Парақорлық қызметтік пайдакүнемдік қылмыс
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Парақорлықтың қылмыстық құқықтық – аспектілері
1.1 Парақорлық қылмысының
генезисі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.6
1.2 Парақорлық түсінігі және құқықтық
реттеуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.3 Қазақстан заңдылығында парақорлықтың алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
2 Парақорлықтың криминологиялық аспектілері
2.1 Парақорлықтың динамикасы мен
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
2.2 Парақорлықтың әлеуметтік
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
2.3 Жоғары оқу орындарындағы парақорлық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...58
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
Кіріспе
Қазақстан құқықтық мемлекетті құру барысында, көптеген қиын іс-
әрекеттер орындауды талап етті, соның ішінде міндетті түрде экономикалық,
саясат, әлеуметтік негіздерінің өзгертуімен байланысты болды. Бір жағынан
азаматтық қоғам институттардың дамымағандығы, мемлекет пен қоғам
арасындағы жаңа қатынастардың құрылу процесінің дамуын елеулі түрде тежесе,
екінші жақтан бұл құбылыс мемлекеттік құрылымдарына ерекше жауапкершілік
жүктейді. Осындай құрылымдар қоғам дамуының тұрақтылығын
қамсыздандыруы тиіс. Мұндай жағдайларда қызметтің сапасы, мамандылығы
және мемлекет шенеуніктер қызметінің заңдылығы ең басты таллптарының бірі
болып табылады.
2011 жылдың 29 қаңтарда болған Президенттің халыққа жолдауында 2011
жылды Қазақстан Республикасы Тәуелсіздігінің 20 жылдығы жылы деп жариялау
туралы айтылды. Бұнда құқық қорғау органдарына тән емес қызметтер жеке
секторға берілді. Сыбайлас жемқорлықпен бітіспес күрес жүріп жатыр. Қазіргі
таңда халықаралық сарапшылардың бағасы бойынша Қазақстанның сыбайлас
жемқорлыққа қарсы заңнамасы ең тиімділердің бірі деп танылған. Тек 2 жылдың
ішінде қылмыстық жауапкершілікке 40-тан астам республикалық деңгейдегі
жетекші, облыстық және қалалық ауқымдағы 250-ден астам лауазымды тұлғалар
тартылды, олардың арасында 39 әкім мен олардың орынбасарлары бар. Жемқорлық
- бұл лауазымды тұлғалардың параға сатылуы, сатылғыштығы және сыйақыны
алумен байланысты болатын қызметтік сипат. Бұл құбылыс қоғам ахуалын дұрыс
жолға түсуіне және ұлттық қауіпсіздікке елеулі кедергі келтіреді. Қазақстан
Республикасы Президентінің Қазақстан Республикасының құқықтық саясат
концепциясы туралы 2010 жылдың 20 қыркүйек № 949 жарлығында айтылып
кеткендей билік органдарындағы жемқорлық - азаматтардың конституциялық
құқықтары мен мүдделерін шектейді, мемлекет аппаратының беделін түсіреді,
заңдылық қағидасын бұрмалайды, экономикалық реформаларды жүргізуге бөгет
жасайды.
Қазақстанда терең тарихи тамырлары бар жемқорлықтың ең қауіпті және
өте кең таралған формасы - парақорлық болып саналады. Ол мемлекет
механизімінің барлық салаларына терең еніп қалған құбылыс. Азаматтар
алдында бір жағынан билік органдарына сенімсіздік қасиетін тудыртса, екінші
жақтан өзінің тұрмыстық, жеке, кәсіпкерлік және өзге де жағдайларын шешумен
байланысты парақорлыққа шыдамды қатынасты тудыртып, бұл құбылысқа қоғамның
қарсы тұру мүмкіншілігі мен адамгершілігне кері әсер етеді.
Мемлекетіміздің бірден-бір проблемасы болып саналатын, парақорлық
пен жемқорлық, ғылыми қоғамдастықты әр уақытта көңіл аудартады. Көзделген
қылмысты саралау проблемаларын және алдын алу шараларын анықтап зерттеген
келесі отандық заңгерлерді атап кетуге болады: Рогов И.И., Ағыбаев А.Н.,
Алауханов Е.О., Нәрікбаев М.С., Бычкова С.Ф. Сыдықова Л.Ш. және тағы
басқалар. Осы авторлардың құжаттамаларында қазіргі парақорлықты зерттеу
ілімдері және бұл құбылыспен күресудің негіздері көрсетілген.
Қазір парақорлыққа қарсы көптеген жарлықтар, заңдар, өзге де
нормативтік құқықтық актілер қабылданып жатқанмен олар актуалды сұрақтарды
шешпейді. Мысалы Жемқорлыққа қарсы күрес туралы ҚР-ның Заңы жемқорлықтың
жалпы сұрақтарын, парақорлықтың экономика мен ұйымдасқан қылмыстылықпен
қарым-қатынасын және тұлғаларды жекелей лауазымды топтарға жатқызылуын
қамтиды. Сол уақытта лауазымды қылмыстардың объектісін дамытуымен, қызмет
мүддесіне қарсы қылмыстардың субъектілік жүйесін, парақорлық үшін
жауаптылық проблемалары дифференциациясы және парақорлықтың криминологиялық
сипаттамасы соның ішінде, оның статистикалық көрсеткіштер, тұлғаның жеке
сипаттамасы және профилактикалық шаралардың болу мүмкінділігі зерттеуден
тыс қалады.
Біз білетініміздей парақорлық мемлекеттік қызмет мүдделеріне қарсы
қылмыс санатына жатады. Лауазымды түлға өзінің құзыретіне жататын іс-
әрекетін жасағаны (немесе жасамағаны) үшін әр түрлі нысанда материалдық
құндылықтарды алуы. Біздің отандық қылмыстық құқығымызда парақорлық
түсінігі яғни, пара беру, пара алу, парақорлыққа делдал болу үш түрде
берілген. Парақорлықтың қауіптілігі сонда ол билікті түсіріп, халықтың
алдында беделін төмендетеді.
Дипломдық зерттеудің объектісі болып өзіміздің теориялық деңгеймен
байланысты қылмыстық-құқықтық заңдылықты және криминологиялық ілімді
зерттеп, анықтау және кемістіктер орын алғанда оларды көрсету болып
табылады. Бізбен объект шегінде зерттеу пәні қарастырылатын болады. Оған
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 311, 312, 313-баптар
нормативтік нұсқамалар ретінде қарастырылып, сот органдарының тәжірибесі,
елдегі парақорлық қылмысының статистикалық көрсеткіштері көрсетіледі.
Дипломдық жұмысымның мақсаты әлеуметтік-құқықтық құбылыстар мен ғылыми
құжаттарды қолдану негізінде және парақорлыққа қатысты әр түрлі қайнар
көздерін бір ауызға келтіріп нақты түсінік беру және қазіргі деңгейін
анықтау.
Бұл мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді орындау қажет:
1.оның жалпы түсінігінің маңыздылығы мен объеқтісін анықтау;
2.парақорлыққа қатысты Қазақстанның қылмыстық зандылығының дамуын
зерттеу;
3.әлеуметтік маңыздылығын анықтау;
4.статистико-криминологиялық сипаттамасын беріп, соған қатысты есеп
беру;
Көрсетілген мақсаттар мен міндеттерді орындау барысында дипломдық
жұмысымның құрылымы анықталды. Бұл құрылым кіріспеден, қылмыстық-құқықтық
және криминологиялық аспектіге түсінік беретін бес параграфтан, оны
біріктіретін екі бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер және
қосымшалардан тұрады.
Бірінші тарауда парақорлық пен жемқорлық генезисі қарастырылып,
парақорлықтың пайда болуының қайнар көзі туралы айтылған. Сонымен қатар
парақорлық түсінігі мен анықтамасы ашылған және Қазақстан заңдылығында
алатын орны және тиімді қолданылуы айтылып кеткен, бүған қоса сыбайлас
жемқорлықпен күресу туралы бағдарламасына нақты түсініктеме берілген.
Екінші тарауда парақорлықпен байланысты қейбір құқық қорғау
органдарының динамикасы мен санағы туралы айтылған. Оның кескіні
қосымшаларда көрсетілген. Сонымен қатар теориялық және тәжірибелік
қызығушылықты тудыратын парақорлықпен күресу проблемасының
криминологиялық және әлеуметтік аспектілері көрсетілген. Әлеуметтік сұрау
негізінде, яғни жемқорлық субъектісіне қатысты туындаған кейбір өзекті
проблемалардың көрінісі анықталған.
Қорытындыда, зерттеудің нәтижелері, автордың пікірлері мен
қортындылары келтіріледі, көзделген зұлымдықпен күресу үшін тиімді әдістер
және құқықтық тәртіп пен заңдылықты нығайту сұрақтары қарастырылды.
1 Парақорлықтың қылмыстық құқықтық – аспектілері
1.1 Парақорлық қылмысының генезисі
Парақорлық деген пәленің етек алып кеткені рас. Басында Осыған
душар еткен, дәу де болса, нарық шығар деп ойладық. Бақсақ - бақа екен
демекші, бұл дерт баяғыдан келе жатыр екен. Бірақ қазақтар оның атын пара
демейтін. Асылы параны қазақтың қанына жұқтырған көршілес орыс ағайын болса
керек. Парақорлық құбылысымен тарих өте ертеден танысқан. Аристотельдің өзі
айтқандай: Билік басында ең маңыздылығы - лауазымды тұлғалардың
пайдакүнемдік мақсатын істей алмау үшін заң мен басқада тәртіптер арқылы
істерді дұрыс шешу қажеттілігі.[5,56] Парақорлық туралы көне заманғы
римдік 12 кестеде, [6,12] Көне Русьта митрополит Кирилл пара- сыйлықты
(мздоимство) ішімділік пен сиқырлы істер жасау қылмыстар түрлерімен қоса
айыптады. Өлім жазасына да бас имеген парақорлық демекші мәселен, пара
алғаны үшін ең алғаш көпшілік алдында жаза қолдануды Иван Грозный жасапты.
Ол ішіне ақша толтырылған қуырылған қазды алғаны үшін дьяктың алдымен
аяғын, сосын қолын кесіп, ең соңынан барып басын алған екен.
Ш. Монтескье анықтаған: ...көптеген ғасырлар тәжірибесі арқасында,
әрбір билігі бар адам оны бұзуға бейімделген және ол бұл бағытпен соңғы
шегіне жетпегенше дейін тоқтамайды.[7,49] Парақорлық көрінісі тоталитарлық
мемлекеттермен қоса демократиялық режимі бар, сонымен қатар экономикасы мен
саясаты онша дамымаған елдерде де кездеседі. Парақорлық көрінісі
кездеспейтін бірде - бір ел жоқ екені баршаға мәлім.
Адамзат парақорлық құбылысымен ең бірінші рет көне заманнан бастап
қазіргі уақытқа дейін күресіп жатқаны баршаға мәлім. Мысалға алсақ,
парақорлық туралы ескертулер көне Вавилон клинопистерінде кездеседі. Біздің
заманымызға дейін үшінші мың жылдықтардың ортасына жататын шифрленген мәтін
бойынша шумерлік Урукагин ханның алдында шенеуніктер мен соттардың заңсыз
сый ақыны алудың алдын алу проблемасы қарастырылды[8,27]. Осындай
сұрақтармен Египет хандары күрес жүргізген. Археологоиялық зерттеулер
арқасында көне құжаттар табылды, оның ішінде Христос туылғанға дейін 597-
538 ж.ж. вавилондардың еврейлерді құлшылыққа алғанда Иерусалимде жаппай
жемқорлық құбылыстары болып жатқаны туралы айтылған. Парақорлық мәтіні
библияда да кездеседі. Көптеген авторлар ол туралы жаманшылық және
зияншылықпен айтқан. Мысалы, библияның бір кітабында Сирахов әкенің өз
баласын дұрыс жолға қою сөздері айтылған: Біреудің айтқанына мән бермей өз
айтылған сөзіңе ие бол... Алушылыққа сенің қолың ешқашанда бейім
болмасын... Жамандық істеме, сонда ғана жамандық сені тиіспейді; өтіріктен
алшақ бол, сонда ол сені жеңе алмайды... Библиялық қоғамға сол уақыттың
өзінде - ақ парақорлықтың фактілері өте таныс болғанын байқаймыз.[9,39]
Антикалық дәуірде де парақорлықтың көрінісі және өркендеуі орын алды.
Оның бұзушылық әсері Римдік империяның құлдырауына әкеп соқты. Кейінгі
батыс - еуропалық кезеңнің тарихында жемқорлық қатынастары көптеп орын алып
жатты. Оның қоғам істерінің өмірінде болғаны туралы тарихи құжаттарда ғана
емес, сонымен қатар көптеген көркем әдебиеттерінде
де көп кездеседі, мысалы Чосердің (Кентерберийлік оқиғалар),
Шекспирдің (Венециалдық саудагер, Көз бе көз), Дантенің (Тозақ және
Тазалаушылық) еңбектерінде орын алды. Осылай Данте парақорларды
тозақтың ең қараңғы және төменгі шеңберлеріне орналастырған.
Тарихпен айтылған автордың парақорлықты жек көруішлігі саясаттың әсерінен
болған, өйткені Данте Итальяндық республиканың күйреуіне және қас
саясаткерлердің алға шығуы пара-сыйлықтың арқасында болған деп есептейді.
Көптеген батыс ойшылдары парақорлық құбылысына көп көңіл аударған.
Оның қайнарларын Николло Макиавелли де зерттеген. Былай қарасақ оның бұл
проблемаға сол уақытта көз қарасы қазіргі күнге дейін актуалды болып
есептеледі. Үлгі ретінде ол парақорлықты құрт ауруымен (чахотка)
салыстырған және бұл туралы былай деп айтқан: ең басында оны ажырату қиын
болғанымен, оны емдеу жеңіл болады, ал ол ұзақтанып кетсе, оны ажырату
жеңіл болғанымен, оны емдеу қиынға соғады.[10,88] Былай қарасақ жай
айтылған сөз, бірақ қазіргі жемқорлықтың Қазақстанда және бүкіл әлемге
таралуына нағыз баға береді. Ресейде пара-ақы (лихоимство) күрт
таралғандықтан бірінші Петр 1713 жылдың 25 тамызында лихоимдерді заңдылыққа
бағындыру үшін өлім жазасына кесу туралы Жарғы қабылдады.[11,47] Бірінші
Николай императорына жазылған 1827 жылдың тамызына жататын Бұл
қылмыстылықты жою үшін пара-ақы (лихоимство) туралы заң және алдын алу
ережелер Жоғарғы бекітілген Комитеті қарастыру үшін құжатты берген. Бұл
құжатта жемқорлық қатынастарының таралуының себептері қарастырылып,
жемқорлық сипатын жіктеп және бұл құбылыспен қарсы шығу шаралары көрсетіліп
жазылған. Жекелей түрде алсақ, мұнда былай айтылған: ашық жүректі
адамдарың аздығы, олардың алуға биімділігі, шенеуніктер жалақыларының
төменділігі әсерінен өзін дұрыс күте алмай, сонымен қатар өмірлік
игіліктерді жүзеге асыра алмауына, өз балаларын дұрыс білімге бейімдей
алмауына әкеп соғады және олар тек қызметтің кішкене берген көмегіне және
қызын ұзатып жатқанда ғана кішкене сый ақыға ие болатындығы туралы
айтылған. Бұл билік басында отырған тұлғаға пара-ақыға жол беруіне әкеп
соғады.[12,64] Олар әр түрлі болады: сыйлықтар, уәделер, өз қызметін
көрсету, соттардың әрбір ұнаған затын білу үшін таныстарды іздеп соларды
іске қосады, егер өзін сатып алуға үлгере алмаса онда оның туыстарын
жақындарын сатып алуға бейім болады. Шенеуніктердің арасында болып жатқан
парақорлық іс-әрекеттері тарихи құжаттамада ғана емес сонымен бірге орыстың
ұлы жазушыларының Ы.В. Гогольдің, М.Е. Салтыков-Щедриннің, И.И.
Лажечниковтың, А.В. Сухово-Кобылинаның, А.П. Чеховтың шығармашылығында да
көптеп кездеседі.
I Николай да құпия полицияға өз қол астындағы 58 губернатордың қайсысы
пара алатынын анықтауды тапсырыпты. Сонда 58 губернатордың 56-сы парақор
болып шыққан. Алайда патшаны таң қалдырғаны алатын 56-сы емес, алмайтын 2-
уі екен. Оның бірі киевтік Фундуклей, ал екіншісі - Радищев. Өйткені
алғашқысы өте бай адам, екіншісі атақты Петербургтан Москваға саяхаттың
авторы Радищевтің баласы болатын.
Ал енді Петрден кейін парақорлық үшін өлім жазасын 200 жылдан кейін
барып В. Ленин қайта енгізді. Біраз парақорларды қан қақсатқанымен, жалпы
алғандағы жағдайды жөндей алмады. Бұдан бес жыл өткесін, яғни, 1927 жылы
өлім жазасы алынып тасталды. Кейін Хрущевтың заманында 1962 жылы парақорлық
үшін өлім жазасы қайта енгізілді. Бірақ бұл жай ғана көзбояушылық еді. Шын
мәнінде парақорлық, жемқорлықпен күресте өлім жазасы ештеңені де шеше
алмайды. Керісінше, бұл шара қылмыстың құпиялана түсуіне ерекше ықпал етті.
Бұдан шенеунік не рухани дүниесі бай, өмірдің өткіншілігін, ақшаның,
халықтың көз жасынан жырылып алынған ақшаның опа бермейтінін түсінетін адам
болғанда ғана, қанағатшыл болғанда ғана алмайды деген де қорытынды
шығаруға болар еді. Алайда ондай адам қазіргі қоғамда салыстырмалы түрде
адамнан гөрі періштеге көбірек ұқсас болар еді. Ал пенденің періште-ғұмыр
кешуі өте азапты іс.
И. В. Сталин билік жүрігізіп жатқанның өзінде-ақ жемқорлық
тапшылығы жойыла қойған жоқ, бірақ сталиндік социализм моделі
жемқорлықтың аз болғандығын айтады. Бірақ саясат және экономикалық
террордың негізінде болған тоталитаризм басқада елдерде (классикалық мысал
ретінде гитлерлік Германия) жемқорлық құбылысы аз болғанын ұмытпауымыз
керек." Социализм дәуірі аяғында парақорлықтың кең алқапқа жайылуы туралы
сот процестердің құжаттамасы мен 1970-1980 ж.ж. болған ақпараты ғана емес,
сонымен қатар 1990 жылы болған зерттеулер куәландырады. Мұның негізінде ең
көп алатын олар шаруашылық субъектілердің материалдық-техникалық
қамсыздандыруды және қаржы қызметін атқарушы құрылымдар, ішкі экономикалық
қатынастар, тауар бөлу аясындағы қадағалау мен ұйымдастыру
бөлімшелері және халыққа әлеуметтік көмек көрсету ұйымдары болған.
Осының барлығы жемқорлықтың қоғамдық қатынастарға кіруіне жәрдем
жасалып жатты. Бұл соңында қанша қылмыстық жауаптылық көзделгенмен паралар
ашық алынып жатты. 1999-2009 ж.ж. зерттеулеріне жүгінсек, соңғы 12-15
жылдарда парақорлық үшін жалпы мың тұлғаның ішінен тек біреуі ғана
сотталған (1980 ж. аяғы 1990 ж. басындағымен салыстырғанда жиырма пайыз
төмен).[13,91] Бұл маңызы бойынша формальды болмаса да, парақорлық
қылмыстылықта декриминализацияланып жатқанын байқаймыз.
Пара деген пәленің құдіреттілігі сонда, құдайға анық істердің өзі
көзіңді бақырайтып қойып, қалталының пайдасына шешіліп жатады. Ал сорлайтын
сол баяғы қара халық. Айтайық дегеніміз, біздің елдегі сыбайлас жемқорлыққа
қарсы күрес дұрыс жүрмей жатыр деген пікір емес. Тек оның нәтижесіздігі
ғана тілге тиек бола алады. Себебі, жоғарыда атап өткеніміздей, бұл
індеттің тарихы қалың, тамыры терең. Оны түп-тамырымен жою мүмкін емес. Тек
сәл саябырлатуға болады. Оның шаралары біздің елімізде жасалып та жатыр,
бірақ нәтижелері шамалы. Сол үшін қазірден бастап-ақ барлық
мүмкіншіліктерді қолданып бұл құбылыстың кішіреуіне және соңында мұны
шыдамды әлеуметтік деңгейге жеткізу үшін бар күшін салу керекпіз.
1. Парақорлық түсінігі және құқықтық реттеуі
Пара беру, пара алу және параға делдал болу - жемқорлықтың өте кең
тараған түрлері болып табылады. Мұндай қылмыстар биліктердің және
басқармалардың дұрыс қалыпты қызметін бұзып, олардың беделін түсіріп және
лауазымды тұлғаларды сатып алғанның арқасында өз проблемаларын шешіп,
тілегенін алып, өзін және басқа да тұлғаларды жауаптылықтан сақтап қалу
мүмкіндігі бар екендігін халыққа көрсетеді, яғни мұны халық біліп осы
мүмкіншіліктерді қолданады. Парақорлық қызметтік пайдакүнемдік қылмыс. Бұл
қылмыстың мағынасы, яғни лауазымды тұлға, өзінің лауазымды
қызметімен байланысты істелген қызметі үшін ұйымдардан немесе басқа да
түлғалардан заңсыз материалдық сый ақы алуы. Парақорлық латенттік
тобына жатады.[14,97] Қазіргі таңда мемлекет пен қоғамның
парақорлыққа деген көзқарасы әртүрлі. Осы құбылыстың пайда болу туралы және
мемлекет пен қоғам институтына әсер ету деңгейінің тұжырымдамасы әртүрлі,
мұның себебі, парақорлықты заңгерлер ғана емес, экономистер,
әлеуметтанушылар және саясаткерлермен де зерттелетіні анық. Осыдан біз кең
әртүрлілікті байқап отырмыз. Онымен қоса парақорлық түсінігі қоғам
тәжірибесінің негізінде тұрмыс салтта да қалыптасқан. Бірақ мұндай әр
алуандық нақты универсалды парақорлыққа деген түсінікті қалыптастыру үшін
қиындық туғызады және тиімді қарсы іс - әрекет механизм дамытуын объективті
түрде шектейді.
Қазіргі заңдылықта парақорлық жемқорлық түсінігімен тығыз
байланыста. Жемқорлық бұл өте ерте кездерден туылып және қазіргі таңда
әлемнің көптеген елдерінде өз тіршілігін жалғастырып келе жатқан қиын
әлеуметтік құбылыс.
Жемқорлық (латын т. соrruрtіо) сатылу дегенді білдіреді; сонымен қатар
қоғамдық және саясат қызметкерлердің, мемлекеттік шенеуніктер мен лауазымды
тұлғалардың сатылуы.
Ғылыми, оқу және қоғамдық жариялық әдебиеттерде жемқорлық анықтамасы
әр түрлі мағынада беріледі.
Мысалы жоғары оқу орындарының Қылымыстық құқық оқулығында, кең түрде
қарағанда, парақорлық - жария аппарат басқармасын зақымдап, биліктің
ыдырауымен байланысты. Қасақана өз мемлекеттік міндетін, өзінің қызметтік
жағдайын, алып жатқан лауазым мәртебесін және беделін пайдалана отырып өзін
немесе мүдделі топты пайдакүнемдік мақсатта байыту.
Парақорлық субъектісі болып бір жағынан лауазымды түлғалар болса,
екінші жағынан жеке сектордың заңды және заңсыз өкілдері болып табылады.
Жемқорлық қылмысты зерттеуші атақты Максимов СВ. Былай деп түсінеді:
парақорлық мемлеқеттік қызметке ие болған, мемлекеттік немесе
кәсіпкерліктің, ұйымның немесе мемлекеттік емес ұйымның қызметкері
парақорлық актісін атқарған үшін жауаптылыққа тартылу қабілеттілігі бар,
және сот шешімі негізінде парақорлық құқық бұзушылық жасаған үшін
жазаланатын тұлға болып танылады.
Парақорлық (ҚР ҚК 311, 312, 313-баптары) мемлекетке, билікке
мемелекеттік қызмет мүддесіне және жергілікті өзін - өзі басқару органдар
қызметіне қарсы жемқорлық сипаты бар, сонымен қатар ең қауіпті қылмыстар
санатына жататынын білеміз.
Барлық бекітілген және заңмен қорғалатын қоғамдық және шаруашылық
қатынастар жемқорлың объектісі болып саналады.
Пара алу қылмыс құрамының топтық объектісі биліктің дұрыс және заңды
қызметін қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастардың жиынтығы. 311-бабында
көзделгендей мұнда мемлекеттік қызмет органдар беделі мен қызметіне қол
сұғылады және бұл қол сұғушылық түрінің түрлік объектісін құрады.
Мемелекеттік қызмет мүддесіне басқарма жүйесінің қызметі, мекемелер және
сонымен бірге Казақстан Республикасының Мемлекеттік қызмет туралы заңына
сәйкес жүзеге асырылатын мемлекеттік қызметтер жатады. Қызметтік және
атқару жүйесіне Қазақстан Республикасының Үкіметін, Әділет министрлігін,
сонымен бірге басқа да министрліктерді, ведомство аралық ұйымдарды,
комитеттерді, мемлекеттік қызмет әкімшіліктерді, кәсіпкерліктерді және
кәсіпорындарды жатқызуға болады.
Қылмыстық кодекстің 13 тарауы Мемлекеттік қызмет мүдделеріне қарсы
қылмысқа арналған. [20,71] 1959 жылғы Қылмыстық кодексте мұндай тарау жоқ
еді, керісінше Лауазымды қылмыстар деген тарау бар болатын. Қоғамымызда
орын алған күрделі әлеуметтік - экономикалық, саяси өзгерістердің
нәтижесінде лауазымды адамдардың қызметтері мемлекеттік органның аппараты
жүйесінде немесе коммерциялық және өзге де үйымдар жүйесінде істелетіні
айқындадды. Осыған орай бұрынғы кодекстегі лауазымдық қылмыстар
деген тарау лауазымды адамдардың қызмет бабын пайдалана отырып істейтін
қоғамға қауіпті іс-әрекеттерінің мәніне қарай коммерциялық және өзге де
ұйымдардағы қызмет мүдделеріне қарсы және мемлекеттік қызмет мүдделеріне
қарсы қылмыстар болып жеке 2 тарауға бөлінеді. Мұндай бөлінудің негізі
қылмыстың объектісі мен субъектісі болып табылады. Мемлекеттік емес
ұйымдардың лауазымда адамдардың қылмысты іс-әрекеті сол ұйымдардың бір
қалыпты жұмысына кедергі келтіреді және олардың мемлекеттік аппарат
қызметіне еш қатысы болмайды.
Осы 2 органның - мемлекеттік немесе коммерциялық және өзге ұйымдардың
лауазымды адамдарының атқаратын функцияларында елеулі өзгерістер бар.
Сондықтан да осы тұрғыда қылмыстар үшін жауаптылық Кодекстің арнаулы 8
тарауында көзделген. Жалпыға мәлім бір қалыпты дұрыс қызмет атқаратын
мемлекеттік органдардың қызметі ғана қоғамның экономикалық дамуына, оның
мүшелерінің құқықтары мен бостандықтары қамтамасыз етуге қабілетті. Осыған
орай мемлекеттік аппараттың қызметін қорғау, оған қылмыстық қол сұғуды
болдырмау ең маңызды мәселе болып табылады. Өйткені мемлекеттік аппарат
қоғамды басқару жүйесімен қажетті белгісі болып, ондағы жүріп жатқан
процестердің реттеушісі болып табылады. Жаңа Қылмыстық кодексте қызмет
борышын адал атқаратындарының мүдделерін қорғайтын көптеген баптар
баршылық, сонымен бірге өз қызметтеріне қиянат жасайтындарға заң алдындағы
қатаң жауаптылықта көзделген.
Мемлекеттік мүддесіне қарсы бір тарауға біріктіруге негіз болған мына
төмендегідей ортақ белгілер бар:
1) бұл тұрғыдағы қылмыстар негізінен арнаулы субъект - мемлекеттік
қызметші немесе мемлекеттік органның лауазымды адамдары арқылы жасалады.
2) бұл тараудағы қылмыстар қызмет өкілдігін пайдалану арқылы жүзеге
асырылады.
3) лауазымды адамдарының қылмысты іс-әрекеттері мемлекеттің
аппаратының дұрыс, заңдық қызметін қызмет мүддесін қайшы түрде бұзады.
Мемлекеттік мүдесіне қарсы қылмыстардың топтық объектісі-мемлекеттік
аппаратың дұрыс, бірқалыпты қызметі; қосымша тікелей объектісіне -
азаматтардың, ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделері, қоғамның,
мемлекеттің заңды мүдделері жатады. Кейбір қылмыс құрамдарының міндетті
белгісі - қылмыс заты болады: материалдық сый ақы (311, 312, 313-баптар),
ресми құжат (314-бап).
Объективтік жағының - мемлекет мүдесіне қарсы материалдық құрам –және
формальдық құрам болып болінеді.
Субъективтік жағынан бұл қылмыстар негізінен қасақана кінә
нысанымен жасалады, тек қана салақтық (316-бап) абайсыздық түріндегі кінә
нысаны арқылы жүзеге асырылады. Қызмет өкілеттігін теріс пайдалану (307-
бап) қызметтік жалғандық (314-бап) жасау құрамдарының субъективтік жағының
қажетті белгісі ретінде заңда пайдакүнемдік немесе өзге де жеке басының
мүддесі көзделген.
Б. В. Здравомысловтың ойынша лауазымды тұлғаларға парақорлық әсері,
бұл алып жатқан лауазымды орынын кіріс орнына айналдырыуы және өзін
байыту мақсатында қызметтік міндеттерді атқару үшін бағындыру, сонымен
қатар өзге де азаматтар алдында керекті нәтижеге жету үшін лауазымды
тұлғалардың сатылуын көрсетеді.[23,59] Ал А.Я. Светлов айтқан парақорлық
сонымен қатар басқада ауыр қылмыстарға әкеп соқтырады. А.В. Галахова, О. X.
Качмазовтың айтуынша парақорлықтың қауіптілігі оның кең таралуында және
жемқорлықпен тығыз байланыста болуы.[25,67]
Осы тараудағы қылмыстардың субъектісі - мемлекеттік қызметші немесе
мемлекеттік аппараттың лауазымды адамдары болады, тек қана ҚК- тін 312, 313-
баптарының субъектісі жай адам бола болады.
Парақор көптеген лауазымды тұлғалардың адал екеніне күмән туғызып,
масқаралау арқылы сенімсіздік келтіріп қана қоймай, жалпы мемлекетке,
Конституциядағы азаматтардың мүдделері мен құқықтарын шектеуге, заңдылық
қағидаларының бұрмалануы және Қазақстан Республикасының нарықтық
реформаларының дұрыс жүргізілуін тежейді.
Парақорлықтың ұғымы үш қылмыс құрамымен түсіндіріледі. Пара алу (311-
бап); Пара беру (312-бап); парақорлыққа делдал болу (313-бап).
Қоғамымызға парақорлық; қандай зиян келтіріп отырғаны белгілі. Бұл
лауазымды қылмыстардың өте қауіпті түрі болып табылады. Оның қауіптілігі
пайдакүнемдік ниетпен жасалынатын қылмыстармен араласып, қосылып жасалуында
(көбіне ұрлықпен). Парақорлық мемлекеттік аппарат қызметінң дұрыс жұмыс
істеуіне бөгет жасайды және олардың беделін кетіруге, өкімет және атқару
органдар қызметіне әділдік қағидасын бұзуға әкеп соқтырады.
Лауазымды адамның өзі немесе делдал арқылы пара берушінің немесе оның
өкілі болған адамның пайдасына жасаған іс-әрекеті (әрекетсіздігі) үшін
ақша, бағалы қағаздар өзге де мүлік, мүлікке құқығы немесе мүлік
сипатындағы пайда түрінде пара алуы, егер мұндай іс-әрекет (әрекетсіздік)
лауазымды адамның қызметтік өкілеттігіне кіретін болса, не ол қызметтік
жағдайына байланысты осындай іс-әрекетке (әрекетсіздікке) мүмкіндік
жасаса, сондай-ақ жалпы қамқоршылығы немесе қызметі бойынша жол берсе
- ол заңга сәйкес пара алу деп танылады.
Пара алудың объектісі мемлекеттік аппараттың дұрыс қызметі, беделі
болып табылады.
Қылмыстың қажетті белгілерінің бірі параның заты болып табылады. Пара
заты болып табылатындар: ақша, бағалы қағаз, материалдық игіліктер, өтеусіз
төлемдер, төленетін қызметті тегін көрсету, қымбат заттар мен техника
антикварлық, жеке коллекциялық заттар және де мүлікке құқық беретін
жеңілдіктер (құрылыс жүргізу, қалпына келтіру, жөндеу жұмыстары, жол жүру
билеті, жеңілдік арқылы қарыз алу және т.б.).
Қазіргі кезеңде нарықтық экономика жағдайында парақорлықтың жаңа
түрлері туындаған: паралар біріншіден ғимарат; офис, жер алу үшін, қолда
жоқ ақша қаражатын нақты ақшаға аудару, пайдалы банктік несие алу үшін
алынады. Екіншіден параның өзі жаңа мәнге ие болды. Лауазымды тұлғаға
аталған не басқада қызметтер үшін банктен есеп шоттар ашылып, оларды
меншікке ие жасап, оларда әртүрлі сылтаулармен шетелге белгілі бір маман
консультант ретінде шығуын: жол жүруін төлеп, және де бірталай көп ақша
қаражатын СКВ-мен берілуін ұйымдастырады.
Пара ретінде автомобильдер, ақша, мал, кәсіптік тауарлар азық
түліктер, бағалы заттар және де басқадай материалдық мәндегі игіліктер
беріледі.
Тәсіліне қарап параны алу екі түрге бөлінеді: ашық және көмескі
түрлер.
а) ашық пара беруде пара заты лауазым адамның өзіне тапсырылады немесе
оның келісімі бойынша жақындарына тапсырылады, пара үшін істелетін іс -
әрекеттер жөнінде келісіледі.
б) көмескі түрде пара беруде пара затын беру сырттай қарағанда заңды
сияқты болып көрініп, бүркемелеу жолымен кінәлыға тапсырылады.
Тапсырылу уақытына қарай пара алудың екі түрі болады: оның біріншісі
пара сатып алу, яғни лауазым адамының параны мүдделі жақтың өзіне тиімді іс-
әрекеттерді істегенге дейінгі мерзімде тапсыруы.
Екіншісі пара - сыйлау, мұндай пара лауазым адамына келісілген іс-
әрекеттерді істегеннен кейін алғыс ретінде тапсырылады.
Пара үшін жүзеге асырылағын іс-әрекеттің мәніне қарай бұл қылмыс тағы
да екі түрге бөлінеді: 1) пара-сыйлық (мздоимство) - пара лауазым адамына
заңға сәйкес жүзеге асырған әрекеттері үшін тапсырылады. Мысалы іс -
әрекетінде қылмыстың құрамы жоқ адам жөнінде тергеушінің істі қысқартып
пара алуы.
2. Пара - ақы (лихоимство). Лауазым адамына заңсыз әрекеттерді жүзеге
асырғаны үшін тапсырылады. Мысалы, көрінеу ұрлық жасаған адамды
қылмыстық жауапқа тартпау арқылы тергеушінің немесе проқурордың
пара алуы.
Объективтік жағынан алғанда пара алу лауазымды адамның пара берушінің
немесе оның өкілі болған адамның пайдасына жасаған іс-әрекеті арқылы
сипатталады. Пара алу кінәлінің қызмет жағдайын пайдалану арқылы жүзеге
асырылады. Қылмыстық кодексте лауазымды адамның қызмет бабын пайдалануы
арқылы пара алуы мынадай тұрғыда сипатталған: іс-әрекет лауазымды адамның
қызметтік өкіліне кіретін болса не ол қызметтік жағдайына байланысты
осындай іс-әрекетке мүмкіндік жасаса, сол сияқты жалпы қамқоршылығы немесе
қызметі бойынша жол берсе.
Кінәліның пара алуының бірінші нысаны лауазымды адамның
қызметтік өкіліне кіретін іс-әрекеттерді жасауы арқылы пара
алуы (баршылық жұмысқа аламын немесе жұмыстан шығарамын деп пара алуы;
қызметін жоғарлату немесе басқадай көтермелеу жасағаны үшін қол астындағы
бағынышты адамнан пара алуы; немесе ревизия, материалдық игіліктерге
жұмыс жүргізбегенің, жетпейтін заттарды тексеру қортысдысында
көрсетпегені үшін пара алуы). Қызметіне байланысты пара алу пара алудың
екінші бір нысаны болып табылады. Бұл жерде лауазым -адамы өз құзыретіне
жатпайтын іс-әрекеттерді жүзеге асыру үшін өзінің беделін, қызметтік
байланысым пайдалану арқылы басқа бір лауазым адамына ықпал ету арқылы пара
алады.
Қызмет бабын пайдаланудың үшінші бір нысаны қамқорлық жасау немесе
қызмет бойынша жол беру болып табылады.
Қамқорлық жасауға - тамыр-таныстық бойынша қызметке орналастырып пара
алу, негізсіз сыйлықтар беру, көтермелеулер көрсету немесе өте құнды
заттарды босату арқылы пара алулар сияқты әрекеттер жатады.
Қызмет бойынша жол беруге - қол астындағы бағынышты адамдардың заңсыз,
қылмысты әрекеттеріне тыйым салмау, жұмысқа мас болып немесе келмей
қойғаның елемеу, басқа да заңсыздықтарға жол бергенің көре тұра, жоғарыда
көрсетілген адамдардан пара алу арқылы шара қолданбау әрекеттері жатады.
Пара лауазымды тұлғаға пара берушінің мүддесі үшін қызметін:
пайдаланып белгілі бір әрекетті істеуге немесе істемеу үшін беріледі.
Пара берушунің мүддесіне тек оның жеке мүддесі емес, сондай-ақ оның
қорғап отырған үшінші жақтың - жақын туыстарының, өзі қызмет істейтін заңды
ұйымның мүдделері де жатады.
Пара алу - формальдық қылмыс құрамға жатады. Ол лауазым адамының
келісілген параның бір бөлігін алған уақыттан бастап аяқталған деп
танылады.
Пара алудың субъективтік жағы тікелей қасақаналықпен, пайда табу
мақсатымен сипатталады. Кінәлі адам өз қызмет жағдайын паидалану арқылы іс-
әрекет ететінін және соны тілей отырып, пара алып отырғанын сезеді. Пара
алуда жанама қасақаналық пен абайсыздық болу мүмкін емес. Пара алушының
қасақаналығы, қызмет жағдайына байланысты пара берушінің мүддесіне
байланысты әрекетті істеу немесе істемеу арқылы, заңсыз сыйақы алуымен
көрінеді Және де лауазымды тұлғаның ниеті пайда табу мақсатында болады.
Заңда пара алудың ауырлататын, аса ауырлататын бірнеше түрлері
көрсетілген.
Лауазымды адамның заңсыз әрекет (әрекетсіздігі) үшін пара алуы (311-
баптың 2-тармағы). Мысалы: лауазым адамы пара алып қылмыс болып табылмайтын
заңға сыйымсыз ір-әрекеттерді істейді. Кезексіз пәтер беру; жұмысқа мас
болып келгендігіне шара қолданбау; ұсақ ұрлығы үшін адамды тәртіпке
шақырмау т.б. Мұндай әрекеттер үшін кінәлі адам Қылмыстық кодекстің 311-
бабының 2-тармағй бойынша жауапқа тартылады. Ал лауазым адамы пара алып
басқа бір қылмыс болып табылатын заңсыз әрекетке жол берсе (мысалы, пара
алып айыпкерді тұтқыннан негізсіз босатса, немесе оған тым жеңіл жаза
тағайындаса) онда оның әрекеті қылмыстардың жиынтығы бойынша саралануға
жатады.
Пара алудың ауырлататын екінші бір түрі - жауапты мемлекеттік;
лауазымды атқарушы адамның пара алуы болып табылады (311-баптың 3-
тармағы).
Жауапты мемлекеттік қызмет атқаратын адамның түсінігі ҚК-тің 307-
бабының ескертуінің 2-тармағында берілген.
Пара алудың аса ауырлататын түрлеріне мыналар жатады:
а) қорқытып алу жолымен;
б) адамдар тобы алдын ала сөз байласып немесе ұйымдасқан топ;
в) ірі мөлшерде жасалса;
г) әлденеше рет жасалса, - (Қылмыстық кодекстің 311-бабының 4-тармағы)
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының Парақорлық үшін
жауапкершілік жөніндегі заңдарды Соттардың қолдану тәжірибесі туралы 1995
жылғы 22 желтоқсандағы № 9 қаулысына сәйкес лауазымды адамның пара
берушінің мүддеріне залал келтіретін әрекеттер істелетінін айтып қорқыту
әрекетін жасап пара талап етуі немесе соңғыны өзінің құқықтық мүдделеріне
тиетін зиянды болдырмау мақсатында пара беруге мәжбүр болу жағдайына
жеткізу параны қорқытып алу болып табылады.[28,115]
Параны қорқытып алуға мысалы маманды жұмыстан шығарамын деп қорқытып
пара талап ету; немесе жәбірленушіге ашық түрде пара бер деп айтпаса да,
оның мәселесін (үй алу, жұмысқа тұру) ұзақ уақыт шешпей сандалту арқылы
пара беруге мәжбүр етеді; мұндай әрекеттер Қылмыстық кодекстің 311-баптың 4-
тармағы а тармақшасымен саралануға жатады.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының қадағалау арызы бойынша
қылмыстық істер алқасы қаулы шығарған, онда Садуақасов К.К. қатысты
қылмыстық іс қаралды. 2009 жылдың 16 тамызында Қостанай қалалық сотының
үкімі бойынша Садуафсов Қарсақпай Күшембайұлы ҚР ҚК 311-бабы 4 -бөлігінің
а тармақшасымен жалпы режимдік түзеу колониясына 7 жыл мерзімге
сотталған. Бұл үкім бойынша ол 2008 жылдың 15 мамырында Қостанай
транспорттық прокуроры бола тұра қылмыстық жауаптылықтан босату үшін
Железорудныйдың Курбанова және Цыцельская ВЧД-20 станция жұмысшыларынан
қорқытып алу арқылы 1000 АҚШ доллар пара алды. Садуақасов бұл үкіммен
қеліскен жоқ. Барлық тындауларды сот тыңдап алқасы қаулы етті, мұнда бұл іс
бойынша алқа мүшелері қадағалау арызын қанағаттандырусыз қалдырды.[29,23]
Пара алудың аса ауырлататын тағы бір түрі - адамдар тобы алдын ала
сөз байласқан немесе ұйымдасқан топ жасаған осы әрекеттер.
Егер осы қылмысты бірлесіп жасауға алдын ала келіскен екі немесе одан
да көп лауазымды адам катысса, онда параны алдын ала келісім бойынша бір
топ адам алды дей есептеледі. Осыған орай бұл тұрғыдағы құрам болу үшін
мына шарттардың болуы қажет:
пара алу туралы екі немесе одан көп лауазым адамының арасында пара алу
туралы келісімнің болуы;
бұл келісімге пара алғанға дейін қол жеткізу;
келісімге келген әрбір лауазым адамы өз қызметін пайдалана отырып пара
берушінің мүддесіне белгілі бір іс-әрекеттерді жасайды;
келісімге қатысқан әрбір лауазым адамы параның тиісті бөлігінен өз
үлесін алады.
Ұйымдасқан топ болып пара алуға лауазым адамдарының осы әрекетпен
шұғылдану үшін тұрақты топқа бірігуі жатады. Ұйымдасқан топтың түсінігі
Қылмыстық кодекстің 31-бабының 3-тармағында берілген.
Мысалы: 2008 жылдың 25 сәуірінде № 2н-257-04 Қазақстан Республикасы
Жоғарғы Сотының қадағалау арызы бойынша қылмыстық істер алқасы қаулы
шығарған, онда 2008 жылдың 1 тамызында Петропавлдық қалалық соты үкімі
бойынша Төреғұлов Р.Ш. ҚР ҚК 3 және Пастухов Е.Н. ҚР ҚК 308-бабының 1
тармақшасы, 311-баптың 4 бөлігінің а,б тармақшасы, 58-бабы негізінде,
сонымен қатар мүлігін тәркілеп 7 жыл 6 айға жалпы режимдегі түзеу
колониясына бас бостандығынан айыру жазасына сотталған. Олар лауазымды
тұлға мәртебесіне ие, тергеуші бола тұра 21.02.2009 жылы сағат 18
жәбіріленуші Лапкиннің үйіне келіп, өз қызметтік өкілеттігін асыра
пайдаланып, үйінде заңсыз тінту жүргізді. Лапкин, Абдыразақов және
Құрманбавеқа қатысты сонымен қатар олардың заңды құқықтары мен мүдделерін
бұзып жеке тінту жүргізді. Бұлар, сонымен қоса Абдыразақов Қырғызстан
елінің азаматы бола тұра біздің елде заңсыз болуы орын алғанын айғақтады.
Оған қартысты құжаттаманы толтырмай оның жеке куәлігін және автомобиль
куәлігін алып қойды. Осы құжаттарды қайтып алу үшін 20000 теңге көлемінде
пара сұрады. Абдыразақов мұндай талаптарға келісуге мәжбүр болды. 2009
жылдың 6 наурызында Төреғүлов Р.Ш. және Пастухов Е.Н. Абдыразақовтан 43,00
теңге алу барысында СҚО бойынша ҚР ҰҚКД-мен ұсталынды. Қадағалау арызында
олар өз жазасын заңсыз деп есептеп оларға қатысты жазаны қолданбауды
өтінді. Жоғарғы Сот істі қайта ҚР ҚІЖК 467-баптың 6 бөлімнің 2 тармақшасына
және 468 бапқа негізінде, қаулы етті. Бұларға қатысты 311-раптың 4-
бөлігінін а тармақшасын алып тастап, өйткені бүл артық міндеттеу және 311-
баптың 4-бөлігінін б тармақшасын ҚР ҚК 55-бабын қолданып, олардың мүлкін
тәркілеп және 58 баптың 3-бөлігіне сәйкес әрбіреуіне 3 жылдан берді.
Қадағалау арыздары жарым-жартылай қанағатталды.
Пара алудың аса ауырлататын тағы бір түрі - ірі мөлшерде пара алу
болып табылады (311-баптың 4-тармағының а тармақшасы). Заңға сәйкес бес
жүз айлық есептік көрсеткіштен асатын ақша сомасы, бағалы қағаздардың, өзге
де мүліктің немесе мүліктік сипаттағы пайданың құны ірі мөлшердегі пара деп
танылады (311 -баптың есқертуі).
Пара алудың аса ауырлататын түріне - әлденеше рет пара алу жатады.
(311-бап 4-тармағының г тармақшасы). Әлденеше рет жасалатын қылмыс
түсінігі Қылмыстық кодекстің 11-бабында берілген.
Заңға сәйкес пара затының құнын толық белгілеудің де өзіндік маңызы
зор. Кейбір реттерде сыйлық ретінде пара алу құны іс-әрекетті қылмысқа
жатқызуға немесе жатқызбауға негіз болады. Осыған орай қылмыстық заңда -
егер сыйлықтың құлы екі айлық есептік көрсеткіштен аспаса, лауазымды
адамның бірінші рет сыйлық ретінде мүлік, мүлікке немесе өзге мүліктік
пайдаға құқық алуы бұрын жасалған заңды әрекеті (әрекетсіздігі) үшін алдын
ала уағдаластық болмаған жағдайда маңызы аз екендігіне байланысты қылмыс
болып табылмайды және тәртіптік ретпен қудаланады деп белгіленген.
Бұл жерде алдын ала уағдаласпай жүзеге асырылған осы әрекеттер үшін
лауазымды адамдар тәртіптік жазаға тартылады, ал ондай уағдаластық бар
болған ретте олардың іс-әрекеті қылмыс қатарына жатқызылып, кінәлі 311-
баптың тиісті тармақтары бойынша жауапқа тартылады.
Пара алудың субъектісі - лауазымды адам, оның түсінігі Қылмыстық
кодекстің 307-бабында берілген.
Қылмыстық кодекстің 311-бабының 3-тармағы бойынша қылмыс субъектісі
жауапты мемлекеттік лауазымды адам.
Жаңа Қылмыстық кодексте бұл қылмыстың мазмұны ашып көрсетілмеген.
Заңда лауазымды адамға тікелей немесе делдал арқылы пара беру деп қана
көрсетілген.
Объективтік жағынан пара беру:
1. лауазымды адамға пара затын немесе мүлік сипатындағы өзге де пара
беру;
2. пара затын адам тікелей өзі немесе делдал арқылы береді;
3. лауазымды адам өз қызметін пара берушінің мүддесіне белгілі бір
әрекетті істеуге немесе істемеуге пайдалануы арқылы сипатталады.
Заң ғылымының докторы Борчашвилидің айтуынша пара беру немесе тапсыру
әдістері қылмыстың құрамы үшін маңызды емес. Пара оның алушының тұра өзіне
немесе оның келісімімен жақын туыстарына берілуі мүмкін. Ол істелінбеген
жұмысқа почта арқылы айлық түрінде берілуі мүмкін. Пара берудің жасырынды
нысандары бар. Олар: заңсыз сыйлық беру, алдын ала ойластырылып пара
алушыға картадан елеулі ақша соммасын ұтылу; пара алушыға бағалы, құнды
заттарды өте арзан бағаға сату және тағы басқалар.
Лауазымды тұлғаға материалдық мазмұндағы емес пайда келтіру
қарастырылып отырған қылмыс құрамын құрамайды. Мысалы: онымен жыныстық
қатынаста болу; лауазымды тұлғаның сұрауы бойынша, ол туралы мадақтау үндеу
тарату немесе оның жұмысы туралы баспасөз бетінде жақсы пікірлер жариялау
пара беру ретінде сараланбауы керек.
Пара беру формальдық қылмыс құрамы болып табылады. Лауазымды түлға
пара алған кезден бастап яғни берушінің мүддесі үшін белгілі бір әрекет
істелгені не істелмегеніне қарамастан қылмыс аяқталды деп саналады.
Субъективтік жағынан пара беру тікелей қасақаналық арқылы істеледі.
Яғни кінәлінің лауазымды адамға пара затын беруге немесе тапсыруға құқы жоқ
екенін және оның мүддесі үшін лауазымды тұлға өз қызмет жағдайын
пайдаланып, белгілі бір іс-әрекет жасайтынын кінәлі тұлға сезеді және соны
тілейді.
Пара берудің ниеті сан аяуан болуы мүмкін. Олар кінәлі адамның заңсыз
түрде жеке өзіне ғана емес, сонымен қатар туыстарының, жақын туыстарының,
пара беруші істейтін ұйым немесе мекеме мүдделерін қамтамасыз етуге ұмтылуы
арқылы көрінеді.
Пара беру субъектісі боп 16 жасқа жеткен есі дұрыс тұлға танылады.
Деладалдыққа байланысты Қырғыстан Республикасының Президенті Құрманбек
Бакиев Қырғыстан Республикасының Қылмыстық кодесіне жаңа ғана өзгерту
енгізді. Бұл жерде оның қылмыстық жауаптылықтан босатылатыны туралы айтылып
кеткен, пара беру фактісі туралы құқық қорғау органдарына хабарласа.[30,95]
Пара берудің ауырлататы түріне - заңсыз әрекет немесе әрекетсіздік
жасағаны үшін лауазымды адамға немесе әлденеше рет немесе ұйымдасқан топтың
пара беруі үшін жауаптылық Қылмыстық кодекстің 312-бабының 2- тармағында
көзделген.
Ауырлататын жағдайдың бірінші түріне лауазымды адамға заңсыз іс-әрекет
жасағаны үшін пара беру жатады. Оның түсінігіне Қылмыстық кодекстің 311-
бабының 2-тармағын талдағанда тоқталып өткенбіз.
Әлденеше рет пара беруге - кінәлінің бір лауазым адамына немесе әр;
түрлі сондай адамға оның мүддесі үшін әр түрлі іс-әрекеттер істегені немесе
істемегені үшін екі немесе одан да көп пара беруін айтамыз.
Кінәлінің бір лауазым адамына немесе бірнеше лауазым адамына өз
мүддесі үшін әртүрлі әрекеттер істегені үшін екіден артық беруін әлденеше
рет пара беру деп білеміз. Егер келісілген сома пара алушыға бөлшектеп
берілсе, онда ондай әрекет әлденеше рет пара беру болып табылмайды.
Егер пара беруші алдың ала сөз байласқан немесе ұйымдасқан лауазымды
адамдар тобына өз мүддесіне бір әрекетті істеу үшін ғана пара берсе, мұндай
ретте де оның әрекеті әлденеше рет пара беруге жатпайды.
Пара бергені үшін қылмыстық жауаптылыққа тарту үшін пара затының
құнын анықтаудың да маңызы ерекше.
Заңға сәйкес лауазымды адамға оның бұрын жасаған заңды іс-әрекеті
(әрекетсіздігі) үшін екі айлық есептік көрсеткіштен аспайтын сомада немесе
құны сондай алғаш рет сыйлық беру, егер лауазымды адам жасаған іс-әрекет
(әрекетсіздік) алдын ала уағыздаластықпен байланысты болмаса, қылмыстық
жауаптылыққа әкеп соқпайды Заңда пара бергені үшін қылмыстық
жауаптылықтан босатудың негіздер де көрсетілген.
Егер лауазымды адам тарапынан оған қатысты қорқытып пара алған болса
немесе ол адам пара бергені туралы қылмыстық іс қозғауға құқығы бар өз
еркімен хабарласа, пара берген адам қылмыстық жаупкершіліктең, бостылады.
Адам пара бергені туралы Қылмыстық іс қозғауға құқығы бар органға
ауызша немесе жазбаша, қандай ниетті басшылыққа алғанына қарамастан ерікті
түрде хабарласа қылмыстын жауаптылықпен босатылады.
Қылмыс жасағандығы туралы ерікті түрде хабарлағанда пара беруші ғана
емес, сонымен бірге оның қатысушылары да қылмыстық жауапкершіліктен
босатылады. Параны қорқытып алуы себепті немесе параны беруі туралы ерікті
түрде арыз жазғаны бойынша пара берушілерді қылмыстық жауаптан босату бұл
адамдардың әрекеттерінде қылмыстық құрамының жоқ екенін білдірмейді
сондықтан олар жәбірленуші болып саналмайды, және пара түрінде берілген
құнды заттарды қайтарып беру туралы талап қоюға құқығы жоқ.
Параны қорқытып алу орың алған жағдайда және пара беруші параны
бергенге дейін ол туралы құқық қорғау органдарына хабарласа, иесіне
қайтарылуға жатады. Айғақ заттар болып пара ретінде алынған ақша мен, басқа
құнды заттар мемлекет кірісіне жатқызылады.
Парақорлыққа делдал болу қылмыс үшін жауапкершілік қылмыстық кодекстің
313 бабында көрсетілгені (Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі
1997ж. 16 шілде №168 112-б). [31,62]
Осы қылмыстың объективтік жағы парақорлыққа делдал болу, яғни пара
алушыға және пара берушіге пара алу мен беру туралы олардың арасындағы
келісімге қол жеткізуге немесе іске асыруға жәрдемдесу болып табылады.
Парақорлықтың делдалы ретінде кінәлі боп табылу үшін пара берушіден немесе
алушыдан сый ақы алғанына қарамастан танылады.
Делдалдық пара беру мен алуды жалғастыратын ерекше түрі - жеке қылмыс
құрамына бөлінген. Бұл пара беру мен алудың келісім немесе нақты
әрекеттермен жетістікке жету арқылы, делдал өзінің бастамасымен емес, пара
беруші мен алушының сұрауы немесе тапсырмасы арқылы тікелей пара береді.
Делдалдықтың ерекшелігі бұл субъектінің екі қылмыс жасалуына, яғни пара
беру мен алуға жәрдемдеседі. Делдал - екі негізігі субъектілердің
байланыстырушы бөлігі және өзінің ниетімен емес, пара берушімен алушының
ниеттерімен келісімге жетуге және іске асыруға көмектеседі. Пара алу және
пара беру - субъектілерінің екі жағымен де байланысы бар болса, субъектіні
парақорлықтың делдалы ретінде қарастыру керек. Пара беруге не алуға
басқадай көмектесулер парақорлыққа делдал болып қарастырылмайды.
Парақорлыққа делдал болу қылмысының құрамы формальды және пара нақты
берілген кезден бастап аяқталған қылмыс болып табылады.
Егерде пара алушы пара алудан бас тартса, онда делдалдың әрекеттері
парақорлыққа делдал болушылыққа оқталғандық болып (ҚК-тің 24, 312-баптар)
танылады. Парақорлыққа делдал болуды парақорлықтың қатысушылығынан, яғни
пара беруді немесе алуды ұйымдастырушылар, айдап салушылар,
көмектесушілерден ажырату керек.
Пара алуды немесе беруді ұйымдастырған немесе оның жүзеге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Парақорлықтың қылмыстық құқықтық – аспектілері
1.1 Парақорлық қылмысының
генезисі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.6
1.2 Парақорлық түсінігі және құқықтық
реттеуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.3 Қазақстан заңдылығында парақорлықтың алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
2 Парақорлықтың криминологиялық аспектілері
2.1 Парақорлықтың динамикасы мен
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
2.2 Парақорлықтың әлеуметтік
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
2.3 Жоғары оқу орындарындағы парақорлық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...58
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
Кіріспе
Қазақстан құқықтық мемлекетті құру барысында, көптеген қиын іс-
әрекеттер орындауды талап етті, соның ішінде міндетті түрде экономикалық,
саясат, әлеуметтік негіздерінің өзгертуімен байланысты болды. Бір жағынан
азаматтық қоғам институттардың дамымағандығы, мемлекет пен қоғам
арасындағы жаңа қатынастардың құрылу процесінің дамуын елеулі түрде тежесе,
екінші жақтан бұл құбылыс мемлекеттік құрылымдарына ерекше жауапкершілік
жүктейді. Осындай құрылымдар қоғам дамуының тұрақтылығын
қамсыздандыруы тиіс. Мұндай жағдайларда қызметтің сапасы, мамандылығы
және мемлекет шенеуніктер қызметінің заңдылығы ең басты таллптарының бірі
болып табылады.
2011 жылдың 29 қаңтарда болған Президенттің халыққа жолдауында 2011
жылды Қазақстан Республикасы Тәуелсіздігінің 20 жылдығы жылы деп жариялау
туралы айтылды. Бұнда құқық қорғау органдарына тән емес қызметтер жеке
секторға берілді. Сыбайлас жемқорлықпен бітіспес күрес жүріп жатыр. Қазіргі
таңда халықаралық сарапшылардың бағасы бойынша Қазақстанның сыбайлас
жемқорлыққа қарсы заңнамасы ең тиімділердің бірі деп танылған. Тек 2 жылдың
ішінде қылмыстық жауапкершілікке 40-тан астам республикалық деңгейдегі
жетекші, облыстық және қалалық ауқымдағы 250-ден астам лауазымды тұлғалар
тартылды, олардың арасында 39 әкім мен олардың орынбасарлары бар. Жемқорлық
- бұл лауазымды тұлғалардың параға сатылуы, сатылғыштығы және сыйақыны
алумен байланысты болатын қызметтік сипат. Бұл құбылыс қоғам ахуалын дұрыс
жолға түсуіне және ұлттық қауіпсіздікке елеулі кедергі келтіреді. Қазақстан
Республикасы Президентінің Қазақстан Республикасының құқықтық саясат
концепциясы туралы 2010 жылдың 20 қыркүйек № 949 жарлығында айтылып
кеткендей билік органдарындағы жемқорлық - азаматтардың конституциялық
құқықтары мен мүдделерін шектейді, мемлекет аппаратының беделін түсіреді,
заңдылық қағидасын бұрмалайды, экономикалық реформаларды жүргізуге бөгет
жасайды.
Қазақстанда терең тарихи тамырлары бар жемқорлықтың ең қауіпті және
өте кең таралған формасы - парақорлық болып саналады. Ол мемлекет
механизімінің барлық салаларына терең еніп қалған құбылыс. Азаматтар
алдында бір жағынан билік органдарына сенімсіздік қасиетін тудыртса, екінші
жақтан өзінің тұрмыстық, жеке, кәсіпкерлік және өзге де жағдайларын шешумен
байланысты парақорлыққа шыдамды қатынасты тудыртып, бұл құбылысқа қоғамның
қарсы тұру мүмкіншілігі мен адамгершілігне кері әсер етеді.
Мемлекетіміздің бірден-бір проблемасы болып саналатын, парақорлық
пен жемқорлық, ғылыми қоғамдастықты әр уақытта көңіл аудартады. Көзделген
қылмысты саралау проблемаларын және алдын алу шараларын анықтап зерттеген
келесі отандық заңгерлерді атап кетуге болады: Рогов И.И., Ағыбаев А.Н.,
Алауханов Е.О., Нәрікбаев М.С., Бычкова С.Ф. Сыдықова Л.Ш. және тағы
басқалар. Осы авторлардың құжаттамаларында қазіргі парақорлықты зерттеу
ілімдері және бұл құбылыспен күресудің негіздері көрсетілген.
Қазір парақорлыққа қарсы көптеген жарлықтар, заңдар, өзге де
нормативтік құқықтық актілер қабылданып жатқанмен олар актуалды сұрақтарды
шешпейді. Мысалы Жемқорлыққа қарсы күрес туралы ҚР-ның Заңы жемқорлықтың
жалпы сұрақтарын, парақорлықтың экономика мен ұйымдасқан қылмыстылықпен
қарым-қатынасын және тұлғаларды жекелей лауазымды топтарға жатқызылуын
қамтиды. Сол уақытта лауазымды қылмыстардың объектісін дамытуымен, қызмет
мүддесіне қарсы қылмыстардың субъектілік жүйесін, парақорлық үшін
жауаптылық проблемалары дифференциациясы және парақорлықтың криминологиялық
сипаттамасы соның ішінде, оның статистикалық көрсеткіштер, тұлғаның жеке
сипаттамасы және профилактикалық шаралардың болу мүмкінділігі зерттеуден
тыс қалады.
Біз білетініміздей парақорлық мемлекеттік қызмет мүдделеріне қарсы
қылмыс санатына жатады. Лауазымды түлға өзінің құзыретіне жататын іс-
әрекетін жасағаны (немесе жасамағаны) үшін әр түрлі нысанда материалдық
құндылықтарды алуы. Біздің отандық қылмыстық құқығымызда парақорлық
түсінігі яғни, пара беру, пара алу, парақорлыққа делдал болу үш түрде
берілген. Парақорлықтың қауіптілігі сонда ол билікті түсіріп, халықтың
алдында беделін төмендетеді.
Дипломдық зерттеудің объектісі болып өзіміздің теориялық деңгеймен
байланысты қылмыстық-құқықтық заңдылықты және криминологиялық ілімді
зерттеп, анықтау және кемістіктер орын алғанда оларды көрсету болып
табылады. Бізбен объект шегінде зерттеу пәні қарастырылатын болады. Оған
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 311, 312, 313-баптар
нормативтік нұсқамалар ретінде қарастырылып, сот органдарының тәжірибесі,
елдегі парақорлық қылмысының статистикалық көрсеткіштері көрсетіледі.
Дипломдық жұмысымның мақсаты әлеуметтік-құқықтық құбылыстар мен ғылыми
құжаттарды қолдану негізінде және парақорлыққа қатысты әр түрлі қайнар
көздерін бір ауызға келтіріп нақты түсінік беру және қазіргі деңгейін
анықтау.
Бұл мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді орындау қажет:
1.оның жалпы түсінігінің маңыздылығы мен объеқтісін анықтау;
2.парақорлыққа қатысты Қазақстанның қылмыстық зандылығының дамуын
зерттеу;
3.әлеуметтік маңыздылығын анықтау;
4.статистико-криминологиялық сипаттамасын беріп, соған қатысты есеп
беру;
Көрсетілген мақсаттар мен міндеттерді орындау барысында дипломдық
жұмысымның құрылымы анықталды. Бұл құрылым кіріспеден, қылмыстық-құқықтық
және криминологиялық аспектіге түсінік беретін бес параграфтан, оны
біріктіретін екі бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер және
қосымшалардан тұрады.
Бірінші тарауда парақорлық пен жемқорлық генезисі қарастырылып,
парақорлықтың пайда болуының қайнар көзі туралы айтылған. Сонымен қатар
парақорлық түсінігі мен анықтамасы ашылған және Қазақстан заңдылығында
алатын орны және тиімді қолданылуы айтылып кеткен, бүған қоса сыбайлас
жемқорлықпен күресу туралы бағдарламасына нақты түсініктеме берілген.
Екінші тарауда парақорлықпен байланысты қейбір құқық қорғау
органдарының динамикасы мен санағы туралы айтылған. Оның кескіні
қосымшаларда көрсетілген. Сонымен қатар теориялық және тәжірибелік
қызығушылықты тудыратын парақорлықпен күресу проблемасының
криминологиялық және әлеуметтік аспектілері көрсетілген. Әлеуметтік сұрау
негізінде, яғни жемқорлық субъектісіне қатысты туындаған кейбір өзекті
проблемалардың көрінісі анықталған.
Қорытындыда, зерттеудің нәтижелері, автордың пікірлері мен
қортындылары келтіріледі, көзделген зұлымдықпен күресу үшін тиімді әдістер
және құқықтық тәртіп пен заңдылықты нығайту сұрақтары қарастырылды.
1 Парақорлықтың қылмыстық құқықтық – аспектілері
1.1 Парақорлық қылмысының генезисі
Парақорлық деген пәленің етек алып кеткені рас. Басында Осыған
душар еткен, дәу де болса, нарық шығар деп ойладық. Бақсақ - бақа екен
демекші, бұл дерт баяғыдан келе жатыр екен. Бірақ қазақтар оның атын пара
демейтін. Асылы параны қазақтың қанына жұқтырған көршілес орыс ағайын болса
керек. Парақорлық құбылысымен тарих өте ертеден танысқан. Аристотельдің өзі
айтқандай: Билік басында ең маңыздылығы - лауазымды тұлғалардың
пайдакүнемдік мақсатын істей алмау үшін заң мен басқада тәртіптер арқылы
істерді дұрыс шешу қажеттілігі.[5,56] Парақорлық туралы көне заманғы
римдік 12 кестеде, [6,12] Көне Русьта митрополит Кирилл пара- сыйлықты
(мздоимство) ішімділік пен сиқырлы істер жасау қылмыстар түрлерімен қоса
айыптады. Өлім жазасына да бас имеген парақорлық демекші мәселен, пара
алғаны үшін ең алғаш көпшілік алдында жаза қолдануды Иван Грозный жасапты.
Ол ішіне ақша толтырылған қуырылған қазды алғаны үшін дьяктың алдымен
аяғын, сосын қолын кесіп, ең соңынан барып басын алған екен.
Ш. Монтескье анықтаған: ...көптеген ғасырлар тәжірибесі арқасында,
әрбір билігі бар адам оны бұзуға бейімделген және ол бұл бағытпен соңғы
шегіне жетпегенше дейін тоқтамайды.[7,49] Парақорлық көрінісі тоталитарлық
мемлекеттермен қоса демократиялық режимі бар, сонымен қатар экономикасы мен
саясаты онша дамымаған елдерде де кездеседі. Парақорлық көрінісі
кездеспейтін бірде - бір ел жоқ екені баршаға мәлім.
Адамзат парақорлық құбылысымен ең бірінші рет көне заманнан бастап
қазіргі уақытқа дейін күресіп жатқаны баршаға мәлім. Мысалға алсақ,
парақорлық туралы ескертулер көне Вавилон клинопистерінде кездеседі. Біздің
заманымызға дейін үшінші мың жылдықтардың ортасына жататын шифрленген мәтін
бойынша шумерлік Урукагин ханның алдында шенеуніктер мен соттардың заңсыз
сый ақыны алудың алдын алу проблемасы қарастырылды[8,27]. Осындай
сұрақтармен Египет хандары күрес жүргізген. Археологоиялық зерттеулер
арқасында көне құжаттар табылды, оның ішінде Христос туылғанға дейін 597-
538 ж.ж. вавилондардың еврейлерді құлшылыққа алғанда Иерусалимде жаппай
жемқорлық құбылыстары болып жатқаны туралы айтылған. Парақорлық мәтіні
библияда да кездеседі. Көптеген авторлар ол туралы жаманшылық және
зияншылықпен айтқан. Мысалы, библияның бір кітабында Сирахов әкенің өз
баласын дұрыс жолға қою сөздері айтылған: Біреудің айтқанына мән бермей өз
айтылған сөзіңе ие бол... Алушылыққа сенің қолың ешқашанда бейім
болмасын... Жамандық істеме, сонда ғана жамандық сені тиіспейді; өтіріктен
алшақ бол, сонда ол сені жеңе алмайды... Библиялық қоғамға сол уақыттың
өзінде - ақ парақорлықтың фактілері өте таныс болғанын байқаймыз.[9,39]
Антикалық дәуірде де парақорлықтың көрінісі және өркендеуі орын алды.
Оның бұзушылық әсері Римдік империяның құлдырауына әкеп соқты. Кейінгі
батыс - еуропалық кезеңнің тарихында жемқорлық қатынастары көптеп орын алып
жатты. Оның қоғам істерінің өмірінде болғаны туралы тарихи құжаттарда ғана
емес, сонымен қатар көптеген көркем әдебиеттерінде
де көп кездеседі, мысалы Чосердің (Кентерберийлік оқиғалар),
Шекспирдің (Венециалдық саудагер, Көз бе көз), Дантенің (Тозақ және
Тазалаушылық) еңбектерінде орын алды. Осылай Данте парақорларды
тозақтың ең қараңғы және төменгі шеңберлеріне орналастырған.
Тарихпен айтылған автордың парақорлықты жек көруішлігі саясаттың әсерінен
болған, өйткені Данте Итальяндық республиканың күйреуіне және қас
саясаткерлердің алға шығуы пара-сыйлықтың арқасында болған деп есептейді.
Көптеген батыс ойшылдары парақорлық құбылысына көп көңіл аударған.
Оның қайнарларын Николло Макиавелли де зерттеген. Былай қарасақ оның бұл
проблемаға сол уақытта көз қарасы қазіргі күнге дейін актуалды болып
есептеледі. Үлгі ретінде ол парақорлықты құрт ауруымен (чахотка)
салыстырған және бұл туралы былай деп айтқан: ең басында оны ажырату қиын
болғанымен, оны емдеу жеңіл болады, ал ол ұзақтанып кетсе, оны ажырату
жеңіл болғанымен, оны емдеу қиынға соғады.[10,88] Былай қарасақ жай
айтылған сөз, бірақ қазіргі жемқорлықтың Қазақстанда және бүкіл әлемге
таралуына нағыз баға береді. Ресейде пара-ақы (лихоимство) күрт
таралғандықтан бірінші Петр 1713 жылдың 25 тамызында лихоимдерді заңдылыққа
бағындыру үшін өлім жазасына кесу туралы Жарғы қабылдады.[11,47] Бірінші
Николай императорына жазылған 1827 жылдың тамызына жататын Бұл
қылмыстылықты жою үшін пара-ақы (лихоимство) туралы заң және алдын алу
ережелер Жоғарғы бекітілген Комитеті қарастыру үшін құжатты берген. Бұл
құжатта жемқорлық қатынастарының таралуының себептері қарастырылып,
жемқорлық сипатын жіктеп және бұл құбылыспен қарсы шығу шаралары көрсетіліп
жазылған. Жекелей түрде алсақ, мұнда былай айтылған: ашық жүректі
адамдарың аздығы, олардың алуға биімділігі, шенеуніктер жалақыларының
төменділігі әсерінен өзін дұрыс күте алмай, сонымен қатар өмірлік
игіліктерді жүзеге асыра алмауына, өз балаларын дұрыс білімге бейімдей
алмауына әкеп соғады және олар тек қызметтің кішкене берген көмегіне және
қызын ұзатып жатқанда ғана кішкене сый ақыға ие болатындығы туралы
айтылған. Бұл билік басында отырған тұлғаға пара-ақыға жол беруіне әкеп
соғады.[12,64] Олар әр түрлі болады: сыйлықтар, уәделер, өз қызметін
көрсету, соттардың әрбір ұнаған затын білу үшін таныстарды іздеп соларды
іске қосады, егер өзін сатып алуға үлгере алмаса онда оның туыстарын
жақындарын сатып алуға бейім болады. Шенеуніктердің арасында болып жатқан
парақорлық іс-әрекеттері тарихи құжаттамада ғана емес сонымен бірге орыстың
ұлы жазушыларының Ы.В. Гогольдің, М.Е. Салтыков-Щедриннің, И.И.
Лажечниковтың, А.В. Сухово-Кобылинаның, А.П. Чеховтың шығармашылығында да
көптеп кездеседі.
I Николай да құпия полицияға өз қол астындағы 58 губернатордың қайсысы
пара алатынын анықтауды тапсырыпты. Сонда 58 губернатордың 56-сы парақор
болып шыққан. Алайда патшаны таң қалдырғаны алатын 56-сы емес, алмайтын 2-
уі екен. Оның бірі киевтік Фундуклей, ал екіншісі - Радищев. Өйткені
алғашқысы өте бай адам, екіншісі атақты Петербургтан Москваға саяхаттың
авторы Радищевтің баласы болатын.
Ал енді Петрден кейін парақорлық үшін өлім жазасын 200 жылдан кейін
барып В. Ленин қайта енгізді. Біраз парақорларды қан қақсатқанымен, жалпы
алғандағы жағдайды жөндей алмады. Бұдан бес жыл өткесін, яғни, 1927 жылы
өлім жазасы алынып тасталды. Кейін Хрущевтың заманында 1962 жылы парақорлық
үшін өлім жазасы қайта енгізілді. Бірақ бұл жай ғана көзбояушылық еді. Шын
мәнінде парақорлық, жемқорлықпен күресте өлім жазасы ештеңені де шеше
алмайды. Керісінше, бұл шара қылмыстың құпиялана түсуіне ерекше ықпал етті.
Бұдан шенеунік не рухани дүниесі бай, өмірдің өткіншілігін, ақшаның,
халықтың көз жасынан жырылып алынған ақшаның опа бермейтінін түсінетін адам
болғанда ғана, қанағатшыл болғанда ғана алмайды деген де қорытынды
шығаруға болар еді. Алайда ондай адам қазіргі қоғамда салыстырмалы түрде
адамнан гөрі періштеге көбірек ұқсас болар еді. Ал пенденің періште-ғұмыр
кешуі өте азапты іс.
И. В. Сталин билік жүрігізіп жатқанның өзінде-ақ жемқорлық
тапшылығы жойыла қойған жоқ, бірақ сталиндік социализм моделі
жемқорлықтың аз болғандығын айтады. Бірақ саясат және экономикалық
террордың негізінде болған тоталитаризм басқада елдерде (классикалық мысал
ретінде гитлерлік Германия) жемқорлық құбылысы аз болғанын ұмытпауымыз
керек." Социализм дәуірі аяғында парақорлықтың кең алқапқа жайылуы туралы
сот процестердің құжаттамасы мен 1970-1980 ж.ж. болған ақпараты ғана емес,
сонымен қатар 1990 жылы болған зерттеулер куәландырады. Мұның негізінде ең
көп алатын олар шаруашылық субъектілердің материалдық-техникалық
қамсыздандыруды және қаржы қызметін атқарушы құрылымдар, ішкі экономикалық
қатынастар, тауар бөлу аясындағы қадағалау мен ұйымдастыру
бөлімшелері және халыққа әлеуметтік көмек көрсету ұйымдары болған.
Осының барлығы жемқорлықтың қоғамдық қатынастарға кіруіне жәрдем
жасалып жатты. Бұл соңында қанша қылмыстық жауаптылық көзделгенмен паралар
ашық алынып жатты. 1999-2009 ж.ж. зерттеулеріне жүгінсек, соңғы 12-15
жылдарда парақорлық үшін жалпы мың тұлғаның ішінен тек біреуі ғана
сотталған (1980 ж. аяғы 1990 ж. басындағымен салыстырғанда жиырма пайыз
төмен).[13,91] Бұл маңызы бойынша формальды болмаса да, парақорлық
қылмыстылықта декриминализацияланып жатқанын байқаймыз.
Пара деген пәленің құдіреттілігі сонда, құдайға анық істердің өзі
көзіңді бақырайтып қойып, қалталының пайдасына шешіліп жатады. Ал сорлайтын
сол баяғы қара халық. Айтайық дегеніміз, біздің елдегі сыбайлас жемқорлыққа
қарсы күрес дұрыс жүрмей жатыр деген пікір емес. Тек оның нәтижесіздігі
ғана тілге тиек бола алады. Себебі, жоғарыда атап өткеніміздей, бұл
індеттің тарихы қалың, тамыры терең. Оны түп-тамырымен жою мүмкін емес. Тек
сәл саябырлатуға болады. Оның шаралары біздің елімізде жасалып та жатыр,
бірақ нәтижелері шамалы. Сол үшін қазірден бастап-ақ барлық
мүмкіншіліктерді қолданып бұл құбылыстың кішіреуіне және соңында мұны
шыдамды әлеуметтік деңгейге жеткізу үшін бар күшін салу керекпіз.
1. Парақорлық түсінігі және құқықтық реттеуі
Пара беру, пара алу және параға делдал болу - жемқорлықтың өте кең
тараған түрлері болып табылады. Мұндай қылмыстар биліктердің және
басқармалардың дұрыс қалыпты қызметін бұзып, олардың беделін түсіріп және
лауазымды тұлғаларды сатып алғанның арқасында өз проблемаларын шешіп,
тілегенін алып, өзін және басқа да тұлғаларды жауаптылықтан сақтап қалу
мүмкіндігі бар екендігін халыққа көрсетеді, яғни мұны халық біліп осы
мүмкіншіліктерді қолданады. Парақорлық қызметтік пайдакүнемдік қылмыс. Бұл
қылмыстың мағынасы, яғни лауазымды тұлға, өзінің лауазымды
қызметімен байланысты істелген қызметі үшін ұйымдардан немесе басқа да
түлғалардан заңсыз материалдық сый ақы алуы. Парақорлық латенттік
тобына жатады.[14,97] Қазіргі таңда мемлекет пен қоғамның
парақорлыққа деген көзқарасы әртүрлі. Осы құбылыстың пайда болу туралы және
мемлекет пен қоғам институтына әсер ету деңгейінің тұжырымдамасы әртүрлі,
мұның себебі, парақорлықты заңгерлер ғана емес, экономистер,
әлеуметтанушылар және саясаткерлермен де зерттелетіні анық. Осыдан біз кең
әртүрлілікті байқап отырмыз. Онымен қоса парақорлық түсінігі қоғам
тәжірибесінің негізінде тұрмыс салтта да қалыптасқан. Бірақ мұндай әр
алуандық нақты универсалды парақорлыққа деген түсінікті қалыптастыру үшін
қиындық туғызады және тиімді қарсы іс - әрекет механизм дамытуын объективті
түрде шектейді.
Қазіргі заңдылықта парақорлық жемқорлық түсінігімен тығыз
байланыста. Жемқорлық бұл өте ерте кездерден туылып және қазіргі таңда
әлемнің көптеген елдерінде өз тіршілігін жалғастырып келе жатқан қиын
әлеуметтік құбылыс.
Жемқорлық (латын т. соrruрtіо) сатылу дегенді білдіреді; сонымен қатар
қоғамдық және саясат қызметкерлердің, мемлекеттік шенеуніктер мен лауазымды
тұлғалардың сатылуы.
Ғылыми, оқу және қоғамдық жариялық әдебиеттерде жемқорлық анықтамасы
әр түрлі мағынада беріледі.
Мысалы жоғары оқу орындарының Қылымыстық құқық оқулығында, кең түрде
қарағанда, парақорлық - жария аппарат басқармасын зақымдап, биліктің
ыдырауымен байланысты. Қасақана өз мемлекеттік міндетін, өзінің қызметтік
жағдайын, алып жатқан лауазым мәртебесін және беделін пайдалана отырып өзін
немесе мүдделі топты пайдакүнемдік мақсатта байыту.
Парақорлық субъектісі болып бір жағынан лауазымды түлғалар болса,
екінші жағынан жеке сектордың заңды және заңсыз өкілдері болып табылады.
Жемқорлық қылмысты зерттеуші атақты Максимов СВ. Былай деп түсінеді:
парақорлық мемлеқеттік қызметке ие болған, мемлекеттік немесе
кәсіпкерліктің, ұйымның немесе мемлекеттік емес ұйымның қызметкері
парақорлық актісін атқарған үшін жауаптылыққа тартылу қабілеттілігі бар,
және сот шешімі негізінде парақорлық құқық бұзушылық жасаған үшін
жазаланатын тұлға болып танылады.
Парақорлық (ҚР ҚК 311, 312, 313-баптары) мемлекетке, билікке
мемелекеттік қызмет мүддесіне және жергілікті өзін - өзі басқару органдар
қызметіне қарсы жемқорлық сипаты бар, сонымен қатар ең қауіпті қылмыстар
санатына жататынын білеміз.
Барлық бекітілген және заңмен қорғалатын қоғамдық және шаруашылық
қатынастар жемқорлың объектісі болып саналады.
Пара алу қылмыс құрамының топтық объектісі биліктің дұрыс және заңды
қызметін қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастардың жиынтығы. 311-бабында
көзделгендей мұнда мемлекеттік қызмет органдар беделі мен қызметіне қол
сұғылады және бұл қол сұғушылық түрінің түрлік объектісін құрады.
Мемелекеттік қызмет мүддесіне басқарма жүйесінің қызметі, мекемелер және
сонымен бірге Казақстан Республикасының Мемлекеттік қызмет туралы заңына
сәйкес жүзеге асырылатын мемлекеттік қызметтер жатады. Қызметтік және
атқару жүйесіне Қазақстан Республикасының Үкіметін, Әділет министрлігін,
сонымен бірге басқа да министрліктерді, ведомство аралық ұйымдарды,
комитеттерді, мемлекеттік қызмет әкімшіліктерді, кәсіпкерліктерді және
кәсіпорындарды жатқызуға болады.
Қылмыстық кодекстің 13 тарауы Мемлекеттік қызмет мүдделеріне қарсы
қылмысқа арналған. [20,71] 1959 жылғы Қылмыстық кодексте мұндай тарау жоқ
еді, керісінше Лауазымды қылмыстар деген тарау бар болатын. Қоғамымызда
орын алған күрделі әлеуметтік - экономикалық, саяси өзгерістердің
нәтижесінде лауазымды адамдардың қызметтері мемлекеттік органның аппараты
жүйесінде немесе коммерциялық және өзге де үйымдар жүйесінде істелетіні
айқындадды. Осыған орай бұрынғы кодекстегі лауазымдық қылмыстар
деген тарау лауазымды адамдардың қызмет бабын пайдалана отырып істейтін
қоғамға қауіпті іс-әрекеттерінің мәніне қарай коммерциялық және өзге де
ұйымдардағы қызмет мүдделеріне қарсы және мемлекеттік қызмет мүдделеріне
қарсы қылмыстар болып жеке 2 тарауға бөлінеді. Мұндай бөлінудің негізі
қылмыстың объектісі мен субъектісі болып табылады. Мемлекеттік емес
ұйымдардың лауазымда адамдардың қылмысты іс-әрекеті сол ұйымдардың бір
қалыпты жұмысына кедергі келтіреді және олардың мемлекеттік аппарат
қызметіне еш қатысы болмайды.
Осы 2 органның - мемлекеттік немесе коммерциялық және өзге ұйымдардың
лауазымды адамдарының атқаратын функцияларында елеулі өзгерістер бар.
Сондықтан да осы тұрғыда қылмыстар үшін жауаптылық Кодекстің арнаулы 8
тарауында көзделген. Жалпыға мәлім бір қалыпты дұрыс қызмет атқаратын
мемлекеттік органдардың қызметі ғана қоғамның экономикалық дамуына, оның
мүшелерінің құқықтары мен бостандықтары қамтамасыз етуге қабілетті. Осыған
орай мемлекеттік аппараттың қызметін қорғау, оған қылмыстық қол сұғуды
болдырмау ең маңызды мәселе болып табылады. Өйткені мемлекеттік аппарат
қоғамды басқару жүйесімен қажетті белгісі болып, ондағы жүріп жатқан
процестердің реттеушісі болып табылады. Жаңа Қылмыстық кодексте қызмет
борышын адал атқаратындарының мүдделерін қорғайтын көптеген баптар
баршылық, сонымен бірге өз қызметтеріне қиянат жасайтындарға заң алдындағы
қатаң жауаптылықта көзделген.
Мемлекеттік мүддесіне қарсы бір тарауға біріктіруге негіз болған мына
төмендегідей ортақ белгілер бар:
1) бұл тұрғыдағы қылмыстар негізінен арнаулы субъект - мемлекеттік
қызметші немесе мемлекеттік органның лауазымды адамдары арқылы жасалады.
2) бұл тараудағы қылмыстар қызмет өкілдігін пайдалану арқылы жүзеге
асырылады.
3) лауазымды адамдарының қылмысты іс-әрекеттері мемлекеттің
аппаратының дұрыс, заңдық қызметін қызмет мүддесін қайшы түрде бұзады.
Мемлекеттік мүдесіне қарсы қылмыстардың топтық объектісі-мемлекеттік
аппаратың дұрыс, бірқалыпты қызметі; қосымша тікелей объектісіне -
азаматтардың, ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделері, қоғамның,
мемлекеттің заңды мүдделері жатады. Кейбір қылмыс құрамдарының міндетті
белгісі - қылмыс заты болады: материалдық сый ақы (311, 312, 313-баптар),
ресми құжат (314-бап).
Объективтік жағының - мемлекет мүдесіне қарсы материалдық құрам –және
формальдық құрам болып болінеді.
Субъективтік жағынан бұл қылмыстар негізінен қасақана кінә
нысанымен жасалады, тек қана салақтық (316-бап) абайсыздық түріндегі кінә
нысаны арқылы жүзеге асырылады. Қызмет өкілеттігін теріс пайдалану (307-
бап) қызметтік жалғандық (314-бап) жасау құрамдарының субъективтік жағының
қажетті белгісі ретінде заңда пайдакүнемдік немесе өзге де жеке басының
мүддесі көзделген.
Б. В. Здравомысловтың ойынша лауазымды тұлғаларға парақорлық әсері,
бұл алып жатқан лауазымды орынын кіріс орнына айналдырыуы және өзін
байыту мақсатында қызметтік міндеттерді атқару үшін бағындыру, сонымен
қатар өзге де азаматтар алдында керекті нәтижеге жету үшін лауазымды
тұлғалардың сатылуын көрсетеді.[23,59] Ал А.Я. Светлов айтқан парақорлық
сонымен қатар басқада ауыр қылмыстарға әкеп соқтырады. А.В. Галахова, О. X.
Качмазовтың айтуынша парақорлықтың қауіптілігі оның кең таралуында және
жемқорлықпен тығыз байланыста болуы.[25,67]
Осы тараудағы қылмыстардың субъектісі - мемлекеттік қызметші немесе
мемлекеттік аппараттың лауазымды адамдары болады, тек қана ҚК- тін 312, 313-
баптарының субъектісі жай адам бола болады.
Парақор көптеген лауазымды тұлғалардың адал екеніне күмән туғызып,
масқаралау арқылы сенімсіздік келтіріп қана қоймай, жалпы мемлекетке,
Конституциядағы азаматтардың мүдделері мен құқықтарын шектеуге, заңдылық
қағидаларының бұрмалануы және Қазақстан Республикасының нарықтық
реформаларының дұрыс жүргізілуін тежейді.
Парақорлықтың ұғымы үш қылмыс құрамымен түсіндіріледі. Пара алу (311-
бап); Пара беру (312-бап); парақорлыққа делдал болу (313-бап).
Қоғамымызға парақорлық; қандай зиян келтіріп отырғаны белгілі. Бұл
лауазымды қылмыстардың өте қауіпті түрі болып табылады. Оның қауіптілігі
пайдакүнемдік ниетпен жасалынатын қылмыстармен араласып, қосылып жасалуында
(көбіне ұрлықпен). Парақорлық мемлекеттік аппарат қызметінң дұрыс жұмыс
істеуіне бөгет жасайды және олардың беделін кетіруге, өкімет және атқару
органдар қызметіне әділдік қағидасын бұзуға әкеп соқтырады.
Лауазымды адамның өзі немесе делдал арқылы пара берушінің немесе оның
өкілі болған адамның пайдасына жасаған іс-әрекеті (әрекетсіздігі) үшін
ақша, бағалы қағаздар өзге де мүлік, мүлікке құқығы немесе мүлік
сипатындағы пайда түрінде пара алуы, егер мұндай іс-әрекет (әрекетсіздік)
лауазымды адамның қызметтік өкілеттігіне кіретін болса, не ол қызметтік
жағдайына байланысты осындай іс-әрекетке (әрекетсіздікке) мүмкіндік
жасаса, сондай-ақ жалпы қамқоршылығы немесе қызметі бойынша жол берсе
- ол заңга сәйкес пара алу деп танылады.
Пара алудың объектісі мемлекеттік аппараттың дұрыс қызметі, беделі
болып табылады.
Қылмыстың қажетті белгілерінің бірі параның заты болып табылады. Пара
заты болып табылатындар: ақша, бағалы қағаз, материалдық игіліктер, өтеусіз
төлемдер, төленетін қызметті тегін көрсету, қымбат заттар мен техника
антикварлық, жеке коллекциялық заттар және де мүлікке құқық беретін
жеңілдіктер (құрылыс жүргізу, қалпына келтіру, жөндеу жұмыстары, жол жүру
билеті, жеңілдік арқылы қарыз алу және т.б.).
Қазіргі кезеңде нарықтық экономика жағдайында парақорлықтың жаңа
түрлері туындаған: паралар біріншіден ғимарат; офис, жер алу үшін, қолда
жоқ ақша қаражатын нақты ақшаға аудару, пайдалы банктік несие алу үшін
алынады. Екіншіден параның өзі жаңа мәнге ие болды. Лауазымды тұлғаға
аталған не басқада қызметтер үшін банктен есеп шоттар ашылып, оларды
меншікке ие жасап, оларда әртүрлі сылтаулармен шетелге белгілі бір маман
консультант ретінде шығуын: жол жүруін төлеп, және де бірталай көп ақша
қаражатын СКВ-мен берілуін ұйымдастырады.
Пара ретінде автомобильдер, ақша, мал, кәсіптік тауарлар азық
түліктер, бағалы заттар және де басқадай материалдық мәндегі игіліктер
беріледі.
Тәсіліне қарап параны алу екі түрге бөлінеді: ашық және көмескі
түрлер.
а) ашық пара беруде пара заты лауазым адамның өзіне тапсырылады немесе
оның келісімі бойынша жақындарына тапсырылады, пара үшін істелетін іс -
әрекеттер жөнінде келісіледі.
б) көмескі түрде пара беруде пара затын беру сырттай қарағанда заңды
сияқты болып көрініп, бүркемелеу жолымен кінәлыға тапсырылады.
Тапсырылу уақытына қарай пара алудың екі түрі болады: оның біріншісі
пара сатып алу, яғни лауазым адамының параны мүдделі жақтың өзіне тиімді іс-
әрекеттерді істегенге дейінгі мерзімде тапсыруы.
Екіншісі пара - сыйлау, мұндай пара лауазым адамына келісілген іс-
әрекеттерді істегеннен кейін алғыс ретінде тапсырылады.
Пара үшін жүзеге асырылағын іс-әрекеттің мәніне қарай бұл қылмыс тағы
да екі түрге бөлінеді: 1) пара-сыйлық (мздоимство) - пара лауазым адамына
заңға сәйкес жүзеге асырған әрекеттері үшін тапсырылады. Мысалы іс -
әрекетінде қылмыстың құрамы жоқ адам жөнінде тергеушінің істі қысқартып
пара алуы.
2. Пара - ақы (лихоимство). Лауазым адамына заңсыз әрекеттерді жүзеге
асырғаны үшін тапсырылады. Мысалы, көрінеу ұрлық жасаған адамды
қылмыстық жауапқа тартпау арқылы тергеушінің немесе проқурордың
пара алуы.
Объективтік жағынан алғанда пара алу лауазымды адамның пара берушінің
немесе оның өкілі болған адамның пайдасына жасаған іс-әрекеті арқылы
сипатталады. Пара алу кінәлінің қызмет жағдайын пайдалану арқылы жүзеге
асырылады. Қылмыстық кодексте лауазымды адамның қызмет бабын пайдалануы
арқылы пара алуы мынадай тұрғыда сипатталған: іс-әрекет лауазымды адамның
қызметтік өкіліне кіретін болса не ол қызметтік жағдайына байланысты
осындай іс-әрекетке мүмкіндік жасаса, сол сияқты жалпы қамқоршылығы немесе
қызметі бойынша жол берсе.
Кінәліның пара алуының бірінші нысаны лауазымды адамның
қызметтік өкіліне кіретін іс-әрекеттерді жасауы арқылы пара
алуы (баршылық жұмысқа аламын немесе жұмыстан шығарамын деп пара алуы;
қызметін жоғарлату немесе басқадай көтермелеу жасағаны үшін қол астындағы
бағынышты адамнан пара алуы; немесе ревизия, материалдық игіліктерге
жұмыс жүргізбегенің, жетпейтін заттарды тексеру қортысдысында
көрсетпегені үшін пара алуы). Қызметіне байланысты пара алу пара алудың
екінші бір нысаны болып табылады. Бұл жерде лауазым -адамы өз құзыретіне
жатпайтын іс-әрекеттерді жүзеге асыру үшін өзінің беделін, қызметтік
байланысым пайдалану арқылы басқа бір лауазым адамына ықпал ету арқылы пара
алады.
Қызмет бабын пайдаланудың үшінші бір нысаны қамқорлық жасау немесе
қызмет бойынша жол беру болып табылады.
Қамқорлық жасауға - тамыр-таныстық бойынша қызметке орналастырып пара
алу, негізсіз сыйлықтар беру, көтермелеулер көрсету немесе өте құнды
заттарды босату арқылы пара алулар сияқты әрекеттер жатады.
Қызмет бойынша жол беруге - қол астындағы бағынышты адамдардың заңсыз,
қылмысты әрекеттеріне тыйым салмау, жұмысқа мас болып немесе келмей
қойғаның елемеу, басқа да заңсыздықтарға жол бергенің көре тұра, жоғарыда
көрсетілген адамдардан пара алу арқылы шара қолданбау әрекеттері жатады.
Пара лауазымды тұлғаға пара берушінің мүддесі үшін қызметін:
пайдаланып белгілі бір әрекетті істеуге немесе істемеу үшін беріледі.
Пара берушунің мүддесіне тек оның жеке мүддесі емес, сондай-ақ оның
қорғап отырған үшінші жақтың - жақын туыстарының, өзі қызмет істейтін заңды
ұйымның мүдделері де жатады.
Пара алу - формальдық қылмыс құрамға жатады. Ол лауазым адамының
келісілген параның бір бөлігін алған уақыттан бастап аяқталған деп
танылады.
Пара алудың субъективтік жағы тікелей қасақаналықпен, пайда табу
мақсатымен сипатталады. Кінәлі адам өз қызмет жағдайын паидалану арқылы іс-
әрекет ететінін және соны тілей отырып, пара алып отырғанын сезеді. Пара
алуда жанама қасақаналық пен абайсыздық болу мүмкін емес. Пара алушының
қасақаналығы, қызмет жағдайына байланысты пара берушінің мүддесіне
байланысты әрекетті істеу немесе істемеу арқылы, заңсыз сыйақы алуымен
көрінеді Және де лауазымды тұлғаның ниеті пайда табу мақсатында болады.
Заңда пара алудың ауырлататын, аса ауырлататын бірнеше түрлері
көрсетілген.
Лауазымды адамның заңсыз әрекет (әрекетсіздігі) үшін пара алуы (311-
баптың 2-тармағы). Мысалы: лауазым адамы пара алып қылмыс болып табылмайтын
заңға сыйымсыз ір-әрекеттерді істейді. Кезексіз пәтер беру; жұмысқа мас
болып келгендігіне шара қолданбау; ұсақ ұрлығы үшін адамды тәртіпке
шақырмау т.б. Мұндай әрекеттер үшін кінәлі адам Қылмыстық кодекстің 311-
бабының 2-тармағй бойынша жауапқа тартылады. Ал лауазым адамы пара алып
басқа бір қылмыс болып табылатын заңсыз әрекетке жол берсе (мысалы, пара
алып айыпкерді тұтқыннан негізсіз босатса, немесе оған тым жеңіл жаза
тағайындаса) онда оның әрекеті қылмыстардың жиынтығы бойынша саралануға
жатады.
Пара алудың ауырлататын екінші бір түрі - жауапты мемлекеттік;
лауазымды атқарушы адамның пара алуы болып табылады (311-баптың 3-
тармағы).
Жауапты мемлекеттік қызмет атқаратын адамның түсінігі ҚК-тің 307-
бабының ескертуінің 2-тармағында берілген.
Пара алудың аса ауырлататын түрлеріне мыналар жатады:
а) қорқытып алу жолымен;
б) адамдар тобы алдын ала сөз байласып немесе ұйымдасқан топ;
в) ірі мөлшерде жасалса;
г) әлденеше рет жасалса, - (Қылмыстық кодекстің 311-бабының 4-тармағы)
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының Парақорлық үшін
жауапкершілік жөніндегі заңдарды Соттардың қолдану тәжірибесі туралы 1995
жылғы 22 желтоқсандағы № 9 қаулысына сәйкес лауазымды адамның пара
берушінің мүддеріне залал келтіретін әрекеттер істелетінін айтып қорқыту
әрекетін жасап пара талап етуі немесе соңғыны өзінің құқықтық мүдделеріне
тиетін зиянды болдырмау мақсатында пара беруге мәжбүр болу жағдайына
жеткізу параны қорқытып алу болып табылады.[28,115]
Параны қорқытып алуға мысалы маманды жұмыстан шығарамын деп қорқытып
пара талап ету; немесе жәбірленушіге ашық түрде пара бер деп айтпаса да,
оның мәселесін (үй алу, жұмысқа тұру) ұзақ уақыт шешпей сандалту арқылы
пара беруге мәжбүр етеді; мұндай әрекеттер Қылмыстық кодекстің 311-баптың 4-
тармағы а тармақшасымен саралануға жатады.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының қадағалау арызы бойынша
қылмыстық істер алқасы қаулы шығарған, онда Садуақасов К.К. қатысты
қылмыстық іс қаралды. 2009 жылдың 16 тамызында Қостанай қалалық сотының
үкімі бойынша Садуафсов Қарсақпай Күшембайұлы ҚР ҚК 311-бабы 4 -бөлігінің
а тармақшасымен жалпы режимдік түзеу колониясына 7 жыл мерзімге
сотталған. Бұл үкім бойынша ол 2008 жылдың 15 мамырында Қостанай
транспорттық прокуроры бола тұра қылмыстық жауаптылықтан босату үшін
Железорудныйдың Курбанова және Цыцельская ВЧД-20 станция жұмысшыларынан
қорқытып алу арқылы 1000 АҚШ доллар пара алды. Садуақасов бұл үкіммен
қеліскен жоқ. Барлық тындауларды сот тыңдап алқасы қаулы етті, мұнда бұл іс
бойынша алқа мүшелері қадағалау арызын қанағаттандырусыз қалдырды.[29,23]
Пара алудың аса ауырлататын тағы бір түрі - адамдар тобы алдын ала
сөз байласқан немесе ұйымдасқан топ жасаған осы әрекеттер.
Егер осы қылмысты бірлесіп жасауға алдын ала келіскен екі немесе одан
да көп лауазымды адам катысса, онда параны алдын ала келісім бойынша бір
топ адам алды дей есептеледі. Осыған орай бұл тұрғыдағы құрам болу үшін
мына шарттардың болуы қажет:
пара алу туралы екі немесе одан көп лауазым адамының арасында пара алу
туралы келісімнің болуы;
бұл келісімге пара алғанға дейін қол жеткізу;
келісімге келген әрбір лауазым адамы өз қызметін пайдалана отырып пара
берушінің мүддесіне белгілі бір іс-әрекеттерді жасайды;
келісімге қатысқан әрбір лауазым адамы параның тиісті бөлігінен өз
үлесін алады.
Ұйымдасқан топ болып пара алуға лауазым адамдарының осы әрекетпен
шұғылдану үшін тұрақты топқа бірігуі жатады. Ұйымдасқан топтың түсінігі
Қылмыстық кодекстің 31-бабының 3-тармағында берілген.
Мысалы: 2008 жылдың 25 сәуірінде № 2н-257-04 Қазақстан Республикасы
Жоғарғы Сотының қадағалау арызы бойынша қылмыстық істер алқасы қаулы
шығарған, онда 2008 жылдың 1 тамызында Петропавлдық қалалық соты үкімі
бойынша Төреғұлов Р.Ш. ҚР ҚК 3 және Пастухов Е.Н. ҚР ҚК 308-бабының 1
тармақшасы, 311-баптың 4 бөлігінің а,б тармақшасы, 58-бабы негізінде,
сонымен қатар мүлігін тәркілеп 7 жыл 6 айға жалпы режимдегі түзеу
колониясына бас бостандығынан айыру жазасына сотталған. Олар лауазымды
тұлға мәртебесіне ие, тергеуші бола тұра 21.02.2009 жылы сағат 18
жәбіріленуші Лапкиннің үйіне келіп, өз қызметтік өкілеттігін асыра
пайдаланып, үйінде заңсыз тінту жүргізді. Лапкин, Абдыразақов және
Құрманбавеқа қатысты сонымен қатар олардың заңды құқықтары мен мүдделерін
бұзып жеке тінту жүргізді. Бұлар, сонымен қоса Абдыразақов Қырғызстан
елінің азаматы бола тұра біздің елде заңсыз болуы орын алғанын айғақтады.
Оған қартысты құжаттаманы толтырмай оның жеке куәлігін және автомобиль
куәлігін алып қойды. Осы құжаттарды қайтып алу үшін 20000 теңге көлемінде
пара сұрады. Абдыразақов мұндай талаптарға келісуге мәжбүр болды. 2009
жылдың 6 наурызында Төреғүлов Р.Ш. және Пастухов Е.Н. Абдыразақовтан 43,00
теңге алу барысында СҚО бойынша ҚР ҰҚКД-мен ұсталынды. Қадағалау арызында
олар өз жазасын заңсыз деп есептеп оларға қатысты жазаны қолданбауды
өтінді. Жоғарғы Сот істі қайта ҚР ҚІЖК 467-баптың 6 бөлімнің 2 тармақшасына
және 468 бапқа негізінде, қаулы етті. Бұларға қатысты 311-раптың 4-
бөлігінін а тармақшасын алып тастап, өйткені бүл артық міндеттеу және 311-
баптың 4-бөлігінін б тармақшасын ҚР ҚК 55-бабын қолданып, олардың мүлкін
тәркілеп және 58 баптың 3-бөлігіне сәйкес әрбіреуіне 3 жылдан берді.
Қадағалау арыздары жарым-жартылай қанағатталды.
Пара алудың аса ауырлататын тағы бір түрі - ірі мөлшерде пара алу
болып табылады (311-баптың 4-тармағының а тармақшасы). Заңға сәйкес бес
жүз айлық есептік көрсеткіштен асатын ақша сомасы, бағалы қағаздардың, өзге
де мүліктің немесе мүліктік сипаттағы пайданың құны ірі мөлшердегі пара деп
танылады (311 -баптың есқертуі).
Пара алудың аса ауырлататын түріне - әлденеше рет пара алу жатады.
(311-бап 4-тармағының г тармақшасы). Әлденеше рет жасалатын қылмыс
түсінігі Қылмыстық кодекстің 11-бабында берілген.
Заңға сәйкес пара затының құнын толық белгілеудің де өзіндік маңызы
зор. Кейбір реттерде сыйлық ретінде пара алу құны іс-әрекетті қылмысқа
жатқызуға немесе жатқызбауға негіз болады. Осыған орай қылмыстық заңда -
егер сыйлықтың құлы екі айлық есептік көрсеткіштен аспаса, лауазымды
адамның бірінші рет сыйлық ретінде мүлік, мүлікке немесе өзге мүліктік
пайдаға құқық алуы бұрын жасалған заңды әрекеті (әрекетсіздігі) үшін алдын
ала уағдаластық болмаған жағдайда маңызы аз екендігіне байланысты қылмыс
болып табылмайды және тәртіптік ретпен қудаланады деп белгіленген.
Бұл жерде алдын ала уағдаласпай жүзеге асырылған осы әрекеттер үшін
лауазымды адамдар тәртіптік жазаға тартылады, ал ондай уағдаластық бар
болған ретте олардың іс-әрекеті қылмыс қатарына жатқызылып, кінәлі 311-
баптың тиісті тармақтары бойынша жауапқа тартылады.
Пара алудың субъектісі - лауазымды адам, оның түсінігі Қылмыстық
кодекстің 307-бабында берілген.
Қылмыстық кодекстің 311-бабының 3-тармағы бойынша қылмыс субъектісі
жауапты мемлекеттік лауазымды адам.
Жаңа Қылмыстық кодексте бұл қылмыстың мазмұны ашып көрсетілмеген.
Заңда лауазымды адамға тікелей немесе делдал арқылы пара беру деп қана
көрсетілген.
Объективтік жағынан пара беру:
1. лауазымды адамға пара затын немесе мүлік сипатындағы өзге де пара
беру;
2. пара затын адам тікелей өзі немесе делдал арқылы береді;
3. лауазымды адам өз қызметін пара берушінің мүддесіне белгілі бір
әрекетті істеуге немесе істемеуге пайдалануы арқылы сипатталады.
Заң ғылымының докторы Борчашвилидің айтуынша пара беру немесе тапсыру
әдістері қылмыстың құрамы үшін маңызды емес. Пара оның алушының тұра өзіне
немесе оның келісімімен жақын туыстарына берілуі мүмкін. Ол істелінбеген
жұмысқа почта арқылы айлық түрінде берілуі мүмкін. Пара берудің жасырынды
нысандары бар. Олар: заңсыз сыйлық беру, алдын ала ойластырылып пара
алушыға картадан елеулі ақша соммасын ұтылу; пара алушыға бағалы, құнды
заттарды өте арзан бағаға сату және тағы басқалар.
Лауазымды тұлғаға материалдық мазмұндағы емес пайда келтіру
қарастырылып отырған қылмыс құрамын құрамайды. Мысалы: онымен жыныстық
қатынаста болу; лауазымды тұлғаның сұрауы бойынша, ол туралы мадақтау үндеу
тарату немесе оның жұмысы туралы баспасөз бетінде жақсы пікірлер жариялау
пара беру ретінде сараланбауы керек.
Пара беру формальдық қылмыс құрамы болып табылады. Лауазымды түлға
пара алған кезден бастап яғни берушінің мүддесі үшін белгілі бір әрекет
істелгені не істелмегеніне қарамастан қылмыс аяқталды деп саналады.
Субъективтік жағынан пара беру тікелей қасақаналық арқылы істеледі.
Яғни кінәлінің лауазымды адамға пара затын беруге немесе тапсыруға құқы жоқ
екенін және оның мүддесі үшін лауазымды тұлға өз қызмет жағдайын
пайдаланып, белгілі бір іс-әрекет жасайтынын кінәлі тұлға сезеді және соны
тілейді.
Пара берудің ниеті сан аяуан болуы мүмкін. Олар кінәлі адамның заңсыз
түрде жеке өзіне ғана емес, сонымен қатар туыстарының, жақын туыстарының,
пара беруші істейтін ұйым немесе мекеме мүдделерін қамтамасыз етуге ұмтылуы
арқылы көрінеді.
Пара беру субъектісі боп 16 жасқа жеткен есі дұрыс тұлға танылады.
Деладалдыққа байланысты Қырғыстан Республикасының Президенті Құрманбек
Бакиев Қырғыстан Республикасының Қылмыстық кодесіне жаңа ғана өзгерту
енгізді. Бұл жерде оның қылмыстық жауаптылықтан босатылатыны туралы айтылып
кеткен, пара беру фактісі туралы құқық қорғау органдарына хабарласа.[30,95]
Пара берудің ауырлататы түріне - заңсыз әрекет немесе әрекетсіздік
жасағаны үшін лауазымды адамға немесе әлденеше рет немесе ұйымдасқан топтың
пара беруі үшін жауаптылық Қылмыстық кодекстің 312-бабының 2- тармағында
көзделген.
Ауырлататын жағдайдың бірінші түріне лауазымды адамға заңсыз іс-әрекет
жасағаны үшін пара беру жатады. Оның түсінігіне Қылмыстық кодекстің 311-
бабының 2-тармағын талдағанда тоқталып өткенбіз.
Әлденеше рет пара беруге - кінәлінің бір лауазым адамына немесе әр;
түрлі сондай адамға оның мүддесі үшін әр түрлі іс-әрекеттер істегені немесе
істемегені үшін екі немесе одан да көп пара беруін айтамыз.
Кінәлінің бір лауазым адамына немесе бірнеше лауазым адамына өз
мүддесі үшін әртүрлі әрекеттер істегені үшін екіден артық беруін әлденеше
рет пара беру деп білеміз. Егер келісілген сома пара алушыға бөлшектеп
берілсе, онда ондай әрекет әлденеше рет пара беру болып табылмайды.
Егер пара беруші алдың ала сөз байласқан немесе ұйымдасқан лауазымды
адамдар тобына өз мүддесіне бір әрекетті істеу үшін ғана пара берсе, мұндай
ретте де оның әрекеті әлденеше рет пара беруге жатпайды.
Пара бергені үшін қылмыстық жауаптылыққа тарту үшін пара затының
құнын анықтаудың да маңызы ерекше.
Заңға сәйкес лауазымды адамға оның бұрын жасаған заңды іс-әрекеті
(әрекетсіздігі) үшін екі айлық есептік көрсеткіштен аспайтын сомада немесе
құны сондай алғаш рет сыйлық беру, егер лауазымды адам жасаған іс-әрекет
(әрекетсіздік) алдын ала уағыздаластықпен байланысты болмаса, қылмыстық
жауаптылыққа әкеп соқпайды Заңда пара бергені үшін қылмыстық
жауаптылықтан босатудың негіздер де көрсетілген.
Егер лауазымды адам тарапынан оған қатысты қорқытып пара алған болса
немесе ол адам пара бергені туралы қылмыстық іс қозғауға құқығы бар өз
еркімен хабарласа, пара берген адам қылмыстық жаупкершіліктең, бостылады.
Адам пара бергені туралы Қылмыстық іс қозғауға құқығы бар органға
ауызша немесе жазбаша, қандай ниетті басшылыққа алғанына қарамастан ерікті
түрде хабарласа қылмыстын жауаптылықпен босатылады.
Қылмыс жасағандығы туралы ерікті түрде хабарлағанда пара беруші ғана
емес, сонымен бірге оның қатысушылары да қылмыстық жауапкершіліктен
босатылады. Параны қорқытып алуы себепті немесе параны беруі туралы ерікті
түрде арыз жазғаны бойынша пара берушілерді қылмыстық жауаптан босату бұл
адамдардың әрекеттерінде қылмыстық құрамының жоқ екенін білдірмейді
сондықтан олар жәбірленуші болып саналмайды, және пара түрінде берілген
құнды заттарды қайтарып беру туралы талап қоюға құқығы жоқ.
Параны қорқытып алу орың алған жағдайда және пара беруші параны
бергенге дейін ол туралы құқық қорғау органдарына хабарласа, иесіне
қайтарылуға жатады. Айғақ заттар болып пара ретінде алынған ақша мен, басқа
құнды заттар мемлекет кірісіне жатқызылады.
Парақорлыққа делдал болу қылмыс үшін жауапкершілік қылмыстық кодекстің
313 бабында көрсетілгені (Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі
1997ж. 16 шілде №168 112-б). [31,62]
Осы қылмыстың объективтік жағы парақорлыққа делдал болу, яғни пара
алушыға және пара берушіге пара алу мен беру туралы олардың арасындағы
келісімге қол жеткізуге немесе іске асыруға жәрдемдесу болып табылады.
Парақорлықтың делдалы ретінде кінәлі боп табылу үшін пара берушіден немесе
алушыдан сый ақы алғанына қарамастан танылады.
Делдалдық пара беру мен алуды жалғастыратын ерекше түрі - жеке қылмыс
құрамына бөлінген. Бұл пара беру мен алудың келісім немесе нақты
әрекеттермен жетістікке жету арқылы, делдал өзінің бастамасымен емес, пара
беруші мен алушының сұрауы немесе тапсырмасы арқылы тікелей пара береді.
Делдалдықтың ерекшелігі бұл субъектінің екі қылмыс жасалуына, яғни пара
беру мен алуға жәрдемдеседі. Делдал - екі негізігі субъектілердің
байланыстырушы бөлігі және өзінің ниетімен емес, пара берушімен алушының
ниеттерімен келісімге жетуге және іске асыруға көмектеседі. Пара алу және
пара беру - субъектілерінің екі жағымен де байланысы бар болса, субъектіні
парақорлықтың делдалы ретінде қарастыру керек. Пара беруге не алуға
басқадай көмектесулер парақорлыққа делдал болып қарастырылмайды.
Парақорлыққа делдал болу қылмысының құрамы формальды және пара нақты
берілген кезден бастап аяқталған қылмыс болып табылады.
Егерде пара алушы пара алудан бас тартса, онда делдалдың әрекеттері
парақорлыққа делдал болушылыққа оқталғандық болып (ҚК-тің 24, 312-баптар)
танылады. Парақорлыққа делдал болуды парақорлықтың қатысушылығынан, яғни
пара беруді немесе алуды ұйымдастырушылар, айдап салушылар,
көмектесушілерден ажырату керек.
Пара алуды немесе беруді ұйымдастырған немесе оның жүзеге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz