Нарықтық экономикада несиенің негізгі формасы банк несиесі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
5
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІ НЕСИЕЛЕНДІРУДІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ 8
1.1 Несиенің қажеттілігі, мәні және экономикадағы ролі
8
1.2 Несиенің нысандары мен түрлері
15
1.3 Несиенің қызметтері
27
2 БТА БАНКІ АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫНЫҢ МЫСАЛЫНДА ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІ
НЕСИЕЛЕНДІРУДІ ТАЛДАУ 28
2.1 БТА Банкі Акционерлік Қоғамының экономикалық сипаты
28
2.2 БТА Банкі Акционерлік Қоғамының шағын және орта бизнесті
несиелендіру
37
2.3 БТА Банкі Акционерлік Қоғамының шағын және орта бизнеске
несие беру саясаты мен несие беруді ұйымдастыру
40
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІ НЕСИЕЛЕНДІРУДІҢ
МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН ДАМУ ЖОЛДАРЫ
55
3.1 Қазақстан Республикасында шағын және орта бизнесті
несиелендірудің мәселелері
55
3.2 Қазақстан Республикасында шағын және орта бизнесті
несиелендірудің даму жолдары
60
ҚОРЫТЫНДЫ
65
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
69
ҚОСЫМША
72
Кіріспе
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Шағын және орта кәсіпкерлік
немесе бизнес – бүгінгі өркениетті дүниежүзілік экономикалық даму
жүйесіндегі болашағы күмән келтірмейтін салалардың бірі болып саналады.
Нақты сектор және сауда кәсіпорындары мен компаниялары Қазақстан
экономикасының дамуына, өсуіне, ұлттық табыс, жалпы ішкі өнім, жалпы ұлттық
өнім, жұмыспен қамтылу дәрежесі және тағы да басқа көрсеткіштердің артуына
тікелей әсер етеді. Кейінгі жылдары елімізде шағын және орта кәсіпкерлікті
дамытуға көбірек көңіл бөліне бастады. Шағын бизнестің дамуының бірден бір
көзі банктік несие болып табылады. Экономиканың нақты секторын және де
сауда фирмаларын коммерциялық банктердің несиелеуі – ұлттық экономиканың
өсуіне олардың қосқан үлесі, басқа жағынан қарағанда банктердің атқаратын
өзінің қызметтері қаржылық сектордың, яғни экономиканың ажырамас бөлігі.
Олардың дамуы мемлекеттің, экономика агенттерінің шаруашылық өмірі үшін
пайдалы, әрі тиімді.
Бүгінгі таңда капиталды жұмсау бәсекесінің артуы көрініс табады.
Отандық банктер қарыз алушылар үшін несиелерді алуды жеңілдете бастады,
несие беру процесі ықшамдалып, пайыздық мөлшерлемелердің төмендеу
тенденциясы байқалуда. Сонымен қатар коммерциялық банктер ұзақ мерзімді
несиелер бөліп отыр. Өйткені әдеттегі қысқа мерзімді, айналым капиталының
толықтыру мақсатына бөлінген несиелер несиелік портфелінің көлемінің
ауытқуына әсерін тигізеді. Банктер өздерінің ішкі несиелік саясаттарына сай
несиелік талдаудың әдістемесін жасап, оны маркетингтік жоспарға сәйкес
несиелендіретін салалардағы кәсіпорындардың несиелік қабілеттіліктерін
анықтауда қолдануы қажет[1].
Нақты жоба бойынша банктердің шағын бизнесті несиелеуге дайындығы,
несиелеу механизімінің өзекті мәселелеріне әлемдік тәжірибеде кеңінен
қолданылатын әдістемелік нұсқауларын құрастырды. Банктердің шағын бизнеске
несие ұсынуының тиімділігін арттыру, ынталылығын көтермелеу, Қазақстан
экономикасының жағдайына сәйкестендіру механизімін жетілдіру бүгінгі күннің
талабы.
Президент Н.Ә.Назарбаев 2008 жылғы Қазақстан халқының әл-ауқатын
арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты атты Жолдауында Қазақстан
экономикасы дамуының басым бағыттарының бірі ретінде кәсіпкерлікке кең
ауқымды мемлекеттік қолдауды іске асыру, әсіресе шағын және орта
кәсіпкерліктің тұғырын кеңейту мен нығайту қажеттігін атап өтті[2].
Банк саласы Қазақстан Республикасы экономикасының дамушы саласының бiрi
болып табылады. Бүгiнгi күнi шағын және орта бизнестi дамыту үшiн мемлекет
тарапынан түрлі жаңа қадамдар жасалынуда. Шағын және орта бизнестiң жоғары
деңгейде қызмет етуiн ұйымдастыру үшiн конструктивтiк бизнес-идея, тиiмдi
басқару (менеджмент) және қаржының жеткiлiктi болуы шартты жағдай.
Осыған байланысты кейбiр кәсiпкерлерде өз бизнесiн ұйымдастыруына
қажетті қаражаттың жетiспеушiлiк мәселесi туындап отыр. Әлемдiк тәжiрибеде
мұндай мәселелер әр түрлi жолдармен шешiледi. Сондықтан, ақшалай
қаражаттарға иелiк ететiн инвестициялық қорлар, банктер, мемлекет тәуекелге
бел буып, жаңадан iс ұйымдастырушы кәсiпкерлермен бiрiге отырып, олардың
тауарларды өндiру мен қызмет көрсетулерiн қаржыландыруы керек. Бұл тұрғыда
жеке инвесторлар үшiн жоғары табыс алу мүмкiндiгi тұрса, ал мемлекет үшiн
жұмыссыздық мәселесі шешіледі немесе жобаның әлеуметтiк мәнiн арттырудың
мүмкіндігі туындайды.
Сондықтан, халық шаруашылығы саласындағы банк жүйесiнiң мемлекеттің
әлеуметтік-экономикалық дамуын қамтамасыз етудегі алатын орны ерекше.
Дипломдық жұмысты зерттеу дәрежесі. Шағын және орта бизнес
субъектілерін несиелеудің Ресей мен Қазақстанның іргелі зерттеушілерінің
еңбектері, оның ішінде Е.Ф., Жуков, О.И. Лаврушин, Қ.Қ. Ілиясов, Ғ.С.
Сейітқасымов, У.М Искаков, Н.Н. Хамитов, О.Сәбден, С.Б.Мақыш сияқты
ғалымдардың және көптеген басқа да отандық экономистердің еңбектері
кеңінен пайдаланылды.
Дегенмен, аталған еңбектерде несиелеудің әдістері мен тәсілдері бүгінгі
күннің талабына сай жан-жақты қарастырылған деп айту мүмкін емес. Жалпы
несиелеу үдерісінде көптеген мәселелер көтеріліп жатқанымен, нақты шағын
және орта бизнесті несиелеу мәселелері әлі де болса ғылыми тұрғыда терең
негіздеуді талап етеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты –
Қазақстандағы шағын және орта бизнесті несиелеу мәселелерін талдау,
несиелеу үдерісіндегі теориялық және практикалық мәселелерін, сонымен қатар
несиелеу үдерісінде кәсіпорын мен банк арасында туындайтын қарым-
қатынастарды қарастыру, сараптау және зерттеу болып табылады.
Аталған мақсаттарға жету үшін мынадай міндеттерді орындау шарт:
– банктің жалпы қалыптасу тарихымен танысу;
– бизнесті дамытудағы мемлекет тарапынан жүргізілетін қаржы-несиелік
және инвестициялық қолдау саясатына жан-жақты тоқталу;
– кәсіпкерлік субъектілерінің қызметін несиелеудің тәжірибелік
мәселелерін қарастыру;
– экономикалық көрсеткіштердің өзгеру динамикасын анықтау;
– бизнес субъектілерін несиелеуді жетілдіруге байланысты ұсыныстар мен
тұжырымдар жасау.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні ретінде қазіргі кезде коммерциялық
банктердің шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеуді іске асыру
барысындағы экономикалық қатынастардың жиынтығы қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі – БТА Банкі Акционерлік Қоғамы.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік және теориялық негізі – шағын және орта
бизнес субъектілерін несиелеуді талдау саласында еңбек еткен шетел және
отандық практик-экономистердің, ғалымдардың монографиялары, ғылыми
еңбектері, ал нормативтік негізі Қазақстан Республикасының заңдары және
несиелеу жөніндегі нормативтік актілері, Ұлттық банктің ережелері мен
нұсқаулары болып табылады.
Зерттеудің ғылыми жаңашылдығы:
– Қазақстандағы шағын және орта бизнесті дамыту факторлары
құрастырылды;
– шағын және орта бизнесті мемлекет тарапынан қаржы-несиелік және
инвестициялық қолдау саясатының негізгі бағыттары ұсынылды;
– республикадағы шағын және орта бизнесті дамытуды тежейтін және
несиелеуге кедергі болып отырған негізгі факторлар және олармен
күресудің іс-шаралары анықталды;
– коммерциялық банктердің шағын және орта бизнесті несиелеу үдерісін
жетілдіру бойынша ұсыныстар келтірілді.
Зерттеудің тәжірибелік маңызы. Зерттеу жүргізу барысындағы алынған
жұмыстың нәтижелерін Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктер,
сонымен бірге қаржы-несие саласында қызмет атқаратын қаржылық
институттардың қызмет етуінде қолдануға болады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш
тараудан, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан
тұрады.
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, мақсаты мен міндеттері, объектісі мен
пәні, зерттеу әдістері қарастырылды.
Бірінші тарауда Қазақстан Республикасында шағын және орта бизнесті
несиелендірудің теориялық аспектілері қарастырылған.
Екінші тарауда БТА Банкі Акционерлік Қоғамының мысалында шағын және
орта бизнесті несиелендіруіне талдау жүргізілген.
Үшінші тарауда Қазақстан Республикасында шағын және орта бизнесті
несиелендірудің мәселелері мен даму жолдары қарастырылған.
Жұмысты зерттеу нәтижесінде жоғарыда аталған үш тараудың негізінде
қорытынды жасалған.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІ НЕСИЕЛЕНДІРУДІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1. Несиенің қажеттілігі, мәні және экономикадағы ролі
Несие – ақша сияқты тарихи экономикалық дәреже болып табылады.
Кредит деген сөз, қарыз, несие деген kredo - сенемін деген мағына
беретін латынша kreditum деген сөзден шығады. Ол экономикалық дәреже
ретінде әр түрлі экономикалық қоғамдарда қызмет етеді. Ол тауар өндірісінің
пайда болған кезінен бастап қарапайым формаларында: бай және кедей
қоғамдарда көрінеді. Несие қатынастары ақша қатынастары сияқты үнемі даму
үстінде болады. Алғашқы несие табиғи түрде (астық, мал, еңбек құралдары
және т.б.) қоғамның дәулетті топтарынан мүліксіз шаруалар мен кәсіпкерлерге
тұтыну мұқтаждығы мен қарыздарды өтеу үшін ұсынылған. Тауар-ақша
қатынастарының дамуымен несие ақша түріне көшті.
Несиенің объективті қажеттілігі табиғи және ақшалы түрде жүзеге асатын
ерекшеліктерден кеңейтілген өндірісті шығарып тастайды. Ол капитал түрлері
үнемі ауысып тұратынын ұйғарады, меншіктің ақшалы түрі тауарға, тауарлы
меншік өндірістікке ауысып тұрады, яғни А – Т – Ө – Т1 – А1 капиталдың
ауыспалы айналымы жүреді. Ауыспалы айналымның бірінші кезеңінде ақша
өндіріс қорына (машиналар, шикізат жабдықтары және т.б.) ауысып кетеді,
екінші кезеңде - өндіріс процесінде - дайын өнім (тауар) жасалады,
өндірістік тауарға келеді. Үшінші кезеңде тауар сатылып, бастапқы ақша
түріне ауысады. Капиталдың осындай ауыспалы айналымы тұрақты түрде бөлек
жеке кәсіпорында және жалпы халық шаруашылығында үнемі жүріп жатады.
Капиталдың қозғалысы – оның тек ауыспалы айналымы емес, сондай-ақ оның
айналымы да. Капиталдың айналымы дегенде оның үнемі қайталанатын ауыспалы
айналымы түсіндіріледі.
Капитал түрлерінің ауысуы бір шаруашылық субъектілерінде ақша
қаржысының уакытша босатылып және басқа шаруашылық жүргізуші субъектілерде
ақша деген қажеттіліктің қалыптасуымен қоса жүреді. Әрбір шаруашылық
субъектісінде (кәсіпорын) өзінің жеке ауыспалы айналымдағы капиталы болады.
Қызмет процесінің бағыттылығы ауыспалы айналымның әр түрлі сатыларында
болатын акша ресурстарының оларда бір мезгілде және үнемі бар болуын:
материалдық өндіріс саласы үшін - өндірістік, тауарлы және ақшалы, ал
айналым саласы үшін - тауарлы және ақшадай болуын талап етеді.
Өндірісті жеке шаруашылық жүргізуші субъектілері ақшаларды уақытша
босатуға және оларға деген қажеттілік үшін жағдай туғызады. Мысалы, негізгі
өндірістік және айналым қорларының құн қозғалысының процесінде. Негізгі
қорлар өздерінің құндылығын амортизациялық тозу шамасына қарай дайын
өнімдерге жекелеп аударады, ал олар негізгі қорларды модернизациялап
жаңарту үшін бірнеше жылдар бойы жинақталатыны мәлім. Бұл жағдайда негізгі
құрал-жабдықтарды ауыстыру (айырбастау) және жөндеу үшін жұмсалатыны
себепті ақшалай қаражаттың уақытша босатылуы жүреді. Бірақ, бұл сәтте
жинақталған ақша жеткіліксіз болуы мүмкін. Бұл жағдайда ақшаға қажеттілік
туады. Яғни, ақшалай қаражатты босату мен оған деген қажеттілік айналым
қорларын пайдалануда үнемі болып тұрады.
Мысалы, дайын өнімді өткізуден түсетін түсім ақша және шикізат,
материалдарды сатып алу, еңбекақысын төлеу үшін бірден бір сәтте жұмсала
қоймайды және бұл жағдайда ақшалай каражаттың уақытша босатылуы орын алады.
Қосымша ақшалай қаражатқа деген қажеттілік маусымдарда нақты айналым ақша
қорларының жеткіліксіздігінен (шикізат, материалдар, жанар- жағармай)
өндіріс пен тауар айналымының уақыты сәйкес келмеуінен және т.б. туындауы
мүмкін.
Ақшалай каражаттың уақытша босатылуы және оларға деген қажеттілік тек
материалдык өндіріс саласы мен айналымда ғана туындамайды. Ол мемлекетте,
бюджеттік және коғамдық ұйымдарда, сондай-ақ халықта да болуы мүмкін.
Мысалы, бюджетке салықтардың келіп түсуі мен оларды жұмсау уақыттары ұзақ
пайдаланатын заттарды сатып алуға халықтың акша коры және т.б. бәрі бірдей
сәйкес келе бермейді.
Қаражатқа деген кажеттілік пен оның босатылуы арасында туындаған қарама-
қайшылық шаруашылық жүргізуші субъектілердің калыпты қызметі үшін қажет
материалдық және қаржылық ресурстарды нақты байланыстыратын несиенің
жәрдемімен ғана рұқсат етіледі.
Жеткіліксіз шамада несиенің объективті қажеттілігі несие катынастарын
жүзеге асыратын капитал айналымы мен ауыспалы айналымның бір калыпты
еместігімен түсіндіріледі.
Несиенің мүмкіндігін шындыққа айналдыру үшін белгілі бір талаптар бар.
Біріншіден, несие мәмілесінің катысушылары - несие беруші мен карызға алушы
- экономикалық байланыстардан туындайтын міндеттемелердің орындалуын өз
мойнына алуға материалдык жағынан кепілдік беретін дербес заңды субъектілер
сияқты алға шығуы керек. Екіншіден, егер несие беруші мен несие алушының
мүдделері бір жерден шықса, онда бұл жағдайда несие өте қажет болады. Несие
мәмілесін жүзеге асыру үшін оның катысушалары міндетті түрде несиеге өзара
қызығушылық танытулары керек. Ф. Энгельс: Әрбір қоғамның экономикасы, ең
алдымен мүдде ретінде алға шығуы керек деп жазды[3].
Несие беруші мен карызға алушының арасында мүдделілік бірдей болған
кезде, бір жағынан, несиеге акшалай каражатты ұсынуда, екінші жағынан - оны
алуда несиелік қарым-катынастар туындайды.
Осылайша, экономикалық негіз бен (капиталдың бірдей болмауы) пайда болу
талаптарының жиынтығы несиенің объективті қажеттілігін анықтап және оның
эволюциясын түсіндіріп береді.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің жеке ауыспалы айналымынан
туындайтын несиеге қажеттілік несиенің объективті жүзеге асуын төлем
қаражаттарын кұру және жаңа бекітілген құнды қайта бөлу процесінде оның
рөліне жете назар аудармай, оны толық дәрежеде анықтамайды.
Несиелік қатынастар пайда болатын және дамитын нақты экономикалық
негізде каражат айналымы мен ауыспалы айналым, яғни несиелік қатынастың
материалдык негізі боп құн қозғалысы саналатын болады.
Қарызға алушы несиені кедей болғаны үшін алмайды, ол өзінің меншікті
корларының ауыспалы айналым мен капитал айналымының объективті күшіне толық
шамада жетпей тұрғандықтан өз ісін алға бастыру үшін алады.
Сонымен, несиенің объективті өмір сүруінің негізгі талаптары
төмендегідей тізбектеледі:
- жеке тауар өндірушілердің өндірістік (негізгі және айналымдық)
қорлар айналымы мен жеке ауыспалы айналымдардың уақыт бойынша сәйкес
келмеуі;
- несие беруші мен қарызға алушының заңды тұрғыдан дербестігі;
- несиелік қатынасқа несие беруші мен қарызға алуышының мүдделік
танытуы.
Несие объективті кажеттіліктен туындаған және ол коғамдық өндіріс
процесінде маңызды рөл атқарады. Несие ақшалай капиталдың қарызға
трансформациясын камтамасыз етеді және несие берушілер мен қарызға
алушылардың арасындағы қарым-қатынасты білдіреді.
Оның көмегімен мемлекеттің, халықтың, ұйымдардың және кәсіпорындардың
табыстары мен бос (еркін) ақшалай қаражаттары жинақталып, уақытша
пайдаланудың төлеміне аударылатын несие капиталына айналады[4].
Несиенің мәнін анықтаған кезде бірқатар әдістемелік принциптерді ұстану
керек, несиелердің барша түрі формалардан тәуелсіз оның мәнін көрсетуі
керек:
- несие мәселесі тұтасымен алғанда несиенің мәнін ашуы керек. Егер бір
мәселеде несие қайтарылмаса, онда бұл өзінің қайтарылатын қасиетін
жоғалтатынын білдіреді;
- несиенің мәнін талдауда несиенің құрылымын, қозғалыс сатыларын,
несиенің негізін қарастырған жөн.
Несиеде өзгермейтін, тұрақты болып қалатын жәйт – құрылым. Өзге
экономикалық категориялар сияқты несиеде бір – бірімен өзара әрекетке
түсетін бірнеше элементтен тұрады. Ондай элементтерге ең алдымен несиелік
қатынастың барлық субъектілері, сондай – ақ жоғарыда анықтағанымыздай, бұл
субъектілерге несие беруші мен қарызға алушылар жатады. Оларды бөлуге және
бөлек қарастыруға болмайды. Оларды бірге қарастырған жағдайда ғана несиенің
мәнін анықтауға болады.
Несие беруші – несиелік мәміленің қарыз ұсынатын жағы. Мұны іске асыру
үшін онда ақшалай қаражаттың белгілі бір қоры болуы керек. Ол ақша өзіндікі
болуы немесе басқа біреуден қарызға алған болуы да мүмкін.
Қазіргі уақытта қарызға ақша ұсынатын негізгі несие беруші – банк
болып табылады. Ол кәсіпорындардың, ұйымдардың, кеңселер мен халықтың
уақытша бос қаражаттарын шоғырландырып, оларды қарызға алушыға уақытша
пайдалану үшін несие түрінде ұсынады. Бұл ретте банктен алған несиені тек
қарызға алушы ғана емес, сондай – ақ соңғысы да меншік иесіне
(кәсіпорынға, халыққа) тартылған ресурстарды (ақшаларды) қайтаруға
міндетті. Бұл арада банк бір жағдайға несие беруші болса, екінші жағдайда –
қарыз алушы болып көрінеді[5].
Қарызға алушы – несиелік қатынастар жағы, несие алып, алған қарызды
қайтаруға міндетті жағы. Қосымша ақшалай қаражатқа уақытша мұқтаждығы
туғандар қарызға ақша алушылар болып табылады. Қазіргі заман талабына сай
қарызға алушылар - кәсіпорындар, кәсіпкерлер, халық, мемлекеттер мен
банктер болуы мүмкін. Алайда, қарызға алушы қарызға алынған қаражаттың
меншік иесі болып табылмайды, өндіріс саласында, айналымда оны ол өз
қалауымен қолданады. Бұл жағдайда ол алынған ақшадан гөрі, яғни
шаруашылықта ауыспалы айналым қор таусылғаннан кейін оны іске асырып,
пайдаланғаны үшін өсімақы төлеп, қарызды артық көлемде төлейді.
Несиелік мәміледе қарызға алушы несие берушіге тәуелді, оған несие
беруші өз талаптарын қояды. Алайда, қарызға алушы мен несие беруші несие
қатынастарының толық құқықты жақтары болып табылады. Олар міндетті түрде
қатысуы керек және бұл жағдайда олар орындарын ауыстыруы мүмкін. Несие
беруші – қарызгер (кәсіпорындар мен халық бос қаражаттарын есеп және
депозиттік шоттарға сақтай отырып) болуы мүмкін. Несие беруші мен қарызға
алушы өзара іс-әрекеттерінде қарама – қайшылықтың бірлігі сипатын
көрсетеді. Несиелік мәміленің қатысушылары ретінде олар оның қарама – қарсы
жақтарында тұрады. Олардың мүдделері де бөлек, несие беруші неғұрлым жоғары
пайыздық несие бергісі келсе, қарыз алушыға мүмкіндігінше арзан несие алып,
қосымша қаржылар табу мүддесі болады.
Несие берушілер мен қарызға алушылардан басқа несие қатынасы
құрылымының элементі алыс – берістің объектісі – құнның негізгі бөлігі
сияқты өзіндік өтелмеген құн – несиеленген құн (ссуженная стоимость) болып
табылады.
1 сурет – Несиенің құрылымы
Ескертпе: Деньги.Кредит.Банки [6]
Несиеленген кұн ұдайы өндіріс процесін жылдамдататын ерекшелікке ие.
Себебі, қарызға алушының қайсыбір маусымдық жұмыстарды жүргізуге және
болжанбаған шығындарға қажет меншікті қорларын жинақтаудың қажеттігі жоқ.
Сондықтан, бұл қосымша қажеттіліктер несие есебінен қанағаттандырылады.
Осылайша, несиеленген құн өндірістік қорлардың ауыспалы айналымының
үздіксіз болуын қамтамасыз етеді және олардың қозғалысындағы іркілістерді
жояды. Бұл жағдайда бастапқы несиеленген құн ғана емес, сонымен қатар өскен
пайызбен қоса, несиенің қайтарымдылығы қамтамасыз етіледі. Несие өз құнын
осылайша бүкіл қозғалысында: басынан бастап, оның банкке қайтарылуына дейін
сақтайды.
Несиенің қарастырылған құрылымы оның біртұтастығын айқындайды. Ол
элементтерінің бірлігін болжайды.
Несиеленген кұн козғалысының сатыларын қарастырсақ, келесідей
көрсетіледі:
Но - Қан- Нп...Рб...Нқ... - Бқ,
мұндағы: Но-несие орналастыру;
Қан- карызға алушының несиені алуы;
Нп - несиенің пайдаланылуы;
Рб - ресурстарды босату;
Нк - несиенің кайтарылуы;
Бқ - банктің аталмыш қарызды алуы.
Несиеленген кұнды орналастыру (несиенің ұсынылуы) Но - несие
қозғалысының алғашқы баспалдағы болып табылады. Оған құнның жиынтықталуы
(аккумуляциясы), яғни уақытша бос қаражаттар себепкер болады. Несие беруші
қарыз алушыға белгіленген мерзімде пайызбен төлейтініне сенімді болған
кезде ғана несие бере алады.
Несие алу (Қан) қарыз алушының уақытша қажеттіліктерін
канағаттандырады, өйткені несиелік қатынастың басқа тарапы оны белгілі бір
уақытқа ғана береді.
Несиені пайдалану (Нп) қарыз алушының оны өз шаруашылығында пайдаланып,
несие берушіге несиенің қайтарылуын қамтамасыз ету керектігін білдіреді.
Ресурстардың босатылуы (Бр) қарыз алушының шаруашылығында құнның ауыспалы
айналымның аяқталу актісін, несие алушының уақытша қажеттіліктерін
қанағаттандыру мүддесінде кұнның пайдаланылу процесін сипаттайды. Несие
қозғалысының бұл сатысы оның келесі кезеңге өтуі үшін материалдық база
болып табылады.
Несиенің қайтарылуы (Нқ) уақытша пайдаланылған құнның қарыз алушыдан
несие берушіге қайтуын көрсетеді. Қарыз алушының шаруашылығында белгілі бір
ауыспалы айналымда жүзеге асқан құн өзінің уақытша иесінен кетіп, несие
берушіге өтеді.
Уақытша пайдаланылғаннан кейін (Нп) кұнды несие берушінің алу актісі
несие қозғалысының аяқталу сатысы болып табылады. Уақыт бойынша несиенің
қайтарылуы (Нқ) және несие берушінің алған қаражаты (несиеге бергені) Қан
сәйкес келуі мүмкін[6].
Несиенің мәнін тану оның негізін ашады, яғни несиелік қатынастар
туындайтын базада қарастыруды ұйғарады. Несиенің мәнін ашып көрсететін,
несиенің негізін құрайтын база неден тұрады? О.И. Лаврушин оның қайтарылуын
есептейді. Ол несие козғалысының бір сатысы бола тұрып, бір мезгілде
несиеленген құн козғалысының барлык сатыларын қамтиды. Несие ақшасын жарату
(орналастыру), алу және оны пайдалану - қайтарым негізінде жүзеге асады.
Несиеленген кұнның қайтарылу кезеңі оның жалпы ауыспалы айналымын ғана
аяқтайды. Қайтарымдылық - несиелік қатынасқа тән белгіні анықтайтын
өзіндік ерекшелікті көрсетеді[7].
Несиенің қайтарылуы – уақытша пайдаланған несиеленген құнды несие
берушіге қайтару процесі. Ол өзінен - өзі туындамайды. Ол құнның ауыспалы
айналымында аяқталатын материалдық процестерге негізделеді.
Алайда, бұл тек қайтарымның негізін жасайды. Уақытша пайдалануға алған
ақшалай қаражатты қайтаруға босаған қаражаттар қарыз алушыға мүмкіндік
берген кезде ғана несиені қайтару басталады. Несиенің қайтарылуы объективті
процесс болып табылады, яғни оны мәміленің табиғатын өзгертпей, кейінге
қалдыруға болмайды. Несие беруші мен қарыз алушы бекіткен келісімшартқа
сәйкес ол заңды бекітілген сипат алады.
Несие – кеңейтілген қайта өндіру мақсатында жеделдік, төлемдік, қайтару
талаптарына сай оларды ақшаны бөлу және халықтың, экономиканың бос ақшалай
қаражаттардың жұмылдырылуын қамтитын несие капиталының қозғалысы себепті
экономикалық қарым – қатынасты көрсетеді.
Несие мәні қатынастардың несиенің – қайтару, төлемдік, мерзімдік, қолма
– қол ақша, мақсатты сипат сияқты маңызды принциптерімен анықталады.
Бұл принциптер несиенің алғашқы даму кезеңдерінен бастап қалыптасты, ол
кейіннен заңды түрде бекітілді.
Несиенің қайтарылу принципі - қарыз алушының несиені пайдаланғаннан
кейін несие берушіге уақытында қайтару қажеттілігімен сипатталады. Ол
банктің несие қорын жаңғыртып отыруды қамтамасыз ететін несиені пайызбен
өтеуде өзінің іс жүзіндегі орнын аныктайды. Бұл несие капиталының
қозғалысына қажетті талап болып табылады. Ол белгілі бір мерзімге берілген
соманың толық кайтарылуын камтамасыз етеді.
Несиенің төлемділігі - қарыз алушыға берілген несиенің уақытында
қайтарылуын және одан табыс түсіруге несие беруші де, оның тиімді
пайдаланылуына қарыз алушы да ынталы болады.
Несиенің жеделдік принципі қарыз алушыға кез келген тиімді уакытта
емес, несие келісімшартында белгіленген уақытта қайтару қажеттігін
көрсетеді.
Белгіленген мерзімді бұзу - несие беруші үшін қарыз алушыға өндіріп
алынатын пайызды көбейтілген түрде несиені пайызбен мерзімінен бұрын
өндіріп алуға саятын экономикалық санкция қолдануға жеткілікті негіз болып
табылады. Несиенің қамтамасыз етілу принципі несие келісімшартында қарыз
алушы өз мойнына алған міндеттемелерді бұзуы мүмкін жағдайда несие
берушінің мүліктік мүддесін корғауды қамтамасыз етудің кажеттілігін
көрсетеді. Бұл принцип жалпы экономикалық тұрақсыздық кезеңінде өзекті
мәселе болып табылады.
Несиенің мақсатты сипаты несие берушіден алынған қаражаттың мақсатқа
сай пайдалану қажеттілігін білдіреді. Несие келісімшартындағы сәйкес
бөлімде берілетін несиенің нақты мақсаты, сондай-ақ банктің бақылау
процесінде бұл талапты қарыз алушының сақтауы белгіленеді.
Бұл принциптердің барлығы бір-бірімен өзара байланысты және олардың бір
уақытта қызмет етуі несиенің мәнін анықтайды. Осы принциптердің біреуі
бұзылса, онда несие қатынасының мәні кетіп, несиенің дербес экономикалық
категория сияқты өзіне тән қасиеттері жоғалады[8].
Экономика дамуының сатысына қарамастан, несиенің арқасында қарыз беру
капиталы құрылып, оның өнім өндіруге пайдалануы қамтамасыз етіледі. Несие
ұдайы өндіріс процесінің үздіксіздігі мен тездетілуіне қызмет етеді.
Уақытша бос материалдық және ақшалай қаржыларды қайтарымдық және төлемдік
негізде қайта бөлуді қамтамасыз етуші несие кез – келген экономикалық
субъект бойынша ағымдағы өндірістік шығындар мен табыстардың арасында,
өндірістің маусымдық сипаты мен экономика саласында тауарларды сатып
реттеуді арасында, капиталдың жұмсауға қажетті көлемі мен қолда бар
жиынтықтардың арасында болатын қарама –қайшылықтарды шешіп отырады. Уақытша
қаржылық қиыншылықтарға ұшыраған кәсіпорындарға берілетін несие оларға
ұдайы өндіріс процесін жалғастыруға тауарлы – материалды қорлар ( бұдан әрі
– ТМҚ) үшін ақы төлеудің қамтамасыз етуге, еңбекақы төлеуге және т.б.
мүмкіндіктер тудырады.
Жаңа өндіріс ашу мен оларды кеңейту ісінде де несиенің атқаратын ролі
зор. Несиенің көмегімен айтарлықтай қаржы ресурстарын шоғырландыру мен
орталықтандыру жаңа өндірістердің ірі жобаларын іске асыруға, жаңа
техниканы ендіруге, жоғары қосымша құны бар өнімдерді өндіруді қайта
жарақтауға байланысты салынатын мол салымдарды жүзеге асыруға мүмкіндік
береді[9].
Қазақстанда экономиканың шикізаттық бағытынан арылып, жоғары дамыған
өңдеу секторын құру мақсатын көздейтін ҚР – ның 2003 – 2015 жылдарға
арналған индустриалдық – инновациялық даму стратегиясы жүзеге асуда. Бұл
ретте өзінің несиелік қаржыларын осы Бағдарламаны жүзеге асыруға
бағыттайтын несие жүйесіне үлкен үміттер артылуда. Несиені капиталдық
салымдар есебінен пайдаланудың бюджеттік қайта айналмалы қаржыландырумен
айтарлықтай маңызды артықшылықтар бар. Ол капиталдық шығынның тиімділігін
осы шаралардың пайда есебінен қарызды өтеудің мүмкіндіктерін анықтаумен әрі
несие шараларының өтелу мерзімі шегінде қарызды өтеудің мерзімін
белгілеумен жүйелі бақылауға мүмкіндік береді.
Несиенің ақша айналымы саласында да алатын орын айрықша. Ол ақша
айналымының үнемделуінен көрінеді. Несие өзінің қызметі – айналысының
құралын құруға байланысты:
- біріншіден, ақша белгілерін дайындау, шығару, есеп жүргізу мен
сақтау шығындарын қысқартады;
- екіншіден, несие бос ақша қаржыларын сан рет пайдалана отырып, қолма-
қол ақшасыз есептеулерді қысқартып, айналым шығындарын азайтады;
- үшіншіден, айналымның шығындары маусымдық қажеттіліктерді қосымша
қаржылар есебінен көбейткенде қорлардың кемуіне байланысты қысқарады.
Несиенің (ипотекалық тұтыну несиесі) арқасында тұрғын үй құрылысы,
пәтерлер, автокөлік және басқа да тұрмыстық машиналар мен аппараттар алу
мен шаруашылықты қалыптастыру сияқты қоғамдағы көптеген әлеуметтік
мәселелерді шешуге қол жетіп отыр.
Несиенің көмегімен басқа мемлекеттермен байланыстар нығайып, әлемдік
экономикаға араласуға мүмкіндіктер туып келеді.
Сонымен, жекелеген шаруашылықпен айналысушы экономикалық субъектілердің
өмір сүруі мен жалпы халық шаруашылығының дамуына да, микродеңгейіне
байланыстардың дамуында, сондай – ақ халықтың әл- ауқатын көтеруде
несиенің атқаратын ролі өте зор .
Міне, осыған байланысты несиені пайдаланудың шегі қайсы деген мәселе
туындайды. Үйлесімді деңгейлерде ғана несиенің экономикаға салынуы пайда
бере алады. Несиенің дамуын, оның ролінің күшеюін экономикаға несие
салымының артуымен байланыстыруға болмайды.
Бұл жерде несие шектерінің сапасы мен саны жайлы. Несиелеудің көптігі
экономиканың даму процесіне, ақша айналымына кері әсерін тигізеді. Ол қарыз
алушылардың қаржыларды үнемдеп пайдалануға деген ықыласын бәсеңдетеді.
Ал, несие саласы мейлінше тарылтудың да кері әсері бар, себебі төлем
қаржыларының жеткіліксіздігінен шаруашылық субъектілер ТМҚ – ны,
жабдықтарды сатып ала алмайды, өзінің қызметкерлеріне еңбекақы төлей
алмайды, негізгі қорларды жалға ала алмайды және т.б. Сайып келгенде мұның
бәрі өндірісте, тауарларды сатып – таратуда өз көрінісін байқатпай
қоймайды.
Несиенің сандық шегі несиелік қаржыларды сандық жағынан шектеумен
байланысты. Шектеулердің әдісі әр түрлі, тура әдіс Ұлттық банк міндетті қор
көздерінің мөлшерін арттырып, соның нәтижесінде несие көздерінің көлемін
азайтады, экономикалық әдіс пайыздық мөлшерлемені көтерудің нәтижесінде
несиелеу процесін тежейді[10].
2. Несиенің нысандары мен түрлері
Несие формасы – бұл несие қатынасының сырттай нақты көрініс табуы. Ол
несие қатынасының мәні мен ұйымдастырылуын синтездейді. Несие қатынасының
формасы мен мазмұны ажырағысыз әрі диалектикалық жағына біртұтас болады.
Несие қатынасының формасы оның мазмұны мен дамуына сәйкесуі керек.
Таңдап алынған жіктеу өлшеміне қарай несиенің мынадай ең маңызды
формаларын бөліп көрсетуге болады(2-сурет):
- қызмет ету саласына қарай – ұлттық және халықаралық несие;
- несие мәмілесінің объектісіне қарай – ақшалай және тауарлық несие;
-несие қатынасының субъектісіне қарай – банктік, коммерциялық,
халықаралық, тұтынушылық несиелер.
2 сурет – Несиенің негізгі формалары
Ескертпе: Деньги.Кредит.Банки [11]
Несиенің тауарлық формасы тарихи жағынан алып қарағанда оның ақшалай
формасынан бұрын пайда болған. Ежелгі тарихтан білетініміздей, адамдар
тұтынуға қажетті артық өнімдерін(астық, мал, тері және т.б.) бір – біріне
өсім алумен қарызға берген.
Несиенің тауарлық формасы осы заманғы іс-тәжірибеде төлемдерінің
мерзімін ұзартумен тауарларды сатуда, машина мен құрал-жабдық, тұрмыстық
тауарлар, саймандар лизингісінде қолданылады. Қазақстанда тауарлық несие
фермерлер мен шаруа қожалықтарына көктемде тұқым түрінде беріледі. Тұқым
түрінде берілетін бұл несиені фермерлер мен шаруа қожалықтары күзде жиын-
теріннен кейін қайтарып отырады.
Несиенің тауарлы формасының негізінде ақшалай несие формасы пайда
болып, дамиды. Ол осы заманғы нарықтық шаруашылықта артықшылықтарға ие,
типтік форма болып табылады. Несиенің бұл формасы ұлттық және халықаралық
экономикалық айналымдардың шегінде пайдаланылады.
Несиенің тауарлық және ақшалай формаларымен қатар олардың аралас
формасы да қолданылады[11].
Несиенің басқа формаларына қарағанда коммерциялық несие олардан бұрын
пайда болды. Оны бір шаруашылық жүргізуші субъекті екіншісіне сатылған
тауарлар мен қызмет көрсетулер үшін төлем мерзімін ұзартумен береді. Осы
несие формасының объектісіне өнеркәсіп және сауда капиталының бірігу
нәтижесін білдіретін тауар капиталы жатады. Коммерциялық несие тауарларды
өндіру мен өткізу процесінен тікелей пайда болады. Ол тауарлақ формада
беріледі және оның пайдалану шегі болады. Ең алдымен оның мөлшері шектеулі
болады, өйткені әрбір кәсіпкер, әрбір өзге субъект коммерциялық несиені
өзінің ақшалай капиталының шегінде ғана бере алады.Коммерциялық несиені
тиісті тауарларды сатып алған кәсіпорындар ғана пайдалана алады.
Осы несие формасының құралына вексель жатады. Вексель қолма – қол
ақшасыз есеп айырысудың көлемін арттыруға және айналыс шығынын кемітуге
жағдай тудырады.
Вексель – бұл сатып алушы –қарызгердің жабдықтаушының алдындағы заңмен
қатаң белгіленген борыштық міндеттемесі. Онда борыш сомасы, несие үшін
алынатын пайыз, өтеудің мерзімі мен шарты көрсетіледі. Вексель несиелерге
тиесілі қаражатты алу үшін ғана емес, сонымен бірге төлем құралы ретінде
пайдаланылады.
Коммерциялық несиенің басты мақсаты – тауарлардың сатылу процесін
жеделдету және пайданың жылдам алынуын қамтамасыз ету.
Коммерциялық несие дамыған елдерде кеңінен тараған және ол өндірістің
ауқымы мен тауар айналымының көлеміне тікелей байланысты болады.
Қазақстанда ол инфляцияның салдарынан, өндіріс пен тауар айналымының
құлдырауынан және шаруашылық жүргізуші субъектілердің арасындағы сенімінің
азаюынан тиісті деңгейде дамымай қалды.
Коммерциялық несие көбінесе ауыл шаруашылығында қолданылады. Азық –
түлік корпарациясы фермерлерге, шаруа қожалықтарына жанар- жағармай
материалдарын, тұқымды, минералды тыңайтқыштарды және өсімдікті қорғайтын
құралдарды тауарлық несие түрінде ұсынады. Қазақстан Республикасының (бұдан
әрі – ҚР) Азаматтық Кодексіне сәйкес коммерциялық несие ұғымы аванс түрінде
берілетін несиені, тауарлардың, жұмыстың және қызмет көрсетулердің алдын –
ала төлемін қамтиды.
Коммерциялық несиені тауар жеткізушілер сатып алушыларға жеткізілген
тауар үшін алынатын төлемнің мерзімін ұзартумен береді. Бұл арада соңғысы
алғашқысына вексельді,яғни, төлем міндеттемесін табыс етеді.Бұл вексель
банкте атаулы құннан төмен баға бойынша ескерілуі (банктің сатып алуы)
мүмкін немесе оның кепілдігімен (кепілге салынумен) банк несиесін алуға
болады. Дамыған нарықтық экономика жағдайында коммерциялық несие банк
несиесімен әрдайым аралас болады[12].
Нарықтық экономикада несиенің негізгі формасы банк несиесі. Бұл
жағдайда несие қатынасының объектісіне сауданы ақшалай қаражатпен беру
процесі жатады. Мұндай несие уақытша қаржылай көмекке мұқтаж
мамандандырылған қаржы несие ұйымдарына, көбінесе банктерге, қарыз алушы
кәсіпорындарға, ұйымдарға, халыққа, мемлекетке беріледі.
Банк несиесінің бірінші ерекшелігі – банк өз қарыз алушыларына несиені
өзінің капиталынан ғана емес, сонымен бірге, тартылған ресурстардан да
(заңды және жеке тұлғалардың депозитінен) береді.
Осы несие формасының екінші ерекшелігі – шаруашылық айналымға әлі түсе
қоймаған, кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың банкке орналастырылған
уақытша бос қаражатын банк ссудаға береді.
Банк несиесінің үшінші ерекшелігі – банк ақшалай қаражатты ссудаға
өздігінен өсетін құн ретінде болатын капитал формасында береді. Қарыз алушы
бұл ссуданы пайдаланғаны үшін банкке пайыз төлейді. Қарыз алушы осы несиені
өндіріс саласында пайдаланғаннан кейін пайда алады әрі оның есебінен
несиегерге пайыз төлейді. Банк несиесінің қолданылу аясы коммерциялық
несиеге қарағанда әлдеқайда кең, өйткені коммерциялық несие – несие
мәмілесінің бағытымен, мерзімімен, және сомасымен шектеліп қалған.
Банк несиесі банк пен қарыз алушының арасында несие келісімшарты немесе
несие келісімі бекітілгеннен кейін беріледі. Банк несиесінің мақсаты:
негізгі және айналым капиталына арттыру, маусымдық қорларды толықтыру,
вексельдер есебі және оны қайта есептеу халықты несиелеу.
Ол материалдық тұрғыдан қамтамасыз етілуі, мақсатты бағытының болуы,
мерзімділігі, қайтарылуы және ақылы принциптері негізінде банктің қарызға
беретін ссудалық капиталдың қозғалысын білдіреді.
Банк несиесі берілетін мерзіміне қарай қысқа мерзімге және ұзақ
мерзімге бөлінеді. Мәселен, қысқа мерзімді несие қарыз алушының ағымдағы
және маусымдық ТМҚ қорларын қалыптастыруына, еңбекақы төлеуіне және өзге де
шығындарын өтеуіне байланысты уақытша қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін
бір жылға дейінгі мерзімге беріледі.
Ұзақ мерзімді несие ұзақ мерзімді активтердің ұлғайтылған ұдайы
өндірісіне арналған, яғни ол бір жылдан да көп уақытқа негізгі қорларды
құруға, қайта жарақтандыруға, ұлғайтуға әрі жаңғыртуға беріледі.
Банк несиесінің есебінен залалдардың орнын толтыруға, жарғылық
капиталды қалыптастыруға, бұрын алынған несиені өтеуге, айыппұл, өсімақы,
тұрақсыздық төлемдерін және т.б. төлеуге болмайды.
Несие есеп айырысу құжаттарының төлеміне қолма – қол ақшасыз түрінде,
жекелеген жағдайларда, мысалы ауыл шаруашылық өнімдерін сатып алуға,
еңбекақы төлеуге және тұтыну қажеттіліктеріне қолма – қол ақшамен
беріледі.
Несие қарыз алушыларға тек несие келісімшартында қарастырылған
мақсаттары үшін беріледі. Сонымен қатар, несие қарыз алушының заң
тұрғысынан құқық қабілеттілігі болған жағдайда, несиені өтей алатын
қабілеті болған жағдайда, несиені өтей алатын қабілеті болған жағдайда және
қаржылық жағдайы тұрақты болғанда ғана беріледі. Несие келісімшартының
шарттары әрбір қарыз алушыға жеке анықталады.
Банк несиесі маңызды ерекшеліктерін сақтай отырып, айтарлықтай сандық
және сапалық өзгерістерге ұшырады. Қазақстанда мұндай несиені тек банктің
қаржы несие мекемелері ғана беріп қоймайды, сонымен қатар, оны қаржылық
компаниялар да, несие серіктестіктері де, несие кооперативтері де,
микронесие ұйымдары да және т.б. береді. Алайда, бұл осы несие формасының
мәнін өзгертпейді. Coндай – ақ, қарыз алушылардың құрылымы да өзгереді.
Акционерлік қоғамдардан, компаниялардан, фирмалардан және xaлықтан өзге оны
үкімет те, банктер де, жергілікті органдар да және т.б. алады.
Банктің несие салымдарының мөлшері несие ресурстарына байланысты
болады. Бүгінгі таңда банктердің мұндай ресурстарын депозиттер ғана емес,
сонымен қатар, клиенттердің шоттағы уақытша бос ақшалай қаражаттары,
банкаралық нарықтағы қарыз ақшалар, шетелдік қаржы несие институттарынан
алынатын қарыз қаражатты құрайды.
Осылармен бір мезгілде ҚР Ұлттық банкі өзінің ақша несие саясаты арқылы
экономиканы несиелейтін саланы да реттеп отырады. Ол банктердің несие
қоржынының сапасы нашарлаған жағдайда депозиттерді міндетті түрде ең аз
шамада резервтеудің деңгейін арттыру жолымен экономиканы несиелеудің аясын
тарылтады. Бұл несиенің тек экономикалық қана емес, сонымен бірге,
әкімшіліктік шекарасының болатынын да көрсетеді[13].
Несие қатынасы банктер мен кәсіпорындардың, ұйымдардың арасында ғана
болмайды. Ол, сондай – ақ, бір жағынан несие жүйесінің және екінші жағынан,
халықтың арасында да пайда болады. Несие алушыға халық, ал, несие берушіге
банк жататын қатысты тұтыну несиенің мазмұнын құрайды. Айрықша жағдайларда
банк пен халықтың арасында делдалдық ететін үшінші тарапта болуы мүмкін,
мысалы, тауарларды несиеге сататын, яғни мерзімін ұзартып төлеумен тауарды
несиеге беретін сауда ұйымдарын айтуға болады.
Тұтыну несиесі халыққа оның ағымдық сипаттағы қажеттіліктерін
қанағаттандыру үшін беріледі. Оның ішінде, жеке шаруашылықтағы өндірісті
дамытуға, құрылыс салуға, тұрғын үйді жөндеуден өткізуге, ұзақ уақыт
пайдалануға жарамды заттарды сатып алуға беріледі.
Несие халыққа тауарлы формада және ақшалай формада берілу мүмкін.
Тауарлық форма халыққа тауарларды оның төлем мерзімін ұзартумен сатуда
қолданылады, яғни, бұл коммерциялық несие болып табылады. Ақшалай форма
банк несиесі секілді халыққа тікелей немесе сауда желісі арқылы жанама
түрде беріледі.
Тұтыну несиесінің қосарлы қызметі бар: бір жағынан, тауар айналымы
артатын болса, несие мөлшері де өседі, өйткені, тауар сұранысы несие
сұранысын тудырады, екінші жағынан, халық неғұрлым несиеленетін болса,
төлем қабілеті бар сұранысты арттырады.
Несиелеу объектісі бойынша Қазақстанда тұтыну несиесі мыналарға: кезек
күттірмейтін қажеттілік ( шұғыл мұқтаж ) несиесіне, құрылыс салу және
тұрғын үй сатып алу несиесінде, ұзақ пайдалануға жарамды тауарларды сатып
алуға арналған несиеге және шаруашылықты ұйымдастырып, жүргізуге арналған
несиеге бөлінеді.
Тұтыну несиесі белгілі бір дәрежеде табыстары біркелкі емес
тұрғындардың өмір деңгейін салыстырмалы түрде теңестіреді, әр түрлі
әлеуметтік топтардың тұтыну деңгейі мен құрылымының арасындағы
айырмашылықты жояды.
Жылжымайтын мүлікті кепілге салу арқылы болатын ссуданы ипотека несиесі
ретінде ұғуға болады. Ол тұрғын үй құрылысын салуға және сатып алуға, жер
сатып алуға беріледі, әрі ұзақ мерзімді сипатқа ие. Ипотекалық несиелеу
нарықтық экономиканың ажырағысыз элементі болып табылады. Оның мынадай
ерекшеліктері бар:
- ипотекалық несие бұл қатаң анықталған кепілзатпен берілетін ссуда.
Несие қайтарылмаған жағдайда кепілге салынған жылжымайтын мүлік сатылады
және одан түскен қаражатпен несиегердің алашағы өтеледі. Сол себепті де
ипотека несиесі несиегер үшін ең сенімді несие ретінде саналады:
- ипотекалық ссуданың көбісі қатаң мақсатты тағайындауға ие, өйткені,
ол тұрғын үй мен өндірістік үй-жайларды қаржыландыру, сатып алу, тұрғызу
үшін және жер учаскелерін игеру үшін пайдаланылады;
- ипотекалық несие, әдетте,10 – 30 жылға дейін ұзақ мерзімге беріледі.
Несие алдын ала жасалған кестеге сәйкес біртіндеп өтелетін болады.
Ипотеканың айрықша маңызды принциптеріне мыналар жатады: кепілге
салынатын мүлік нақты болу керек, яғни келісімшартта кепілдік құқығының
объектісіне жататын нақты мүлікті анықтау; кепілдіктің жариялылығы, яғни
кепілге салынған мүліктің ауыртпалығын үшінші тұлға оңай танитындай болуы
керек[13].
Ипотекалық несиені рәсімдеуде негізгі құжаттарға кепілхат, вексель және
өзге де бағалы қағаздар жатады. Бұл құжаттарға ипотекалық компания
шығаратын ипотека облигациялар секілді құнды қағаздардың қайталама
нарығында баға белгілеуі мүмкін. Бұл арада кепілхат ссуда бойынша кепілге
салынған мүліктің заңды меншік құқығын несиелерге беруді ұйғаратын құжат
болып табылады. Жылжымайтын мүлік аясындағы кепілхат ипотека несиенің
негізгі қамтамасыз етушісі болып табылады. Онда несие келісімшарты бойынша
борыштарды төлеу жөніндегі қарыз алушының міндеттемесі, пайыз, салық,
алымдар және меншіктен өндіріліп алынатын өзге де төлемдер нақты
көрсетіліп, сонымен бірге, оны бүлінбеген қалпында сақтау, жылжымайтын
мүлікті сақтандыру, оны басқа тұлғаға кепілдік аясында беруге тыйым
салынатыны және т.б. айтылады.
ҚР “Ипотека туралы” заңы шыққаннан кейін Қазақстанда ипотекалық
несиелеу қарқынды дамыды.
Республиканың ірі банктері ипотекалық бағдарламаны жүзеге асыратын
өздерінің ипотекалық компанияларын құрды.
2000 жылдан бастап ҚР Ұлттық банкісі жарғылық капиталы 100%-ды құрайтын
Қазақстандық ипотека компаниясын (бұдан әрі - ҚИК) құрды. Ол алғашқы
құрылған күнінен бастап несие үшін алынатын пайыз мөлшерлемелерін кеміту
бағытындағы саясатты жүргізіп келеді. 2005 жылы ҚИК толықтай ҚР Қаржы
министірлігінің қарамағына өтті. Бұл несие үшін алынатын пайыздық
мөлшерлемелерді кемітуге қажетті бәсекелестік ортаның құрылуына өз ықпалын
тигізді. Пайыз мөлшерлемелері баяу болса да, тұрақты түрде кеміп келеді.
ҚИК 300 және 500 млн сомаларында ипотекалық облигацияның екі
шығарылымын шығарып үлгереді және оларды сәтті орналастыра білді.
Қазақстанда ипотекалық несиелеу Қазақстан Республикасы Мемлекеттік
тұрғын үй бағдарламасының ажырағысыз бөлігі болып табылады[14].
Мемлекеттік несие жеке және заңды тұлғалардың уақытша бос ақшалай
қаражаттарының мерзімділік, қайтарымдылык және ақылы шарттары негізінде
мемлекет тарапынан жұмылдырылу себебі бойынша қатынастың жиынтығын
білдіреді.
Оны мемлекет бюджет тапшылыгын жабу үшін және мемлекет өзінің ағымдағы
мүмкіндіктерінен тыс қажеттіліктерін косымша қаржыландыру үшін пайдаланады.
Бұл несие қатынасының субъектісіне, бірінші жағынан, қарыз алушы ретінде
мемлекет жататын болса, екінші жағынан - халық, кәсіпорындар, ұйымдар,
сондай-ақ, шетелдік жеке және заңды тұлғалар, мемлекет.
Мемлекеттік несиені мемлекеттің өзіндік несиесіне және мемлекеттік
борышқа бөлу керек.
Бірінші жағдайда мемлекеттің несие институттары экономиканың әр түрлі
секторларын және халықты несиелейді. Қазақстанда бюджет қаражаты есебінен
құрылған, жарғылық капиталы 100%-ды құрайтын екі банк бар - Қазақстан Даму
банкі және Мемлекеттік тұрғын үй құрылысының жинақ ақша банкі.
Екінші жағдайда мемлекет уақытша бос ақша ресурстарын жұмылдыру үшін,
мемлекеттің бюджет тапшылығын және қоғамның өзге де қажеттіліктерін
қаржыландыру үшін халықтан, банктерден және өзге де қаржы-несие
мекемелерінен, кәсіпорындар мен ұйымдардан, сондай-ак, басқа мемлекеттерден
(мемлекеттік кұнды қағаздарды қаржы нарығына орналастырумен) ақшалай
қаражатты қарызға алады. Уақытша бос ақшалай қаражат облигацияларды,
қазынашылық міндеттемелерді және мемлекеттің өзге де құнды қағаздарын
шығару және өткізу аркылы жұмылдырылады.
Мемлекеттің қаржы ресурстарын қалыптастыратын маңызды арнаға
банктердегі халықтың салым ақшаларының бір бөлігін мемлекеттік займға
айналдыру жатады, ол облигациялық және облигациясыз болуы мүмкін.
Облигациясыз займ мерзімсіз болады, оны мемлекет құнды қағаздары шығару
бойынша рәсімдейді, сондай-ақ, тиісті мекемелердің шотындағы соманың
тікелей есебі аркылы және мемлекеттік борыш кітабында рәсімделеді. Мұндай
займдарды өтеудің мерзімі айтылмайды, алайда мемлекет займдарды шығарудың
құқығын өзінде қалдырады, әрі оны әрекет ету кезеңі ішінде пайыз төлеуге
міндеттенеді.
Бүгінгі танда Қазақстанда айналыста мыналар бар:
- 3,6 және 12 ай мерзімдеріне шығарылған мемлекеттік қысқа мерзімді
облигациялар;
- 5-7 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
5
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІ НЕСИЕЛЕНДІРУДІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ 8
1.1 Несиенің қажеттілігі, мәні және экономикадағы ролі
8
1.2 Несиенің нысандары мен түрлері
15
1.3 Несиенің қызметтері
27
2 БТА БАНКІ АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫНЫҢ МЫСАЛЫНДА ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІ
НЕСИЕЛЕНДІРУДІ ТАЛДАУ 28
2.1 БТА Банкі Акционерлік Қоғамының экономикалық сипаты
28
2.2 БТА Банкі Акционерлік Қоғамының шағын және орта бизнесті
несиелендіру
37
2.3 БТА Банкі Акционерлік Қоғамының шағын және орта бизнеске
несие беру саясаты мен несие беруді ұйымдастыру
40
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІ НЕСИЕЛЕНДІРУДІҢ
МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН ДАМУ ЖОЛДАРЫ
55
3.1 Қазақстан Республикасында шағын және орта бизнесті
несиелендірудің мәселелері
55
3.2 Қазақстан Республикасында шағын және орта бизнесті
несиелендірудің даму жолдары
60
ҚОРЫТЫНДЫ
65
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
69
ҚОСЫМША
72
Кіріспе
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Шағын және орта кәсіпкерлік
немесе бизнес – бүгінгі өркениетті дүниежүзілік экономикалық даму
жүйесіндегі болашағы күмән келтірмейтін салалардың бірі болып саналады.
Нақты сектор және сауда кәсіпорындары мен компаниялары Қазақстан
экономикасының дамуына, өсуіне, ұлттық табыс, жалпы ішкі өнім, жалпы ұлттық
өнім, жұмыспен қамтылу дәрежесі және тағы да басқа көрсеткіштердің артуына
тікелей әсер етеді. Кейінгі жылдары елімізде шағын және орта кәсіпкерлікті
дамытуға көбірек көңіл бөліне бастады. Шағын бизнестің дамуының бірден бір
көзі банктік несие болып табылады. Экономиканың нақты секторын және де
сауда фирмаларын коммерциялық банктердің несиелеуі – ұлттық экономиканың
өсуіне олардың қосқан үлесі, басқа жағынан қарағанда банктердің атқаратын
өзінің қызметтері қаржылық сектордың, яғни экономиканың ажырамас бөлігі.
Олардың дамуы мемлекеттің, экономика агенттерінің шаруашылық өмірі үшін
пайдалы, әрі тиімді.
Бүгінгі таңда капиталды жұмсау бәсекесінің артуы көрініс табады.
Отандық банктер қарыз алушылар үшін несиелерді алуды жеңілдете бастады,
несие беру процесі ықшамдалып, пайыздық мөлшерлемелердің төмендеу
тенденциясы байқалуда. Сонымен қатар коммерциялық банктер ұзақ мерзімді
несиелер бөліп отыр. Өйткені әдеттегі қысқа мерзімді, айналым капиталының
толықтыру мақсатына бөлінген несиелер несиелік портфелінің көлемінің
ауытқуына әсерін тигізеді. Банктер өздерінің ішкі несиелік саясаттарына сай
несиелік талдаудың әдістемесін жасап, оны маркетингтік жоспарға сәйкес
несиелендіретін салалардағы кәсіпорындардың несиелік қабілеттіліктерін
анықтауда қолдануы қажет[1].
Нақты жоба бойынша банктердің шағын бизнесті несиелеуге дайындығы,
несиелеу механизімінің өзекті мәселелеріне әлемдік тәжірибеде кеңінен
қолданылатын әдістемелік нұсқауларын құрастырды. Банктердің шағын бизнеске
несие ұсынуының тиімділігін арттыру, ынталылығын көтермелеу, Қазақстан
экономикасының жағдайына сәйкестендіру механизімін жетілдіру бүгінгі күннің
талабы.
Президент Н.Ә.Назарбаев 2008 жылғы Қазақстан халқының әл-ауқатын
арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты атты Жолдауында Қазақстан
экономикасы дамуының басым бағыттарының бірі ретінде кәсіпкерлікке кең
ауқымды мемлекеттік қолдауды іске асыру, әсіресе шағын және орта
кәсіпкерліктің тұғырын кеңейту мен нығайту қажеттігін атап өтті[2].
Банк саласы Қазақстан Республикасы экономикасының дамушы саласының бiрi
болып табылады. Бүгiнгi күнi шағын және орта бизнестi дамыту үшiн мемлекет
тарапынан түрлі жаңа қадамдар жасалынуда. Шағын және орта бизнестiң жоғары
деңгейде қызмет етуiн ұйымдастыру үшiн конструктивтiк бизнес-идея, тиiмдi
басқару (менеджмент) және қаржының жеткiлiктi болуы шартты жағдай.
Осыған байланысты кейбiр кәсiпкерлерде өз бизнесiн ұйымдастыруына
қажетті қаражаттың жетiспеушiлiк мәселесi туындап отыр. Әлемдiк тәжiрибеде
мұндай мәселелер әр түрлi жолдармен шешiледi. Сондықтан, ақшалай
қаражаттарға иелiк ететiн инвестициялық қорлар, банктер, мемлекет тәуекелге
бел буып, жаңадан iс ұйымдастырушы кәсiпкерлермен бiрiге отырып, олардың
тауарларды өндiру мен қызмет көрсетулерiн қаржыландыруы керек. Бұл тұрғыда
жеке инвесторлар үшiн жоғары табыс алу мүмкiндiгi тұрса, ал мемлекет үшiн
жұмыссыздық мәселесі шешіледі немесе жобаның әлеуметтiк мәнiн арттырудың
мүмкіндігі туындайды.
Сондықтан, халық шаруашылығы саласындағы банк жүйесiнiң мемлекеттің
әлеуметтік-экономикалық дамуын қамтамасыз етудегі алатын орны ерекше.
Дипломдық жұмысты зерттеу дәрежесі. Шағын және орта бизнес
субъектілерін несиелеудің Ресей мен Қазақстанның іргелі зерттеушілерінің
еңбектері, оның ішінде Е.Ф., Жуков, О.И. Лаврушин, Қ.Қ. Ілиясов, Ғ.С.
Сейітқасымов, У.М Искаков, Н.Н. Хамитов, О.Сәбден, С.Б.Мақыш сияқты
ғалымдардың және көптеген басқа да отандық экономистердің еңбектері
кеңінен пайдаланылды.
Дегенмен, аталған еңбектерде несиелеудің әдістері мен тәсілдері бүгінгі
күннің талабына сай жан-жақты қарастырылған деп айту мүмкін емес. Жалпы
несиелеу үдерісінде көптеген мәселелер көтеріліп жатқанымен, нақты шағын
және орта бизнесті несиелеу мәселелері әлі де болса ғылыми тұрғыда терең
негіздеуді талап етеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты –
Қазақстандағы шағын және орта бизнесті несиелеу мәселелерін талдау,
несиелеу үдерісіндегі теориялық және практикалық мәселелерін, сонымен қатар
несиелеу үдерісінде кәсіпорын мен банк арасында туындайтын қарым-
қатынастарды қарастыру, сараптау және зерттеу болып табылады.
Аталған мақсаттарға жету үшін мынадай міндеттерді орындау шарт:
– банктің жалпы қалыптасу тарихымен танысу;
– бизнесті дамытудағы мемлекет тарапынан жүргізілетін қаржы-несиелік
және инвестициялық қолдау саясатына жан-жақты тоқталу;
– кәсіпкерлік субъектілерінің қызметін несиелеудің тәжірибелік
мәселелерін қарастыру;
– экономикалық көрсеткіштердің өзгеру динамикасын анықтау;
– бизнес субъектілерін несиелеуді жетілдіруге байланысты ұсыныстар мен
тұжырымдар жасау.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні ретінде қазіргі кезде коммерциялық
банктердің шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеуді іске асыру
барысындағы экономикалық қатынастардың жиынтығы қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі – БТА Банкі Акционерлік Қоғамы.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік және теориялық негізі – шағын және орта
бизнес субъектілерін несиелеуді талдау саласында еңбек еткен шетел және
отандық практик-экономистердің, ғалымдардың монографиялары, ғылыми
еңбектері, ал нормативтік негізі Қазақстан Республикасының заңдары және
несиелеу жөніндегі нормативтік актілері, Ұлттық банктің ережелері мен
нұсқаулары болып табылады.
Зерттеудің ғылыми жаңашылдығы:
– Қазақстандағы шағын және орта бизнесті дамыту факторлары
құрастырылды;
– шағын және орта бизнесті мемлекет тарапынан қаржы-несиелік және
инвестициялық қолдау саясатының негізгі бағыттары ұсынылды;
– республикадағы шағын және орта бизнесті дамытуды тежейтін және
несиелеуге кедергі болып отырған негізгі факторлар және олармен
күресудің іс-шаралары анықталды;
– коммерциялық банктердің шағын және орта бизнесті несиелеу үдерісін
жетілдіру бойынша ұсыныстар келтірілді.
Зерттеудің тәжірибелік маңызы. Зерттеу жүргізу барысындағы алынған
жұмыстың нәтижелерін Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктер,
сонымен бірге қаржы-несие саласында қызмет атқаратын қаржылық
институттардың қызмет етуінде қолдануға болады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш
тараудан, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан
тұрады.
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, мақсаты мен міндеттері, объектісі мен
пәні, зерттеу әдістері қарастырылды.
Бірінші тарауда Қазақстан Республикасында шағын және орта бизнесті
несиелендірудің теориялық аспектілері қарастырылған.
Екінші тарауда БТА Банкі Акционерлік Қоғамының мысалында шағын және
орта бизнесті несиелендіруіне талдау жүргізілген.
Үшінші тарауда Қазақстан Республикасында шағын және орта бизнесті
несиелендірудің мәселелері мен даму жолдары қарастырылған.
Жұмысты зерттеу нәтижесінде жоғарыда аталған үш тараудың негізінде
қорытынды жасалған.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІ НЕСИЕЛЕНДІРУДІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1. Несиенің қажеттілігі, мәні және экономикадағы ролі
Несие – ақша сияқты тарихи экономикалық дәреже болып табылады.
Кредит деген сөз, қарыз, несие деген kredo - сенемін деген мағына
беретін латынша kreditum деген сөзден шығады. Ол экономикалық дәреже
ретінде әр түрлі экономикалық қоғамдарда қызмет етеді. Ол тауар өндірісінің
пайда болған кезінен бастап қарапайым формаларында: бай және кедей
қоғамдарда көрінеді. Несие қатынастары ақша қатынастары сияқты үнемі даму
үстінде болады. Алғашқы несие табиғи түрде (астық, мал, еңбек құралдары
және т.б.) қоғамның дәулетті топтарынан мүліксіз шаруалар мен кәсіпкерлерге
тұтыну мұқтаждығы мен қарыздарды өтеу үшін ұсынылған. Тауар-ақша
қатынастарының дамуымен несие ақша түріне көшті.
Несиенің объективті қажеттілігі табиғи және ақшалы түрде жүзеге асатын
ерекшеліктерден кеңейтілген өндірісті шығарып тастайды. Ол капитал түрлері
үнемі ауысып тұратынын ұйғарады, меншіктің ақшалы түрі тауарға, тауарлы
меншік өндірістікке ауысып тұрады, яғни А – Т – Ө – Т1 – А1 капиталдың
ауыспалы айналымы жүреді. Ауыспалы айналымның бірінші кезеңінде ақша
өндіріс қорына (машиналар, шикізат жабдықтары және т.б.) ауысып кетеді,
екінші кезеңде - өндіріс процесінде - дайын өнім (тауар) жасалады,
өндірістік тауарға келеді. Үшінші кезеңде тауар сатылып, бастапқы ақша
түріне ауысады. Капиталдың осындай ауыспалы айналымы тұрақты түрде бөлек
жеке кәсіпорында және жалпы халық шаруашылығында үнемі жүріп жатады.
Капиталдың қозғалысы – оның тек ауыспалы айналымы емес, сондай-ақ оның
айналымы да. Капиталдың айналымы дегенде оның үнемі қайталанатын ауыспалы
айналымы түсіндіріледі.
Капитал түрлерінің ауысуы бір шаруашылық субъектілерінде ақша
қаржысының уакытша босатылып және басқа шаруашылық жүргізуші субъектілерде
ақша деген қажеттіліктің қалыптасуымен қоса жүреді. Әрбір шаруашылық
субъектісінде (кәсіпорын) өзінің жеке ауыспалы айналымдағы капиталы болады.
Қызмет процесінің бағыттылығы ауыспалы айналымның әр түрлі сатыларында
болатын акша ресурстарының оларда бір мезгілде және үнемі бар болуын:
материалдық өндіріс саласы үшін - өндірістік, тауарлы және ақшалы, ал
айналым саласы үшін - тауарлы және ақшадай болуын талап етеді.
Өндірісті жеке шаруашылық жүргізуші субъектілері ақшаларды уақытша
босатуға және оларға деген қажеттілік үшін жағдай туғызады. Мысалы, негізгі
өндірістік және айналым қорларының құн қозғалысының процесінде. Негізгі
қорлар өздерінің құндылығын амортизациялық тозу шамасына қарай дайын
өнімдерге жекелеп аударады, ал олар негізгі қорларды модернизациялап
жаңарту үшін бірнеше жылдар бойы жинақталатыны мәлім. Бұл жағдайда негізгі
құрал-жабдықтарды ауыстыру (айырбастау) және жөндеу үшін жұмсалатыны
себепті ақшалай қаражаттың уақытша босатылуы жүреді. Бірақ, бұл сәтте
жинақталған ақша жеткіліксіз болуы мүмкін. Бұл жағдайда ақшаға қажеттілік
туады. Яғни, ақшалай қаражатты босату мен оған деген қажеттілік айналым
қорларын пайдалануда үнемі болып тұрады.
Мысалы, дайын өнімді өткізуден түсетін түсім ақша және шикізат,
материалдарды сатып алу, еңбекақысын төлеу үшін бірден бір сәтте жұмсала
қоймайды және бұл жағдайда ақшалай каражаттың уақытша босатылуы орын алады.
Қосымша ақшалай қаражатқа деген қажеттілік маусымдарда нақты айналым ақша
қорларының жеткіліксіздігінен (шикізат, материалдар, жанар- жағармай)
өндіріс пен тауар айналымының уақыты сәйкес келмеуінен және т.б. туындауы
мүмкін.
Ақшалай каражаттың уақытша босатылуы және оларға деген қажеттілік тек
материалдык өндіріс саласы мен айналымда ғана туындамайды. Ол мемлекетте,
бюджеттік және коғамдық ұйымдарда, сондай-ақ халықта да болуы мүмкін.
Мысалы, бюджетке салықтардың келіп түсуі мен оларды жұмсау уақыттары ұзақ
пайдаланатын заттарды сатып алуға халықтың акша коры және т.б. бәрі бірдей
сәйкес келе бермейді.
Қаражатқа деген кажеттілік пен оның босатылуы арасында туындаған қарама-
қайшылық шаруашылық жүргізуші субъектілердің калыпты қызметі үшін қажет
материалдық және қаржылық ресурстарды нақты байланыстыратын несиенің
жәрдемімен ғана рұқсат етіледі.
Жеткіліксіз шамада несиенің объективті қажеттілігі несие катынастарын
жүзеге асыратын капитал айналымы мен ауыспалы айналымның бір калыпты
еместігімен түсіндіріледі.
Несиенің мүмкіндігін шындыққа айналдыру үшін белгілі бір талаптар бар.
Біріншіден, несие мәмілесінің катысушылары - несие беруші мен карызға алушы
- экономикалық байланыстардан туындайтын міндеттемелердің орындалуын өз
мойнына алуға материалдык жағынан кепілдік беретін дербес заңды субъектілер
сияқты алға шығуы керек. Екіншіден, егер несие беруші мен несие алушының
мүдделері бір жерден шықса, онда бұл жағдайда несие өте қажет болады. Несие
мәмілесін жүзеге асыру үшін оның катысушалары міндетті түрде несиеге өзара
қызығушылық танытулары керек. Ф. Энгельс: Әрбір қоғамның экономикасы, ең
алдымен мүдде ретінде алға шығуы керек деп жазды[3].
Несие беруші мен карызға алушының арасында мүдделілік бірдей болған
кезде, бір жағынан, несиеге акшалай каражатты ұсынуда, екінші жағынан - оны
алуда несиелік қарым-катынастар туындайды.
Осылайша, экономикалық негіз бен (капиталдың бірдей болмауы) пайда болу
талаптарының жиынтығы несиенің объективті қажеттілігін анықтап және оның
эволюциясын түсіндіріп береді.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің жеке ауыспалы айналымынан
туындайтын несиеге қажеттілік несиенің объективті жүзеге асуын төлем
қаражаттарын кұру және жаңа бекітілген құнды қайта бөлу процесінде оның
рөліне жете назар аудармай, оны толық дәрежеде анықтамайды.
Несиелік қатынастар пайда болатын және дамитын нақты экономикалық
негізде каражат айналымы мен ауыспалы айналым, яғни несиелік қатынастың
материалдык негізі боп құн қозғалысы саналатын болады.
Қарызға алушы несиені кедей болғаны үшін алмайды, ол өзінің меншікті
корларының ауыспалы айналым мен капитал айналымының объективті күшіне толық
шамада жетпей тұрғандықтан өз ісін алға бастыру үшін алады.
Сонымен, несиенің объективті өмір сүруінің негізгі талаптары
төмендегідей тізбектеледі:
- жеке тауар өндірушілердің өндірістік (негізгі және айналымдық)
қорлар айналымы мен жеке ауыспалы айналымдардың уақыт бойынша сәйкес
келмеуі;
- несие беруші мен қарызға алушының заңды тұрғыдан дербестігі;
- несиелік қатынасқа несие беруші мен қарызға алуышының мүдделік
танытуы.
Несие объективті кажеттіліктен туындаған және ол коғамдық өндіріс
процесінде маңызды рөл атқарады. Несие ақшалай капиталдың қарызға
трансформациясын камтамасыз етеді және несие берушілер мен қарызға
алушылардың арасындағы қарым-қатынасты білдіреді.
Оның көмегімен мемлекеттің, халықтың, ұйымдардың және кәсіпорындардың
табыстары мен бос (еркін) ақшалай қаражаттары жинақталып, уақытша
пайдаланудың төлеміне аударылатын несие капиталына айналады[4].
Несиенің мәнін анықтаған кезде бірқатар әдістемелік принциптерді ұстану
керек, несиелердің барша түрі формалардан тәуелсіз оның мәнін көрсетуі
керек:
- несие мәселесі тұтасымен алғанда несиенің мәнін ашуы керек. Егер бір
мәселеде несие қайтарылмаса, онда бұл өзінің қайтарылатын қасиетін
жоғалтатынын білдіреді;
- несиенің мәнін талдауда несиенің құрылымын, қозғалыс сатыларын,
несиенің негізін қарастырған жөн.
Несиеде өзгермейтін, тұрақты болып қалатын жәйт – құрылым. Өзге
экономикалық категориялар сияқты несиеде бір – бірімен өзара әрекетке
түсетін бірнеше элементтен тұрады. Ондай элементтерге ең алдымен несиелік
қатынастың барлық субъектілері, сондай – ақ жоғарыда анықтағанымыздай, бұл
субъектілерге несие беруші мен қарызға алушылар жатады. Оларды бөлуге және
бөлек қарастыруға болмайды. Оларды бірге қарастырған жағдайда ғана несиенің
мәнін анықтауға болады.
Несие беруші – несиелік мәміленің қарыз ұсынатын жағы. Мұны іске асыру
үшін онда ақшалай қаражаттың белгілі бір қоры болуы керек. Ол ақша өзіндікі
болуы немесе басқа біреуден қарызға алған болуы да мүмкін.
Қазіргі уақытта қарызға ақша ұсынатын негізгі несие беруші – банк
болып табылады. Ол кәсіпорындардың, ұйымдардың, кеңселер мен халықтың
уақытша бос қаражаттарын шоғырландырып, оларды қарызға алушыға уақытша
пайдалану үшін несие түрінде ұсынады. Бұл ретте банктен алған несиені тек
қарызға алушы ғана емес, сондай – ақ соңғысы да меншік иесіне
(кәсіпорынға, халыққа) тартылған ресурстарды (ақшаларды) қайтаруға
міндетті. Бұл арада банк бір жағдайға несие беруші болса, екінші жағдайда –
қарыз алушы болып көрінеді[5].
Қарызға алушы – несиелік қатынастар жағы, несие алып, алған қарызды
қайтаруға міндетті жағы. Қосымша ақшалай қаражатқа уақытша мұқтаждығы
туғандар қарызға ақша алушылар болып табылады. Қазіргі заман талабына сай
қарызға алушылар - кәсіпорындар, кәсіпкерлер, халық, мемлекеттер мен
банктер болуы мүмкін. Алайда, қарызға алушы қарызға алынған қаражаттың
меншік иесі болып табылмайды, өндіріс саласында, айналымда оны ол өз
қалауымен қолданады. Бұл жағдайда ол алынған ақшадан гөрі, яғни
шаруашылықта ауыспалы айналым қор таусылғаннан кейін оны іске асырып,
пайдаланғаны үшін өсімақы төлеп, қарызды артық көлемде төлейді.
Несиелік мәміледе қарызға алушы несие берушіге тәуелді, оған несие
беруші өз талаптарын қояды. Алайда, қарызға алушы мен несие беруші несие
қатынастарының толық құқықты жақтары болып табылады. Олар міндетті түрде
қатысуы керек және бұл жағдайда олар орындарын ауыстыруы мүмкін. Несие
беруші – қарызгер (кәсіпорындар мен халық бос қаражаттарын есеп және
депозиттік шоттарға сақтай отырып) болуы мүмкін. Несие беруші мен қарызға
алушы өзара іс-әрекеттерінде қарама – қайшылықтың бірлігі сипатын
көрсетеді. Несиелік мәміленің қатысушылары ретінде олар оның қарама – қарсы
жақтарында тұрады. Олардың мүдделері де бөлек, несие беруші неғұрлым жоғары
пайыздық несие бергісі келсе, қарыз алушыға мүмкіндігінше арзан несие алып,
қосымша қаржылар табу мүддесі болады.
Несие берушілер мен қарызға алушылардан басқа несие қатынасы
құрылымының элементі алыс – берістің объектісі – құнның негізгі бөлігі
сияқты өзіндік өтелмеген құн – несиеленген құн (ссуженная стоимость) болып
табылады.
1 сурет – Несиенің құрылымы
Ескертпе: Деньги.Кредит.Банки [6]
Несиеленген кұн ұдайы өндіріс процесін жылдамдататын ерекшелікке ие.
Себебі, қарызға алушының қайсыбір маусымдық жұмыстарды жүргізуге және
болжанбаған шығындарға қажет меншікті қорларын жинақтаудың қажеттігі жоқ.
Сондықтан, бұл қосымша қажеттіліктер несие есебінен қанағаттандырылады.
Осылайша, несиеленген құн өндірістік қорлардың ауыспалы айналымының
үздіксіз болуын қамтамасыз етеді және олардың қозғалысындағы іркілістерді
жояды. Бұл жағдайда бастапқы несиеленген құн ғана емес, сонымен қатар өскен
пайызбен қоса, несиенің қайтарымдылығы қамтамасыз етіледі. Несие өз құнын
осылайша бүкіл қозғалысында: басынан бастап, оның банкке қайтарылуына дейін
сақтайды.
Несиенің қарастырылған құрылымы оның біртұтастығын айқындайды. Ол
элементтерінің бірлігін болжайды.
Несиеленген кұн козғалысының сатыларын қарастырсақ, келесідей
көрсетіледі:
Но - Қан- Нп...Рб...Нқ... - Бқ,
мұндағы: Но-несие орналастыру;
Қан- карызға алушының несиені алуы;
Нп - несиенің пайдаланылуы;
Рб - ресурстарды босату;
Нк - несиенің кайтарылуы;
Бқ - банктің аталмыш қарызды алуы.
Несиеленген кұнды орналастыру (несиенің ұсынылуы) Но - несие
қозғалысының алғашқы баспалдағы болып табылады. Оған құнның жиынтықталуы
(аккумуляциясы), яғни уақытша бос қаражаттар себепкер болады. Несие беруші
қарыз алушыға белгіленген мерзімде пайызбен төлейтініне сенімді болған
кезде ғана несие бере алады.
Несие алу (Қан) қарыз алушының уақытша қажеттіліктерін
канағаттандырады, өйткені несиелік қатынастың басқа тарапы оны белгілі бір
уақытқа ғана береді.
Несиені пайдалану (Нп) қарыз алушының оны өз шаруашылығында пайдаланып,
несие берушіге несиенің қайтарылуын қамтамасыз ету керектігін білдіреді.
Ресурстардың босатылуы (Бр) қарыз алушының шаруашылығында құнның ауыспалы
айналымның аяқталу актісін, несие алушының уақытша қажеттіліктерін
қанағаттандыру мүддесінде кұнның пайдаланылу процесін сипаттайды. Несие
қозғалысының бұл сатысы оның келесі кезеңге өтуі үшін материалдық база
болып табылады.
Несиенің қайтарылуы (Нқ) уақытша пайдаланылған құнның қарыз алушыдан
несие берушіге қайтуын көрсетеді. Қарыз алушының шаруашылығында белгілі бір
ауыспалы айналымда жүзеге асқан құн өзінің уақытша иесінен кетіп, несие
берушіге өтеді.
Уақытша пайдаланылғаннан кейін (Нп) кұнды несие берушінің алу актісі
несие қозғалысының аяқталу сатысы болып табылады. Уақыт бойынша несиенің
қайтарылуы (Нқ) және несие берушінің алған қаражаты (несиеге бергені) Қан
сәйкес келуі мүмкін[6].
Несиенің мәнін тану оның негізін ашады, яғни несиелік қатынастар
туындайтын базада қарастыруды ұйғарады. Несиенің мәнін ашып көрсететін,
несиенің негізін құрайтын база неден тұрады? О.И. Лаврушин оның қайтарылуын
есептейді. Ол несие козғалысының бір сатысы бола тұрып, бір мезгілде
несиеленген құн козғалысының барлык сатыларын қамтиды. Несие ақшасын жарату
(орналастыру), алу және оны пайдалану - қайтарым негізінде жүзеге асады.
Несиеленген кұнның қайтарылу кезеңі оның жалпы ауыспалы айналымын ғана
аяқтайды. Қайтарымдылық - несиелік қатынасқа тән белгіні анықтайтын
өзіндік ерекшелікті көрсетеді[7].
Несиенің қайтарылуы – уақытша пайдаланған несиеленген құнды несие
берушіге қайтару процесі. Ол өзінен - өзі туындамайды. Ол құнның ауыспалы
айналымында аяқталатын материалдық процестерге негізделеді.
Алайда, бұл тек қайтарымның негізін жасайды. Уақытша пайдалануға алған
ақшалай қаражатты қайтаруға босаған қаражаттар қарыз алушыға мүмкіндік
берген кезде ғана несиені қайтару басталады. Несиенің қайтарылуы объективті
процесс болып табылады, яғни оны мәміленің табиғатын өзгертпей, кейінге
қалдыруға болмайды. Несие беруші мен қарыз алушы бекіткен келісімшартқа
сәйкес ол заңды бекітілген сипат алады.
Несие – кеңейтілген қайта өндіру мақсатында жеделдік, төлемдік, қайтару
талаптарына сай оларды ақшаны бөлу және халықтың, экономиканың бос ақшалай
қаражаттардың жұмылдырылуын қамтитын несие капиталының қозғалысы себепті
экономикалық қарым – қатынасты көрсетеді.
Несие мәні қатынастардың несиенің – қайтару, төлемдік, мерзімдік, қолма
– қол ақша, мақсатты сипат сияқты маңызды принциптерімен анықталады.
Бұл принциптер несиенің алғашқы даму кезеңдерінен бастап қалыптасты, ол
кейіннен заңды түрде бекітілді.
Несиенің қайтарылу принципі - қарыз алушының несиені пайдаланғаннан
кейін несие берушіге уақытында қайтару қажеттілігімен сипатталады. Ол
банктің несие қорын жаңғыртып отыруды қамтамасыз ететін несиені пайызбен
өтеуде өзінің іс жүзіндегі орнын аныктайды. Бұл несие капиталының
қозғалысына қажетті талап болып табылады. Ол белгілі бір мерзімге берілген
соманың толық кайтарылуын камтамасыз етеді.
Несиенің төлемділігі - қарыз алушыға берілген несиенің уақытында
қайтарылуын және одан табыс түсіруге несие беруші де, оның тиімді
пайдаланылуына қарыз алушы да ынталы болады.
Несиенің жеделдік принципі қарыз алушыға кез келген тиімді уакытта
емес, несие келісімшартында белгіленген уақытта қайтару қажеттігін
көрсетеді.
Белгіленген мерзімді бұзу - несие беруші үшін қарыз алушыға өндіріп
алынатын пайызды көбейтілген түрде несиені пайызбен мерзімінен бұрын
өндіріп алуға саятын экономикалық санкция қолдануға жеткілікті негіз болып
табылады. Несиенің қамтамасыз етілу принципі несие келісімшартында қарыз
алушы өз мойнына алған міндеттемелерді бұзуы мүмкін жағдайда несие
берушінің мүліктік мүддесін корғауды қамтамасыз етудің кажеттілігін
көрсетеді. Бұл принцип жалпы экономикалық тұрақсыздық кезеңінде өзекті
мәселе болып табылады.
Несиенің мақсатты сипаты несие берушіден алынған қаражаттың мақсатқа
сай пайдалану қажеттілігін білдіреді. Несие келісімшартындағы сәйкес
бөлімде берілетін несиенің нақты мақсаты, сондай-ақ банктің бақылау
процесінде бұл талапты қарыз алушының сақтауы белгіленеді.
Бұл принциптердің барлығы бір-бірімен өзара байланысты және олардың бір
уақытта қызмет етуі несиенің мәнін анықтайды. Осы принциптердің біреуі
бұзылса, онда несие қатынасының мәні кетіп, несиенің дербес экономикалық
категория сияқты өзіне тән қасиеттері жоғалады[8].
Экономика дамуының сатысына қарамастан, несиенің арқасында қарыз беру
капиталы құрылып, оның өнім өндіруге пайдалануы қамтамасыз етіледі. Несие
ұдайы өндіріс процесінің үздіксіздігі мен тездетілуіне қызмет етеді.
Уақытша бос материалдық және ақшалай қаржыларды қайтарымдық және төлемдік
негізде қайта бөлуді қамтамасыз етуші несие кез – келген экономикалық
субъект бойынша ағымдағы өндірістік шығындар мен табыстардың арасында,
өндірістің маусымдық сипаты мен экономика саласында тауарларды сатып
реттеуді арасында, капиталдың жұмсауға қажетті көлемі мен қолда бар
жиынтықтардың арасында болатын қарама –қайшылықтарды шешіп отырады. Уақытша
қаржылық қиыншылықтарға ұшыраған кәсіпорындарға берілетін несие оларға
ұдайы өндіріс процесін жалғастыруға тауарлы – материалды қорлар ( бұдан әрі
– ТМҚ) үшін ақы төлеудің қамтамасыз етуге, еңбекақы төлеуге және т.б.
мүмкіндіктер тудырады.
Жаңа өндіріс ашу мен оларды кеңейту ісінде де несиенің атқаратын ролі
зор. Несиенің көмегімен айтарлықтай қаржы ресурстарын шоғырландыру мен
орталықтандыру жаңа өндірістердің ірі жобаларын іске асыруға, жаңа
техниканы ендіруге, жоғары қосымша құны бар өнімдерді өндіруді қайта
жарақтауға байланысты салынатын мол салымдарды жүзеге асыруға мүмкіндік
береді[9].
Қазақстанда экономиканың шикізаттық бағытынан арылып, жоғары дамыған
өңдеу секторын құру мақсатын көздейтін ҚР – ның 2003 – 2015 жылдарға
арналған индустриалдық – инновациялық даму стратегиясы жүзеге асуда. Бұл
ретте өзінің несиелік қаржыларын осы Бағдарламаны жүзеге асыруға
бағыттайтын несие жүйесіне үлкен үміттер артылуда. Несиені капиталдық
салымдар есебінен пайдаланудың бюджеттік қайта айналмалы қаржыландырумен
айтарлықтай маңызды артықшылықтар бар. Ол капиталдық шығынның тиімділігін
осы шаралардың пайда есебінен қарызды өтеудің мүмкіндіктерін анықтаумен әрі
несие шараларының өтелу мерзімі шегінде қарызды өтеудің мерзімін
белгілеумен жүйелі бақылауға мүмкіндік береді.
Несиенің ақша айналымы саласында да алатын орын айрықша. Ол ақша
айналымының үнемделуінен көрінеді. Несие өзінің қызметі – айналысының
құралын құруға байланысты:
- біріншіден, ақша белгілерін дайындау, шығару, есеп жүргізу мен
сақтау шығындарын қысқартады;
- екіншіден, несие бос ақша қаржыларын сан рет пайдалана отырып, қолма-
қол ақшасыз есептеулерді қысқартып, айналым шығындарын азайтады;
- үшіншіден, айналымның шығындары маусымдық қажеттіліктерді қосымша
қаржылар есебінен көбейткенде қорлардың кемуіне байланысты қысқарады.
Несиенің (ипотекалық тұтыну несиесі) арқасында тұрғын үй құрылысы,
пәтерлер, автокөлік және басқа да тұрмыстық машиналар мен аппараттар алу
мен шаруашылықты қалыптастыру сияқты қоғамдағы көптеген әлеуметтік
мәселелерді шешуге қол жетіп отыр.
Несиенің көмегімен басқа мемлекеттермен байланыстар нығайып, әлемдік
экономикаға араласуға мүмкіндіктер туып келеді.
Сонымен, жекелеген шаруашылықпен айналысушы экономикалық субъектілердің
өмір сүруі мен жалпы халық шаруашылығының дамуына да, микродеңгейіне
байланыстардың дамуында, сондай – ақ халықтың әл- ауқатын көтеруде
несиенің атқаратын ролі өте зор .
Міне, осыған байланысты несиені пайдаланудың шегі қайсы деген мәселе
туындайды. Үйлесімді деңгейлерде ғана несиенің экономикаға салынуы пайда
бере алады. Несиенің дамуын, оның ролінің күшеюін экономикаға несие
салымының артуымен байланыстыруға болмайды.
Бұл жерде несие шектерінің сапасы мен саны жайлы. Несиелеудің көптігі
экономиканың даму процесіне, ақша айналымына кері әсерін тигізеді. Ол қарыз
алушылардың қаржыларды үнемдеп пайдалануға деген ықыласын бәсеңдетеді.
Ал, несие саласы мейлінше тарылтудың да кері әсері бар, себебі төлем
қаржыларының жеткіліксіздігінен шаруашылық субъектілер ТМҚ – ны,
жабдықтарды сатып ала алмайды, өзінің қызметкерлеріне еңбекақы төлей
алмайды, негізгі қорларды жалға ала алмайды және т.б. Сайып келгенде мұның
бәрі өндірісте, тауарларды сатып – таратуда өз көрінісін байқатпай
қоймайды.
Несиенің сандық шегі несиелік қаржыларды сандық жағынан шектеумен
байланысты. Шектеулердің әдісі әр түрлі, тура әдіс Ұлттық банк міндетті қор
көздерінің мөлшерін арттырып, соның нәтижесінде несие көздерінің көлемін
азайтады, экономикалық әдіс пайыздық мөлшерлемені көтерудің нәтижесінде
несиелеу процесін тежейді[10].
2. Несиенің нысандары мен түрлері
Несие формасы – бұл несие қатынасының сырттай нақты көрініс табуы. Ол
несие қатынасының мәні мен ұйымдастырылуын синтездейді. Несие қатынасының
формасы мен мазмұны ажырағысыз әрі диалектикалық жағына біртұтас болады.
Несие қатынасының формасы оның мазмұны мен дамуына сәйкесуі керек.
Таңдап алынған жіктеу өлшеміне қарай несиенің мынадай ең маңызды
формаларын бөліп көрсетуге болады(2-сурет):
- қызмет ету саласына қарай – ұлттық және халықаралық несие;
- несие мәмілесінің объектісіне қарай – ақшалай және тауарлық несие;
-несие қатынасының субъектісіне қарай – банктік, коммерциялық,
халықаралық, тұтынушылық несиелер.
2 сурет – Несиенің негізгі формалары
Ескертпе: Деньги.Кредит.Банки [11]
Несиенің тауарлық формасы тарихи жағынан алып қарағанда оның ақшалай
формасынан бұрын пайда болған. Ежелгі тарихтан білетініміздей, адамдар
тұтынуға қажетті артық өнімдерін(астық, мал, тері және т.б.) бір – біріне
өсім алумен қарызға берген.
Несиенің тауарлық формасы осы заманғы іс-тәжірибеде төлемдерінің
мерзімін ұзартумен тауарларды сатуда, машина мен құрал-жабдық, тұрмыстық
тауарлар, саймандар лизингісінде қолданылады. Қазақстанда тауарлық несие
фермерлер мен шаруа қожалықтарына көктемде тұқым түрінде беріледі. Тұқым
түрінде берілетін бұл несиені фермерлер мен шаруа қожалықтары күзде жиын-
теріннен кейін қайтарып отырады.
Несиенің тауарлы формасының негізінде ақшалай несие формасы пайда
болып, дамиды. Ол осы заманғы нарықтық шаруашылықта артықшылықтарға ие,
типтік форма болып табылады. Несиенің бұл формасы ұлттық және халықаралық
экономикалық айналымдардың шегінде пайдаланылады.
Несиенің тауарлық және ақшалай формаларымен қатар олардың аралас
формасы да қолданылады[11].
Несиенің басқа формаларына қарағанда коммерциялық несие олардан бұрын
пайда болды. Оны бір шаруашылық жүргізуші субъекті екіншісіне сатылған
тауарлар мен қызмет көрсетулер үшін төлем мерзімін ұзартумен береді. Осы
несие формасының объектісіне өнеркәсіп және сауда капиталының бірігу
нәтижесін білдіретін тауар капиталы жатады. Коммерциялық несие тауарларды
өндіру мен өткізу процесінен тікелей пайда болады. Ол тауарлақ формада
беріледі және оның пайдалану шегі болады. Ең алдымен оның мөлшері шектеулі
болады, өйткені әрбір кәсіпкер, әрбір өзге субъект коммерциялық несиені
өзінің ақшалай капиталының шегінде ғана бере алады.Коммерциялық несиені
тиісті тауарларды сатып алған кәсіпорындар ғана пайдалана алады.
Осы несие формасының құралына вексель жатады. Вексель қолма – қол
ақшасыз есеп айырысудың көлемін арттыруға және айналыс шығынын кемітуге
жағдай тудырады.
Вексель – бұл сатып алушы –қарызгердің жабдықтаушының алдындағы заңмен
қатаң белгіленген борыштық міндеттемесі. Онда борыш сомасы, несие үшін
алынатын пайыз, өтеудің мерзімі мен шарты көрсетіледі. Вексель несиелерге
тиесілі қаражатты алу үшін ғана емес, сонымен бірге төлем құралы ретінде
пайдаланылады.
Коммерциялық несиенің басты мақсаты – тауарлардың сатылу процесін
жеделдету және пайданың жылдам алынуын қамтамасыз ету.
Коммерциялық несие дамыған елдерде кеңінен тараған және ол өндірістің
ауқымы мен тауар айналымының көлеміне тікелей байланысты болады.
Қазақстанда ол инфляцияның салдарынан, өндіріс пен тауар айналымының
құлдырауынан және шаруашылық жүргізуші субъектілердің арасындағы сенімінің
азаюынан тиісті деңгейде дамымай қалды.
Коммерциялық несие көбінесе ауыл шаруашылығында қолданылады. Азық –
түлік корпарациясы фермерлерге, шаруа қожалықтарына жанар- жағармай
материалдарын, тұқымды, минералды тыңайтқыштарды және өсімдікті қорғайтын
құралдарды тауарлық несие түрінде ұсынады. Қазақстан Республикасының (бұдан
әрі – ҚР) Азаматтық Кодексіне сәйкес коммерциялық несие ұғымы аванс түрінде
берілетін несиені, тауарлардың, жұмыстың және қызмет көрсетулердің алдын –
ала төлемін қамтиды.
Коммерциялық несиені тауар жеткізушілер сатып алушыларға жеткізілген
тауар үшін алынатын төлемнің мерзімін ұзартумен береді. Бұл арада соңғысы
алғашқысына вексельді,яғни, төлем міндеттемесін табыс етеді.Бұл вексель
банкте атаулы құннан төмен баға бойынша ескерілуі (банктің сатып алуы)
мүмкін немесе оның кепілдігімен (кепілге салынумен) банк несиесін алуға
болады. Дамыған нарықтық экономика жағдайында коммерциялық несие банк
несиесімен әрдайым аралас болады[12].
Нарықтық экономикада несиенің негізгі формасы банк несиесі. Бұл
жағдайда несие қатынасының объектісіне сауданы ақшалай қаражатпен беру
процесі жатады. Мұндай несие уақытша қаржылай көмекке мұқтаж
мамандандырылған қаржы несие ұйымдарына, көбінесе банктерге, қарыз алушы
кәсіпорындарға, ұйымдарға, халыққа, мемлекетке беріледі.
Банк несиесінің бірінші ерекшелігі – банк өз қарыз алушыларына несиені
өзінің капиталынан ғана емес, сонымен бірге, тартылған ресурстардан да
(заңды және жеке тұлғалардың депозитінен) береді.
Осы несие формасының екінші ерекшелігі – шаруашылық айналымға әлі түсе
қоймаған, кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың банкке орналастырылған
уақытша бос қаражатын банк ссудаға береді.
Банк несиесінің үшінші ерекшелігі – банк ақшалай қаражатты ссудаға
өздігінен өсетін құн ретінде болатын капитал формасында береді. Қарыз алушы
бұл ссуданы пайдаланғаны үшін банкке пайыз төлейді. Қарыз алушы осы несиені
өндіріс саласында пайдаланғаннан кейін пайда алады әрі оның есебінен
несиегерге пайыз төлейді. Банк несиесінің қолданылу аясы коммерциялық
несиеге қарағанда әлдеқайда кең, өйткені коммерциялық несие – несие
мәмілесінің бағытымен, мерзімімен, және сомасымен шектеліп қалған.
Банк несиесі банк пен қарыз алушының арасында несие келісімшарты немесе
несие келісімі бекітілгеннен кейін беріледі. Банк несиесінің мақсаты:
негізгі және айналым капиталына арттыру, маусымдық қорларды толықтыру,
вексельдер есебі және оны қайта есептеу халықты несиелеу.
Ол материалдық тұрғыдан қамтамасыз етілуі, мақсатты бағытының болуы,
мерзімділігі, қайтарылуы және ақылы принциптері негізінде банктің қарызға
беретін ссудалық капиталдың қозғалысын білдіреді.
Банк несиесі берілетін мерзіміне қарай қысқа мерзімге және ұзақ
мерзімге бөлінеді. Мәселен, қысқа мерзімді несие қарыз алушының ағымдағы
және маусымдық ТМҚ қорларын қалыптастыруына, еңбекақы төлеуіне және өзге де
шығындарын өтеуіне байланысты уақытша қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін
бір жылға дейінгі мерзімге беріледі.
Ұзақ мерзімді несие ұзақ мерзімді активтердің ұлғайтылған ұдайы
өндірісіне арналған, яғни ол бір жылдан да көп уақытқа негізгі қорларды
құруға, қайта жарақтандыруға, ұлғайтуға әрі жаңғыртуға беріледі.
Банк несиесінің есебінен залалдардың орнын толтыруға, жарғылық
капиталды қалыптастыруға, бұрын алынған несиені өтеуге, айыппұл, өсімақы,
тұрақсыздық төлемдерін және т.б. төлеуге болмайды.
Несие есеп айырысу құжаттарының төлеміне қолма – қол ақшасыз түрінде,
жекелеген жағдайларда, мысалы ауыл шаруашылық өнімдерін сатып алуға,
еңбекақы төлеуге және тұтыну қажеттіліктеріне қолма – қол ақшамен
беріледі.
Несие қарыз алушыларға тек несие келісімшартында қарастырылған
мақсаттары үшін беріледі. Сонымен қатар, несие қарыз алушының заң
тұрғысынан құқық қабілеттілігі болған жағдайда, несиені өтей алатын
қабілеті болған жағдайда, несиені өтей алатын қабілеті болған жағдайда және
қаржылық жағдайы тұрақты болғанда ғана беріледі. Несие келісімшартының
шарттары әрбір қарыз алушыға жеке анықталады.
Банк несиесі маңызды ерекшеліктерін сақтай отырып, айтарлықтай сандық
және сапалық өзгерістерге ұшырады. Қазақстанда мұндай несиені тек банктің
қаржы несие мекемелері ғана беріп қоймайды, сонымен қатар, оны қаржылық
компаниялар да, несие серіктестіктері де, несие кооперативтері де,
микронесие ұйымдары да және т.б. береді. Алайда, бұл осы несие формасының
мәнін өзгертпейді. Coндай – ақ, қарыз алушылардың құрылымы да өзгереді.
Акционерлік қоғамдардан, компаниялардан, фирмалардан және xaлықтан өзге оны
үкімет те, банктер де, жергілікті органдар да және т.б. алады.
Банктің несие салымдарының мөлшері несие ресурстарына байланысты
болады. Бүгінгі таңда банктердің мұндай ресурстарын депозиттер ғана емес,
сонымен қатар, клиенттердің шоттағы уақытша бос ақшалай қаражаттары,
банкаралық нарықтағы қарыз ақшалар, шетелдік қаржы несие институттарынан
алынатын қарыз қаражатты құрайды.
Осылармен бір мезгілде ҚР Ұлттық банкі өзінің ақша несие саясаты арқылы
экономиканы несиелейтін саланы да реттеп отырады. Ол банктердің несие
қоржынының сапасы нашарлаған жағдайда депозиттерді міндетті түрде ең аз
шамада резервтеудің деңгейін арттыру жолымен экономиканы несиелеудің аясын
тарылтады. Бұл несиенің тек экономикалық қана емес, сонымен бірге,
әкімшіліктік шекарасының болатынын да көрсетеді[13].
Несие қатынасы банктер мен кәсіпорындардың, ұйымдардың арасында ғана
болмайды. Ол, сондай – ақ, бір жағынан несие жүйесінің және екінші жағынан,
халықтың арасында да пайда болады. Несие алушыға халық, ал, несие берушіге
банк жататын қатысты тұтыну несиенің мазмұнын құрайды. Айрықша жағдайларда
банк пен халықтың арасында делдалдық ететін үшінші тарапта болуы мүмкін,
мысалы, тауарларды несиеге сататын, яғни мерзімін ұзартып төлеумен тауарды
несиеге беретін сауда ұйымдарын айтуға болады.
Тұтыну несиесі халыққа оның ағымдық сипаттағы қажеттіліктерін
қанағаттандыру үшін беріледі. Оның ішінде, жеке шаруашылықтағы өндірісті
дамытуға, құрылыс салуға, тұрғын үйді жөндеуден өткізуге, ұзақ уақыт
пайдалануға жарамды заттарды сатып алуға беріледі.
Несие халыққа тауарлы формада және ақшалай формада берілу мүмкін.
Тауарлық форма халыққа тауарларды оның төлем мерзімін ұзартумен сатуда
қолданылады, яғни, бұл коммерциялық несие болып табылады. Ақшалай форма
банк несиесі секілді халыққа тікелей немесе сауда желісі арқылы жанама
түрде беріледі.
Тұтыну несиесінің қосарлы қызметі бар: бір жағынан, тауар айналымы
артатын болса, несие мөлшері де өседі, өйткені, тауар сұранысы несие
сұранысын тудырады, екінші жағынан, халық неғұрлым несиеленетін болса,
төлем қабілеті бар сұранысты арттырады.
Несиелеу объектісі бойынша Қазақстанда тұтыну несиесі мыналарға: кезек
күттірмейтін қажеттілік ( шұғыл мұқтаж ) несиесіне, құрылыс салу және
тұрғын үй сатып алу несиесінде, ұзақ пайдалануға жарамды тауарларды сатып
алуға арналған несиеге және шаруашылықты ұйымдастырып, жүргізуге арналған
несиеге бөлінеді.
Тұтыну несиесі белгілі бір дәрежеде табыстары біркелкі емес
тұрғындардың өмір деңгейін салыстырмалы түрде теңестіреді, әр түрлі
әлеуметтік топтардың тұтыну деңгейі мен құрылымының арасындағы
айырмашылықты жояды.
Жылжымайтын мүлікті кепілге салу арқылы болатын ссуданы ипотека несиесі
ретінде ұғуға болады. Ол тұрғын үй құрылысын салуға және сатып алуға, жер
сатып алуға беріледі, әрі ұзақ мерзімді сипатқа ие. Ипотекалық несиелеу
нарықтық экономиканың ажырағысыз элементі болып табылады. Оның мынадай
ерекшеліктері бар:
- ипотекалық несие бұл қатаң анықталған кепілзатпен берілетін ссуда.
Несие қайтарылмаған жағдайда кепілге салынған жылжымайтын мүлік сатылады
және одан түскен қаражатпен несиегердің алашағы өтеледі. Сол себепті де
ипотека несиесі несиегер үшін ең сенімді несие ретінде саналады:
- ипотекалық ссуданың көбісі қатаң мақсатты тағайындауға ие, өйткені,
ол тұрғын үй мен өндірістік үй-жайларды қаржыландыру, сатып алу, тұрғызу
үшін және жер учаскелерін игеру үшін пайдаланылады;
- ипотекалық несие, әдетте,10 – 30 жылға дейін ұзақ мерзімге беріледі.
Несие алдын ала жасалған кестеге сәйкес біртіндеп өтелетін болады.
Ипотеканың айрықша маңызды принциптеріне мыналар жатады: кепілге
салынатын мүлік нақты болу керек, яғни келісімшартта кепілдік құқығының
объектісіне жататын нақты мүлікті анықтау; кепілдіктің жариялылығы, яғни
кепілге салынған мүліктің ауыртпалығын үшінші тұлға оңай танитындай болуы
керек[13].
Ипотекалық несиені рәсімдеуде негізгі құжаттарға кепілхат, вексель және
өзге де бағалы қағаздар жатады. Бұл құжаттарға ипотекалық компания
шығаратын ипотека облигациялар секілді құнды қағаздардың қайталама
нарығында баға белгілеуі мүмкін. Бұл арада кепілхат ссуда бойынша кепілге
салынған мүліктің заңды меншік құқығын несиелерге беруді ұйғаратын құжат
болып табылады. Жылжымайтын мүлік аясындағы кепілхат ипотека несиенің
негізгі қамтамасыз етушісі болып табылады. Онда несие келісімшарты бойынша
борыштарды төлеу жөніндегі қарыз алушының міндеттемесі, пайыз, салық,
алымдар және меншіктен өндіріліп алынатын өзге де төлемдер нақты
көрсетіліп, сонымен бірге, оны бүлінбеген қалпында сақтау, жылжымайтын
мүлікті сақтандыру, оны басқа тұлғаға кепілдік аясында беруге тыйым
салынатыны және т.б. айтылады.
ҚР “Ипотека туралы” заңы шыққаннан кейін Қазақстанда ипотекалық
несиелеу қарқынды дамыды.
Республиканың ірі банктері ипотекалық бағдарламаны жүзеге асыратын
өздерінің ипотекалық компанияларын құрды.
2000 жылдан бастап ҚР Ұлттық банкісі жарғылық капиталы 100%-ды құрайтын
Қазақстандық ипотека компаниясын (бұдан әрі - ҚИК) құрды. Ол алғашқы
құрылған күнінен бастап несие үшін алынатын пайыз мөлшерлемелерін кеміту
бағытындағы саясатты жүргізіп келеді. 2005 жылы ҚИК толықтай ҚР Қаржы
министірлігінің қарамағына өтті. Бұл несие үшін алынатын пайыздық
мөлшерлемелерді кемітуге қажетті бәсекелестік ортаның құрылуына өз ықпалын
тигізді. Пайыз мөлшерлемелері баяу болса да, тұрақты түрде кеміп келеді.
ҚИК 300 және 500 млн сомаларында ипотекалық облигацияның екі
шығарылымын шығарып үлгереді және оларды сәтті орналастыра білді.
Қазақстанда ипотекалық несиелеу Қазақстан Республикасы Мемлекеттік
тұрғын үй бағдарламасының ажырағысыз бөлігі болып табылады[14].
Мемлекеттік несие жеке және заңды тұлғалардың уақытша бос ақшалай
қаражаттарының мерзімділік, қайтарымдылык және ақылы шарттары негізінде
мемлекет тарапынан жұмылдырылу себебі бойынша қатынастың жиынтығын
білдіреді.
Оны мемлекет бюджет тапшылыгын жабу үшін және мемлекет өзінің ағымдағы
мүмкіндіктерінен тыс қажеттіліктерін косымша қаржыландыру үшін пайдаланады.
Бұл несие қатынасының субъектісіне, бірінші жағынан, қарыз алушы ретінде
мемлекет жататын болса, екінші жағынан - халық, кәсіпорындар, ұйымдар,
сондай-ақ, шетелдік жеке және заңды тұлғалар, мемлекет.
Мемлекеттік несиені мемлекеттің өзіндік несиесіне және мемлекеттік
борышқа бөлу керек.
Бірінші жағдайда мемлекеттің несие институттары экономиканың әр түрлі
секторларын және халықты несиелейді. Қазақстанда бюджет қаражаты есебінен
құрылған, жарғылық капиталы 100%-ды құрайтын екі банк бар - Қазақстан Даму
банкі және Мемлекеттік тұрғын үй құрылысының жинақ ақша банкі.
Екінші жағдайда мемлекет уақытша бос ақша ресурстарын жұмылдыру үшін,
мемлекеттің бюджет тапшылығын және қоғамның өзге де қажеттіліктерін
қаржыландыру үшін халықтан, банктерден және өзге де қаржы-несие
мекемелерінен, кәсіпорындар мен ұйымдардан, сондай-ак, басқа мемлекеттерден
(мемлекеттік кұнды қағаздарды қаржы нарығына орналастырумен) ақшалай
қаражатты қарызға алады. Уақытша бос ақшалай қаражат облигацияларды,
қазынашылық міндеттемелерді және мемлекеттің өзге де құнды қағаздарын
шығару және өткізу аркылы жұмылдырылады.
Мемлекеттің қаржы ресурстарын қалыптастыратын маңызды арнаға
банктердегі халықтың салым ақшаларының бір бөлігін мемлекеттік займға
айналдыру жатады, ол облигациялық және облигациясыз болуы мүмкін.
Облигациясыз займ мерзімсіз болады, оны мемлекет құнды қағаздары шығару
бойынша рәсімдейді, сондай-ақ, тиісті мекемелердің шотындағы соманың
тікелей есебі аркылы және мемлекеттік борыш кітабында рәсімделеді. Мұндай
займдарды өтеудің мерзімі айтылмайды, алайда мемлекет займдарды шығарудың
құқығын өзінде қалдырады, әрі оны әрекет ету кезеңі ішінде пайыз төлеуге
міндеттенеді.
Бүгінгі танда Қазақстанда айналыста мыналар бар:
- 3,6 және 12 ай мерзімдеріне шығарылған мемлекеттік қысқа мерзімді
облигациялар;
- 5-7 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz