
және қатыстылық тән деп есептейді. Билік қажеттілігі басқа адамдарға ықпал
ету ниетінен көрінеді. Оқушылар ұжымындағы мұндай оқушылар әдетте өз
пікірін батыл, ашық айтады, пікірталастан, өзара сыннан тайсалмайды, өз
пікірін өткізуге тырысады шебер сөйлейді, әрі басқалардың өзіне ерекше
көңіл бөлуін талап етеді. Адамның мадақтауға құштарлығы, сол адамның
жетістігін жариялаумен шектелмейді, оның жұмысты ойдағыдай орындауымен
қанағаттандырылады. Мадақтауға өте құмар адамдар кері байланысты ерекше
ұнатады, өзіне тәуекел шешім қабылдайды, алдына қолайлы мақсат қояды,
басқалардан гөрі өз жұмысына ерекше көңіл бөледі, әрі өзін-өзі ұдайы
жетілдіріп отыруға тырысады. Мұндай адамдар қалай да табысқа жетуге
тырысады. Бұлар таныстарымен жиі араласуды, достық қарым-қатынас орнатуды,
біреулерге жәрдем беруді жақтайды.
ХХ ғасырдағы экономикалық өрлеу бұл салада да түрлі мотивациялық
теориялардың пайда болуына алып келді. Бұған Герцбергтің екі факторлы
теориясы мен мотивацияның іс жүргізу теориясы. Бұл теориялардың негізін
басшылардың өз қол астындағы жұмысшыларының жұмысқа мотивациясын арттыруға
бағытталған кеңестері құрайды.
Бихевиористер тітіркендіргішті ағза реакциясының белсенді көзі ретінде
қарастырып, мінез-құлықты стимул-реакция кестесі арқылы түсіндіреді. Олар
үшін мотивация мәселесі жоқ, өйткені олардың көзқарасы бойынша ағзаның
реактивтілігі мінез-құлықтың динамикалық шарты, яғни оның тітіркендіргішке
өзіндік ерекше жауап беруге қабілеті кестеге реактивтіліктегі айырмашылықты
түсіндіретін фактор (мотивация деп аталатын) ендірілгендігіне байланысты
ағза әрқашанда сырттан келетін стимулдарға жауап бере бермейді. Бірақ бұл
фактор таза физиологиялық механизмдерге қосылады. Осыдан мотивацияны
ағзаның кейбір тітіркендіргіштерге реактивтілік табалдырығының төмендеуі
функциясы жағдайы ретінде түсіне бастады. Бұл жағдайда мотив энергизатор
немесе сенсибилизатор ретінде қарастырылады.[8].
Ж.Нюттен күнделікті өмірде адам мінез-құлқы, іс-әрекеті жоспармен
және бұл жоспарды жүзеге асыруға, мақсатқа жетуге ұмтылыспен анықталады деп
түсіндіріледі. Бұл кесте Ж.Нюттеннің пікірінше шындыққа сәйкес және адамның
күрделі мінез-құлқын ескереді.
ХХ ғасырдың екінші жартысында адамның мінез-құлқы детерминациясында
сананың жетекші рөлін мойындайтын Дж.Роттер, Г.Келли, Х.Хекхаузен,
Дж.Анкинсон, Д.Маккелланндтың, мотивациялық тұжырымдары пайда болды.
Mотивацияның когнитивтік теориясы ғылымға әлеуметтік қажеттіліктер, өмірлік
құндылықтар, когнитивтік факторлар, когнитивтік диссонанс, сәтсіздіктен
қашу, жетістікті күту сияқты жаңа мотивациялық ұғымдардың кіруіне ықпалын
тигізді.
Мінез-құлық детерминациясын зерттеудегі жаңа кезең ХIХ ғасырдың соңында
З.Фрейдтың адамның бейсаналылығы және ұмтылыстары туралы ілімінің
шығарылуымен байланысты. Мұны мотивацияның психоаналитикалық теориясы деп
атайды. Ол мінез-құлықтың ұйымдастырылуында күшті ұмтылыстардан тұратын
психикалық өмірдің бейсаналық ядросының шешуші рөлін атап көрсетеді. Егер
У.Джемс мотивация белгілі деңгейде шешім қабылдауды саналылықпен байланысты
деп көрсетсе, З.Фрейд және оның ізбасарлары бойынша мінез-құлықты
детерминациялауда шешуші роль Жоғарғы-Мен жағынан ұмтылыстарды басып
тастау неврозға әкеліп соқтыратын, бейсаналылыққа беріледі. Мұны З.Фрейд
өзінің психоаналитикалық теориясы арқылы кез-келген іс-әрекеттің астарында
жыныстық ұмтылыс жатыр деп дәлелдеуге тырысты [9].
Бұл бағытта У.Макдауголл да өз теориясын ұсынады. Ол обьектілердің
қабылдау сипатын анықтайтын, эмоциональдық қозу тудыратын және ағзаның
мақсатқа ақыл-ой, денелік әрекетін бағыттайтын, ерекше тұлға (инстинктілі)
энергиясы (горме) болып саналатын мінез-құлықтың қозғаушы күші болып
табылатын деп түсіндірілетін гормоникалық тұжырымдаманы ұсынды.
Мотивацияның биологизаторлық теориясы адамға мотивациялық
факторлар ретінде бұрын тек жануарларда болады деп саналған инстинктерді,
ағзаның қажеттіліктеріне де таңа бастады.
Осындай иррационалистік, адам мінез-құлқына мәні жағынан
биологизаторлық көзқарас ұстанған (инстинкт теориясын) ХІХ ғасырдың аяғы ХХ
ғасырдың басында З.Фрейд пен У.Макдауголл ұсынды. Олардың ішінен тек
ағзаның белсенділік себептерін түсіндіру үшін Мотивация ұғымына
қатыстыларын ғана атап көрсетуге болады. Мұнда мотивация туралы тек
энергияны мобилизациялау жөнінде айтылады. Мұнда да мотивацияны
физиологиялық тұрғыдан қарайды.
Адамның биологиялық қажеттіліктері, жеткіліктері мен ұмтылыстары
теориясынан басқа ХХ ғасырдың басында Ч.Дарвиннің эволюциялық теориясынан,
яғни И.П.Павловтың жаңалықтарынан тағы екі ағым пайда болды. Олар
мотивацияның мінез-құлықтық теориясы және жоғары жүйке іс-әрекетінің
теориясы мотивациялық мінез-құлықты түсіндіретін Д.Уотсонның идеяларының
логикалық жалғасы сияқты болды. Д.Уотсон мен Э.Толманнан басқа бұл бағыттың
көрнекті өкілдеріне Х.Холл мен Б.Скиннерді жатқызуға болады.
ХХ ғасырдың 30-жылдарынан бастап тек адамға қатысты мотивацияның арнайы
тұжырымдамалары пайда бола бастады. Мұндай тұжырымдамалардың алғашқысын
К.Левин ұсынды. Содан кейін А.Маслоу, Г.Олнер, К.Роджерс сияқты гуманистік
психология өкілдерінің еңбектері жариялана бастады.
Ресейден ХХ ғасырдың басында мотивация мәселесін алғашқылардың бірі
болып көтерген А.Ф.Лазурский. Ол 1906 жылы Очерк науки о характерах
еңбегін жариялады. Мұнда тілек және ұмтылыс, мотивтер күресі мен шешім
қабылдау, шешімдердің тұрақтылығы және толғаныс импульстерін іштей ұстап
тұруға қабілеттілік мәселелері қарастырылған 8, 42 б.. Бұл сұрақтар
қазіргі уақытта да өзектілігін жойған жоқ.
Ұмтылыс, тілек және қалау мәселелерінің ерік және еріктік актімен
байланысы жөнінде өз еңбектерінде көрнекті психолог Н.Н.Ланге (1914)
баяндайды. Ол қалау - бұл әрекеттегі ерік деп көрсетті [10].
ХХ ғасырдың 20-жылдары мотивация мәселесін В.М.Боровский,
Н.Ю.Войтонис те биологизаторлық тұрғыдан түсіндіреді.
Л.С.Выготский де адам мінез-құлқының мотивациясы мен детерминациясы
мәселесін назарынан тыс қалдырмады. Ол Педология подростка атты оқу
құралында қызығушылықтың мәніне және оның жеткіншектік кезеңдегі
өзгерістеріне арнайы үлкен тарау арнайды. Л.С.Выготский ұмтылыс пен
қызығушылықтың сәйкестігі мәселесі бала мінез-құлқының және қызығушылығының
эволюциясымен шартталатын жасөспірімнің психикалық дамуының кілті деп
санады.
А.Н.Леонтьев тұжырымдамасы бойынша адамның мотивациялық сферасы оның
басқа да психологиялық ерекшеліктері сияқты практикалық іс-әрекетте өзінің
көздері, бастаулары болады. Іс-әрекеттің өзінде мотивациялық сфера
элементтеріне сәйкес, олармен функционалды және генетикалық байланысты
құрамаларды байқауға болады. В.Г.Леонтьев мотивацияның екі типін атап
көрсетеді. Біріншісі қажеттілік түрінде көрінеді, сонымен қоса қызығу,
драйв, инсинкт түрінде де, екіншісі мотив түрінде көрінеді. Бұл жағдайда
мотив пен мотивация бір–біріне ұқсап кетеді. В.Г.Леонтьевтің ойынша мотив
мотивация формасы ретінде белгілі бір мақсатқа жету үшін бағытталған
іс–әрекетте пайда болады.
Баланың психикалық дамуындағы іс-әрекеттің ролі қазіргі уақытта
көптеген зерттеулермен дәлелденген (Л.В.Занков, А.А.Смирнов, В.В.Давыдов,
А.А.Люблинская, Н.А.Менчинская, П.Я.Гальперин, Г.С:Костюк, Л.В.Скрипченко,
З.М.Истомина, Д.Б.Эльконин, Н.Ф.Талызина т.б.).
Жоғарғы психикалық функциялар дамуының тарихы - атты еңбегінде
Л.С.Выготский Мотивтер күресімәселесіне көп көңіл бөледі. Ол
алғашқылардың бірі болып мотив пен стимулды бөліп қарастырып, ерікті
мотивация туралы айтады.
1940-шы жылдары мотивацияны ұстанымдар теориясы тұрғысынан
Д.Н.Узнадзе қарастырып, белсенділік көзі нақ қазір жоқ, бірақ ағзаға
қажетті қажеттілік деп түсіндіреді.
Ең алғашқы рет мотивация сөзін А. Шопенгауэр Четыре принципа
досточной причины мақаласында қолданды. Онда мотивация - психологиялық
іс–әрекеттің себебі мен оларды бағындыру жолдары деп қарастырады. Қазіргі
таңда мотивация психологиялық құбылыс ретінде әртүрлі түсіндіріледі. Бір
жағдайларда – факторлар жиынтығы бағыттаушы және қолданушы мінез – құлықты
анықтап беретін, келесі жағдайда – мотивтер жиынтығы ретінде қарастырылады,
ал үшінші жағынан – ағзаның белсенділігі тудыратын және оның бағыттылығы
іздену деп қарастырады. Сонымен қоса, мотивацияны нақты іс–әрекетті
психикалық реттейтін үрдіс ретінде қарастырады, қозғалыс мотиві үрдісі
ретінде және механизм ретінде қарайды, іс–әрекеттің нақты формалаларының
тәсілдерін және бағытталғандығының т.б. анықтайды, іс–әрекетпен
талаптануға жауап беретін үрдістер жүйесінің жиынтығы ретінде де қаралады
[11].
Барлық мотивацияның анықтамаларын екі бағытқа жатқызу болады.
Біріншісі мотивацияны құрылымдылық позициядан фактор немесе мотивтер
жиынтығы ретінде қарастырады. Мысалы, В.Д.Шадриковтың көрсетуі бойынша
Мотивация - жеке тұлғаның мақсатымен, қажеттіліктерімен шартталған,
жақындастық және мұраттың деңгейімен, іс–әрекет жағдайымен және өмірге
көзқарасымен, сенімдерімен жеке тұлғаның бағытталғандығы. Бұл факторлардың
есептелуімен ниеттің қалыптасуы, тапсырмаларды шешуі жүреді. Екінші бағыты
мотивацияны статистикалық түрде қарамай, динамикалық білім ретінде үрдіс
механизмі етіп қарастырады.
Мотивация қажеттілікпен өте тығыз байланысты. Оның себебін Абрахам
Маслоу өте дәл тауып жазған еді. Себебі, оның айтуы бойынша мысалы, бір
қажеттілік өтелмесе, мотивация жүзеге аспауы мүмкін. Оның айтуы бойынша
биологиялық қажеттіліктерге қарыны ашу, шөлдеу, ауруды сезіну, ұйқысы келу
т.б. жатады. Соған орай оқу іс-әрекетіннің мотивтерін қалыптастыруда ең
алдымен физиологиялық қажеттіліктер өтелуі тиіс деп ой түюге болады. Себебі
қарының ашып тұрса, немесе шөлдеп тұрсаң, оқушының оқуға мотиві түгел тілек-
ниеті де болмас еді
Оқу үрдісінің негізгі итермелейтін күштерін анықтау, оның нәтижелі
жүргізілуіне өзіндік ықпалын тигізеді. Бұл туралы іс-әрекет теориясын
құрастырғандардың бірі А.Н.Леонтьев “тұтас үрдіс бағытталған нәрсе,
субьектіні нақты іс-әрекетке итермелейтін түрткімен (яғни мотивпен) сәйкес
болады” деп жазады. Яғни, адам белсенділігінің үрдісі әрқашанда бір нәрсеге
бағытталады, оның пәні бар. Сонымен қатар бұл үрдіс белгілі бір
қажеттілікпен қозғауға түсті және қандай да бір мотивпен (яғни бұл
қажеттілік қанағаттандырылатын пәнмен) бағытталады. Егер адам
белсенділігінің үрдісі бағытталған бірінші пән екінші пән – қажеттілік
мотивімен сәйкес келсе, онда мұндай белсенділік үрдісін А.Н.Леонтьев іс-
әрекет деп атады. Ол егер бұл пәндер сәйкес келмесе, әртүрлі болса,
белсенділік үрдісі әрекет деп аталады -деп жазады [12].
Адамның өз белсенділігі оның дамуының, өмірінің барлық мезгілінде,
барлық кезеңінде шешуші фактор болып табылады. Бұл жөнінде
Жарықбаева Қ. Жан тану негіздері деген еңбегінде былай деп атап
көрсетеді: Белсенділік баланың өзін қоршаған ортамен өзара әрекетіне кең
мүмкіндікті қамтамасыз етеді, өсіп келе жатқан жанды заттың өмірлік
талаптарын қанағаттандырудың қажетті жағдайы болып саналады, ағзаның
ортамен теңгерілуінің барлық механизмдерінің пайда болу жағдайы болып
табылады. Алайда, бала тек ағза ретінде ғана емес, сондай-ақ жеке бас
ретінде де дамуы үшін, әлжуаз нәрестеден қазіргі қоғамның толыққанды
мүшесіне айналуы үшін, оның белсенділігін ересектер, жетілген адамдар
басқаруы тиіс. Дені сау ағзаға тән белсенділік саналы адамдық іс–әрекетке
айналуы тиіс [13].
Бұл табиғи белсенділіктің адамның саналы іс–әрекетіне айналуы
өзінен-өзі немесе сыртқы әсермен бола қалмайды, бала өмірінің алғашқы
күнінен-ақ әзірленіледі, бағытталынады, әдетке айналындырады және ересек
адамдар тексеріп отырады. Бұл әрекеттерге баланы ересек адам әдейі
үйретеді, не оның өзі еліктеу жолымен оларды меңгереді. Олар біртіндеп
сәйкестендірілген, ұйымдасқан сипатқа ие болады, күрделі де байланысты бола
түседі. Осылай адамдық қызметтердің бастамасы: еңбектік, ойындық,
бейнелеушілік, оқу іс-әрекeттері пайда болады. Осыған орай К.Д.Ушинский
бала табиғатының негізгі заңы бала іс-әрекетті қажет ететіндігінде деп
көрсетеді.
Жарықбаева Қ. іс-әрекет пен әрекетке тәуелсіз, іс-әрекеттің артында
тұрған, қажеттіліктердің қанағаттануына тәуелді, белгілі бір эмоциялармен
байланысты деген нұсқауы өте маңызды. Бұл адамның сол іс-әрекеттен қанағат
алуына орай, оның эмоционалдық, сезімдік, өзіне сенімділігі, белсенділігі
т.б. қасиеттерінің дамуы жүзеге асатынын көрсетеді.
Адамның іс-әрекетінде биологиялық және әлеуметтік шынайы нағыз
бірлестік көрініс табады. Белсенділіктің тегі биологиялық, бірақ ол ересек
адамның әлеуметтік педагогикалық іс-әрекетімен мәдениеттендірілмейінше,
яғни әлеуметтендірілмейінше, баланың жеке бас ретінде дамуына жағымды
әсер ете алмайды. Тек ойын, оқу, спорт, еңбек, қоғамдық іс–әрекетте өз
мәтінін таба білсе ғана, баланың белсенділігін оның дамуының маңызды
факторына айналады. Іс-әрекет әрдайым міндетті түрде психика қатысуымен
түзілетін субьектінің обьектімен байланысты.
Бектенгалиева С.Х пікірінше әрекеттер белгілі бір мақсаттарына орай
сол кездегі жағдайларына сәйкес түрліше жүзеге асырылады. Бұл әрекетті
жүзеге асыру тәсілдері операция деп аталады. Операция – бұл күрделі
әрекеттерді жүзеге асыру тәсілдеріне айналған әрекеттер. Мысалы, бала
әріптерді жазуды үйренгенде, әріптерді салу ол үшін әрекет болып саналады.
Әріп салып үйренген соң ол олардан сөз құрастыра алады, яғни әрекет
операцияға айналады. [14]
Әрекеттің операцияға айналуы туралы Алдамуратов Т. Жан тану негіздері
еңбегінде былай деп жазады: Әрекеттің мақсаты оның орындалуының шарты
ретінде келесі әрекетке кіргенде, бірінші әрекет екіншінің жүзеге асыру
тәсіліне, саналы операцияға айналады [15].
Адамдық іс–әрекеттің барлық түріне тән жалпы белгілері мен оның кез
келген хайуанаттың мінез–құлқынан ерекшелігі – адамның мінез–құлқы саналы,
парасатты болатындығы. Тек ересек адам ғана емес, сондай–ақ тіпті бес жасар
бала нені қалайтынын біледі және өз әрекеттерін осы көңілі ауған, жете
түсінген мақсатқа бағындырады. Бұл жөнінде Л.С.Выготский баланың қолжеткен
деңгейінен жоғары іс-әрекетке тарту керек деп есептейді.
Кішкентай балалардың іс–әрекетінің барлық салалары логикалық
сәйкестілігімен әлі ерекшеленбейді. Алайда өзінің күнделікті өмірінде
ересек адамнан үйрене, оның көмегімен әрекет ете отырып, бала іс-әрекеттің
негізгі түрлерін тез арада меңгереді. Балалар ашқан заттардың қасиеттері,
олардың әрқайысы сөзбен белгіленгенде барып, білімге айналады. Бұл ойын іс-
әрекеті баланы келесі күрделірек іс-әрекет түрі – оқуға жетелейді дегенді
білдіреді.
Баланың алты, жеті жастан кейінгі жетекші іс–әрекеті оқу болып
есептеледі. Дегенмен, олар үшін ойын іс-әрекеті әлі де өз маңызын жоймайды.
Сол үшін ересектер бала сабаққа дұрыс дайындалса оған ойнауға рұқсат
береміз деп айтуы мүмкін. Бұл жағдайда балада оқушының өз міндетін
орындауы, жақсы баға алу – түсінілетін мотив, және реалды әрекетті мотив –
сүйікті ойынын ойнау тілегі болады. Яғни, сабаққа дайындалу әзірше ол үшін
әрекет, ал іс-әрекет ойын болып саналады. Бірақ, кей жағдайда сабаққа
дайындалу оқушы үшін қызықты болуы мүмкін, яғни түсінілетін мотив реалды
мотивке айналады, сабаққа дайындалу әрекеттен іс-әрекетке айналады. Бұл
туралы А.Н.Леонтьев былай деп жазады: Жалпы, тәрбие өнерінің мәні
түсінілетін мотивтер және реалды әрекетті мотивтердің дұрыс сәйкестігін
жасауда, сонымен бірге іс-әрекеттің табысты нәтижелеріне уақытында көңіл
бөлу, сол арқылы жеке тұлғаның өмірін басқаратын жоғары типті реалды
мотивтерге ауысуды қамтамасыз етуде емес пе екен?.
Бала есейген сайын, оның жеке бас ретіндегі қалыптасуында
қоғамдық–еңбектік іс–әрекет соғұрлым зор роль атқара бастайды. Яғни,
А.Н.Леонтьевтің сөзімен айтсақ адам дамуының қозғаушы күші негізгі іс-
әрекеттің ауысуымен анықталады,ойын әрекетімен дамиды.
1.2 Мектепалды балалардың ақыл – ойын тәрбиелеудің
маңызы
Мектеп жасына дейінгі балалардың жылдам дамитындығы байқалады. Баланың
бойы өседі, салмағы, денесі өзгереді. Баланың жоғарғы жүйке жүйесінде үлкен
өзгерістер болады. 5 жастағы баланың миы, ересек адамның миына ұқсайды.
Физиологиялық даму, баланың оқу үлгіріміне бірден-бір әсер етуші болып
табылады. Баланың физиологиялық жағынан мектепке дайындығын, ағзаның
негізгі функционалдық даму деңгейі мен оның жалпы денсаулығымен анықталады.
Мектепке барайын деп жатқан балалардың медициналық карталарында баланың
толық дамуы мен соматикалық дамуы туралы мәліметтер берілген, бірақ сол
мәліметтер ішінде баланың жүйке жүйесінің жағдайы туралы жазылмаған. Бірақ,
Питерлік ғалымдардың мәлімдеуінше 5-6 жастағы балалардың 40-60% -інде
минималді жүйкелік ауытқулар байқалған.
Мектеп жасына дейінгі баланың физиологиялық жағынан дайындығын
көрсететін негізгі көрсеткіштер.
1.Дене дамуының деңгейі;
2.Биологиялық дамуының деңгейі;
3.Денсаулық жағдайы.
Соматикалық даму деңгейі, қазіргі 5-6 жасар балалар, 60-70
жылдардағылардан ертерек дамиды. 5-6 жасар балалардың бойының өсі қарқыны
жоғары, олар жылына 7-10 см-ге өседі, яғни қыз балалардікі-115 см, ер
балалардікі -115 см-ге дейін болады, ал кеуденің көлемі 2-2,5 см-ге,
салмағы 2,2-2,5 кг-ға өзгереді. Қыз балалардың салмағы-18-20 кг аралығында,
ер балалардың салмағы-19-22 кг аралығында болады. Бұл кезеңде қыздардың ер
балаларға қарағанда физиологиялық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
НОРМАТИВТІК
СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...3
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .5
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1. МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫ ТӘРБИЕЛЕУДЕГІ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ-
ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ ЗЕРТТЕУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың тәрбиелеудің педагогикалық-
психологиялық жағынан дайындау мәселелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.2 Мектепалды балалардың ақыл – ойын тәрбиелеудің
маңызы ... ... ... ... ... ... 24
1.3 Білім берудің басты құралы ретінде ойын элементтерін пайдаланудың
педагогикалық – психологиялық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..28
2.БАЛАНЫ МЕКТЕПКЕ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ–ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖАҒЫНАН ДАЙЫНДАУДА-
ИНТЕЛЛЕКТУАЛДЫҚ ОЙЫНДАРДЫҢ РӨЛІ
2.1 Ойын - бала үшін негізгі іс-әрекет ретінде және ойын әдістерінің
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
2.2 Балалардың интеллектуалдық қызығушылығын ойын әрекеті арқылы
дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
2.3 Баланы мектепте психологиялық дайындауда интеллектуалдық ойындардың
маңызы мен рөлін анықтаудағы тәжірибелік-эксперименттік
жұмыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
ҚОРЫТЫНДЫ ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .. 57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...58
ҚОСЫМША
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл дипломдық жұмыста келесі стандарттарға, тұжырымдамаларға,
бағдарламаларға сілтеме жасалған:
[1].2007 жыл 27 шілдедегі Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы;
ҚР МЖМБС 5.04.019 – 2008 Жоғары білім. Бакалавриат. Негізгі ережелер;
[2].Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің 23.12.2005ж. №
779 бұйрығымен бекітілген 050101 - Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу
мамандығы бойынша мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандартының
орнына енгізілді.
[3].Осы стандартта Қазақстан Республикасының 27.07.2007ж. № 319-III Білім
туралы заңының және Қазақстан Республикасы Үкіметінің 02.09.1999ж. № 1290
Мемлекеттік жалпыға міндетті білім стандарттарын әзірлеу, бекіту және іске
қосу мерзімдерінің тәртібі туралы қаулысының нормалары іске асырылған
АНЫҚТАМАЛАР
Қабылдау - сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының мида тұтастай
бейнеленуі.
Ойлау - бұл тұлғаның шындықты жалпылама және жанама бейнелеуге
бағытталған танымдық әрекеті.
Іс - әрекет – адамның қоршаған дүниемен өзара ықпалды байланысың
қозғалысты жүйесі.
Сезім – бұл адамның қоршаған болмыс заттары және құбылыстардың қатынас
жасаудан туындаған, әр қилы формада көрініс беретін толғаныс, күйзелістер.
Мінез – жеке адамның өзіне тән қылық-әрекетінде, тіл қатыныасында
тұрақьы қалыптасатын дара ерекшеліктерінің жиынтығы.
Қабілет – белгілі бір істі үздік орындауға мүмкіндік беретін адамның
әр түрлі жеке қасиеттерінің қиысып келуі, яғни адам қасиеттерің синтезі.
Талант – бір әрекетті шығармашылықпен орындау мүмкіншілігін қамтамасыз
ететін қабілеттердің ерекше қиысып келуі.
Қарым-қатынас – адамның рухани, қоғамдық, тұлғалық жағынан көрінудуң
маңызды ортасы, түсіністікке қол жеткізу құралы.
Тіл – бұл қоғамдық тарихи тәжірибе немесе қоғамдық сананы бекіткен
ерекше объективтік жүйе.
Сана – аламның барша психикалық қызметіне ортақ өасиетін бейнелеудің
ерекше формасы.
Педагогикалық психология – оқу, тәрбие істерінің оқушы санасына
қалайша әсер ететіндігін зерттейді.
Сөйлеу – тіл арқылы ойымызды басқа біреуге жеткізуді атайды.
Зейін – психикалық әрекеттің айналадағы заттармен құбылыстарға бет
алып, бағытталып түйдектелуі.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ҚР – Қазақстан Республикасы
ҚР БМЖБМС – Қазақстан Республикасы білім берудің міндетті жалпы
білім мемлекеттік стандарты
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының көкейкестілігі. Елбасы Н.Ә. Назарбаев биылғы жылғы
дәстүрлі Қазақстан халқына жолдауында осы заманғы білім беру мен кәсіптік
қайта даярлау, парасатты экономиканың негіздерін қалыптастыру, жаңа
технологияларды, идеялар мен көзқарастарды пайдалану, инновациялық
экономиканы дамыту үкімет алдындағы келелі мәселенің бірі екендігін ашып
айтты. Осыған орай білім беру жүйесіндегі істің жағдайын түбегейлі
өзгертудің стратегиялық міндеттерін анықтап көрсетіп берді.[1]
Бұның өзі білім саласындағы ең бір өзекті мәселе жеке тұлғаны дамыту,
оның жан-жақты білімді, құзіреттілік қасиеттерді бойына сіңірген
азаматтарды қалыптастыруды мұғалімдер алдына мақсат етіп қойып отыр. Бұл
мақсатты орындаудың әдіснамалық жағын жүзеге асыру ұстаздардың асыл мұраты
болмақ.
Бұл мақсат мүдені жүзеге асырудың бір жолы ақпараттық технология
десек, мұнда қазіргі заманғы оқытудың техникалық құралдарының, оқу
үрдісіндегі әртүрлі көрнекі құралдардың маңызы зор.
Қазақстан Республикасының білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға
арналған Мемлекеттік бағдарламасында білім берудің басты нысаны - әлемдік
білім кеңістігіне кірігу болып отырған қазіргі уақыттағы білім мәніне
ерекше назар аударылғаны баршамызға мәлім. [2]
Осы күні мектепте әлеуметті жағынан белсенді, еркін ойлай алатын, өз
бетінше жаңа ақпаратты меңгере білетін, саналы адамдар тәрбиелеуге талап
қойылуда. Осыған байланысты қазіргі жағдайда мектеп оқушысының төменгі
сыныптан бастап оқуға деген қызығушылығын, танымдық әрекет белсенділігін
калыптастыру үшін мұғалім өскелең оқытуға негізделген жаңа бағдарламамен
оқыту қажет. Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік
жалпыға міндетті стандартында Бастауыш мектепте қазақ тілін оқыту
оқушыларды сауатты жазуға үйрету, негізгі тілдік үғымдармен таныстыру, өз
ойын, пікірін еркін жеткізе алатын жеке тұлғаны тәрбиелеу — деп атап
көрсеткен. [3]
Тәуелсіз Қазақстанның Білім заңына орай жаңа ұлттық білім үлгісі
бойынша мектепке дейінгі балалардың жеке басын тәрбиелеуде педагогикалық
дамудың бұрыннан қалыптасқан әлеуметтік бағыттарын түбегейлі өзгертуге тура
келеді. Мектеп жасына дейінгі балалардың бойында адамға тән қасиеттердің
жақсы, өнегелі үлгілерін ойдағыдай қалыптастыру мектепке дейінгі
мекемелердің негізгі міндеті болып табылады. Мектепке дейінгі шақтан
баланың тұңғыш рет мектеп табалдырығынан аттап, білім алуға ден қоюы – оның
өміріндегі дамуының негізгі кезеңі болып саналады.
Қазақстан Республикасының Конституциясына, Білім туралы Қазақстан
Республикасының Заңына, Қазақстан 2030 стратегиясына, Білім мемлекеттік
бағдарламасына, Баланың құқықтары туралы конвенцияға сәйкес әзірленген
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасынада мектеп жасына дейінгі балаларды мектепалды дайындыққа
тәрбиелеу мен оқыту мәселесіне ерекше көңіл бөлінген.
Қазіргі ғылым мен техниканың даму деңгейі талап ететін білімді, жылдан
жылға көлемі артып келе жатырған ақпаратты меңгеруде оқушылардың осы
білімді игеруге деген қызығушылығының, оқуға мотивациясының алатын орны
ерекше. Әсіресе, білім берудің алғашқы баспалдағы болып саналатын мектепке
дейінгі білім беру мекемелерінде балалардың оқуға мотивациясын қалыптастыру
оқыту үрдісінің нәтижелі, жемісті жүргізілуінің басты шарттарының бірі. Бұл
қазіргі қоғам жағдайында мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық
мотивтерін қалыптастыруда тиімді әдіс-тәсілдерді, құралдарды, білім беру
технологияларын және оны қалыптастырудың т.б. педагогикалық-психологиялық
шарттарын іздестіруді талап етеді. Ең алғашқы рет мотивация сөзін А.
Шопенгауэр Четыре принципа досточной причины мақаласында қолданды.
Қазіргі таңда мотив, мотивация психологиялық құбылыс әр түрлі
түсіндіріледі.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға жылға дейінгі білімді дамыту
тұжырымдамасында Мектепке дейінгі тәрбие үздіксіз білім берудің алғашқы
сатысы. Ол балалардың жеке басын ескере отырып дамытатын орталық делінген.
Осы тұжырымдаманы негізге ала отырып, мектепке дейінгі тәрбиесін ұтымды
ұйымдастырып, нәтижесі жалғастырылып келе жатыр. Білім беру тұжырымдамасы
мемлекеттік тәуелсіздікті қалыптастыру мен нығайтудың, елдің прогресшіл
дамуының негізін құрайтын Қазақстан Республикасының білім беру жүйесін
дамытудың мақсаты мен міндеттерін, құрылымы мен мазмұнын, және негізгі
стратегиялық бағыттарын айқындайтын ғылыми теориялық әдіснамалық құжат
болып табылады. Бұл құжатта мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқытудың
ұйымдастырылған бағдарламасына толықтырулар енгізіліп, балалардың мектепке
дейінгі тәрбие мен оқытуға деген құқығын қамтамасыз етеді. Мектепке дейінгі
білім беру және түзету бағдарламаларымен қамтуды дәйекті түрде ұлғайту
жолымен балалардың білім алуына бірдей бастапқы мүмкіндіктерді қамтамасыз
ету мақсатын, барлық балаларды мектепке дейінгі ұйымдармен ертерек қамту,
мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық белсенділігін арттыру, мектепалды
даярлығының мазмұнын қайта қарау, мектепке дейінгі және бастауыш білімінің
оқыту бағдарламаларының үйлесімділігін қадағалау және балалардың бойында
оқу қызметін меңгеруге қажетті жеке қасиеттерді тәрбиелеу мен дамыту
міндеттері жүктелген.
Осыған байланысты баланың мектепке педагогикалық - психологиялық
дайындығы адамның барлық негізгі құрылымына сәйкес бір уақытта қалыптасады.
Қазақстан Республикасының мектепке дейінгі білім беру ұйымдары мен
жалпы білім беретін мекемелерде мектеп жасына дейінгі балаларды міндетті
мектепалды даярлаудың ережесіндегі негізгі міндеттер мыналар:
- Баланы мектепке даярлау;
- Баланың дене және психикалық денсаулығын сақтау және нығайту;
- Баланың интеллектуалдық және жеке басының дамуын қамтамасыз ету, олардың
эмоциялық саулығы туралы қамқорлық;
- Оған мұқтаж балалардың дамуының бұзылуын түзету;
- Балалардың толық мәнді дамуын қамтамасыз ету үшін отбасымен өзара іс-
қимыл жасау болып табылады.[4]
Қазіргі ғылыми мәселелердің шешілу ахуалы
Атақты психолог ғалымдары Л.С. Выготский, А.И. Леонтьев, А.С. Запорожец,
Л.Д. Венгер, Д.Б. Эльконин, Е.И. Игнатьева, Ю.К. Бабанский, И.Я.Лернер,
Е.Е.Кравцова, Ғ.М.Құсайынов, А.Тамаев, А.Е.Дайрабаева т.б. зерттеушілердің
еңбектерінде мектеп жасына дейінгі балалардың жеке басының қалыптасуына
әсер ететін әртүрлі іс-әрекеттердің ішіндегі ең маңыздысы шығармашылық
белсенділіктің сапалығына назар аударады. Алайда мектепке бару қарсаңында
баланың психологиялық даму деңгейінде жекелей өзгешеліктер өсе түседі. Бұл
өзгешеліктер мынадан көрінеді: балалар бір-бірінен ақыл-ой, адамгершілік
және жекелей дамымен ажыратылады. Олай болатын болса, балаларға
психологиялық қолдау жасау бiлiм беру мекемелерiнiң (балабақша, мектеп) ең
негiзгi мiндетi болып табылады.
Соңғы жылдары Республикамызда мектепке дейінгі жастағы ойын әрекеттерін
оны ұйымдастыру, әдіс-тәсілдерді жетілдіру жайында зерттеу жұмыстары
жүргізіліп келеді, мәселен, И.Н.Нұғыманов, С.Қ.Баймұхамедиев,
З.Алдабергенова, Г.К.Нұрғалиева, А.Е.Абылкасымова, Т.С.Сабыров,
Г.Е.Алимухамбетова.
Жоғарыда айтылып өткендей, қазіргі кезде балалардың әсіресе мектеп
жасына дейінгі балаларды тәрбиелеуде психологиялық іс-әрекеттерінің
төмендеуі өзекті мәселеге айналып отырғандығы белгілі. Еліміздің көптеген
балабақшаларында, мектептерде аталған мәселенің шешілу жолдарын
қарастыруда. Сондықтан да осы аталған мәселенің шешілуіне өз үлесімді қосу
мақсатында дипломдық жұмысымның тақырыбын Мектеп жасына дейінгі балаларды
тәрбиелеудегі педагогикалық -психологиялық ерекшеліктері деп алдым.
Зеттеу нысаны: мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелеудегі
педагогикалық -психологиялық үдерісі.
Зеттеу пәні: мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелеудегі
педагогикалық -психологиялық ерекшеліктерін қалыптастыру жолдары.
Зерттеу мақсаты: мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелеуде
педагогикалық-психологиялық ерекшеліктерін интеллектуалдық қызығушылықтарын
ойын әрекеті арқылы дайындау жолдары.
Зерттеу міндеттері: жоғарыда көрсетілген зерттеу мақсатын жүзеге
асыру үшін төмендегідей міндеттерді шешуіміз керек деп таптық.
- мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелеудің психологиялық жағынан
анықтау;
- мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелеуде ойын әрекетін дамытудың
психологиялық ерекшеліктерін көрсету;
- мектеп жасына дейінгі балалардың интеллектуалдық қызығушылығын ойын
әрекеті арқылы дайындау жолдарын анықтау.
Зерттеу болжамы: егер, мектеп жасына дейінгі балаларды
тәрбиелеуде психологиялық, интеллектуалдық қызығушылықтарын ойын әрекеті
арқылы тиімді жолдары қарастырылатын болса, онда олардың психикалық
процестері жедел де, жақсы дамитын еді.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері болып философияның
танымдық ілімі және жеке тұлғаның даму теориясы; мектепке дейінгі, жеке
тұлғаның өзара байланысы, әлеуметтік орта теориясы, іс-әрекет және
қабілеттілік туралы психологиялық тұжырымдар.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
теориялық-әдіснамалық әдебиеттерді талдау негізінде мектепке дейінгі
балаларды тәрбиелеудегі психологиялық ерекшеліктері нақтыланды;
мектепке дейінгі балаларды тәрбиелеуде ойын әрекетін дамытудың
психологиялық ерекшеліктерінің үлгісі әзірленді;
мектепке дейінгі балаларды тәрбиелеудегі психологиялық ерекшеліктерін
қалыптастырудағы көрсеткіштері айқындалды.
Зерттеудің практикалық мәнділігі:
Біріншіден, осы проблема бойынша келешекте жүргізілетін ғылыми
ізденістерге негіз бола алады, екіншіден, зерттеудің теориялық және
практикалық нәтижелерін балабақшаларда, мектептерде әдістемелік құрал
ретінде қолдана алады.
Тәжірибелік маңыздылығы: Зерттеудің қорытындылары негізінде
дайындалып, үлгі сабақ жоспарлары мен дидактикалық материалдарды,
тәрбиешілердің оқу-тәрбие жұмыстарында, ата-аналарға балаларын мектепке
даярлау барысында қолдануға, педагогикалық колледждерде болашақ
тәрбиешілерді дайындауда басшылыққа алатын құрал ретінде ұсынамыз.
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесі бойынша белгіленген міндеттерді шешу
және ғылыми болжамды тексеру үшін зерттеу әдістерін қолдану; оқу үрдісін
бақылау, әңгіме жүргізу, эксперимент арқылы тексеру; тәжірибелік -
эксперимент жұмысының мәліметтерін сандық жағынан сараптап қорытындылау.
Зерттеу базасы: Солтүстік Қазақстан облысы, Булаев ауданындағы жалпы
орта білім беретін қазақ мектебінің мектепалды даярлық топтары.
Диплом жұмысының құрылымы - кіріспе, екі тарау, қорытынды, пайдаланған
әдебиеттер тізімі және қосымшалардан тұрады.
1. Мектеп жасына дейінгі балалардың педагогикалық-психологиялық,
ерекшеліктерін зерттеу мәселелері
1. Мектеп жасына дейінгі балалардың педагогикалық - психологиялық жағынан
дайындау мәселелері.
Йирассек – Керн тесті
Мақсаты : баланың майда нәзік қимыл әрекеттерінің қлыптасқнын және
үйлесімдлігінін анықтау.Бұл әдістемені әр баламен жеке дара немесе топпен
жүргізуге болады.Тест үш тапсырмадан тұрады:ойға сүйене отырып, ер адамның
суретін салып, дене бітімін бейнелеу; жазба әріптерін үлгіден көшіріп салу;
нүктелер тобын көшріп салу.Бұл тестің тиімді жағы – балалардың мектепке
оқуға дайындығын анықтауға жалпы бағдар беретіндігінде.Сонымен қатар, оқуға
аса қажетті саусақтардың нәзік қимылының үйлесімділігін, зейінді бағытты
ұстауын және үлкендердің түсіндіргені бойынша баланың өз әрекеттерін
ұйымдастыра алатындығы анықталады. Сөзімізді мысалмен дәлелдей кететін
болсақ:
1- тапсырма. Ер адамның суретін салу әдістемесі.
Орындау ережесі:
Сендер күнделікті көптеген ер адамдарды көріп жүрсіңдер.
Солардың сырт пішінін еске түсіріңдерші . Енді ер адамның суреті алыңдар
Ер адамның суретін салғанда балалар осы кейіпкерлерді ойына түсіріп,
сол қиялын бейнелеу бойынша салады.
Бағалау шкаласы:
Суретте адамның басы, мойны, денесі, аяқ – қолы салынған, басы мен
денесінің пропорциясы сақталған, шаша, бет мүшелері толық
көрсетілген,үстіне ер адамның киімі кигізілген болса, фигура біртұтас
салынса, 1 балл деп бағаланады.
Басы, бет мүшелері, денесі, аяқ – қолы салынған, бірақ шашы, мойны, қолының
бір саусағы жетпесе 2 балл.
Басы, бет мүшелері, денесі, аяқ – қолы салынған, ал шашы, мойны, құлағы,
киімі, саусақтары салынбаған болса 3 балл.
Өте қарапайым,дене мен басы жобаланған сурет – 4 балл.
Денені анық көрсетпеген, бас пен қолдың белгісі бар суретке – 5 балл.
2 - тапсырма. Әріптерді көшіріп салу.
Тапсырманың үлгісі салынған парақ балаларға таратылып беріледі.Оның бетінде
алты әріптен тұратын сөз жазылған. Балаларға тапсырманы орындау тәртібі
түсіндіріледі. Мына парақта әріптер жазылған, оны дәл осылай етіп көшіріп
сал. Әріптерді толық салып болғанша қаламды парақтың бетінен алма.
Бағалау шкаласы:
Көшіріп салған әріптер үлгіге өте ұқсас, әрптердің үлкендігі үлгіден екі
еседен аспайды,бірінші әріп басқалардан үлкенірек болып салынған және
олар горизанталды сызық бойымен жазылғанға жақын болып түссе бұл жұмысқа
– 1 балл қойылады.
Үлгі анық көшірілген, әріптер өлшемі мен горизанталдық орналасуы нашар – 2
балл.
Көшіру барысында сөзді үш – төртке боліп жазған, төрт әріпке дейін түсінуге
болса - 3 балл.
Үлгіге тым болмаса екі әріп ұқсаған, көшірме бір қатарға түсірілген деп
айтуға болады – 4 балл.
Шимайлар – 5 балл.
2- тапсырма. Бір топ нүктелерді көшіріп салу әдістемесі.
Балаға бір топ нүктелер (саны 20 – дан аспау керек) геометриялық фигураның
пішініне ұқсатып салынған парақ беріліп, тапсырманы орындау шарты
түсіндіріледі : Мына параққа қара.Оның бетіне нүктелер салынған.Осындай
суретті дәл қасына көшіріп сал.
Үлгіні дәл қайталаған, сурет кішірейтілген болуы мүмкін, бір нүктені
қатардан кішкене шетке шыққан – 1 балл.
Нүктелер саны мен орналасуы үлгіге сай, екі – үш нүкте қатардан
шығып кеткен – 2 балл.
Контуры үлгіге ұқсас, бойы мен кеңдігі үлгіден екі есеге дейін үлкен,
кеңістікте 180 градусқа дейін бұрылған – 3 балл.
Контуры үлгіге ұқсамаған бірақ фигура нүктелерден тұрады – 4 балл.
Шимайлар – 5 балл.
Барлық тапсырмалар орындалғаннан соң парақтарды жинап алып, бағалап
шығамын.Әр баланың үш тапсырмадан жинаған балдарын бір – біріне қосып,
жалпы балын шығарамын.Нәтижесіне қарай балалардың мектепке даярлығы өте
төмен, төмен, жақсы, жоғары деп бағаланады. Бұл тапсырмаларды орындау
барысында балалардың нәзік қимыл әрекеттерінің үйлесімділігі, үлгі бойынша
тапсырманы орындай алатындығы, психикалық әрекеттерінің ырықтылығын көруге
болады.
Білім беру барысында менің педагог - психолог ретінде мақсатым,
баланы дамытуда жұмыс бөліктерін дұрыс та, сапалы ұйымдастыра алуым қажет.
Бұл менің кішкентай болса да еңбегім мектеп педагог- психологінің тәрбие
барысына қатысушы, отбасымен жұмыс жасаушы, кеңесші – түзетуші деген рөлді
ескере отырып, мектеп жасына дейінгі және бастауыш мектеп балаларымен жұмыс
жасаудың тиімді әдіс – тәсілдерін көрсеткім келеді.
Осы әдістемелер арқылы балалардың мектепке дайындығын, таным
процестерінің даму деңгейін, ақыл – ой қабілеттерін жетілу барысын
анықтауға болады.
Керн- Йирасектің мектепке дайындығын анықтайтын тесті баланы жан –
жақты зерттеуге мүмкіндік береді.Диагносткалық тапсырмалар қысқа мерзімді
уақытта жүзеге асатындықтан бірнеше оқушының бірігіп орындауына ыңғайлы.
Гудинаф – Харристің тесті, Ганс Айзенктің сөздік тестін пайдалану
баланың ақыл – ойын анықтауға және логикалық ,эвристикалық ойлау, қиял
процестерін дамытуға тиімді.Бұл тестердің тағы бір ерекшелігі
психодиогностикалық, психопрофилактикалық түзету және басқа да
бағыттардағы іс – шараларды атқаруға, педагог - психологтің жұмыс бағыты
мен жұмыс бөліктерін ұймдастыра алуына бағыт береді.
Керн – Йирасектің баланың мектепке дайындығын анықтау тесті.
Бұл тест балалардың мектепке дайындығын анықтауға арналған.Тест төрт
тармақтан тұрады.
1.Қай жануар үлкен ат па, әлде ит пе?
Ат – 0 балл, дұрыс емес жауап – 4 балл.
2.Күндіз жарық, ал түнде ...
Қараңы – 0 балл, дұрыс емес жауап – 4 балл.
3.Аспан көгілдір, ал шөп ...
Жасыл – 0 балл, дұрыс емес жауап – 4 балл.
4.Шие, алма, алмұрт , жүзім – бұл ...
Жемістер – 1 балл, дұрыс емес жауап – 1 балл.
Бұл тапсырмалар баланың ойлау деңгейін псходиогностикасын жасауға
арналған.
Топ – топқа бөлу әдістемесі
Бұл әдістеменің нұсқасы алдыңғы әдістеме сияқты 4-5 жас
аралығындағы баланың ойлау қабілетінің сапасын, деңгейін білуге
арналған.Бұл әдістеменің мақсаты – баланың елестету, логикалық ойлауына
баға беру.Балаға суреттерді көрсетіп, мына тапсырманы орындауға шақырамыз.
Мына суреттерге жақсылап қарап, салынған фигураларды топ – топқа бөліп
қой.Әр топқа бір – бріне ұқсайтын фигураларды біріктір.Фигуралардың атын
атап және оны неге бір топқа біріктіргеніңді түсіндіріп бер.
Тапсырманы орындауға 3 минут уақыт беріледі. Қорытынды : 10- балл –
бала берілген фигуралардың бәрін әр топқа 2 минут аралығында бөліп қойғанда
қойылады. Бұл фигуралар : үшбұрыш, төртбұрыш, шеңбер, ромб, қызыл фигуралар
,көк, сары, үлкен және кіші фигуралар.
Ескерту; Жіктелімі жағынан бір фигура әр топқа кіруі мүмкін.
8-9 балл – бала берілген фигураларды 2- ден 2,5 минут аралығында жинады.
6-7 балл – 2,5 – 3 аралығында тапсырма орындалды.
4-5 балл – 3 минут аралығында бала тек 5- тен 7 –топқа дейін фигураларды
атай алады.
2-3 балл – бала 2-ден 3 топтың фигураларын атады.
0-1 балл – 3 минут ішінде бала бір – ақ топты жинақтай алды.
Даму деңгейінің бағасы:
-10 – балл - өте жоғары;
- 8-9 – балл – жоғары ;
- 6-7 – балл – орташа;
- 4-5 – балл – орташа;
- 2-3 балл – төмен;
- 0-1 балл - өте төмен.
Адамның сана- сезімінің құрлысына, физиологиялық қажеттілігіне, іс-
әрекетінің мотивациясына, ілім ретінде қарап тоқтала кететін болсақ,
баланың даму деңгейін анықтау үшін Мотивация терминін қолана отырып,
зерттелген деректерге сүйеніп, қарастырып көрейік.
Рационалистік позиция бойынша адам жануарға еш ұқсастығы жоқ ерекше
тіршілік иесі. Ол әсіресе ХІХ ғасырдың ортасына дейінгі ежелгі
философтардың еңбектерінде айқын көрінеді. Яғни, олардың пікірлерінше тек
адам ғана санаға, ақылға, ерік-жігерге ие. Адам мотивациясының ошағы, оның
ақыл-ойы, санасы және ерік-жігер.
Иррационализм ілім ретінде негізінен жануарларға бағытталады. Онда
жануарлардың мінез-құлқы адамдармен салыстырғанда санасыз, биологиялық
күштердің, ағза қажеттіліктерінің ықпалымен басқарылады деп түсіндіріледі.
Адам іс-әрекетінің мотивациясы жөніндегі алғашқы психологиялық
теория ХVІІ-ХVІІІ ғасырларда пайда болған адам мінез-құлқын рационалистік
негізде түсіндіретін, жануарлар мінез-құлқын иррационалистік негізде
түсіндіретін автоматтылық теориясы.
ХVІІ-ХVІІІ ғасырларда механика жетістіктерінің нәтижесінде кең
өріс алып дамыған автоматтылық теориясы, кейін тірі ағзаның түрлі әсерлерге
беретін механикалық, автоматтылық ретіндегі жауабы рефлекс идеясымен
байланыстырылды. Бірі адамдар, екіншісі жануарлар үшін бөлек екі
мотивациялық теория философияны екі қарама-қарсы ағымға, идеализм мен
материализмге бөлу ХІХ ғасырдың соңына дейін созылды.
ХІХ ғасырдың екінші жартысы түрлі ғылымдарда ашылған
жаңалықтармен есте қалды. Соның ішінде Ч.Дарвиннің биологиядағы эволюция
теориясының орны ерекше. Ч.Дарвин өз ілімін көптеген ғасырлар бойы
анатомиялық, физиологиялық және психологиялық жағынан мүлде ерекше бөлек
болып саналып келген адамдар арасындағы шыңырау үстіне көпір салғандай
болды. Ол бұл тіршілік иелерін өзара мінез-құлықтық және мотивациялық
жақындастыруда, әсіресе эмоционалды экспрессивті көріністері,
қажеттіліктері мен инстинктілері тәрізді ортақ мінез-құлық формалары бар
екенін көрсетті.
Иррационалистік, адам мінез-құлқына мәні жағынан
биоголизаторлық көзқарас ұстанған инстинкт теориясын ХІХ ғасырдың соңы ХХ
ғасырдың басында З.Фрейд пен У.Макдауголл ұсынды [5].
Адамның биологиялық қажеттіліктері, жеткіліктері мен
ұмтылыстары теориясынан басқа ХХ ғасырдың басында Ч.Дарвиннің эволюциялық
теориясынан, яғни И.П.Павловтың жаңалықтарынан тағы екі ағым пайда болды.
Олар мотивацияның мінез-құлықтық теориясы және жоғары жүйке іс-әрекетінің
теориясы мотивациялық мінез-құлықты түсіндіретін Д.Уотсонның идеяларының
логикалық жалғасы сияқты болды. Д.Уотсон мен Э.Толманнан басқа бұл бағыттың
көрнекті өкілдеріне Х.Холл мен Б.Скиннерді жатқызуға болады.
ХХ ғасырдың 30-шы жылдарынан бастап тек адамға қатысты мотивацияның
арнайы тұжырымдамалары пайда бола бастады. Мұндай тұжырымдамалардың
алғашқысын К.Левин ұсынды. Содан кейін А.Маслоу, К.Роджерс сияқты
гуманистік психология өкілдерінің еңбектерінде жариялана бастады.
А.Н.Леонтьев тұжырымдамасы бойынша адамның мотивациялық сферасы оның
басқа да психологиялық ерекшеліктері сияқты практикалық іс-әрекетте өзінің
көздері, бастаулары болады. Іс-әрекеттің өзінде мотивациялық сфера
элементтеріне сәйкес, олармен функционалды және генетикалық байланысты
құрамаларды байқауға болады[6].
ХХ ғасырдың ортасында мотивацияның бірнеше теориясы бөлініп шықты.
Олардың әрқайсысының артықшылықтары мен кемшіліктері бар. Бұл теориялардың
барлығын жеке-жеке қарайтын болсақ, мотивация феномендерінің кейбір
жақтарын ғана түсіндіруге қабілетті. Дегенмен, адам мотивациясы туралы
нақты фактілердің жетіспеушілігінен, зерттеу әдістерінің әртүрлілігінен
оларды жақындастыру қиындыққа алып келеді.
Адамдарда мұқтаждық қажеттілікті тудыратындығы барлығымызға мәлім.
Адамдар қандай да бір физиологиялық немесе психологиялық жетіспеушілікке
тап болғанда, қажеттілікті сезінеді. Демокриттің пікірінше қажеттілік
бірінші және екінші болып жіктеледі. Бірінші қажеттілік өз табиғатында
физиологиялық болып саналады және әдетте, тумыстан пайда болады. Бұған
мысал ретінде тамаққа, суға, ауа жұтуға, ұйықтауға, жыныстық қарым-қатынас
жасауға және т.б. қажеттіліктер жатады. Екінші қажеттіліктің табиғаты
психологиялық. Мәселен, табысқа жетуге, өзін құрметтеуіне, үйірсектікке,
билік етуге, бір нәрсені қажетсінуге құштарлық. Бірінші қажеттілік
генетикалық негізде, ал екіншісі өмір тәжірибесі арқылы қаланады. Адамдарда
тәжірибенің жинақталуы алуан түрлі болатындықтан, екінші қажеттіліктің
біріншіден едәуір айырмашылығы болады.
Қажеттілік әрекет етуге себепші болады. Адам қажеттілікті сезіне
бастағанда, онда талаптану күйі сезіледі. Талаптану – бұл бір нәрсенің
жетіспеушілігін сезіну, белгілі бір мақсат көздеу. Бұл мінез–құлықтағы
қажеттілік көрінісі, әрі мақсатқа жету ниеті болып саналады. Осы тұрғыдан
қарастырғанда мақсат – бұл қажеттілікті қанағаттандырудың өзіндік әрекеті.
Адам өз мақсатына жеткен кезде, оның қажеттілігіне қанағаттанады, не
қанағаттанбайтын болады .[7]
Мотивация үшін таңдаулы деген бір ғана әдіс болмайды, адамдардың
біреуіне мотивацияның бір түрі тиімді болғанмен, екіншісіне түкке жарамауы
мүмкін. Сонымен қоса ұйымның өзі де жеке бір адамға бейімделген мотивация
теориясы іс жүзіне асыруды күрделендіре түседі. Жұмыстың өзара тәуелділігі,
жекелеген адамдардың жұмыс нәтижесі туралы мәліметтердің жеткіліксіздігі,
технологияның жетілдірілуінен қызмет міндеттерінің жиі өзгеруі – осының
барлығы мотивацияны күрделендіре түседі.
П.Гольбах қажеттіліктер біздің еркіміздің, ақыл-ой белсенділігіміздің
қозғаушы факторы деп санап, сананың спонтанды белсенділігін, танымдық,
эмоционалдық және еріктік әрекетті мойындады.
Адам мінез-құлқын түсіндіруде Н.Г.Чернышевский де қажеттіліктердің
ролін мойындады. Ол ағзалық қажеттіліктерді өтеу адамгершілік-эстетикалық
қажеттіліктің пайда болуына алып келеді деп санайды.
Р.Вудвортс та адамның психикалық белсенділігінде қажеттіліктердің
орнын мойындай отырып, соның арқасында ағза бір стимулға сезімтал болып,
басқаларын байқамауы мүмкін, сол себептен ол тек қозғалыс реакциясының
сипатын анықтап қана қоймай, қоршаған дүниені қабылдауға
әсерін тигізеді деп санайды. Бұл жерде Р.Вудвортс пен А.А.Ухтомскийдің
көзқарастары сәйкес келіп, қажеттілікті қозудың доминанты ретінде
қарастырады.
ХХ ғасырдың 20 жылдары батыс психологиясында тек адамға қатысты
мотивация теориялары пайда болды. Мұнда ағзалықтан басқа оқыту және теория
нәтижесінде пайда болатын психогенді қажеттіліктер бөліп көрсетіледі. Оған
жетістікке жету, тәуелсіздікке жету, афиллиация, агрессия, сыйластық және
қорғаныс, басымдылық және көңіл аударту, зиянды әсерлер мен сәтсіздіктерден
қашу т.б.қажеттіліктер жатқызылады. Сонымен қатар А.Маслоу да адам
қажеттіліктерінің классификациясын ұсынды. А.Маслоу адамдардың бұрын
тәжірибесі бар, әрі білімді деп қана қарамай, оларды өзін-өзі меңгеретін,
өз өмірін қалыптастыра алатын жандар ретінде қарастырады. Ол адамдарда
иерархиялық жүйеден тұратын көптеген қажеттілік болатындығын мойындады.
А.Маслоу бұл қажеттіліктерді 5 категорияға(1-кесте) бөледі:
1. Физиологиялық қажеттілік өмір сүру үшін керек. Бұған тамақ, су,
баспана, демалу және жыныстық қатынас қажеттіліктері жатады.
2. Қауіпсіздік, қорғану және болашаққа сенімділік қажеттіліктеріне
қоршаған орта тарапынан болатын физикалық және психологиялық қауіп
–қатерден қорғану қажеттілігі, болашақта физиологиялық қажеттіліктің
қанағаттандырылуы жатады.
3. Әлеуметтік қажеттілік – бұл бір нәрсеге немесе біреулерге
қатыстылық сезімі, өзіңді біреулердің құрметтеу сезімі, әлеуметтік қарым-
қатынас, құштарлық және сүйемелдеушілік сезімі.
4. Құрметтеу қажеттілігіне өзін-өзі құрметтеу, жеке басының
жетістіктері, біліктілігі, басқа біреудің өзін құрметтеуі, мақұлдауы
жатады.
5. Өзін-өзі көрсету, өзектендіру қажеттілігі - өзінің потенциалды
мүмкіндігін, жеке басының өсіп-жетілуін жүзеге асыру қажеттілігі. Өзін-өзі
өзектендірудің көптеген міндеттері тұлғаішілік болып келеді. Оларға:
жоспарлау, өзін ашып көрсету, дамудың потенциялдық мүмкіндіктерін ашып
көрсету, өмірлік позицияны қалыптастыру жатады.
1-кесте
А.Маслоу бойынша қажеттілік пирамидасы:
өзін-өзі
көрсету
қ ұ р м е т т е у
ә л е у м е т т і к
қ а у і п с і з д і к және қ о р ғ а н у
ф и з и о л о г и я л ы қ
Маслоудың жорамалдауынша төменгі деңгейдегі қажеттілік
қанағаттандырылған жағдайда ғана, едәуір жоғарғы деңгейдегі қажеттілік
пайда болады да, адамдардың назарында осы жоғары деңгейдегі қажеттілікті
қанағаттандыру ой-ниеті туындайды. Әрбір нақты уақыт кезеңіне орай адамдар
өзіне аса маңызды немесе күшті қажеттілікті қанағаттандыруға ұмтылады. Осы
қажеттіліктердің негізінде бала дамып, өсіп шығады. Өзін ортада еркін
ұстауын көмектеседі.
Өзін-өзі көрсету қажеттілігі ешқашанда толық қанағаттандырылмайды,
өйткені адамның жеке басының ой-өрісі дамуына орай, оның потенциалдық
мүмкіндігі ұлғая түседі. Сол себептен де мотивация үрдісінде адамның
қажетсінуінде шек болмайды .
Маслоу теориясы адамдардың жұмысқа және оқуға ынталандыру негізін
түсінуге зор үлес қосты. Оның бұл теориясынан оқушының оқу іс-әрекетіне
мотивациясында олардың отбасындағы әлеуметтік жағдайлары, қарым-
қатынастары, сонымен бірге өз сыныбындағы жағымды психологиялық хал-
ахуалдың тигізетін әсерінің маңызы маңызды роль атқаратынын байқаймыз.
Маслоу пирамидасының жалпы құрылымына сыншылар тарапынан түрлі
пікірлер айтылды. Оның теориясында қате жақтары болуы, ұсыныстарының бәрі
бірдей жүзеге аса бермеуі мүмкін, алайда көптеген ой-пікірлерінің айырықша
маңызы бар екендігі сөзсіз.
Қажеттілік теориясын ұстанғандардың бірі Мак-Келланд. Мак-Келланд
тәсілі мотивтер құрылымын және оның мінез-құлыққа және жеке басқа әсерін
зерттеуге негізделген. Ол адамдарға үш түрлі қажеттілік: билік, жетістік
және қатыстылық тән деп есептейді. Билік қажеттілігі басқа адамдарға ықпал
ету ниетінен көрінеді. Оқушылар ұжымындағы мұндай оқушылар әдетте өз
пікірін батыл, ашық айтады, пікірталастан, өзара сыннан тайсалмайды, өз
пікірін өткізуге тырысады шебер сөйлейді, әрі басқалардың өзіне ерекше
көңіл бөлуін талап етеді. Адамның мадақтауға құштарлығы, сол адамның
жетістігін жариялаумен шектелмейді, оның жұмысты ойдағыдай орындауымен
қанағаттандырылады. Мадақтауға өте құмар адамдар кері байланысты ерекше
ұнатады, өзіне тәуекел шешім қабылдайды, алдына қолайлы мақсат қояды,
басқалардан гөрі өз жұмысына ерекше көңіл бөледі, әрі өзін-өзі ұдайы
жетілдіріп отыруға тырысады. Мұндай адамдар қалай да табысқа жетуге
тырысады. Бұлар таныстарымен жиі араласуды, достық қарым-қатынас орнатуды,
біреулерге жәрдем беруді жақтайды.
ХХ ғасырдағы экономикалық өрлеу бұл салада да түрлі мотивациялық
теориялардың пайда болуына алып келді. Бұған Герцбергтің екі факторлы
теориясы мен мотивацияның іс жүргізу теориясы. Бұл теориялардың негізін
басшылардың өз қол астындағы жұмысшыларының жұмысқа мотивациясын арттыруға
бағытталған кеңестері құрайды.
Бихевиористер тітіркендіргішті ағза реакциясының белсенді көзі ретінде
қарастырып, мінез-құлықты стимул-реакция кестесі арқылы түсіндіреді. Олар
үшін мотивация мәселесі жоқ, өйткені олардың көзқарасы бойынша ағзаның
реактивтілігі мінез-құлықтың динамикалық шарты, яғни оның тітіркендіргішке
өзіндік ерекше жауап беруге қабілеті кестеге реактивтіліктегі айырмашылықты
түсіндіретін фактор (мотивация деп аталатын) ендірілгендігіне байланысты
ағза әрқашанда сырттан келетін стимулдарға жауап бере бермейді. Бірақ бұл
фактор таза физиологиялық механизмдерге қосылады. Осыдан мотивацияны
ағзаның кейбір тітіркендіргіштерге реактивтілік табалдырығының төмендеуі
функциясы жағдайы ретінде түсіне бастады. Бұл жағдайда мотив энергизатор
немесе сенсибилизатор ретінде қарастырылады.[8].
Ж.Нюттен күнделікті өмірде адам мінез-құлқы, іс-әрекеті жоспармен
және бұл жоспарды жүзеге асыруға, мақсатқа жетуге ұмтылыспен анықталады деп
түсіндіріледі. Бұл кесте Ж.Нюттеннің пікірінше шындыққа сәйкес және адамның
күрделі мінез-құлқын ескереді.
ХХ ғасырдың екінші жартысында адамның мінез-құлқы детерминациясында
сананың жетекші рөлін мойындайтын Дж.Роттер, Г.Келли, Х.Хекхаузен,
Дж.Анкинсон, Д.Маккелланндтың, мотивациялық тұжырымдары пайда болды.
Mотивацияның когнитивтік теориясы ғылымға әлеуметтік қажеттіліктер, өмірлік
құндылықтар, когнитивтік факторлар, когнитивтік диссонанс, сәтсіздіктен
қашу, жетістікті күту сияқты жаңа мотивациялық ұғымдардың кіруіне ықпалын
тигізді.
Мінез-құлық детерминациясын зерттеудегі жаңа кезең ХIХ ғасырдың соңында
З.Фрейдтың адамның бейсаналылығы және ұмтылыстары туралы ілімінің
шығарылуымен байланысты. Мұны мотивацияның психоаналитикалық теориясы деп
атайды. Ол мінез-құлықтың ұйымдастырылуында күшті ұмтылыстардан тұратын
психикалық өмірдің бейсаналық ядросының шешуші рөлін атап көрсетеді. Егер
У.Джемс мотивация белгілі деңгейде шешім қабылдауды саналылықпен байланысты
деп көрсетсе, З.Фрейд және оның ізбасарлары бойынша мінез-құлықты
детерминациялауда шешуші роль Жоғарғы-Мен жағынан ұмтылыстарды басып
тастау неврозға әкеліп соқтыратын, бейсаналылыққа беріледі. Мұны З.Фрейд
өзінің психоаналитикалық теориясы арқылы кез-келген іс-әрекеттің астарында
жыныстық ұмтылыс жатыр деп дәлелдеуге тырысты [9].
Бұл бағытта У.Макдауголл да өз теориясын ұсынады. Ол обьектілердің
қабылдау сипатын анықтайтын, эмоциональдық қозу тудыратын және ағзаның
мақсатқа ақыл-ой, денелік әрекетін бағыттайтын, ерекше тұлға (инстинктілі)
энергиясы (горме) болып саналатын мінез-құлықтың қозғаушы күші болып
табылатын деп түсіндірілетін гормоникалық тұжырымдаманы ұсынды.
Мотивацияның биологизаторлық теориясы адамға мотивациялық
факторлар ретінде бұрын тек жануарларда болады деп саналған инстинктерді,
ағзаның қажеттіліктеріне де таңа бастады.
Осындай иррационалистік, адам мінез-құлқына мәні жағынан
биологизаторлық көзқарас ұстанған (инстинкт теориясын) ХІХ ғасырдың аяғы ХХ
ғасырдың басында З.Фрейд пен У.Макдауголл ұсынды. Олардың ішінен тек
ағзаның белсенділік себептерін түсіндіру үшін Мотивация ұғымына
қатыстыларын ғана атап көрсетуге болады. Мұнда мотивация туралы тек
энергияны мобилизациялау жөнінде айтылады. Мұнда да мотивацияны
физиологиялық тұрғыдан қарайды.
Адамның биологиялық қажеттіліктері, жеткіліктері мен ұмтылыстары
теориясынан басқа ХХ ғасырдың басында Ч.Дарвиннің эволюциялық теориясынан,
яғни И.П.Павловтың жаңалықтарынан тағы екі ағым пайда болды. Олар
мотивацияның мінез-құлықтық теориясы және жоғары жүйке іс-әрекетінің
теориясы мотивациялық мінез-құлықты түсіндіретін Д.Уотсонның идеяларының
логикалық жалғасы сияқты болды. Д.Уотсон мен Э.Толманнан басқа бұл бағыттың
көрнекті өкілдеріне Х.Холл мен Б.Скиннерді жатқызуға болады.
ХХ ғасырдың 30-жылдарынан бастап тек адамға қатысты мотивацияның арнайы
тұжырымдамалары пайда бола бастады. Мұндай тұжырымдамалардың алғашқысын
К.Левин ұсынды. Содан кейін А.Маслоу, Г.Олнер, К.Роджерс сияқты гуманистік
психология өкілдерінің еңбектері жариялана бастады.
Ресейден ХХ ғасырдың басында мотивация мәселесін алғашқылардың бірі
болып көтерген А.Ф.Лазурский. Ол 1906 жылы Очерк науки о характерах
еңбегін жариялады. Мұнда тілек және ұмтылыс, мотивтер күресі мен шешім
қабылдау, шешімдердің тұрақтылығы және толғаныс импульстерін іштей ұстап
тұруға қабілеттілік мәселелері қарастырылған 8, 42 б.. Бұл сұрақтар
қазіргі уақытта да өзектілігін жойған жоқ.
Ұмтылыс, тілек және қалау мәселелерінің ерік және еріктік актімен
байланысы жөнінде өз еңбектерінде көрнекті психолог Н.Н.Ланге (1914)
баяндайды. Ол қалау - бұл әрекеттегі ерік деп көрсетті [10].
ХХ ғасырдың 20-жылдары мотивация мәселесін В.М.Боровский,
Н.Ю.Войтонис те биологизаторлық тұрғыдан түсіндіреді.
Л.С.Выготский де адам мінез-құлқының мотивациясы мен детерминациясы
мәселесін назарынан тыс қалдырмады. Ол Педология подростка атты оқу
құралында қызығушылықтың мәніне және оның жеткіншектік кезеңдегі
өзгерістеріне арнайы үлкен тарау арнайды. Л.С.Выготский ұмтылыс пен
қызығушылықтың сәйкестігі мәселесі бала мінез-құлқының және қызығушылығының
эволюциясымен шартталатын жасөспірімнің психикалық дамуының кілті деп
санады.
А.Н.Леонтьев тұжырымдамасы бойынша адамның мотивациялық сферасы оның
басқа да психологиялық ерекшеліктері сияқты практикалық іс-әрекетте өзінің
көздері, бастаулары болады. Іс-әрекеттің өзінде мотивациялық сфера
элементтеріне сәйкес, олармен функционалды және генетикалық байланысты
құрамаларды байқауға болады. В.Г.Леонтьев мотивацияның екі типін атап
көрсетеді. Біріншісі қажеттілік түрінде көрінеді, сонымен қоса қызығу,
драйв, инсинкт түрінде де, екіншісі мотив түрінде көрінеді. Бұл жағдайда
мотив пен мотивация бір–біріне ұқсап кетеді. В.Г.Леонтьевтің ойынша мотив
мотивация формасы ретінде белгілі бір мақсатқа жету үшін бағытталған
іс–әрекетте пайда болады.
Баланың психикалық дамуындағы іс-әрекеттің ролі қазіргі уақытта
көптеген зерттеулермен дәлелденген (Л.В.Занков, А.А.Смирнов, В.В.Давыдов,
А.А.Люблинская, Н.А.Менчинская, П.Я.Гальперин, Г.С:Костюк, Л.В.Скрипченко,
З.М.Истомина, Д.Б.Эльконин, Н.Ф.Талызина т.б.).
Жоғарғы психикалық функциялар дамуының тарихы - атты еңбегінде
Л.С.Выготский Мотивтер күресімәселесіне көп көңіл бөледі. Ол
алғашқылардың бірі болып мотив пен стимулды бөліп қарастырып, ерікті
мотивация туралы айтады.
1940-шы жылдары мотивацияны ұстанымдар теориясы тұрғысынан
Д.Н.Узнадзе қарастырып, белсенділік көзі нақ қазір жоқ, бірақ ағзаға
қажетті қажеттілік деп түсіндіреді.
Ең алғашқы рет мотивация сөзін А. Шопенгауэр Четыре принципа
досточной причины мақаласында қолданды. Онда мотивация - психологиялық
іс–әрекеттің себебі мен оларды бағындыру жолдары деп қарастырады. Қазіргі
таңда мотивация психологиялық құбылыс ретінде әртүрлі түсіндіріледі. Бір
жағдайларда – факторлар жиынтығы бағыттаушы және қолданушы мінез – құлықты
анықтап беретін, келесі жағдайда – мотивтер жиынтығы ретінде қарастырылады,
ал үшінші жағынан – ағзаның белсенділігі тудыратын және оның бағыттылығы
іздену деп қарастырады. Сонымен қоса, мотивацияны нақты іс–әрекетті
психикалық реттейтін үрдіс ретінде қарастырады, қозғалыс мотиві үрдісі
ретінде және механизм ретінде қарайды, іс–әрекеттің нақты формалаларының
тәсілдерін және бағытталғандығының т.б. анықтайды, іс–әрекетпен
талаптануға жауап беретін үрдістер жүйесінің жиынтығы ретінде де қаралады
[11].
Барлық мотивацияның анықтамаларын екі бағытқа жатқызу болады.
Біріншісі мотивацияны құрылымдылық позициядан фактор немесе мотивтер
жиынтығы ретінде қарастырады. Мысалы, В.Д.Шадриковтың көрсетуі бойынша
Мотивация - жеке тұлғаның мақсатымен, қажеттіліктерімен шартталған,
жақындастық және мұраттың деңгейімен, іс–әрекет жағдайымен және өмірге
көзқарасымен, сенімдерімен жеке тұлғаның бағытталғандығы. Бұл факторлардың
есептелуімен ниеттің қалыптасуы, тапсырмаларды шешуі жүреді. Екінші бағыты
мотивацияны статистикалық түрде қарамай, динамикалық білім ретінде үрдіс
механизмі етіп қарастырады.
Мотивация қажеттілікпен өте тығыз байланысты. Оның себебін Абрахам
Маслоу өте дәл тауып жазған еді. Себебі, оның айтуы бойынша мысалы, бір
қажеттілік өтелмесе, мотивация жүзеге аспауы мүмкін. Оның айтуы бойынша
биологиялық қажеттіліктерге қарыны ашу, шөлдеу, ауруды сезіну, ұйқысы келу
т.б. жатады. Соған орай оқу іс-әрекетіннің мотивтерін қалыптастыруда ең
алдымен физиологиялық қажеттіліктер өтелуі тиіс деп ой түюге болады. Себебі
қарының ашып тұрса, немесе шөлдеп тұрсаң, оқушының оқуға мотиві түгел тілек-
ниеті де болмас еді
Оқу үрдісінің негізгі итермелейтін күштерін анықтау, оның нәтижелі
жүргізілуіне өзіндік ықпалын тигізеді. Бұл туралы іс-әрекет теориясын
құрастырғандардың бірі А.Н.Леонтьев “тұтас үрдіс бағытталған нәрсе,
субьектіні нақты іс-әрекетке итермелейтін түрткімен (яғни мотивпен) сәйкес
болады” деп жазады. Яғни, адам белсенділігінің үрдісі әрқашанда бір нәрсеге
бағытталады, оның пәні бар. Сонымен қатар бұл үрдіс белгілі бір
қажеттілікпен қозғауға түсті және қандай да бір мотивпен (яғни бұл
қажеттілік қанағаттандырылатын пәнмен) бағытталады. Егер адам
белсенділігінің үрдісі бағытталған бірінші пән екінші пән – қажеттілік
мотивімен сәйкес келсе, онда мұндай белсенділік үрдісін А.Н.Леонтьев іс-
әрекет деп атады. Ол егер бұл пәндер сәйкес келмесе, әртүрлі болса,
белсенділік үрдісі әрекет деп аталады -деп жазады [12].
Адамның өз белсенділігі оның дамуының, өмірінің барлық мезгілінде,
барлық кезеңінде шешуші фактор болып табылады. Бұл жөнінде
Жарықбаева Қ. Жан тану негіздері деген еңбегінде былай деп атап
көрсетеді: Белсенділік баланың өзін қоршаған ортамен өзара әрекетіне кең
мүмкіндікті қамтамасыз етеді, өсіп келе жатқан жанды заттың өмірлік
талаптарын қанағаттандырудың қажетті жағдайы болып саналады, ағзаның
ортамен теңгерілуінің барлық механизмдерінің пайда болу жағдайы болып
табылады. Алайда, бала тек ағза ретінде ғана емес, сондай-ақ жеке бас
ретінде де дамуы үшін, әлжуаз нәрестеден қазіргі қоғамның толыққанды
мүшесіне айналуы үшін, оның белсенділігін ересектер, жетілген адамдар
басқаруы тиіс. Дені сау ағзаға тән белсенділік саналы адамдық іс–әрекетке
айналуы тиіс [13].
Бұл табиғи белсенділіктің адамның саналы іс–әрекетіне айналуы
өзінен-өзі немесе сыртқы әсермен бола қалмайды, бала өмірінің алғашқы
күнінен-ақ әзірленіледі, бағытталынады, әдетке айналындырады және ересек
адамдар тексеріп отырады. Бұл әрекеттерге баланы ересек адам әдейі
үйретеді, не оның өзі еліктеу жолымен оларды меңгереді. Олар біртіндеп
сәйкестендірілген, ұйымдасқан сипатқа ие болады, күрделі де байланысты бола
түседі. Осылай адамдық қызметтердің бастамасы: еңбектік, ойындық,
бейнелеушілік, оқу іс-әрекeттері пайда болады. Осыған орай К.Д.Ушинский
бала табиғатының негізгі заңы бала іс-әрекетті қажет ететіндігінде деп
көрсетеді.
Жарықбаева Қ. іс-әрекет пен әрекетке тәуелсіз, іс-әрекеттің артында
тұрған, қажеттіліктердің қанағаттануына тәуелді, белгілі бір эмоциялармен
байланысты деген нұсқауы өте маңызды. Бұл адамның сол іс-әрекеттен қанағат
алуына орай, оның эмоционалдық, сезімдік, өзіне сенімділігі, белсенділігі
т.б. қасиеттерінің дамуы жүзеге асатынын көрсетеді.
Адамның іс-әрекетінде биологиялық және әлеуметтік шынайы нағыз
бірлестік көрініс табады. Белсенділіктің тегі биологиялық, бірақ ол ересек
адамның әлеуметтік педагогикалық іс-әрекетімен мәдениеттендірілмейінше,
яғни әлеуметтендірілмейінше, баланың жеке бас ретінде дамуына жағымды
әсер ете алмайды. Тек ойын, оқу, спорт, еңбек, қоғамдық іс–әрекетте өз
мәтінін таба білсе ғана, баланың белсенділігін оның дамуының маңызды
факторына айналады. Іс-әрекет әрдайым міндетті түрде психика қатысуымен
түзілетін субьектінің обьектімен байланысты.
Бектенгалиева С.Х пікірінше әрекеттер белгілі бір мақсаттарына орай
сол кездегі жағдайларына сәйкес түрліше жүзеге асырылады. Бұл әрекетті
жүзеге асыру тәсілдері операция деп аталады. Операция – бұл күрделі
әрекеттерді жүзеге асыру тәсілдеріне айналған әрекеттер. Мысалы, бала
әріптерді жазуды үйренгенде, әріптерді салу ол үшін әрекет болып саналады.
Әріп салып үйренген соң ол олардан сөз құрастыра алады, яғни әрекет
операцияға айналады. [14]
Әрекеттің операцияға айналуы туралы Алдамуратов Т. Жан тану негіздері
еңбегінде былай деп жазады: Әрекеттің мақсаты оның орындалуының шарты
ретінде келесі әрекетке кіргенде, бірінші әрекет екіншінің жүзеге асыру
тәсіліне, саналы операцияға айналады [15].
Адамдық іс–әрекеттің барлық түріне тән жалпы белгілері мен оның кез
келген хайуанаттың мінез–құлқынан ерекшелігі – адамның мінез–құлқы саналы,
парасатты болатындығы. Тек ересек адам ғана емес, сондай–ақ тіпті бес жасар
бала нені қалайтынын біледі және өз әрекеттерін осы көңілі ауған, жете
түсінген мақсатқа бағындырады. Бұл жөнінде Л.С.Выготский баланың қолжеткен
деңгейінен жоғары іс-әрекетке тарту керек деп есептейді.
Кішкентай балалардың іс–әрекетінің барлық салалары логикалық
сәйкестілігімен әлі ерекшеленбейді. Алайда өзінің күнделікті өмірінде
ересек адамнан үйрене, оның көмегімен әрекет ете отырып, бала іс-әрекеттің
негізгі түрлерін тез арада меңгереді. Балалар ашқан заттардың қасиеттері,
олардың әрқайысы сөзбен белгіленгенде барып, білімге айналады. Бұл ойын іс-
әрекеті баланы келесі күрделірек іс-әрекет түрі – оқуға жетелейді дегенді
білдіреді.
Баланың алты, жеті жастан кейінгі жетекші іс–әрекеті оқу болып
есептеледі. Дегенмен, олар үшін ойын іс-әрекеті әлі де өз маңызын жоймайды.
Сол үшін ересектер бала сабаққа дұрыс дайындалса оған ойнауға рұқсат
береміз деп айтуы мүмкін. Бұл жағдайда балада оқушының өз міндетін
орындауы, жақсы баға алу – түсінілетін мотив, және реалды әрекетті мотив –
сүйікті ойынын ойнау тілегі болады. Яғни, сабаққа дайындалу әзірше ол үшін
әрекет, ал іс-әрекет ойын болып саналады. Бірақ, кей жағдайда сабаққа
дайындалу оқушы үшін қызықты болуы мүмкін, яғни түсінілетін мотив реалды
мотивке айналады, сабаққа дайындалу әрекеттен іс-әрекетке айналады. Бұл
туралы А.Н.Леонтьев былай деп жазады: Жалпы, тәрбие өнерінің мәні
түсінілетін мотивтер және реалды әрекетті мотивтердің дұрыс сәйкестігін
жасауда, сонымен бірге іс-әрекеттің табысты нәтижелеріне уақытында көңіл
бөлу, сол арқылы жеке тұлғаның өмірін басқаратын жоғары типті реалды
мотивтерге ауысуды қамтамасыз етуде емес пе екен?.
Бала есейген сайын, оның жеке бас ретіндегі қалыптасуында
қоғамдық–еңбектік іс–әрекет соғұрлым зор роль атқара бастайды. Яғни,
А.Н.Леонтьевтің сөзімен айтсақ адам дамуының қозғаушы күші негізгі іс-
әрекеттің ауысуымен анықталады,ойын әрекетімен дамиды.
1.2 Мектепалды балалардың ақыл – ойын тәрбиелеудің
маңызы
Мектеп жасына дейінгі балалардың жылдам дамитындығы байқалады. Баланың
бойы өседі, салмағы, денесі өзгереді. Баланың жоғарғы жүйке жүйесінде үлкен
өзгерістер болады. 5 жастағы баланың миы, ересек адамның миына ұқсайды.
Физиологиялық даму, баланың оқу үлгіріміне бірден-бір әсер етуші болып
табылады. Баланың физиологиялық жағынан мектепке дайындығын, ағзаның
негізгі функционалдық даму деңгейі мен оның жалпы денсаулығымен анықталады.
Мектепке барайын деп жатқан балалардың медициналық карталарында баланың
толық дамуы мен соматикалық дамуы туралы мәліметтер берілген, бірақ сол
мәліметтер ішінде баланың жүйке жүйесінің жағдайы туралы жазылмаған. Бірақ,
Питерлік ғалымдардың мәлімдеуінше 5-6 жастағы балалардың 40-60% -інде
минималді жүйкелік ауытқулар байқалған.
Мектеп жасына дейінгі баланың физиологиялық жағынан дайындығын
көрсететін негізгі көрсеткіштер.
1.Дене дамуының деңгейі;
2.Биологиялық дамуының деңгейі;
3.Денсаулық жағдайы.
Соматикалық даму деңгейі, қазіргі 5-6 жасар балалар, 60-70
жылдардағылардан ертерек дамиды. 5-6 жасар балалардың бойының өсі қарқыны
жоғары, олар жылына 7-10 см-ге өседі, яғни қыз балалардікі-115 см, ер
балалардікі -115 см-ге дейін болады, ал кеуденің көлемі 2-2,5 см-ге,
салмағы 2,2-2,5 кг-ға өзгереді. Қыз балалардың салмағы-18-20 кг аралығында,
ер балалардың салмағы-19-22 кг аралығында болады. Бұл кезеңде қыздардың ер
балаларға қарағанда физиологиялық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz