Спортшылардың психологиялық дайындықтары
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..3
1 Спорттағы әлеуметтік-психологиялық аспектілер ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Спортшылардың психологиялық дайындықтары ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Жаттықтырушы-спортшы жүйесіндегі өзара қарым-қатынас ерекшелігі 9
1.3 Эффектілік кәсіптік байланыстың психологиялық
құраушысы ... ... ... ...11
1.4 Психологтың спортшылармен ұйымдастыру
жұмысы ... ... ... ... ... ... ... . 14
1.5 Спорттағы бейiмделудің теориялық әлеуметтiк-
психологиялық
аспектiлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...18
1.6 Әлеуметтік – психологиялық климат
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
1.7 Зерттеу мәселесінің теоритикалық
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
2 Зерттеу нәтижелерін ұйымдастыру және талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
2.1 Зерттеуді ұйымдастыру және әдістер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
2.2 Зерттеу нәтижелерін талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..45
2.3 Жаттықтырушы мен спортшы арасындағы педагогикалық
қарым- қатынасты
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
..50
2.4 Спорт психологиясы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 53
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 62
Тәжірбиелік
ұсыныс ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 64
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.65
Кіріспе
Кез келген елдің өмірінде спорт маңызды рөл атқарады. Бұл мәдени
дамудың негізгі бөлімі, физикалық көрсеткіш және нақты нық сеніммен
айтқанда ұлттың адамгершілік саулығы. Бірақ спорттағы нәтижелі сапалық
көрсеткішке жету үшін дамытылған күш, материалдық инвестиция және бүкіл
қоғамнан нақты сәйкестік қатынас мемлекттен бастап қарапайым азаматтарды
қоса алғанда қолдауы қажет. Қазіргі бәсеке заманында барлық деңгейдегі
спорттық жұмысты дұрыс ұйымдастыра білу, спорттық қондырғылардың жеткілікті
көлемде болуы, білікті мамандарсыз жақсы нәтижеге жету мүмкін емес.
Жарыстың әр деңгейдегі сатыларында жақсы нәтижеге жету үшін, спортшының іс
– қимылымен психологиялық дайындығын қамтамасыз етуде жаттықтырушының ролі
басты болып табылады. Қазіргі кездегі біздің қоғамдағы жаттықтырушының
міндеті -бұл тек қана спортшылардың спорттағы жетістіктері ғана емес, жан –
жақты дамыған тәрбиелі, білімді де белсенді жоғары мәдениетті, өзін - өзі
жүзеге асыра алатын қоғамдық биімділігі бар жастарды тәрбиелеу.
Әлеуметтік – психологияның негізгі міндеттерінің бірі болып дене
шынықтырудың спорттағы аумағында түзету және оңтайлы ету жүйесі жатады,
жетілдіру қабілеті және дағды керек мынадай санаттағы адамдарға, әсіресе
кәсіптік байланыстағы қатынас көбінесе жаттықтырушыға байланысты. Ең
біріншіден, ол өсіп келе жатқан жас жеткіншектерге адамгершілік мәдениетін
белгілі арнайы білімдері арқылы, дағдымен, әдетпен, дене шынықтыру
аумағында және спортта үйрете білуі тиіс. Өйтпегенде спортшының дұрыс
тәртібімен және спортық жетістіктерге мүмкін емес.
Екіншіден, ол спортшыны жеке тұлға ретінде дамытудан айыруға болмайды.
Қазіргі заманға сай оқытудың және тәрбиелеудің негізіне инновациялық
әдістерді кіріктірген гуманитарлық педагогика жатады, білімді беру
технологиясымен, қызметтес педагогика және бағалы қатынас психологиясы.
Осындай жарасымдылықпен тұлғаны қарау жүйені біртұтастылыққа, басқа
тұлғалармен қатынасқа негіздейді.
Берілген жұмыстың мақсаты ретінде әлеуметтік – психологиялық талдауы
спортшыны психологиялық дайындау мәселесі болып табылады және спорттағы
әлеуметтік – психологиялық эффектіні анықтаудағы жеке тұлғалық түйсікті
үйрену жолымен спортшының өзара байланысын бағалау.
Зерттеудің міндеттері:
1. Спортшылардың қоғамдағы әлеуметтік – психологиялық бейімделуіндегі
теориялық және практикалық аспектілерін үйрету.
2. Спортшының жарыстарға психологиялық дайындығының мазмұнын аша білу.
3. Жас спортшыларды дайындауда әлеуметтік психологиялық тұрғыдан
қамтамасыз етуде спортшылар арасында психологиялық - климатты
қалыптастыру үшін әлеуметтік – педагогикалық жағдай жасау, оның жеке
басының жан – жақты қалыптасуын және күш жігерінің артуын қамтамасыз
ету( күресу мысалдарында).
Осы берілген жұмысты зерттеу мақсатына актуальді психологиылық
бағытталған күресушіні дайындау, ал зерттеу пәні ретінде күресушінің
әлеуметтік – психологилық қалыптасуының дайындығы жатады.
Мәселелердің өзектілігі: ғылыми зерттеулердің есептеуі бойынша
Қазақстанда қазіргі заманғы спорттың даму деңгейі спортшыны дайындау өзекті
мәселелердің бірі екендігі анықталған.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы мынада: алынған зерттеулердің
қорытындысы жарыстарға дайындауда кепілдеме беру ретінде және жеке
тұлғалардың спортағы өзара қарым – қатнасында болуын көрсетеді.
Зерттеу обьектісі: Зерттеуге 16 мен 26 жас аралығындағы күрес алатын,
физикалық дамыған, созылмалы ауруларсыз, барлық саны - 20 адам қатысты.
1 Спорттағы әлеуметтік-психологиялық аспектілер
1.1 Спортшылардың психологиялық дайындықтары
Көп күндік ауыр турнирде ынталы табысқа жету үшін, кей жағдайда әртүрлі
кездесулерде, көбінесе қауіпті қарсыластар болғанда спортшыдан үлкен
техникалық тәсілдерді дұрыс қолдана білуін, дене шынықтыру жұмыстарын
жоғары деңгейде көрсете білуі үшін жан – жақты психологиялық дайындықты
талап етеді.
Күресуші спортшыдан психологиялық дайындық ең алдымен, мамандандырылған
түйсік дәрежесін жетілдіруде: арақашықтық сезімін және соққы алу уақытын,
бағыт көрсетуші әсер ету жылдамдығы, қарсыласының іс - әрекетін білу,
тактикалық ойлау, зейін көңіл қоя білу және де екіншіден спортшының
психологиялық жағдайымен санаса білу.
Спортшының ең психологиялық дайындығын мынадан байқауға болады: жоғары
деңгейдегі сипатталған сапаларын дамыту және психологиялық дайындық деп
аталатын қабілетін бақылау. Оны сипаттайындар: өзіне деген сенімділік,
күресте алдына қойған мақсатына жету үшін бар күш-жігерін жұмсай білу,
айтарлықтай психологиялық тұрақтылықты көрсетуі.
Спецификалық психикалық процесстерде даму деңгейін көрсету спортшының
күрестегі іс-әрекетіне, көбінесе спортшының табиғи дарындылығының табысты
жетілдіруде, арнайы жаттығуларды орындау барысында қалыптасады.
Спецификалық психикалық функцияны жетілдірілмеген даму деңгейі немесе
нашар компенсацияның басқа көрсеткіштері, мысалы – іс-әрекеттің бәсеңдеуі,
үлкен қозғалыс жылдамдығымен немесе жақсы сезіммен арақашықтықты сезінбеу
және нәтиженің толық дайындығына, спортшының өзіне сенімсіздігі немесе
психикалық тұрақсыздығына байланысты.
Психикалық табандылық – бұл спортшының жаттығыулардың қиын түрлерінде
және жарыстардағы көңіл күйінің эмоциональды оң жақтарында жұмысқа
қабілеттілігі және психикалық сапасы нағыз күресте керек, қандай да болсын
фактордың әсеріне қарамастан, жағымсыз эмоциональды көңіл күйдің кезінде
және психикалық күйзелісте өзін ұстай білу [1].
А.Ц. Пуни сонымен қатар психологиялық табандылықың құрамына жоғары
дамыған танымдықты, жігерлі көңіл күй функцияларын кіргізеді. Спортшының
жарыстарға дайындығы өзінің күшіне сенуінен, жеңістерге жету және өзін
көрсете білуге ұмтылуынан оптимальды көңіл күйде оянуынан, кедергілерге
табандылықпен, өзінің тәртібін дұрыс басқара білуінен қалыптасады деп
есептейді.
Г.М. Гагаева спортшының дайындығық көңіл күйін басқаша қырынан
көрсетеді. Оның түсінігінше бұл жағдай тек қана эмоциональды жігерлікпен
қайсарлықты және ағза жүйесінің ең жақсы қолайлы афферентік және эфферентік
деңгейімен сипатталады деп есептейді [2].
Спортшының жарыстарға психологиялық дайындығы оның жарыстарда сәтті
мүмкіндігінің болуымен түсіндіріледі. Психологиялық дайындықта өзіне
сенімділік үлкен роль атқарады, жігерлік және т.б өлшемге және
формализацияға берімейді, сондықтан олар қосымша зерттеудегі берілген
әділдік болып табылады.
Көптеген психологтар спортта спортшының психологиялық дайындығының
мәнін жарыстардың өзіне әр жағдайда экстремальді жағдай жасай білуімен және
дер кезінде қолайлы жағдай жасай білуі, шиеленіс жағдайында іс – қимыл
әрекеттерінің бірігіуін, үздіксіз бақылаумен өзінің тәртібіне басшылық
жасай білуімен ерекшеленеді.
Жарыс алдындағы дайындық кезінде жалпы қоғамдық дайындық кезеңдермен
және жалпы психологиялық дайындық акценттері біртіндеп істеледі, ал арнайы
дайындық кезені – бұл осы жарысқа арнайы психологиялық дайындық болып
табылады.
Жаттықтырушының негізгі міндеттері – спортшыларды жетістіктерге жетуге
ұмтылдыру, бұл спортшының психологиялық дайындығының ажырамас бөлігі болып
табылады. Бұған жету үшін спортшы да жеке басының, спорттың нәтижелеріне
қызығушылығы оған өнерді бағалайтындай, терең қызығушылығын оятуға
тәрбиелеу қажет.
Жағымсыз сезімдерді болдырмау мақсатында спортшы күрестерде өзін
тұрақты ұстай білуге дағдыланып, өзіне күш түсірмей максимальды жүктемелер
мен шаршауды болдырмауға тырысып, салмағын сақтай отырып, шектеулі тамақ
пен сусынды тұрақты қолдана білуге ұмтылыуы қажет.
Спорттың қай түрі болмасын мәренің алдында жағымсыз сезімдерді
кештіреді – бұл мәренің алдындағы күйзеліс және енжарлық, бұл спортшының
осы жағдайда өзінің күшіне сенімсіздік тудыру мен сипатталады, оларда
алдағы жарыстан жетістіктерге жету сенімсіздігі пайда болады.
Спорттағы психологиялық кедергілерге жататындар:
- жеңілістің алдындағы қорқыныш (ол мүмкіндігінше асқынған өзімшілдік,
меңмендік, өзінің жеке ойлауымен команданы немесе ұжымды жеңіліске
ұшырату қаупі, жақын адамдары мен жаттықтырушының нашар көрсеткіштері,
дұрыс бағаламау сезімдері);
- қарсыластың алдындағы қорқыныш, оның мықты жақтарының немесе оның
жетістіктері жайлы ақпараттың дұрыс еместігі, немесе сенімсіздігі немесе
өзінің мүмкіндігінің дұрыс бағаланбауы;
- күресте бірден ұтылу қаупі немесе қарсыластың сыртқы көрінісінің
күштілігі;
- жоғарғы темпті күрестің күштілігіне шыдамау қаупі;
- жаңа жарақат немесе қайтадан алу қаупі;
- әділдіктің дұрыс болмауы, қарсыласына субьективті қатынас көрсету;
- осы күнге дейін көп спортшылардың арасынан өздеріне деген сенімсіздіктің
жайылуы.
Осындай ойлар мен осыған ұқсас күйдің әсерінен спортшы шегінен асқан
ашушандық қозған және солғын, енжарлық күйге түседі.
Мәре алдындағы қалтырау жағдайында тұрған спортшы күшті
қобалжығандықтан күрес алдындағы өз жағдайын дұрыс түсіне алмайды, тек қана
өзінің шығу жоспарымен ғана шектеледі. Осы күресте жеңу үміті тек қана әр
түрлі сақтанумен, яғни қорғануға ауысады. Сондықтан спортшының назары
төмендеп, есі кейбір жарыс алдында бұзылып, өзін дұрыс ұстай алмай шектен
тыс дірілдеп, ашуға булығып өз орнында отыра алмай, айғайласып тұрпайы
мінез көрсетіп, дауласады.
Б.И.Рысевтің зерттеу қорытындылары бойынша мәре алдындағы жағымсыз
қалтырауға және мәрелік енжарлыққа мыналар жатады: дем алу мен жүректің
соғуы, қан қысымының жоғарылауы, жаттығудан кейінгі 5 минут үзілісте
қайрадан өз қалпына түседі де, кейбір жағдайларда қолайлы жасырын қозғалыс
кезеңінде іс әрекетінде берілген жағдайда тербелмелі болып көрініп, өте
жылдам аралықта қолайлы өзгерістердегідей ауытқиды. Алаңға шығар алдында
жүрек қағысының соғысы, қан қысымырың артуы мен тыныс алу 5 минуттық
демалудан кейін жоғарлау немесе төмендеу жағына қарай өзгереді [3]. Осы
қиыншылықтардан мүмкіндігінше шыға білу үшінбүкіл ерік жігерін жетілдіруі
қажет. Нақтылы жарыстарға психологиялық дайындық педагогтік – психологиялық
іс – шараның жүйесіне жетумен, комплексті түрде бағытталған жүйені қолдана
білумен сипатталады.
Спортшыларды жарыстарға даярлау барысында олардың психикалық хал-
ахуалын жетілдіріп, қалыптастыру мақсатында физикалық-техникалық
мүмкіншіліктерін ұлғайту қажет.
Адамды белгілі бір іс-әрекеттерге дайындау – бұл сол іс-әрекетке
жемісті қатысу дағдысын қалыптастыру үрдісі деген сөз. Осы дайындықтың
ішінде бірқатар компоненттерді атап айтсақ: олар – бұлшықеттік,
функционалдық, операциялық, психологиялық, т.б. Кез-келген іс-әрекетке адам
психологиялық жағынан дайын болуы керек. Әсіресе, өзгермелі жағдайларда
мақсатқа жету кезеңдерінде құнды бағыт-бағдарлар қажет. Спортшының іс-
әрекеті дәл осындай белгілерге ие. Психологиялық дайындық – бұл спортшының
бойындағы жарыс алдындағы және жарыста жақсы нәтиже көрсету үшін,
педагогикалық-психологиялық жағынан әсер етудің бір жүйесі.
Психикалық дайындық: біріншіден, спортшы бойындағы барлық физикалық-
техникалық дайындықтарды барлық мүмкіншілігін пайдалануға, екіншіден, жарыс
алдындағы және жарыс кезіндегі қалыптасқан келеңсіз жағдайларға (өз күшіне
сенбеу, жеңіліс қауіпінен қорқу, ұйқының бұзылуы, т.б) бой бермеуге
көмектеседі.
Жарыста жоғары нәтиже көрсету, бұл спортшылардың физикалық-техникалық
мүмкіндігінің жоғары деңгейімен қатар, психологиялық дайындығына да
байланысты екені дәлелденген.
Шындығында, спортшыға өзінің физикалық, техникалық және тактикалық
жетістіктерін көрсету үшін және бойындағы қосымша мүмкіндіктерге жол ашу
үшін спортшыға психологиялық тұрғыдан дайындық керек.
Жарыстың психологиялық ерекшеліктері, заңдылықтары, себептері және
жарыс алды қалыптасқан жағдай – спортшының психикасына үлкен жауапкершілік
жүктейді. Спортшы бойындағы жылдар бойғы жаттығулар нәтижесінде қалыптасқан
күшін, жігерін жарыста немесе жарыстан санаулы уақыт бұрын жоғалтуы мүмкін.
Сондықтан, спортшыны міндетті түрде психологиялық тұрғыдан дайындау -
жеңістің алғы шарты.
Адамның психикасы және бойындағы ерекше қасиеттері уақыт өте келе
білініп, біртіндеп қалыптасады. Спортшыларды психологиялық тұрғыдан
дайындаудың тиімді жолы оны жарыстарға, спорттық бәсекелерге ұдайы
қатыстыру. Жарыстарға қатысу арқылы, спортшы жоғары көрсеткіштерге жетеді
және өз бойындағы спорттық жетістіктерді шыңдап, мақсатына ұмтылуға
сенімділік пайда болады.
Психологиялық дайындықты екі топқа бөлуге болады:
1) Жалпы психологиялық дайындық
2) Нақты бір жарысқа психологиялық дайындық.
Психологиялық дайындық процесінің негізгі мақсаты – спортшының
психикалық көңіл-күйін жасау болып табылады: 1) ұзаққа созылатын жаттығу
процесіне; 2)жалпы жарыстарға; 3) нақты жарысқа спортшының психикалық
дайындығын жасау. Ұзаққа созылатын жаттығулар мен жарыстарға психологиялық
дайындық алдын-ала жүргізіледі. Бұл жалпы психологиялық ахуал кезеңіне
ұласады, ал нақты бір жарысқа тікелей дайындық арнайы психологиялық
дайындық деп аталады. Осы жалпы және арнайы психологиялық дайындықтар
арасында дайындықтың соңғы кезеңіндегі спортшының психикалық жағдайын
түзету мақсаты көзделген арнаулы іс-шаралар өткізілуі мүмкін [4].
Жеке тұлғаның қасиеттерін қалыптастыру мен жетілдіру бұл дайындықтың
түпкі мақсаты болып табылады. Күнделікті іс-шаралардың мақсаты нақты
қойылады. Ол спортшы бойында жаттығу немесе жарыстың табысты болуын
қамтамасыз ететін жағымды психикалық жай-күй жасау болып табылады. Спорттық
мінез – бұл спорттық жарыстарда, жоғары нәтижеге жету үшін дайындық
барысында қалыптасатын адамға тән қасиет.
Спортшының психологиялық тұрғыдан дайындығын білдіретін негізгі
көрсеткіштері:
1) Кез келген жағдайда сабырлылық таныта білуі;
2) Оның өзіне және өз күшіне сенуі;
3) Бойында жеңіске деген құштарлықтың болуы.
Жас спортшылардың психологиялық дайындығы жарыс барысында шынайы
байқалады. Ресми кездесулер бұл бапкердің өз командасының психологиялық,
тактикалық дайындығын пысықтауы, байқауы ретінде көрініс табады. Кезекті
кездесулерде спортшылар өздерінің жетістіктерімен бірге, өз кемшіліктерін
біледі. Осындай кездесулерде, спортшыларға қажетті психологиялық қасиет
қалыптасады және ол одан әрі шыңдала түседі.
Әрбір спортшы өз бойындағы психологиялық кемшіліктерді біліп, онымен
күресуі керек. Осы кемшіліктерді жеңе отырып, спортта жетістіктерге жетуге
болады. Кей жағдайларда, жарыста жеңіле тұра, психологиялық тұрғыдан
жеңіске жетуге болады. Спортшыларларды психологиялық дайындау спортшылардың
жалпы дайындығы, жарысқа дайындығы, өзінің жүйкелік-психологиялық жүйесін
басқаруды үйренуі болып табылады. Оның дайындығының негізгі белгілері:
1) Спортқа деген қызығушылық.
2) Дайындық тәртібін бұлжытпай орындау.
3) Бапкер және ұжым алдындағы жауапкершілікті сезіну.
4) Жарыста дайындық кезінде белгіленген межеге жету.
5) Еңбек қорлық пен ұқыптылық, ыждаһаттық.
Жүйке–психикасының қалпына келуін басқару арқылы спортшы көңіл-күйін
қалпына келтіре алады. Жүйкелік–психиканы әріптестерімен әзілдесу, өз ойын
басқа нәрсеге бұру және т.б. әрекеттер жасау арқылы қалпына келтіруге
болады.
Бүкіл дайындық барысында, спортшыға педагогикалық–психикалық әсер
етудің түрлерін, әдістерін қадағалап, жетілдіріп отыру керек [5].
Сонымен спортшыны псиологиялық тұрғыдан жарысқа дайындау барысында,
бойындағы жарысқа деген құштарлығын арттырып, жеңіске жетелейтін жол
көрсету керек.
Жарыста бәсекелестер күші тең болған жағдайда психологиялық жағынан
дайын спортшы ғана жеңіске жетеді. Себебі, ол өзінің техникалық,
тактикалық, теориялық дайындықтарын жоғары дәрежеде, сапалы түрде көрсете
алады.
Техникалық дайындық спортшы бойында жылдар бойғы үздіксіз әрі сапалы
жаттығулардың нәтижесінде қалыптасып, жарыстарда шыңдалады.
1.2 Жаттықтырушы-спортшы жүйесіндегі өзара қарым-қатынас ерекшелігі
Спортшы болу өте ауыр . Тәуелсiздiкте диуана пайда болған қажеттiлiктi
физиологиялық жылжуларда пубертат босатылған бас салған қуат, үлкен өмiрде
болашақ жетiстiктердiң толық сарылыстары, спортшы спорттық әлемнiң ол үшiн
iздестiру кезiнде меншiктi жол жаңа ауыр талай сыннан сүрiнбей өтедi.
Кедергісіз жол болмайтынын ескере білсек, онда жаттықтырушыға жас
жеткіншектердің туғызатын таңырқаушылығы мен қорқыныш сезімдерін оңай
түсінуге болады.
Спортшылардың психофизиологиялық ерекшеліктерін ескере отырып,
жаттықтырушы қамқорлық сезіммен жеке тұлғаның спорттағы жетістіктерін
дамытуға және аша білуге жағдай жасай білуі қажет. Жаттықтырушы әрқашанда
спортшының көңіл – күйінің бірден ауытқуын, алғашқы кездерде таңданыс
тудыратын әуесқойлығын, эксцентрлік тәртібін жаңадан пайда болған сөздерді
қолдануын, тіпті сәтсіз бастауында түсіне білуі қажет.
Спорт клубы, стадион, зал – спортшының мығым тәртіптерін
қалыптастыратын негізгі лайықты орындар, және жаттықтырушыны сәтсіздіктен
сақтандыра білетін негізгі бір себеп, ол осы спорт мекемелерінің
әкімшіліктері әрқашанда тәртіптеріне талап қойғыштығы.Ал біреудің сыртынан
бақылап біз білетіндей адамдық құндылықтарды жоя отырып, зат ретінде
қарауға алып келетіндей жағдай.Кез келген жас спортшылар адамгершілік
қасиеттері мол, жақсы ортада тәрбиеленген, спорт мектебінің спортшылар
элементтерінің жиынтығына айналып кетеді.
Жас спортшыларды тығырыққа тіреу, қаталдық заңымен қарау белгілі ортада
ғана шектеу, оларда қарсылық сезімдерін тудыра бастайды.Жасөспірімдер
бақылауға қарсы тұруға икемді болады, әсіресе жаттықтыру залында. Біздің
көбіміз берілмейтін баскесерлерді, шиеленіс іздеушілерді бала кезінен
қыңыр, тыңдамайтын балалардың бар екенін жақсы білеміз. Сондықтан да өмір
заңы бойынша олар есімізде өмір бойына сақталып қалады. Біз олардың аттарын
да жақсы есте сақтаймыз, ал тәртіпті, жуас баланы еске түсіру оларға
қарағанда қиындау болады. Әрине бізге тентектерді еске сақтау оңайырақ
болып көрінеді.Біз олардың шексіз бақылауымызға қарсы тұра білген әрбір іс
– қимылдарын, әдіс – тәсілдеріне дейін еске сақтай аламыз.Жаттықтыру
кезінде тәртіпке шақыру үшін жаттықтырушылардың әрбір әдіс – тәсілдерін,
тыныштықты сақтау үшін өткір көздерін, тез ескертпелерін, жазаларын, ата –
анасын шақыртамын деп қорқытуларын, оқшаулауды( спорт мектебінен қуып
жіберу, уақытша жаттығудан шығарып жіберулерін және т.б.) ескертпелерін
есте сақтаймыз.
Осы қабылдаулардың бәрі негативті және бұйрықты мінезді жүктейді.
Бұлардың барлығы ескішілдікті жақтауға, сондықтан ешқандай шығармашылық
емес қосымша көңіл күйден жалықтыруға болмайды. Олар өздерін тәрбиенің құлы
ретінде сезінбеуі тиіс.Араласу - арқылы тәрбиеліміз, тәрбиелеу - арқылы
араласамыз.
Жаттықтырушы – спортшы қатынасы мынаны анықтайды: іс - әрекеттің
міндеттері, жаттықтырушының бағалау және талап қоя білу жүйесімен,
жаттықтырушының ойымен спортшының өзара қарым – қатынасының
түсінушілігінде.
Расында да, жаттықтырушы берілген спорттың түріне лайықты икемі бар
оқушыны таңдап алады. Ондай балалар жаттықтырушының барлық жоспары мен
ойларын, тұжырымдамалары мен көзқарастарын, талап – тілектерін іс жүзінде
дәлелдей білетіндер, яғни қоғамда жоғары дәрежеге жету мәртебесін
қанағаттандыра алатындар болып табылады. Жаттықтырушының өзіне оқушыларды
қабылдауында мыналарды ескеруі қажет: оның жынысын, жасын, спорттағы
шеберлік деңгейін және т.б.
Спортшының жаттықтырушыға деген қатынасы да өз ерекшелігімен
ерекшелінеді.Соның ішінде ең негізгі басты себепке спортшының жас
ерекшелігі болып айқындалады.Психологтардың пайымдауынша, спортқа ең алғаш
қадам басқан жасөспірімге оның жаттықтырушысының өз кәсібін жетік
меңгергендігін бағалау қиынға соғады. Осы жағдайда спортшы ең алдымен
жаттықтырушының қандай тұлға екенін бірден аңғара бастайды: өзінің
жаттықтырушысы кішіпейіл ме әлде қатыгез адамба,балаларды жақсы көре ме,
өте қатал ма әлде қалжыңды түсіне ме, беделі бар ма жоқ па және т.б.
Бұдан әрі қарай спортшының жаттықтырушыға тәуелділігі: мотивация,
жүйенің мақсатты бағытталуы – оған жаттықтырушының өзі жаттығу үстінде
пайда болатын факторларын айтуға болады. Бұдан яғни, келесі кезеңдерде
оқушылардың өз жаттықтырушысына қарым – қатынасы бірден өзінің іс – қимыл
нәтижелеріне байланысты болады. Сонымен қатар спортшылардың жаттықтырушыға
көзқарасы оның қарамағындағыларға қалай қарайтынымен де
қалыптасады.Спортшыларға өзінің жаттықтырушысына деген көзқарас жоғары
болуы керек. Жаттықтырушының спортшыға көзқарасынан көбінесе
жаттықтырушының бағалауы оқушылардың ойлауымен сәйкес келмейді, оларға
қалай қарауымен. Спортшының жаттықтырушыға байланысы көбінесе еңбек
өтілімен талданады.
Ең алғашқы жаттықтырушысына деген қатынасы көп жылдарға дейін
ұмытылмайтынын көрсетеді. Ол спортшыларда ең алғашқы жылдардағы өзгеріссіз
қалады.
Көптеген спортшылардың пайымдауы бойынша спортшылардың жетістіктерге
жете алмауы жаттықтырушының кәсіптік деңгейінің төмен болуынан деп
пайымдайды. Бірақ көптеген жағдайлардан белгілі болғандай бірінші
разрядтағы спортшы өзінің жаттықтырушысына деген ықыласын ілтипатпен
арттыра отырып, оны жоғары дәрежелі кәсібіне сай маман ретінде бағалайды.
Осыдан келіп жаттықтырушы мен спортшы арасындағы қарым – қатынасты
анықтайтын ең басты фактор болып оқушыларының спорттағы талап – тілектерін,
яғни мұқтаждықтарына қанағаттандыра алатын жаттықтырушының жағдай жасауы
болып табылады. Психологтардың зерттеу көрсеткіштеріне сүйенетін болсақ,
жаттықтырушы – спортшы қарым – қатынас жүйесіндегі спортшыға ең ауыр
тиетіні (70% жағдайы) бір жаттықтырушыдан екіншісіне ауысуы болып табылады,
бұл жағдай спорттағы кәсіптік деңгейін көтерумен байланысты болып
табылсада.
Жас спортшылар өсе келе өз жаттықтырушыларын жылы лебіз, өнегелі ой,
ақыл – кеңестеріне арқа сүйенгілері дұрыс болып келеді, сондықтан өз
жаттықтырушыларына сенім артуы үшін олардың арасында бір – бірін түсінетін
өзара қатынас болуы қажет . Өздеріне сенімі жоқ үлкендермен олар жақсы
қарым – қатынас орната алмайды.Сондықтан жаттықтырушылар спортшылар мен
өзара қарым- қатынасында анықталған шектеулерден асып кетпеуі қажет.
Әрқайсы өз орындарын білуі қажет. Бір – бірлерін адамгершілік сыпайы
қатынаста сыйлай білулері керек.
1.3 Эффектілік кәсіптік байланыстың психологиялық құраушысы
Жаңашыл педагогика мен гуманистік психологияны біртұтас алғанда негізгі
құндылықтары мен мағыналарын да қарастырылатыны – адам болуы қажет деп
есептейді. Эффект – бұл адам жан дүниесінің толқуы, жан ұшыру, күйіп –
пісу.
Гуманистік психология мынадай қағидаларын бөліп көрсетуге болады: адам
өзінің біртұтастылығымен зерттелінуі қажет, әрбір адам қайталанбас тұлға,
адам адам дүниеге ашық болып келеді, адамның дүниені және өзін - өзі
дүниеде сезінуі басты психологиялық ақиқат болып табылады, адам өмірі тұлға
болмысы қалыптасуының бірыңғай процессі ретінде қарастырылуы қажет. Адамның
бойында оның табиғатының бөлшегі болып табылатын үздіксіз дамып жетілуге
және өзін - өзі танытуға деген күш – қуаты болады.Гуманистік психология
адамды жоғары рухты, алдына өзін жетілдіру мақсатын қойып, соған жетуге
ұмтылыс жасайтын тірі жан ретінде қарастырады.
Адамның жеке мүмкіндіктерін, өзінің жетістіктерін қолайлы әлеуметтік –
тарихи жағдайлармен, көбінесе кәсіптік қатынаспен және әрине де адаммен ара
қатынасынсыз тіпті жеке қасиеттерін араласусыз елестетуге болмайды.
Әлеуметтік психологияның негізгі міндеттерінің бірі болып дене
шынықтыру мәдениеті және спорт аумағындағы өзара қатынасты түзету және ең
жақсы, қолайлы жағдай тудыра отырып, соған икемдеу мен дағдыландыру болып
табылады.Бұл көбінесе кәсіптік араласумен байланысқан адамдарға, әсіресе
жаттықтырушыларға тән болып келеді.
Бұл жерлерде көбінесе педагогикалық қатынас, психологиялық тіл және
дағды әдіс- тәсілдерін ескеруі қажет.
Араласу арақашықтығы – бұл ең негізгі педагогикалық шеберліктің
құрамы.Арақатынасты сақтауда әңгімелесушілердің өзара түсінушілікпен өзара
әсері маңызды болып келеді. Ең жақсы алынған арақатынас – бұл 90%
психологиялық қолайлықты тудыра білетін адамдардың диалогті араласуының
табысы болып келеді.
Әркімнің өз уайым жиынтығы өзінде, сондықтан әркім өзінше
психологиялық арақатынаста қайғырады. Бұл педагогикалық араласудағы ең
негізгі аспектілердің бірі болып табылады. Үш негізгі арақатынастарды
ажыратуға болады: физикалық, кеңістіктік және тігінен. Егер спортшымен
әңгіме барысында сізде басқа ой елес бере бастаса, (диалогқа қатысты емес)
бұл бірыңғай психологиялық кеңістікті бұзады. Саналы кәсіптік араласу, бұл
жағынан бірыңғай теңдік, бірақ бұл өзінің қамқоршылығымен әрқашанда тең
болуы керек дегенді аңғартпайды. Жанасу беті тік немесе көлденең. Бұл
араласудың әсері тең емес екенін түсіндіруіміз керек [6].
Тігінен араласу (жаттықтырушы - спортшы) өмірді қиындатады және
араласуда кедергі келтіреді, егер де жаттықтырушы жоғарыдан нұсқау әдісін
қолданбаса және жалпы псиихологиялық арақатынасты сақтай алмайды.
Спортшылармен жұмыс істеу барысында үш психологиялық ұштасу әсерін араласу
жағдайында қолдана білу қажет. Тек қана спорттағы жетістіктеріңді ғана
ойламай араласу арақатынасы арқылы, өзіңнің жеке тұлға екеніңді дамыта
білуіңді түсінуің қажет.
Араласу процесі сезім мүшелерінің қатысуынсыз өтуі мүмкін емес.
Сондықтан адамдармен нақты жағдайда араласу барысында хабарламаны талқылау,
мағлұмат алмасуларын ойлаумен сезімнің тәсілдері ортаны дұрыс қамтуы керек,
әйтпегенде педагогикалық талдау жеткіліксіз. Тілдің негізгі құралы сияқты
ойлаудың да араласуымен байланысы үздіксіз болып келеді.
Кәсіптік педагогикалық араласуды үш негізгі нәтижелі байланыс құрайды:
сөйлеу, дене тілі және өзіңді құтметтеу тілі.
Сөйлеу –бұл тек қана хабарлама, ал қалғандары – бұл дене тілі және
құрметтеу. Сөйлеу – бұл қатынас құралы. Егер сөйлеу түрлерінің негізгі
айырмашылықтарынан шықсақ, онда қызметтік қатынастың келесі артықшылық
белгілерін бөліп көрсетуге болады:
− ақпараттық сөйлеу негізінен білімді қамту және берілу функцияларын
атқарады;
− ояту сөйлеуі көбінесе спортшыларды ұжыммен қоғамның іс - әрекетін
қызықтыруға қарай оятуға бағытталады. Басқа сөйлемдердің түрлерімен
салыстырғанда осы аспекті негізгі болып табылады;
− сендіру сөйлемі спортшыларда негізінен оң немесе теріс сезімдерді
қоздыру үшін. Бұл сөйлемнің алдыңғы жоспарында негізінен көңіл – күйдің
аспектілері орын алады ( әрине дәлелденген жағдайда);
Екінші тіл – дене тілі. Дене тілі қатынас құралы емес, бұл өзіне
ымдау, ым, орын ауыстыруына, ырғағына, иісіне, тері беттерінің қызаруы
немесе бозаруын кіргізетін тіл.
Үшінші тіл өздігінен құндылықтарды құрметтеу. Өздігінен өзін - өзі
бағалауды анықтау оңай емес. Бірақ, жалпы қабылданған өзін - өзі бағалау –
бұл өзіңе деген құрметтеу және сезім, өзін адам ретінде елестету. Өзін -
өзі бағалау біздің әрқайсымыздың өзінің тәртібінің қалыптасуынан көрінеді.
Ішкі диологтың түрінде шығып тұрған біздің өздігінен құндылық тіл, яғни
өзіміздің өзімізбен әңгіме туралы өз - өзіне, біздің мен тілі. Өздігінен
құндылық адамның жолын анықтайды. Адамның өздігінен құндылығы жоғары
болғанда, ол өзіне қатаң талап қоя, сын көзіменен қарайды. Адамның
өздігінен құндылығынан қоршаған ортамен қарым – қатынасы байланысты болады.
Өздiгiнен құндылықты жоғары бағалайтын адамның қасында адалдық,
жауапкершiлiк, жанашырлық, махаббаттың ең биік сезімдерін жете түсінетін
атмосфераны жасайтын орта қалыптасады. Мұндай адам осы ортада өзiнің
маңызды және қажеттi екенін, қоршаған ортаның жақсы болғанын, онда өзінің
өмір сүретінін, осы әлемнің жақсы болуы өзіне байланысты екенін сезеді.
Өзінің меншiктi жоғары құндылығын сезген адам, басқа адамдардың да жоғарғы
құндылығын, қабілеттілігін көре біліп, қабылдап, сыйлай білуі қажет. Ол
оның сезiмдерiне қайшы келетiн ереженi пайдаланбайды. Сонымен бiрге өзіде
қайғыруларда сылтауда жүрмейдi. Ол қорытынды жасай білуге қабiлеттi. Бұлай
істеуге оның ақыл – ойы көмектеседі.
Ол өзің жоғары мәндiлiгін әр уақытта үнемi сезедi. Өздiгiнен құндылыққа
ие болмаған адамдар, өмірін суицидпен немесе өзін жиi өлтiрулерге барады.
Өздігінен баға бұл – басқа адамдармен үйретілген зат. Бұның бәрі туу
кезiнде iшiнде сақталады, бiрақ бертін қалай оянады? Тек ғана жанұя және
қоршаған адамдармен. Әр адам өзінің мәнділігін дүниеге келген күннен бастап
сезуi ну керек және барлық өмiрi өз қолында [7].
Өздiгiнен құндылықты қалай жоғарылатуға болады? Әр iлезде бiзде мұндай
мүмкiндiк болып тұрады. Әлбетте өзіміздегі құндылықты қалай тексеруге
болады? Ол үшін тестердiң бiрнеше түрi бар. Мысалы, айнадан өзiңізді бір
қарап шығыңыз. Түйсiк, бірдеңе дұрыс сияқты емес. Бір қарағанда бәрі жақсы
сияқты болып көрінгенімен, бәрібір бірдеңе жетіспейтін сияқты болып тұрады.
Өзiңізден сұрап көріңіз: Мен кіммін?, Мен не үшiн?. Мұнда назарды
көбінесе қозғалысқа емес, өзіңнің сезiміңе аудару керек. Оң әлде теріс пе?
Бұдан барып Ж үшiншi қарым-қатынас тiлiн бағынышты болып шығады. Өздігінен
құндылық үшін - кедергі, тежелу, қайғыға салыну, сағыныш, мұң, ашу қолайсыз
күйлер болып саналады. Егер өздiгiнен құндылықты сәл босатса, онда адам
қалыпты жұмыс iстейдi. Егер адамның көңiл күйі түссе, онда өздiгiнен
құндылық басылып қалады. Ал бұл көңiл ауыруының бiр қатар өз зардаптары
бар. Және мұнда көңiл ауыруы емес, сонымен қатар оның қозғалысқада әсері
бар. Қозғалыс қиындығын сезе отырып, қоздырғышқа бейтарап және осал бола
бастаймыз. Егер жарақаты мыз ашық болса, онда жел, су, сонда тап бола
бастап, оң реакция шақыра бастайды.
Көңіл күй ауруы сол сияқты. Адам біртіндеп осал бола бастайды. Күлкi
ендi біртіндеп жоғала бастайды немесе оны қабылдамайсыңда. Бейтарап
қоздырғыштар бұл ауруды асқындырады. Қаяудың тетiгi сол кезде iстей
бастайды да, психологиялық қорғаныс пайда болады. Бұны адам сезiніп,
ұғынады және жағдай бәсеңдетуге талпынып, бір шешімге келе бастайды.
1.4 Психологтың спортшылармен ұйымдастыру жұмысы
Психолог, өз жұмысын спортшылар командасымен бастағанда, көптеген
қиыншылықтарға тап болады. Расында да психолог спортшылар командасына
жаттықтыруды бастағанда күні бойы олармен бірге бола алмайды. Егер де ол өз
жұмыс барысында олармен ұзақ жұмыс істесе, күн сайынғы жаттығу барысында өз
қызметін қиындықпен алмастыра білсе, оның органикалық құрама бөлігі деп
түсінсе ғана жұмысты жасауға болады.
Психологтiң нағыз және маңызды көмекшiсі болып, осы команда да тікелей
жұмыс істейтін жаттықтырушы болып табылады. Жаттықтырушы спортшыны
меңгеруге көмектескен, спорт шеберлігінің негізін жетілдіретін және
бекітетін ұстаз, әрине тәрбиеші болмауы мүмкін емес.
Ол сонымен бірге жүйелi түрде, мақсатты басшылыққа ала отырып,
спортшыларды психологиялық дайындыққа, өздерін өздері бақылай бiлуге
тәрбиелеу, жеке – жеке мәнді әдістерді қолдана отырып, психикалық күйдi
өздiгiнен реттеуіне және техникалық мүмкіндіктерді пайдалана білетін
физикалық ең толық жүзеге асыратын ерекше психикалық күйге енгiзуге дәйектi
түрде тәрбиелеуi керек.
Кәсiби психологтардың сондықтан басты мiндетi – бірінші кезекте
жаттықтырушыға керек болуы: онының барлық сұрақтары бойынша спортшыларды
психологиялық дайындауға кеңес бере біліп, жаттықтырушы істей білмеген
жұмысты орындай білуі қажет. Мысалы, қанағаттанарлықсыз психикалық күйлердi
түзету өткiзсiн, дәйектi түрде әдiстемелiк айқын позициялармен, өзiн-өзi
бақылауға қабiлеттiлiктi жеке спортшыларында тәрбиелесiн және өздiгiнен
реттелу, нақты қызметтiң орындауына олардың жедел күйiне келтiрсiн, өндеп,
мақұлдасын және жаттықтырушыларды жұмыстың тәжiрибесiне психорегуляцияның
перспективалы әдiстерiн енгiзсiн және команданың дәрiгерлерiн.
Бұл жұмыстың барлығы кешендi мiнез көрсетуі керек. Өте маңыздысы,
жаттықтырушы және дәрiгер атқарылатын барлық шараларды нақты түсiніп
психолог жоспарлаған және соған қатысуға ат салысуы қажет. Одан басқа
берлесіп істеген жұмыстың қорытындысын жүйелі түрде қорытындылау және жаңа
мақсаттарды белгілеумен мiндеттеу.
Психологтiң спортшылардың командасына кiруiнiң кезеңдерiн ерекшелеймiз:
1. Аға жаттықтырушымен түсiндiрмелі әңгiме.
Бұл әңгiмеде негiзгi есептер баяндалады және команданың дайындығының
жоспарлы нұсқалары қаралады және жеке спортшылар дайындықтары.
Психорегуляцияның маңыздылығы туралы жаттықтырушының құрамымен әңгiмесi,
сонымен бiрге негiзгi жұмыстының тәсiлдерi және күтілетін нәтижесі жайында.
Жаттықтырушылармен әңгiмеде жаттықтырушы перспективалы дайындық үшiн
ерекшелеген спортшыларды белгiлейдi, және жедел психорегуляцияны керек
ететiндерді.
Жаттықтырушының спортшылармен әңгiме барысында психологтың маңызды іс –
шараларының сәйкес келуіне қажеттiлiк туады. Бұл сәт өте маңызды рөл
ойнайды, өйткені жаттықтырушы барлық бастапқы жұмысқа дұрыс мән беруi,
өзінің қызығушылық жотасын көрсетуi керек, және өткiзiлетiн шаралар үшiн
спортшыны жақсы күйге келтіруі үлкен мәнге ие болады.
2. Спортшылармен жаттықтырушылардың психорегуляцияның қажеттiлiгi мен
пайдасы жөнінде әңгіме.
Жаттықтырушының процесте әңгімесінің барлық жоспарлалатын шараларды
мәндiлiгі өте беделмен растауы керек және әр спортшы келешекте
психорегуляцияның нақты iстердi көрсетуіне пайдалансын.
3. Психорегуляцияның мағынасы туралы психологтiң қысқа дәрiсi.
Спортшылардың назарын өздiгiнен реттелудiң әдiстерiне үйретудiң
маңыздылығына шоғырландыру керек, ал өзiндiк реттелу болмаған жағдайда
бiрiншi кезеңде гетерорегуляция қажетті екенін атап көрсету керек.
Психолгтың функциясы тек қана ақылды кеңестерді айтуға апаратынын, басым
роль көбінесе спортшының өзіне түсетінін айту керек.
4. Психорегуляцияға мұқтаж адамдармен арнайы әңгiме.
Бұл әңгiме барысында әр спортшының жеке дара ерекшелiктерiн анықтай
білу керек, психорегуляциялық іс – шараларда оларды алдағы уақытта ескеру
үшін [8].
Психолог өзінің қызмет барысында үлкен бағдарламаны күнде iске асыра
білуі керек. Жоспары түрде жұмыста айқын қолдана білуі қажет.
Психологтiң жұмыс барысында бiрнеше нақты бөлiмдерді ерекшелеуге
болады:
1. Спортшыларды жүйке – эмоционалды ауытқушылықтан, өздігінен бақылау
жасауға үйрету, жұмысқа қабiлеттiлiгін және жүйке бұлшық ет аппараттының
дамуына жағдай туғызу сабақтары.
Бұл сабақтың мазмұнына өзінің жұмыс істеу қабiлетінің барлық
параметрлерiн бағалау және жүйке – эмоционалды кедергісін жеңу кіреді.
Әрбір спортшы өз ағзасының қалыпты жұмыс істеу жағдайын бағалай білуі қажет
және өздігінен бағалау негізінде жаттықтырумен жарыстарға дұрыс дайындала
білуі керек.
2. Кез келген релаксацияның дағдыларына спортшыларды үйрету және
жұмылдыру.
Бұл дағдылар үйрету шарасы көбінесе теориялық сабақтармен болатын
жағдайлардың споршыға психофизиологиялық мағынасын түсiндiре білгенде осы
немесе басқа жағдайды сезуінен қалыптасатын құрал-жабдықтар, қателерді
талдау және оларды болдырмау үшін өздігінен реттелу нұсқаларын қарастырады.
3. Өзiн-өзi бақылауға тiкелей үйретулер және өздiгiнен реттелу.
Бұл жұмыстың бөлiмi екi кезеңдерден тұрады. Спортшылар бiрiншi кезеңде
психорегуляцияның үзiлiсі үшін қажеттілерді (дене-күш жаттығуларды
шығарады) орындайды.
Психолог тек, босаңсудың кезеңдерiн ерекшелеп алып, өтпелi кезең және
ой моторлы жаттығуларына өту үшін әмiр береді..
Спортшылардың қалыптарын ықыласпен бақылай отырып, ұсақ қимылдарын
қыбыр-жыбыр белгiлерін қалыпты түсету мақсатымен (қасын көтеруін) ұсыну ол
туралы құрайды, босаңсуда қаншалықты ойдағыдай болады.
Спортшыларды сұраудың процесiнде айқындалады, олар қолайсыздықтың
какиелерiн оларға кедергi келтiргенiн сынады. Гетерорегуляции екiншi
кезеңде құрал-жабдықтардың көмегiмен релаксацияның элементтерi iстелiп
өтеледi.
Психикалық күйдi толық қалыптастырудағы бейненің жұмысы, спортшының
физикалық және тактикалық толық мүмкiндiктерiн қалыптастыруынан істеледі.
Басты назар бейненiң құрама құрамдас бөлiктерiн қалыптастыруға бұрылуы
керек, олар негізгі түйсіктер болып көрінгендіктен, сонымен бiрге оларды
жаттықтыру элемент бойынша, ал содан соң нұсандау. Спортшыларда түйсiк
жасауға үйрете білу арқылы еркiн ойлардан бас тартып, оларда осы
түйсiктер жаттығу уақытында шақыра білуге, оларды белгiлей және үнемi
уақытында ұзарта білуге үйрету.
1. Психорегуляциялық үзілістің өтілуін бақылау және ұйымдастыру.
Үзiлiс сол кезеңдердегі спортшылардың көптеген психологиялық
дайындықтың көптеген сұрақтарын шешуге рұқсат бередi, егер командада
психолог жоқ болса, ал жаттықтырушымен дәрiгер оны алмастыра алмайды.
Негiзгi акцент спортшыларды өздiгiнен даярлауға жасалады.
2. Регуляцияға мұқтаж болған спортшылармен дара жұмыс.
Жұмыстың бұл бөлiмiнде алда тұрған қызметке нақты психологиялық күйге
келтiрудi мiндеттеп, сонымен бiрге бекітудің ең толық жүйесін жүзеге асырып
және қызметтің спорттағы элементтердi автоматтандыру.
3. Жаттықтырушының бағдарламаны анықтаудағы және спортшылардың
жоспарларын орындаудағы жеке дара жұмыстары.
Бұл екi мамандардың бiрлескен қызмет барысында іс - әрекеті мақсатты
және нысаналы қызметті көздейтiні маңызды. Жаттықтырушы командада негзгі
психолг өзi екенін біліп, әрқашанда ақиқатты игеруі тиіс.
4. Жаттықтырушының арнаулы психологиялық дайындығы.
Барлық жағдайларда, спортшымен жаттықтырушының байланысы түйіскенде
(секундтық шапшаңдықты орындайды, ұрыстың алдында пайдалы кеңестер береме)
барлық жағдайларда байланыстың шексіз болуы оларға эмоция берілуі және
күрескердің көңіл – күйінің көтерілуі. Толқып тұрған жаттықтырушы өзінің
толқыуымен спортшыға тебiренiс жұқтыруға қабілетті, сонымен қатар оның
тыныштығы және сенiмдiлiгі спортшыға қосымша күш бере алады және еркін
жеңiске жеткізеді.
Сондықтан жаттықтырушыларымен арнайы психологиялық дайындықты өткізу
керек, ол мақсатты түрде психикалық функцияларды қалыптастыруға бағытталған
болуы керек.
5. Жұмыстардың басқа түрлері.
Бұл бөлiмге қосымша іс - шаралар кiредi, психологтың командамен
өткізуіне байланысты: спортшыларды арнайы тексеру, жеке психорегуляциялық
тәсілдерді құрастыру, алынған мәліметтерді өңдеу және тағы сол
сияқтылартексеру [9].
Бiрiншi кезеңде әр түрлi құрал-жабдықтарды пайдалану ескерiледi және
спортшыларда өз алдына жету мақсаты бар регуляцияның әдiстерi ұсынылады,
өздігінен мақсатына жету үшін. Сөздердiң арасындағы шартты рефлекторлық
байланыстар спортшының санасында дененің салмағы, салқын, жеңiл дене,
(бос) айқын бастың түйсiктерiмен маңызды қалыптастырсын және тағы сол
сияқтылар.
Бұл кезеңде психорегуляцияның әртүрлі аппаратуралық және сөз жүзiнде
қаржылары пайдаланылады. Негiзiнде спортшының рөлi енжар: оған түйсiк бәрiн
жасайды, ал ол оны тек есте белгiлейдi.
Екiншi кезеңде спортшы ендi өзі түйсiк қалыптастыруға үйренуі керек.
Өздiгiнен реттелудiң процесi қосалқы құрал-жабдықтарды көмегімен
жүргiзіледi және оларсыз. Мұнда маңызды өзiме кiлтті табу немесе
керiсiнше, нақты техникалық әдіс, нақты құрал-жабдықтың көмегімен жұмылдыру
немесе қажетті босаңсудың кезеңін құртуға болған өзара әсер. Үшiншi кезеңде
пайдаланылған өздiгiнен реттелудiң жеке-жеке мәндi жүйесi
автоматтандырылады.
Бұл ұсыныстардың деңгейлер реакцияда лезде iс жүзiнде iске асыра алған
кезде маңызды.
Бұл реттегi адам мүмкiн тiптi жаңа түйсiктi толық ұғынбауы, бiрақ ол
тиімді пайдалы кешендерді қоссын және қорғаныстық тиімді психофизиологиялық
тетiктерді пайдалануға енді қабілетті. Мысалы, күрескерде бүйiр ауруының
сезiмi көрiнiп қалады, өздiгiнен бұйрықтың арқасында бірден қорғаныс
реакциясы қалыптасып, дереу жылу қалыптасып немесе өздігінен анестезия
реакциясы деп аталатын жергілікті түйсікті тетігін бойлай қорғану әрекеті
қалыптасып, спортшы ауырсыну сияқты белгіні байқамайды. Бұлсыз, әлдеқайда
рационал емесiрек қарапайым шыдау керек болар едi. Басқа мысал: қашан
уақытында айқасының жүргiзуi шаршауын сезiмi көрiнiп қалады және қажудың
негiзiнде факторларын кешенiн әсерi жататын өсiп келе жатады, да дәтке
күйге келтiру орынына ұтымдылау өздiгiнен бұйрықты алу: Мен ештеңе
сезбеймiн немесе дене жеңiл, салмақсыз, ешқандай да ойлар жоқ.
Үшiншi кезеңде ұйымдастырылып қойылған нақты күйлердi басымдықтың
дәрежесiн жүйелi түрде жаттығулары жүредi, және нақты бiлдiруi болады.
Үшiншi кезең әлi аяғына дейiн әдiстемелiк жоспарда өңделмеген болып
есептеледі.
Спортшы бұл кезеңде актермен салыстырылады, яғни өз рөлін жатқа
білетін, бірінші спектакльдерде ойнаған, бірақ онда жасаған бейнені
жетілдіруге жалғастыруды көздейді.
1.5 Спорттағы бейiмделудің теориялық әлеуметтiк-психологиялық
аспектiлері
Қоғамдық еңбек жолы өзiме қарым-қатынас туған қоғаммен мүмкiндiк
туғызатын адекватты өзара iс-әрекеттерi ұқсас тұлғаның қасиетi, және бұл
қызмет ететiн процесс, субъектiнiң рөл сөйлеушi адамның қатынасын
анықтайды. Өзара әсер процесiнде қарым-қатынас адамдарды материалдық
бағытталған бiрлескен қызметтерін қанағаттырады, оларға қызмет көрсетедi
және рухани қажеттiлiктер кеңейтеді.
Зерттеудiң бұйымын психологияда (психикалық бейiмделу, тұлғаның
бейiмделуi тағы сол сияқтылар) ортаның нақты факторлары, (алмастыру )
сынудың процесi әсермен (тұлғаның психологиясы) индивидтың психикалығының
өзгерiс, қайта құруы ескi сияқты түсiндiретiн психологиялық бейiмделу
әдетте болып көрiнедi, және жаңа динамикалық таптаурынның анықтауы -
(шартты рефлекстер ) уақытша жүйке байланыстары белгiлi қарқындылық
қамтамасыз ететiн орнықты жүйе және организмның реакцияларын тiзбек және
өзгерiске психикалық сыртқы және үлкен ми жарты шарыларды бүтiндiк
қызметтiң пiшiн жүзеге асыратын iшкi әсерлер.
Тұлғаның бейiмделуiн ашылуында және деңгей құрылымын әлеуметтiк-
психологиялық қарастырғанда әдiстемелiк талаптарды негiзге алу керек.
Бiрiншiден, тұлғаның бейiмделуiн тарихи дамудың өнiм сияқты қарастыру
керек, және оны қоғамдық қатынастардан тыс қарастыру мүмкiн емес және
адамның iс жүзiндегi қызметінін де бөлуге болмайды. Екiншiден, өзіндiк
құрылым әлеуметтiк-психологиялық тұлғаның бейімделуінде толық көп қырлы іс
жүзіндегі және бейiмделудiң әр түрлi түрлерiне себепшi болған қоғамдық
қатынастардың түрiмен анықталады.
Негiзінен әр түрлi өндiрiстiк пiшiндерде және басқа нақты қатынастарда
бейiмделудiң әр түрлi түрлерi қалыптасады: ойын, оқу, қызметтiк, құқықтық,
тұрмыстағы және тағы басқалар. Дегенмен қоғамдық қатынастар пiшiндері мен
бейiмделудiң түрлерiн ажырата қарау керек. Шындығында бейiмделудің әр
түрінің пәндік те, әлеуметтiк-психологиялық жақтары болады. Пәндiк жағы
iшкi жүйеде қалыптасқан адам - еңбек құралы қатынасын бейнелеп көрсетсе,
ал әлеуметтiк-психологиялық iшкi жүйеде адам - адам қатынасын бейнелеп
көрсетеді.
Елдегі саяси өтпелi дәуірдің жағдайы және экономикалық тұрақсыздығы
және әр жеке адамның өмiріне тiкелей әсер етедi. Осы зерттеудің әлеуметтiк-
психологиялық сұрағы нақты қоғамдық топтың бейімделуіне арналған, атап
айтқанда спорттық мансапты аяқтау шарттарындағы жоғары саралаудың
спортшыларына және әлеуметтiк мәртебенiң өзгерiсiне. Қоғамның жаңа
талаптарына спортшының жұмсақ оңтайлы бекiтуге бейiмделуiн iздестiру
әрқашан болды және көкейкестi болып қалады..
Жаңа әдiстемелерi бар жоғары бейiмделген процестердiң тиiмдiлiгi артық,
спортшы сол артық әлеуметтiк белсендiлiктi сақтайтын болады және
шығармашылық потенциалға қарағанда, сол өмiрге ебдейленуге алмаған
спортшыларды әлеуметттiкке карсы мiнез-құлықтың жағдайлары кем болады.
Нашақорлық, (түсiрген адамды өмiрдiң төлсипаттары) құқық бұзушылықты
маскүнемдiк ретiнде құпиялар еместе болады және спортшыларды ара - арасында
спорттық мансапты аяқтаудан кейiн бұл оның бiлместiгiнiң нәтижесi жаңа
шарттарда бейiмделедi. Бұл жұмыс сондықтан өзiмiздiң елдің
спортшыларынағана емес, жаттықтырушыларға, ұстаздарға, жанұяға, жетекшi,
әрқалай тығыз араласқан барлық, және артындағыға көмектеседi де көмектесуi
керек.
Тұлғаның бейiмделуiнің психоаналитикалық тұжырымдамасы Г.Гартманның
психоаналитиялық жұмыстарында тұлғаның дамуында жанжалдарға үлкен назарды
көп бөлуді қарастырады. Бiрақ ол үйретудегі, пiсудегі әр процесс қақтығыс
болып көрiнбейтінін атап көрсетеді. Баланың моторлы дамуы, қабылдауы, сөзі,
ойлау, ес, шығармашылықты процесі және басқа мүмкіндіктері қақтығыстардан
бос болады деп ойлайды. Табиғи даму процесiн бұзу, жанжалды тудыруы мүмкін,
өйткенi организмның қорғаныштық қасиеттерi қосылады.
Г.Гартман және басқа да психоаналитиктер, бейiмделудi процесс есебінде
және бейiмдегендiк бұл процестiң нәтижесi екендігін ажыратып қарайды.
Психоаналитиктер жақсы бейiмделген адам ретінде, кімнің өнімділігі,
өмірдің дәуреніне қабілетті және психологиялық тепе-теңдiгі бұзылмағандарды
есептейді. Бейiмделу процесiнде тұлға да, орта да белсене өзгертедi, соның
нәтижесінде олардың арасындағы бейiмдегендiктiң қатынасын бекiтiледi [11].
Әлеуметтiк-психологиялық бейiмділікті сонымен қатар тұлға мен топтың
арасындағы өзара қарым-қатынас жағдайында сипаттауға болады, тұлға қашан
ұзақ сыртқы және iшкi жанжалдарсыз өзінің өнiмдi жетекшi қызметін
орындайды, өзінің негiзгi әлеуметтiк қажеттiлiктерiн мүмкіндігінше
қанағаттандыра ала ма, эталондық топ сыйлайтын толық күйде рөлдік
кездесулерге қасы шыға ала ма, өзінің сенімділік жағдайына күйзеле білеме,
және өз шығармашылық мүмкінділіктерін еркін көрсете білумен сипатталады.
Бейiмделудiң сұрақтары З.Фрейдтің жұмыстарында кеңінен талқыланады, ал
Aнна Фрейдтiң (1993 ) жұмыстарында психоаналитиктер үшiн бейімделудің
классикалық қорғаныстық процестері және тетектері қарастырылған.
Е.С.Кузьмин осы уақытқа дейін әлеуметтiк психологияның орталық
бұйымымен зерттеудің қарым-қатынасты тану керек болатынын белгiлейдi.
Қарым-қатынас мұндай феномендердi туғызады: бұл қабылдау және адамдардың
бiр-бiрiмен түсiнушiлiгі, елiктеу, сендiру, сенiм; жетекшiлiк және
басшылық, бiрлiк және қақтығыстық; қатынас және қондыру.
(1990) А.Л.Свеницкий тұлғаның өнімділік бейімділігін еріксіз –
мүмкіншілік ретінде емес, адамның қоршаған ортамен негізгі белсенді -
өзгертілген өзара мүмкіндік векторларын құрастырумен, көз алдына үздіксіз
бірлікті және байланыстың басқа пішіндерге бөлінбейтін орта ретінде
қарастырады. Бұл жағдайды бейімделуді тиісті процесс деп түсініп, адамның
ортаның жаңа факторларына бейімделген шекті нәтижесі деп түсіну күйі
бейнеленген.
Зерттеушiлердің бейімделу мәселесі бойынша жұмыстарында аспектінің әр
түрлері ашылады: бейiмделудің әлеуметтiк-психологиялық түсініктері
қарастырылады (В.С Олейников пен С.Д. Артемов), мәндi талдау және
миханизмді басқару (Л.Л.Шпакпен, Н.А.Свиридовпен) бйімделу және әлеметтену
процестерінің арасындағы өзара қарым қатынас анықталады (Н.А.Ермолаенко,
И.Н.Кряжева).
Әлеуметтiк қызметке дайындық және тұлғаның әлеуметтiк ортаға үйрене
бастауы оның ерте жасынан даму тетігімен және регуляциясының реттегіштердің
әрекетімен басталады. Бұл реттегiштерге бiр жағынан, қарсы әрекет, тыйым,
соттау, қозғалыс еркіндігін шектеу және тежегiш шарттардың әрекеттері, бір
жағынан мақта, мадақтаужәне қызмет түрткi болатын наградалар жатады.
Өмiрдiң бiрiншi күндерінен бастап бала осы факторлардың мағынасын
анасымен немесе күтушімен қарым-қатынас процесiнде түсiнедi. Ол уақыт өте
келе ортақ әлеуметтiк қондыруларды қоғамдық мiнездiң белгiлi өнер-
бiлiмдерiн сiңiредi ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..3
1 Спорттағы әлеуметтік-психологиялық аспектілер ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Спортшылардың психологиялық дайындықтары ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Жаттықтырушы-спортшы жүйесіндегі өзара қарым-қатынас ерекшелігі 9
1.3 Эффектілік кәсіптік байланыстың психологиялық
құраушысы ... ... ... ...11
1.4 Психологтың спортшылармен ұйымдастыру
жұмысы ... ... ... ... ... ... ... . 14
1.5 Спорттағы бейiмделудің теориялық әлеуметтiк-
психологиялық
аспектiлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...18
1.6 Әлеуметтік – психологиялық климат
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
1.7 Зерттеу мәселесінің теоритикалық
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
2 Зерттеу нәтижелерін ұйымдастыру және талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
2.1 Зерттеуді ұйымдастыру және әдістер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
2.2 Зерттеу нәтижелерін талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..45
2.3 Жаттықтырушы мен спортшы арасындағы педагогикалық
қарым- қатынасты
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
..50
2.4 Спорт психологиясы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 53
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 62
Тәжірбиелік
ұсыныс ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 64
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.65
Кіріспе
Кез келген елдің өмірінде спорт маңызды рөл атқарады. Бұл мәдени
дамудың негізгі бөлімі, физикалық көрсеткіш және нақты нық сеніммен
айтқанда ұлттың адамгершілік саулығы. Бірақ спорттағы нәтижелі сапалық
көрсеткішке жету үшін дамытылған күш, материалдық инвестиция және бүкіл
қоғамнан нақты сәйкестік қатынас мемлекттен бастап қарапайым азаматтарды
қоса алғанда қолдауы қажет. Қазіргі бәсеке заманында барлық деңгейдегі
спорттық жұмысты дұрыс ұйымдастыра білу, спорттық қондырғылардың жеткілікті
көлемде болуы, білікті мамандарсыз жақсы нәтижеге жету мүмкін емес.
Жарыстың әр деңгейдегі сатыларында жақсы нәтижеге жету үшін, спортшының іс
– қимылымен психологиялық дайындығын қамтамасыз етуде жаттықтырушының ролі
басты болып табылады. Қазіргі кездегі біздің қоғамдағы жаттықтырушының
міндеті -бұл тек қана спортшылардың спорттағы жетістіктері ғана емес, жан –
жақты дамыған тәрбиелі, білімді де белсенді жоғары мәдениетті, өзін - өзі
жүзеге асыра алатын қоғамдық биімділігі бар жастарды тәрбиелеу.
Әлеуметтік – психологияның негізгі міндеттерінің бірі болып дене
шынықтырудың спорттағы аумағында түзету және оңтайлы ету жүйесі жатады,
жетілдіру қабілеті және дағды керек мынадай санаттағы адамдарға, әсіресе
кәсіптік байланыстағы қатынас көбінесе жаттықтырушыға байланысты. Ең
біріншіден, ол өсіп келе жатқан жас жеткіншектерге адамгершілік мәдениетін
белгілі арнайы білімдері арқылы, дағдымен, әдетпен, дене шынықтыру
аумағында және спортта үйрете білуі тиіс. Өйтпегенде спортшының дұрыс
тәртібімен және спортық жетістіктерге мүмкін емес.
Екіншіден, ол спортшыны жеке тұлға ретінде дамытудан айыруға болмайды.
Қазіргі заманға сай оқытудың және тәрбиелеудің негізіне инновациялық
әдістерді кіріктірген гуманитарлық педагогика жатады, білімді беру
технологиясымен, қызметтес педагогика және бағалы қатынас психологиясы.
Осындай жарасымдылықпен тұлғаны қарау жүйені біртұтастылыққа, басқа
тұлғалармен қатынасқа негіздейді.
Берілген жұмыстың мақсаты ретінде әлеуметтік – психологиялық талдауы
спортшыны психологиялық дайындау мәселесі болып табылады және спорттағы
әлеуметтік – психологиялық эффектіні анықтаудағы жеке тұлғалық түйсікті
үйрену жолымен спортшының өзара байланысын бағалау.
Зерттеудің міндеттері:
1. Спортшылардың қоғамдағы әлеуметтік – психологиялық бейімделуіндегі
теориялық және практикалық аспектілерін үйрету.
2. Спортшының жарыстарға психологиялық дайындығының мазмұнын аша білу.
3. Жас спортшыларды дайындауда әлеуметтік психологиялық тұрғыдан
қамтамасыз етуде спортшылар арасында психологиялық - климатты
қалыптастыру үшін әлеуметтік – педагогикалық жағдай жасау, оның жеке
басының жан – жақты қалыптасуын және күш жігерінің артуын қамтамасыз
ету( күресу мысалдарында).
Осы берілген жұмысты зерттеу мақсатына актуальді психологиылық
бағытталған күресушіні дайындау, ал зерттеу пәні ретінде күресушінің
әлеуметтік – психологилық қалыптасуының дайындығы жатады.
Мәселелердің өзектілігі: ғылыми зерттеулердің есептеуі бойынша
Қазақстанда қазіргі заманғы спорттың даму деңгейі спортшыны дайындау өзекті
мәселелердің бірі екендігі анықталған.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы мынада: алынған зерттеулердің
қорытындысы жарыстарға дайындауда кепілдеме беру ретінде және жеке
тұлғалардың спортағы өзара қарым – қатнасында болуын көрсетеді.
Зерттеу обьектісі: Зерттеуге 16 мен 26 жас аралығындағы күрес алатын,
физикалық дамыған, созылмалы ауруларсыз, барлық саны - 20 адам қатысты.
1 Спорттағы әлеуметтік-психологиялық аспектілер
1.1 Спортшылардың психологиялық дайындықтары
Көп күндік ауыр турнирде ынталы табысқа жету үшін, кей жағдайда әртүрлі
кездесулерде, көбінесе қауіпті қарсыластар болғанда спортшыдан үлкен
техникалық тәсілдерді дұрыс қолдана білуін, дене шынықтыру жұмыстарын
жоғары деңгейде көрсете білуі үшін жан – жақты психологиялық дайындықты
талап етеді.
Күресуші спортшыдан психологиялық дайындық ең алдымен, мамандандырылған
түйсік дәрежесін жетілдіруде: арақашықтық сезімін және соққы алу уақытын,
бағыт көрсетуші әсер ету жылдамдығы, қарсыласының іс - әрекетін білу,
тактикалық ойлау, зейін көңіл қоя білу және де екіншіден спортшының
психологиялық жағдайымен санаса білу.
Спортшының ең психологиялық дайындығын мынадан байқауға болады: жоғары
деңгейдегі сипатталған сапаларын дамыту және психологиялық дайындық деп
аталатын қабілетін бақылау. Оны сипаттайындар: өзіне деген сенімділік,
күресте алдына қойған мақсатына жету үшін бар күш-жігерін жұмсай білу,
айтарлықтай психологиялық тұрақтылықты көрсетуі.
Спецификалық психикалық процесстерде даму деңгейін көрсету спортшының
күрестегі іс-әрекетіне, көбінесе спортшының табиғи дарындылығының табысты
жетілдіруде, арнайы жаттығуларды орындау барысында қалыптасады.
Спецификалық психикалық функцияны жетілдірілмеген даму деңгейі немесе
нашар компенсацияның басқа көрсеткіштері, мысалы – іс-әрекеттің бәсеңдеуі,
үлкен қозғалыс жылдамдығымен немесе жақсы сезіммен арақашықтықты сезінбеу
және нәтиженің толық дайындығына, спортшының өзіне сенімсіздігі немесе
психикалық тұрақсыздығына байланысты.
Психикалық табандылық – бұл спортшының жаттығыулардың қиын түрлерінде
және жарыстардағы көңіл күйінің эмоциональды оң жақтарында жұмысқа
қабілеттілігі және психикалық сапасы нағыз күресте керек, қандай да болсын
фактордың әсеріне қарамастан, жағымсыз эмоциональды көңіл күйдің кезінде
және психикалық күйзелісте өзін ұстай білу [1].
А.Ц. Пуни сонымен қатар психологиялық табандылықың құрамына жоғары
дамыған танымдықты, жігерлі көңіл күй функцияларын кіргізеді. Спортшының
жарыстарға дайындығы өзінің күшіне сенуінен, жеңістерге жету және өзін
көрсете білуге ұмтылуынан оптимальды көңіл күйде оянуынан, кедергілерге
табандылықпен, өзінің тәртібін дұрыс басқара білуінен қалыптасады деп
есептейді.
Г.М. Гагаева спортшының дайындығық көңіл күйін басқаша қырынан
көрсетеді. Оның түсінігінше бұл жағдай тек қана эмоциональды жігерлікпен
қайсарлықты және ағза жүйесінің ең жақсы қолайлы афферентік және эфферентік
деңгейімен сипатталады деп есептейді [2].
Спортшының жарыстарға психологиялық дайындығы оның жарыстарда сәтті
мүмкіндігінің болуымен түсіндіріледі. Психологиялық дайындықта өзіне
сенімділік үлкен роль атқарады, жігерлік және т.б өлшемге және
формализацияға берімейді, сондықтан олар қосымша зерттеудегі берілген
әділдік болып табылады.
Көптеген психологтар спортта спортшының психологиялық дайындығының
мәнін жарыстардың өзіне әр жағдайда экстремальді жағдай жасай білуімен және
дер кезінде қолайлы жағдай жасай білуі, шиеленіс жағдайында іс – қимыл
әрекеттерінің бірігіуін, үздіксіз бақылаумен өзінің тәртібіне басшылық
жасай білуімен ерекшеленеді.
Жарыс алдындағы дайындық кезінде жалпы қоғамдық дайындық кезеңдермен
және жалпы психологиялық дайындық акценттері біртіндеп істеледі, ал арнайы
дайындық кезені – бұл осы жарысқа арнайы психологиялық дайындық болып
табылады.
Жаттықтырушының негізгі міндеттері – спортшыларды жетістіктерге жетуге
ұмтылдыру, бұл спортшының психологиялық дайындығының ажырамас бөлігі болып
табылады. Бұған жету үшін спортшы да жеке басының, спорттың нәтижелеріне
қызығушылығы оған өнерді бағалайтындай, терең қызығушылығын оятуға
тәрбиелеу қажет.
Жағымсыз сезімдерді болдырмау мақсатында спортшы күрестерде өзін
тұрақты ұстай білуге дағдыланып, өзіне күш түсірмей максимальды жүктемелер
мен шаршауды болдырмауға тырысып, салмағын сақтай отырып, шектеулі тамақ
пен сусынды тұрақты қолдана білуге ұмтылыуы қажет.
Спорттың қай түрі болмасын мәренің алдында жағымсыз сезімдерді
кештіреді – бұл мәренің алдындағы күйзеліс және енжарлық, бұл спортшының
осы жағдайда өзінің күшіне сенімсіздік тудыру мен сипатталады, оларда
алдағы жарыстан жетістіктерге жету сенімсіздігі пайда болады.
Спорттағы психологиялық кедергілерге жататындар:
- жеңілістің алдындағы қорқыныш (ол мүмкіндігінше асқынған өзімшілдік,
меңмендік, өзінің жеке ойлауымен команданы немесе ұжымды жеңіліске
ұшырату қаупі, жақын адамдары мен жаттықтырушының нашар көрсеткіштері,
дұрыс бағаламау сезімдері);
- қарсыластың алдындағы қорқыныш, оның мықты жақтарының немесе оның
жетістіктері жайлы ақпараттың дұрыс еместігі, немесе сенімсіздігі немесе
өзінің мүмкіндігінің дұрыс бағаланбауы;
- күресте бірден ұтылу қаупі немесе қарсыластың сыртқы көрінісінің
күштілігі;
- жоғарғы темпті күрестің күштілігіне шыдамау қаупі;
- жаңа жарақат немесе қайтадан алу қаупі;
- әділдіктің дұрыс болмауы, қарсыласына субьективті қатынас көрсету;
- осы күнге дейін көп спортшылардың арасынан өздеріне деген сенімсіздіктің
жайылуы.
Осындай ойлар мен осыған ұқсас күйдің әсерінен спортшы шегінен асқан
ашушандық қозған және солғын, енжарлық күйге түседі.
Мәре алдындағы қалтырау жағдайында тұрған спортшы күшті
қобалжығандықтан күрес алдындағы өз жағдайын дұрыс түсіне алмайды, тек қана
өзінің шығу жоспарымен ғана шектеледі. Осы күресте жеңу үміті тек қана әр
түрлі сақтанумен, яғни қорғануға ауысады. Сондықтан спортшының назары
төмендеп, есі кейбір жарыс алдында бұзылып, өзін дұрыс ұстай алмай шектен
тыс дірілдеп, ашуға булығып өз орнында отыра алмай, айғайласып тұрпайы
мінез көрсетіп, дауласады.
Б.И.Рысевтің зерттеу қорытындылары бойынша мәре алдындағы жағымсыз
қалтырауға және мәрелік енжарлыққа мыналар жатады: дем алу мен жүректің
соғуы, қан қысымының жоғарылауы, жаттығудан кейінгі 5 минут үзілісте
қайрадан өз қалпына түседі де, кейбір жағдайларда қолайлы жасырын қозғалыс
кезеңінде іс әрекетінде берілген жағдайда тербелмелі болып көрініп, өте
жылдам аралықта қолайлы өзгерістердегідей ауытқиды. Алаңға шығар алдында
жүрек қағысының соғысы, қан қысымырың артуы мен тыныс алу 5 минуттық
демалудан кейін жоғарлау немесе төмендеу жағына қарай өзгереді [3]. Осы
қиыншылықтардан мүмкіндігінше шыға білу үшінбүкіл ерік жігерін жетілдіруі
қажет. Нақтылы жарыстарға психологиялық дайындық педагогтік – психологиялық
іс – шараның жүйесіне жетумен, комплексті түрде бағытталған жүйені қолдана
білумен сипатталады.
Спортшыларды жарыстарға даярлау барысында олардың психикалық хал-
ахуалын жетілдіріп, қалыптастыру мақсатында физикалық-техникалық
мүмкіншіліктерін ұлғайту қажет.
Адамды белгілі бір іс-әрекеттерге дайындау – бұл сол іс-әрекетке
жемісті қатысу дағдысын қалыптастыру үрдісі деген сөз. Осы дайындықтың
ішінде бірқатар компоненттерді атап айтсақ: олар – бұлшықеттік,
функционалдық, операциялық, психологиялық, т.б. Кез-келген іс-әрекетке адам
психологиялық жағынан дайын болуы керек. Әсіресе, өзгермелі жағдайларда
мақсатқа жету кезеңдерінде құнды бағыт-бағдарлар қажет. Спортшының іс-
әрекеті дәл осындай белгілерге ие. Психологиялық дайындық – бұл спортшының
бойындағы жарыс алдындағы және жарыста жақсы нәтиже көрсету үшін,
педагогикалық-психологиялық жағынан әсер етудің бір жүйесі.
Психикалық дайындық: біріншіден, спортшы бойындағы барлық физикалық-
техникалық дайындықтарды барлық мүмкіншілігін пайдалануға, екіншіден, жарыс
алдындағы және жарыс кезіндегі қалыптасқан келеңсіз жағдайларға (өз күшіне
сенбеу, жеңіліс қауіпінен қорқу, ұйқының бұзылуы, т.б) бой бермеуге
көмектеседі.
Жарыста жоғары нәтиже көрсету, бұл спортшылардың физикалық-техникалық
мүмкіндігінің жоғары деңгейімен қатар, психологиялық дайындығына да
байланысты екені дәлелденген.
Шындығында, спортшыға өзінің физикалық, техникалық және тактикалық
жетістіктерін көрсету үшін және бойындағы қосымша мүмкіндіктерге жол ашу
үшін спортшыға психологиялық тұрғыдан дайындық керек.
Жарыстың психологиялық ерекшеліктері, заңдылықтары, себептері және
жарыс алды қалыптасқан жағдай – спортшының психикасына үлкен жауапкершілік
жүктейді. Спортшы бойындағы жылдар бойғы жаттығулар нәтижесінде қалыптасқан
күшін, жігерін жарыста немесе жарыстан санаулы уақыт бұрын жоғалтуы мүмкін.
Сондықтан, спортшыны міндетті түрде психологиялық тұрғыдан дайындау -
жеңістің алғы шарты.
Адамның психикасы және бойындағы ерекше қасиеттері уақыт өте келе
білініп, біртіндеп қалыптасады. Спортшыларды психологиялық тұрғыдан
дайындаудың тиімді жолы оны жарыстарға, спорттық бәсекелерге ұдайы
қатыстыру. Жарыстарға қатысу арқылы, спортшы жоғары көрсеткіштерге жетеді
және өз бойындағы спорттық жетістіктерді шыңдап, мақсатына ұмтылуға
сенімділік пайда болады.
Психологиялық дайындықты екі топқа бөлуге болады:
1) Жалпы психологиялық дайындық
2) Нақты бір жарысқа психологиялық дайындық.
Психологиялық дайындық процесінің негізгі мақсаты – спортшының
психикалық көңіл-күйін жасау болып табылады: 1) ұзаққа созылатын жаттығу
процесіне; 2)жалпы жарыстарға; 3) нақты жарысқа спортшының психикалық
дайындығын жасау. Ұзаққа созылатын жаттығулар мен жарыстарға психологиялық
дайындық алдын-ала жүргізіледі. Бұл жалпы психологиялық ахуал кезеңіне
ұласады, ал нақты бір жарысқа тікелей дайындық арнайы психологиялық
дайындық деп аталады. Осы жалпы және арнайы психологиялық дайындықтар
арасында дайындықтың соңғы кезеңіндегі спортшының психикалық жағдайын
түзету мақсаты көзделген арнаулы іс-шаралар өткізілуі мүмкін [4].
Жеке тұлғаның қасиеттерін қалыптастыру мен жетілдіру бұл дайындықтың
түпкі мақсаты болып табылады. Күнделікті іс-шаралардың мақсаты нақты
қойылады. Ол спортшы бойында жаттығу немесе жарыстың табысты болуын
қамтамасыз ететін жағымды психикалық жай-күй жасау болып табылады. Спорттық
мінез – бұл спорттық жарыстарда, жоғары нәтижеге жету үшін дайындық
барысында қалыптасатын адамға тән қасиет.
Спортшының психологиялық тұрғыдан дайындығын білдіретін негізгі
көрсеткіштері:
1) Кез келген жағдайда сабырлылық таныта білуі;
2) Оның өзіне және өз күшіне сенуі;
3) Бойында жеңіске деген құштарлықтың болуы.
Жас спортшылардың психологиялық дайындығы жарыс барысында шынайы
байқалады. Ресми кездесулер бұл бапкердің өз командасының психологиялық,
тактикалық дайындығын пысықтауы, байқауы ретінде көрініс табады. Кезекті
кездесулерде спортшылар өздерінің жетістіктерімен бірге, өз кемшіліктерін
біледі. Осындай кездесулерде, спортшыларға қажетті психологиялық қасиет
қалыптасады және ол одан әрі шыңдала түседі.
Әрбір спортшы өз бойындағы психологиялық кемшіліктерді біліп, онымен
күресуі керек. Осы кемшіліктерді жеңе отырып, спортта жетістіктерге жетуге
болады. Кей жағдайларда, жарыста жеңіле тұра, психологиялық тұрғыдан
жеңіске жетуге болады. Спортшыларларды психологиялық дайындау спортшылардың
жалпы дайындығы, жарысқа дайындығы, өзінің жүйкелік-психологиялық жүйесін
басқаруды үйренуі болып табылады. Оның дайындығының негізгі белгілері:
1) Спортқа деген қызығушылық.
2) Дайындық тәртібін бұлжытпай орындау.
3) Бапкер және ұжым алдындағы жауапкершілікті сезіну.
4) Жарыста дайындық кезінде белгіленген межеге жету.
5) Еңбек қорлық пен ұқыптылық, ыждаһаттық.
Жүйке–психикасының қалпына келуін басқару арқылы спортшы көңіл-күйін
қалпына келтіре алады. Жүйкелік–психиканы әріптестерімен әзілдесу, өз ойын
басқа нәрсеге бұру және т.б. әрекеттер жасау арқылы қалпына келтіруге
болады.
Бүкіл дайындық барысында, спортшыға педагогикалық–психикалық әсер
етудің түрлерін, әдістерін қадағалап, жетілдіріп отыру керек [5].
Сонымен спортшыны псиологиялық тұрғыдан жарысқа дайындау барысында,
бойындағы жарысқа деген құштарлығын арттырып, жеңіске жетелейтін жол
көрсету керек.
Жарыста бәсекелестер күші тең болған жағдайда психологиялық жағынан
дайын спортшы ғана жеңіске жетеді. Себебі, ол өзінің техникалық,
тактикалық, теориялық дайындықтарын жоғары дәрежеде, сапалы түрде көрсете
алады.
Техникалық дайындық спортшы бойында жылдар бойғы үздіксіз әрі сапалы
жаттығулардың нәтижесінде қалыптасып, жарыстарда шыңдалады.
1.2 Жаттықтырушы-спортшы жүйесіндегі өзара қарым-қатынас ерекшелігі
Спортшы болу өте ауыр . Тәуелсiздiкте диуана пайда болған қажеттiлiктi
физиологиялық жылжуларда пубертат босатылған бас салған қуат, үлкен өмiрде
болашақ жетiстiктердiң толық сарылыстары, спортшы спорттық әлемнiң ол үшiн
iздестiру кезiнде меншiктi жол жаңа ауыр талай сыннан сүрiнбей өтедi.
Кедергісіз жол болмайтынын ескере білсек, онда жаттықтырушыға жас
жеткіншектердің туғызатын таңырқаушылығы мен қорқыныш сезімдерін оңай
түсінуге болады.
Спортшылардың психофизиологиялық ерекшеліктерін ескере отырып,
жаттықтырушы қамқорлық сезіммен жеке тұлғаның спорттағы жетістіктерін
дамытуға және аша білуге жағдай жасай білуі қажет. Жаттықтырушы әрқашанда
спортшының көңіл – күйінің бірден ауытқуын, алғашқы кездерде таңданыс
тудыратын әуесқойлығын, эксцентрлік тәртібін жаңадан пайда болған сөздерді
қолдануын, тіпті сәтсіз бастауында түсіне білуі қажет.
Спорт клубы, стадион, зал – спортшының мығым тәртіптерін
қалыптастыратын негізгі лайықты орындар, және жаттықтырушыны сәтсіздіктен
сақтандыра білетін негізгі бір себеп, ол осы спорт мекемелерінің
әкімшіліктері әрқашанда тәртіптеріне талап қойғыштығы.Ал біреудің сыртынан
бақылап біз білетіндей адамдық құндылықтарды жоя отырып, зат ретінде
қарауға алып келетіндей жағдай.Кез келген жас спортшылар адамгершілік
қасиеттері мол, жақсы ортада тәрбиеленген, спорт мектебінің спортшылар
элементтерінің жиынтығына айналып кетеді.
Жас спортшыларды тығырыққа тіреу, қаталдық заңымен қарау белгілі ортада
ғана шектеу, оларда қарсылық сезімдерін тудыра бастайды.Жасөспірімдер
бақылауға қарсы тұруға икемді болады, әсіресе жаттықтыру залында. Біздің
көбіміз берілмейтін баскесерлерді, шиеленіс іздеушілерді бала кезінен
қыңыр, тыңдамайтын балалардың бар екенін жақсы білеміз. Сондықтан да өмір
заңы бойынша олар есімізде өмір бойына сақталып қалады. Біз олардың аттарын
да жақсы есте сақтаймыз, ал тәртіпті, жуас баланы еске түсіру оларға
қарағанда қиындау болады. Әрине бізге тентектерді еске сақтау оңайырақ
болып көрінеді.Біз олардың шексіз бақылауымызға қарсы тұра білген әрбір іс
– қимылдарын, әдіс – тәсілдеріне дейін еске сақтай аламыз.Жаттықтыру
кезінде тәртіпке шақыру үшін жаттықтырушылардың әрбір әдіс – тәсілдерін,
тыныштықты сақтау үшін өткір көздерін, тез ескертпелерін, жазаларын, ата –
анасын шақыртамын деп қорқытуларын, оқшаулауды( спорт мектебінен қуып
жіберу, уақытша жаттығудан шығарып жіберулерін және т.б.) ескертпелерін
есте сақтаймыз.
Осы қабылдаулардың бәрі негативті және бұйрықты мінезді жүктейді.
Бұлардың барлығы ескішілдікті жақтауға, сондықтан ешқандай шығармашылық
емес қосымша көңіл күйден жалықтыруға болмайды. Олар өздерін тәрбиенің құлы
ретінде сезінбеуі тиіс.Араласу - арқылы тәрбиеліміз, тәрбиелеу - арқылы
араласамыз.
Жаттықтырушы – спортшы қатынасы мынаны анықтайды: іс - әрекеттің
міндеттері, жаттықтырушының бағалау және талап қоя білу жүйесімен,
жаттықтырушының ойымен спортшының өзара қарым – қатынасының
түсінушілігінде.
Расында да, жаттықтырушы берілген спорттың түріне лайықты икемі бар
оқушыны таңдап алады. Ондай балалар жаттықтырушының барлық жоспары мен
ойларын, тұжырымдамалары мен көзқарастарын, талап – тілектерін іс жүзінде
дәлелдей білетіндер, яғни қоғамда жоғары дәрежеге жету мәртебесін
қанағаттандыра алатындар болып табылады. Жаттықтырушының өзіне оқушыларды
қабылдауында мыналарды ескеруі қажет: оның жынысын, жасын, спорттағы
шеберлік деңгейін және т.б.
Спортшының жаттықтырушыға деген қатынасы да өз ерекшелігімен
ерекшелінеді.Соның ішінде ең негізгі басты себепке спортшының жас
ерекшелігі болып айқындалады.Психологтардың пайымдауынша, спортқа ең алғаш
қадам басқан жасөспірімге оның жаттықтырушысының өз кәсібін жетік
меңгергендігін бағалау қиынға соғады. Осы жағдайда спортшы ең алдымен
жаттықтырушының қандай тұлға екенін бірден аңғара бастайды: өзінің
жаттықтырушысы кішіпейіл ме әлде қатыгез адамба,балаларды жақсы көре ме,
өте қатал ма әлде қалжыңды түсіне ме, беделі бар ма жоқ па және т.б.
Бұдан әрі қарай спортшының жаттықтырушыға тәуелділігі: мотивация,
жүйенің мақсатты бағытталуы – оған жаттықтырушының өзі жаттығу үстінде
пайда болатын факторларын айтуға болады. Бұдан яғни, келесі кезеңдерде
оқушылардың өз жаттықтырушысына қарым – қатынасы бірден өзінің іс – қимыл
нәтижелеріне байланысты болады. Сонымен қатар спортшылардың жаттықтырушыға
көзқарасы оның қарамағындағыларға қалай қарайтынымен де
қалыптасады.Спортшыларға өзінің жаттықтырушысына деген көзқарас жоғары
болуы керек. Жаттықтырушының спортшыға көзқарасынан көбінесе
жаттықтырушының бағалауы оқушылардың ойлауымен сәйкес келмейді, оларға
қалай қарауымен. Спортшының жаттықтырушыға байланысы көбінесе еңбек
өтілімен талданады.
Ең алғашқы жаттықтырушысына деген қатынасы көп жылдарға дейін
ұмытылмайтынын көрсетеді. Ол спортшыларда ең алғашқы жылдардағы өзгеріссіз
қалады.
Көптеген спортшылардың пайымдауы бойынша спортшылардың жетістіктерге
жете алмауы жаттықтырушының кәсіптік деңгейінің төмен болуынан деп
пайымдайды. Бірақ көптеген жағдайлардан белгілі болғандай бірінші
разрядтағы спортшы өзінің жаттықтырушысына деген ықыласын ілтипатпен
арттыра отырып, оны жоғары дәрежелі кәсібіне сай маман ретінде бағалайды.
Осыдан келіп жаттықтырушы мен спортшы арасындағы қарым – қатынасты
анықтайтын ең басты фактор болып оқушыларының спорттағы талап – тілектерін,
яғни мұқтаждықтарына қанағаттандыра алатын жаттықтырушының жағдай жасауы
болып табылады. Психологтардың зерттеу көрсеткіштеріне сүйенетін болсақ,
жаттықтырушы – спортшы қарым – қатынас жүйесіндегі спортшыға ең ауыр
тиетіні (70% жағдайы) бір жаттықтырушыдан екіншісіне ауысуы болып табылады,
бұл жағдай спорттағы кәсіптік деңгейін көтерумен байланысты болып
табылсада.
Жас спортшылар өсе келе өз жаттықтырушыларын жылы лебіз, өнегелі ой,
ақыл – кеңестеріне арқа сүйенгілері дұрыс болып келеді, сондықтан өз
жаттықтырушыларына сенім артуы үшін олардың арасында бір – бірін түсінетін
өзара қатынас болуы қажет . Өздеріне сенімі жоқ үлкендермен олар жақсы
қарым – қатынас орната алмайды.Сондықтан жаттықтырушылар спортшылар мен
өзара қарым- қатынасында анықталған шектеулерден асып кетпеуі қажет.
Әрқайсы өз орындарын білуі қажет. Бір – бірлерін адамгершілік сыпайы
қатынаста сыйлай білулері керек.
1.3 Эффектілік кәсіптік байланыстың психологиялық құраушысы
Жаңашыл педагогика мен гуманистік психологияны біртұтас алғанда негізгі
құндылықтары мен мағыналарын да қарастырылатыны – адам болуы қажет деп
есептейді. Эффект – бұл адам жан дүниесінің толқуы, жан ұшыру, күйіп –
пісу.
Гуманистік психология мынадай қағидаларын бөліп көрсетуге болады: адам
өзінің біртұтастылығымен зерттелінуі қажет, әрбір адам қайталанбас тұлға,
адам адам дүниеге ашық болып келеді, адамның дүниені және өзін - өзі
дүниеде сезінуі басты психологиялық ақиқат болып табылады, адам өмірі тұлға
болмысы қалыптасуының бірыңғай процессі ретінде қарастырылуы қажет. Адамның
бойында оның табиғатының бөлшегі болып табылатын үздіксіз дамып жетілуге
және өзін - өзі танытуға деген күш – қуаты болады.Гуманистік психология
адамды жоғары рухты, алдына өзін жетілдіру мақсатын қойып, соған жетуге
ұмтылыс жасайтын тірі жан ретінде қарастырады.
Адамның жеке мүмкіндіктерін, өзінің жетістіктерін қолайлы әлеуметтік –
тарихи жағдайлармен, көбінесе кәсіптік қатынаспен және әрине де адаммен ара
қатынасынсыз тіпті жеке қасиеттерін араласусыз елестетуге болмайды.
Әлеуметтік психологияның негізгі міндеттерінің бірі болып дене
шынықтыру мәдениеті және спорт аумағындағы өзара қатынасты түзету және ең
жақсы, қолайлы жағдай тудыра отырып, соған икемдеу мен дағдыландыру болып
табылады.Бұл көбінесе кәсіптік араласумен байланысқан адамдарға, әсіресе
жаттықтырушыларға тән болып келеді.
Бұл жерлерде көбінесе педагогикалық қатынас, психологиялық тіл және
дағды әдіс- тәсілдерін ескеруі қажет.
Араласу арақашықтығы – бұл ең негізгі педагогикалық шеберліктің
құрамы.Арақатынасты сақтауда әңгімелесушілердің өзара түсінушілікпен өзара
әсері маңызды болып келеді. Ең жақсы алынған арақатынас – бұл 90%
психологиялық қолайлықты тудыра білетін адамдардың диалогті араласуының
табысы болып келеді.
Әркімнің өз уайым жиынтығы өзінде, сондықтан әркім өзінше
психологиялық арақатынаста қайғырады. Бұл педагогикалық араласудағы ең
негізгі аспектілердің бірі болып табылады. Үш негізгі арақатынастарды
ажыратуға болады: физикалық, кеңістіктік және тігінен. Егер спортшымен
әңгіме барысында сізде басқа ой елес бере бастаса, (диалогқа қатысты емес)
бұл бірыңғай психологиялық кеңістікті бұзады. Саналы кәсіптік араласу, бұл
жағынан бірыңғай теңдік, бірақ бұл өзінің қамқоршылығымен әрқашанда тең
болуы керек дегенді аңғартпайды. Жанасу беті тік немесе көлденең. Бұл
араласудың әсері тең емес екенін түсіндіруіміз керек [6].
Тігінен араласу (жаттықтырушы - спортшы) өмірді қиындатады және
араласуда кедергі келтіреді, егер де жаттықтырушы жоғарыдан нұсқау әдісін
қолданбаса және жалпы псиихологиялық арақатынасты сақтай алмайды.
Спортшылармен жұмыс істеу барысында үш психологиялық ұштасу әсерін араласу
жағдайында қолдана білу қажет. Тек қана спорттағы жетістіктеріңді ғана
ойламай араласу арақатынасы арқылы, өзіңнің жеке тұлға екеніңді дамыта
білуіңді түсінуің қажет.
Араласу процесі сезім мүшелерінің қатысуынсыз өтуі мүмкін емес.
Сондықтан адамдармен нақты жағдайда араласу барысында хабарламаны талқылау,
мағлұмат алмасуларын ойлаумен сезімнің тәсілдері ортаны дұрыс қамтуы керек,
әйтпегенде педагогикалық талдау жеткіліксіз. Тілдің негізгі құралы сияқты
ойлаудың да араласуымен байланысы үздіксіз болып келеді.
Кәсіптік педагогикалық араласуды үш негізгі нәтижелі байланыс құрайды:
сөйлеу, дене тілі және өзіңді құтметтеу тілі.
Сөйлеу –бұл тек қана хабарлама, ал қалғандары – бұл дене тілі және
құрметтеу. Сөйлеу – бұл қатынас құралы. Егер сөйлеу түрлерінің негізгі
айырмашылықтарынан шықсақ, онда қызметтік қатынастың келесі артықшылық
белгілерін бөліп көрсетуге болады:
− ақпараттық сөйлеу негізінен білімді қамту және берілу функцияларын
атқарады;
− ояту сөйлеуі көбінесе спортшыларды ұжыммен қоғамның іс - әрекетін
қызықтыруға қарай оятуға бағытталады. Басқа сөйлемдердің түрлерімен
салыстырғанда осы аспекті негізгі болып табылады;
− сендіру сөйлемі спортшыларда негізінен оң немесе теріс сезімдерді
қоздыру үшін. Бұл сөйлемнің алдыңғы жоспарында негізінен көңіл – күйдің
аспектілері орын алады ( әрине дәлелденген жағдайда);
Екінші тіл – дене тілі. Дене тілі қатынас құралы емес, бұл өзіне
ымдау, ым, орын ауыстыруына, ырғағына, иісіне, тері беттерінің қызаруы
немесе бозаруын кіргізетін тіл.
Үшінші тіл өздігінен құндылықтарды құрметтеу. Өздігінен өзін - өзі
бағалауды анықтау оңай емес. Бірақ, жалпы қабылданған өзін - өзі бағалау –
бұл өзіңе деген құрметтеу және сезім, өзін адам ретінде елестету. Өзін -
өзі бағалау біздің әрқайсымыздың өзінің тәртібінің қалыптасуынан көрінеді.
Ішкі диологтың түрінде шығып тұрған біздің өздігінен құндылық тіл, яғни
өзіміздің өзімізбен әңгіме туралы өз - өзіне, біздің мен тілі. Өздігінен
құндылық адамның жолын анықтайды. Адамның өздігінен құндылығы жоғары
болғанда, ол өзіне қатаң талап қоя, сын көзіменен қарайды. Адамның
өздігінен құндылығынан қоршаған ортамен қарым – қатынасы байланысты болады.
Өздiгiнен құндылықты жоғары бағалайтын адамның қасында адалдық,
жауапкершiлiк, жанашырлық, махаббаттың ең биік сезімдерін жете түсінетін
атмосфераны жасайтын орта қалыптасады. Мұндай адам осы ортада өзiнің
маңызды және қажеттi екенін, қоршаған ортаның жақсы болғанын, онда өзінің
өмір сүретінін, осы әлемнің жақсы болуы өзіне байланысты екенін сезеді.
Өзінің меншiктi жоғары құндылығын сезген адам, басқа адамдардың да жоғарғы
құндылығын, қабілеттілігін көре біліп, қабылдап, сыйлай білуі қажет. Ол
оның сезiмдерiне қайшы келетiн ереженi пайдаланбайды. Сонымен бiрге өзіде
қайғыруларда сылтауда жүрмейдi. Ол қорытынды жасай білуге қабiлеттi. Бұлай
істеуге оның ақыл – ойы көмектеседі.
Ол өзің жоғары мәндiлiгін әр уақытта үнемi сезедi. Өздiгiнен құндылыққа
ие болмаған адамдар, өмірін суицидпен немесе өзін жиi өлтiрулерге барады.
Өздігінен баға бұл – басқа адамдармен үйретілген зат. Бұның бәрі туу
кезiнде iшiнде сақталады, бiрақ бертін қалай оянады? Тек ғана жанұя және
қоршаған адамдармен. Әр адам өзінің мәнділігін дүниеге келген күннен бастап
сезуi ну керек және барлық өмiрi өз қолында [7].
Өздiгiнен құндылықты қалай жоғарылатуға болады? Әр iлезде бiзде мұндай
мүмкiндiк болып тұрады. Әлбетте өзіміздегі құндылықты қалай тексеруге
болады? Ол үшін тестердiң бiрнеше түрi бар. Мысалы, айнадан өзiңізді бір
қарап шығыңыз. Түйсiк, бірдеңе дұрыс сияқты емес. Бір қарағанда бәрі жақсы
сияқты болып көрінгенімен, бәрібір бірдеңе жетіспейтін сияқты болып тұрады.
Өзiңізден сұрап көріңіз: Мен кіммін?, Мен не үшiн?. Мұнда назарды
көбінесе қозғалысқа емес, өзіңнің сезiміңе аудару керек. Оң әлде теріс пе?
Бұдан барып Ж үшiншi қарым-қатынас тiлiн бағынышты болып шығады. Өздігінен
құндылық үшін - кедергі, тежелу, қайғыға салыну, сағыныш, мұң, ашу қолайсыз
күйлер болып саналады. Егер өздiгiнен құндылықты сәл босатса, онда адам
қалыпты жұмыс iстейдi. Егер адамның көңiл күйі түссе, онда өздiгiнен
құндылық басылып қалады. Ал бұл көңiл ауыруының бiр қатар өз зардаптары
бар. Және мұнда көңiл ауыруы емес, сонымен қатар оның қозғалысқада әсері
бар. Қозғалыс қиындығын сезе отырып, қоздырғышқа бейтарап және осал бола
бастаймыз. Егер жарақаты мыз ашық болса, онда жел, су, сонда тап бола
бастап, оң реакция шақыра бастайды.
Көңіл күй ауруы сол сияқты. Адам біртіндеп осал бола бастайды. Күлкi
ендi біртіндеп жоғала бастайды немесе оны қабылдамайсыңда. Бейтарап
қоздырғыштар бұл ауруды асқындырады. Қаяудың тетiгi сол кезде iстей
бастайды да, психологиялық қорғаныс пайда болады. Бұны адам сезiніп,
ұғынады және жағдай бәсеңдетуге талпынып, бір шешімге келе бастайды.
1.4 Психологтың спортшылармен ұйымдастыру жұмысы
Психолог, өз жұмысын спортшылар командасымен бастағанда, көптеген
қиыншылықтарға тап болады. Расында да психолог спортшылар командасына
жаттықтыруды бастағанда күні бойы олармен бірге бола алмайды. Егер де ол өз
жұмыс барысында олармен ұзақ жұмыс істесе, күн сайынғы жаттығу барысында өз
қызметін қиындықпен алмастыра білсе, оның органикалық құрама бөлігі деп
түсінсе ғана жұмысты жасауға болады.
Психологтiң нағыз және маңызды көмекшiсі болып, осы команда да тікелей
жұмыс істейтін жаттықтырушы болып табылады. Жаттықтырушы спортшыны
меңгеруге көмектескен, спорт шеберлігінің негізін жетілдіретін және
бекітетін ұстаз, әрине тәрбиеші болмауы мүмкін емес.
Ол сонымен бірге жүйелi түрде, мақсатты басшылыққа ала отырып,
спортшыларды психологиялық дайындыққа, өздерін өздері бақылай бiлуге
тәрбиелеу, жеке – жеке мәнді әдістерді қолдана отырып, психикалық күйдi
өздiгiнен реттеуіне және техникалық мүмкіндіктерді пайдалана білетін
физикалық ең толық жүзеге асыратын ерекше психикалық күйге енгiзуге дәйектi
түрде тәрбиелеуi керек.
Кәсiби психологтардың сондықтан басты мiндетi – бірінші кезекте
жаттықтырушыға керек болуы: онының барлық сұрақтары бойынша спортшыларды
психологиялық дайындауға кеңес бере біліп, жаттықтырушы істей білмеген
жұмысты орындай білуі қажет. Мысалы, қанағаттанарлықсыз психикалық күйлердi
түзету өткiзсiн, дәйектi түрде әдiстемелiк айқын позициялармен, өзiн-өзi
бақылауға қабiлеттiлiктi жеке спортшыларында тәрбиелесiн және өздiгiнен
реттелу, нақты қызметтiң орындауына олардың жедел күйiне келтiрсiн, өндеп,
мақұлдасын және жаттықтырушыларды жұмыстың тәжiрибесiне психорегуляцияның
перспективалы әдiстерiн енгiзсiн және команданың дәрiгерлерiн.
Бұл жұмыстың барлығы кешендi мiнез көрсетуі керек. Өте маңыздысы,
жаттықтырушы және дәрiгер атқарылатын барлық шараларды нақты түсiніп
психолог жоспарлаған және соған қатысуға ат салысуы қажет. Одан басқа
берлесіп істеген жұмыстың қорытындысын жүйелі түрде қорытындылау және жаңа
мақсаттарды белгілеумен мiндеттеу.
Психологтiң спортшылардың командасына кiруiнiң кезеңдерiн ерекшелеймiз:
1. Аға жаттықтырушымен түсiндiрмелі әңгiме.
Бұл әңгiмеде негiзгi есептер баяндалады және команданың дайындығының
жоспарлы нұсқалары қаралады және жеке спортшылар дайындықтары.
Психорегуляцияның маңыздылығы туралы жаттықтырушының құрамымен әңгiмесi,
сонымен бiрге негiзгi жұмыстының тәсiлдерi және күтілетін нәтижесі жайында.
Жаттықтырушылармен әңгiмеде жаттықтырушы перспективалы дайындық үшiн
ерекшелеген спортшыларды белгiлейдi, және жедел психорегуляцияны керек
ететiндерді.
Жаттықтырушының спортшылармен әңгiме барысында психологтың маңызды іс –
шараларының сәйкес келуіне қажеттiлiк туады. Бұл сәт өте маңызды рөл
ойнайды, өйткені жаттықтырушы барлық бастапқы жұмысқа дұрыс мән беруi,
өзінің қызығушылық жотасын көрсетуi керек, және өткiзiлетiн шаралар үшiн
спортшыны жақсы күйге келтіруі үлкен мәнге ие болады.
2. Спортшылармен жаттықтырушылардың психорегуляцияның қажеттiлiгi мен
пайдасы жөнінде әңгіме.
Жаттықтырушының процесте әңгімесінің барлық жоспарлалатын шараларды
мәндiлiгі өте беделмен растауы керек және әр спортшы келешекте
психорегуляцияның нақты iстердi көрсетуіне пайдалансын.
3. Психорегуляцияның мағынасы туралы психологтiң қысқа дәрiсi.
Спортшылардың назарын өздiгiнен реттелудiң әдiстерiне үйретудiң
маңыздылығына шоғырландыру керек, ал өзiндiк реттелу болмаған жағдайда
бiрiншi кезеңде гетерорегуляция қажетті екенін атап көрсету керек.
Психолгтың функциясы тек қана ақылды кеңестерді айтуға апаратынын, басым
роль көбінесе спортшының өзіне түсетінін айту керек.
4. Психорегуляцияға мұқтаж адамдармен арнайы әңгiме.
Бұл әңгiме барысында әр спортшының жеке дара ерекшелiктерiн анықтай
білу керек, психорегуляциялық іс – шараларда оларды алдағы уақытта ескеру
үшін [8].
Психолог өзінің қызмет барысында үлкен бағдарламаны күнде iске асыра
білуі керек. Жоспары түрде жұмыста айқын қолдана білуі қажет.
Психологтiң жұмыс барысында бiрнеше нақты бөлiмдерді ерекшелеуге
болады:
1. Спортшыларды жүйке – эмоционалды ауытқушылықтан, өздігінен бақылау
жасауға үйрету, жұмысқа қабiлеттiлiгін және жүйке бұлшық ет аппараттының
дамуына жағдай туғызу сабақтары.
Бұл сабақтың мазмұнына өзінің жұмыс істеу қабiлетінің барлық
параметрлерiн бағалау және жүйке – эмоционалды кедергісін жеңу кіреді.
Әрбір спортшы өз ағзасының қалыпты жұмыс істеу жағдайын бағалай білуі қажет
және өздігінен бағалау негізінде жаттықтырумен жарыстарға дұрыс дайындала
білуі керек.
2. Кез келген релаксацияның дағдыларына спортшыларды үйрету және
жұмылдыру.
Бұл дағдылар үйрету шарасы көбінесе теориялық сабақтармен болатын
жағдайлардың споршыға психофизиологиялық мағынасын түсiндiре білгенде осы
немесе басқа жағдайды сезуінен қалыптасатын құрал-жабдықтар, қателерді
талдау және оларды болдырмау үшін өздігінен реттелу нұсқаларын қарастырады.
3. Өзiн-өзi бақылауға тiкелей үйретулер және өздiгiнен реттелу.
Бұл жұмыстың бөлiмi екi кезеңдерден тұрады. Спортшылар бiрiншi кезеңде
психорегуляцияның үзiлiсі үшін қажеттілерді (дене-күш жаттығуларды
шығарады) орындайды.
Психолог тек, босаңсудың кезеңдерiн ерекшелеп алып, өтпелi кезең және
ой моторлы жаттығуларына өту үшін әмiр береді..
Спортшылардың қалыптарын ықыласпен бақылай отырып, ұсақ қимылдарын
қыбыр-жыбыр белгiлерін қалыпты түсету мақсатымен (қасын көтеруін) ұсыну ол
туралы құрайды, босаңсуда қаншалықты ойдағыдай болады.
Спортшыларды сұраудың процесiнде айқындалады, олар қолайсыздықтың
какиелерiн оларға кедергi келтiргенiн сынады. Гетерорегуляции екiншi
кезеңде құрал-жабдықтардың көмегiмен релаксацияның элементтерi iстелiп
өтеледi.
Психикалық күйдi толық қалыптастырудағы бейненің жұмысы, спортшының
физикалық және тактикалық толық мүмкiндiктерiн қалыптастыруынан істеледі.
Басты назар бейненiң құрама құрамдас бөлiктерiн қалыптастыруға бұрылуы
керек, олар негізгі түйсіктер болып көрінгендіктен, сонымен бiрге оларды
жаттықтыру элемент бойынша, ал содан соң нұсандау. Спортшыларда түйсiк
жасауға үйрете білу арқылы еркiн ойлардан бас тартып, оларда осы
түйсiктер жаттығу уақытында шақыра білуге, оларды белгiлей және үнемi
уақытында ұзарта білуге үйрету.
1. Психорегуляциялық үзілістің өтілуін бақылау және ұйымдастыру.
Үзiлiс сол кезеңдердегі спортшылардың көптеген психологиялық
дайындықтың көптеген сұрақтарын шешуге рұқсат бередi, егер командада
психолог жоқ болса, ал жаттықтырушымен дәрiгер оны алмастыра алмайды.
Негiзгi акцент спортшыларды өздiгiнен даярлауға жасалады.
2. Регуляцияға мұқтаж болған спортшылармен дара жұмыс.
Жұмыстың бұл бөлiмiнде алда тұрған қызметке нақты психологиялық күйге
келтiрудi мiндеттеп, сонымен бiрге бекітудің ең толық жүйесін жүзеге асырып
және қызметтің спорттағы элементтердi автоматтандыру.
3. Жаттықтырушының бағдарламаны анықтаудағы және спортшылардың
жоспарларын орындаудағы жеке дара жұмыстары.
Бұл екi мамандардың бiрлескен қызмет барысында іс - әрекеті мақсатты
және нысаналы қызметті көздейтiні маңызды. Жаттықтырушы командада негзгі
психолг өзi екенін біліп, әрқашанда ақиқатты игеруі тиіс.
4. Жаттықтырушының арнаулы психологиялық дайындығы.
Барлық жағдайларда, спортшымен жаттықтырушының байланысы түйіскенде
(секундтық шапшаңдықты орындайды, ұрыстың алдында пайдалы кеңестер береме)
барлық жағдайларда байланыстың шексіз болуы оларға эмоция берілуі және
күрескердің көңіл – күйінің көтерілуі. Толқып тұрған жаттықтырушы өзінің
толқыуымен спортшыға тебiренiс жұқтыруға қабілетті, сонымен қатар оның
тыныштығы және сенiмдiлiгі спортшыға қосымша күш бере алады және еркін
жеңiске жеткізеді.
Сондықтан жаттықтырушыларымен арнайы психологиялық дайындықты өткізу
керек, ол мақсатты түрде психикалық функцияларды қалыптастыруға бағытталған
болуы керек.
5. Жұмыстардың басқа түрлері.
Бұл бөлiмге қосымша іс - шаралар кiредi, психологтың командамен
өткізуіне байланысты: спортшыларды арнайы тексеру, жеке психорегуляциялық
тәсілдерді құрастыру, алынған мәліметтерді өңдеу және тағы сол
сияқтылартексеру [9].
Бiрiншi кезеңде әр түрлi құрал-жабдықтарды пайдалану ескерiледi және
спортшыларда өз алдына жету мақсаты бар регуляцияның әдiстерi ұсынылады,
өздігінен мақсатына жету үшін. Сөздердiң арасындағы шартты рефлекторлық
байланыстар спортшының санасында дененің салмағы, салқын, жеңiл дене,
(бос) айқын бастың түйсiктерiмен маңызды қалыптастырсын және тағы сол
сияқтылар.
Бұл кезеңде психорегуляцияның әртүрлі аппаратуралық және сөз жүзiнде
қаржылары пайдаланылады. Негiзiнде спортшының рөлi енжар: оған түйсiк бәрiн
жасайды, ал ол оны тек есте белгiлейдi.
Екiншi кезеңде спортшы ендi өзі түйсiк қалыптастыруға үйренуі керек.
Өздiгiнен реттелудiң процесi қосалқы құрал-жабдықтарды көмегімен
жүргiзіледi және оларсыз. Мұнда маңызды өзiме кiлтті табу немесе
керiсiнше, нақты техникалық әдіс, нақты құрал-жабдықтың көмегімен жұмылдыру
немесе қажетті босаңсудың кезеңін құртуға болған өзара әсер. Үшiншi кезеңде
пайдаланылған өздiгiнен реттелудiң жеке-жеке мәндi жүйесi
автоматтандырылады.
Бұл ұсыныстардың деңгейлер реакцияда лезде iс жүзiнде iске асыра алған
кезде маңызды.
Бұл реттегi адам мүмкiн тiптi жаңа түйсiктi толық ұғынбауы, бiрақ ол
тиімді пайдалы кешендерді қоссын және қорғаныстық тиімді психофизиологиялық
тетiктерді пайдалануға енді қабілетті. Мысалы, күрескерде бүйiр ауруының
сезiмi көрiнiп қалады, өздiгiнен бұйрықтың арқасында бірден қорғаныс
реакциясы қалыптасып, дереу жылу қалыптасып немесе өздігінен анестезия
реакциясы деп аталатын жергілікті түйсікті тетігін бойлай қорғану әрекеті
қалыптасып, спортшы ауырсыну сияқты белгіні байқамайды. Бұлсыз, әлдеқайда
рационал емесiрек қарапайым шыдау керек болар едi. Басқа мысал: қашан
уақытында айқасының жүргiзуi шаршауын сезiмi көрiнiп қалады және қажудың
негiзiнде факторларын кешенiн әсерi жататын өсiп келе жатады, да дәтке
күйге келтiру орынына ұтымдылау өздiгiнен бұйрықты алу: Мен ештеңе
сезбеймiн немесе дене жеңiл, салмақсыз, ешқандай да ойлар жоқ.
Үшiншi кезеңде ұйымдастырылып қойылған нақты күйлердi басымдықтың
дәрежесiн жүйелi түрде жаттығулары жүредi, және нақты бiлдiруi болады.
Үшiншi кезең әлi аяғына дейiн әдiстемелiк жоспарда өңделмеген болып
есептеледі.
Спортшы бұл кезеңде актермен салыстырылады, яғни өз рөлін жатқа
білетін, бірінші спектакльдерде ойнаған, бірақ онда жасаған бейнені
жетілдіруге жалғастыруды көздейді.
1.5 Спорттағы бейiмделудің теориялық әлеуметтiк-психологиялық
аспектiлері
Қоғамдық еңбек жолы өзiме қарым-қатынас туған қоғаммен мүмкiндiк
туғызатын адекватты өзара iс-әрекеттерi ұқсас тұлғаның қасиетi, және бұл
қызмет ететiн процесс, субъектiнiң рөл сөйлеушi адамның қатынасын
анықтайды. Өзара әсер процесiнде қарым-қатынас адамдарды материалдық
бағытталған бiрлескен қызметтерін қанағаттырады, оларға қызмет көрсетедi
және рухани қажеттiлiктер кеңейтеді.
Зерттеудiң бұйымын психологияда (психикалық бейiмделу, тұлғаның
бейiмделуi тағы сол сияқтылар) ортаның нақты факторлары, (алмастыру )
сынудың процесi әсермен (тұлғаның психологиясы) индивидтың психикалығының
өзгерiс, қайта құруы ескi сияқты түсiндiретiн психологиялық бейiмделу
әдетте болып көрiнедi, және жаңа динамикалық таптаурынның анықтауы -
(шартты рефлекстер ) уақытша жүйке байланыстары белгiлi қарқындылық
қамтамасыз ететiн орнықты жүйе және организмның реакцияларын тiзбек және
өзгерiске психикалық сыртқы және үлкен ми жарты шарыларды бүтiндiк
қызметтiң пiшiн жүзеге асыратын iшкi әсерлер.
Тұлғаның бейiмделуiн ашылуында және деңгей құрылымын әлеуметтiк-
психологиялық қарастырғанда әдiстемелiк талаптарды негiзге алу керек.
Бiрiншiден, тұлғаның бейiмделуiн тарихи дамудың өнiм сияқты қарастыру
керек, және оны қоғамдық қатынастардан тыс қарастыру мүмкiн емес және
адамның iс жүзiндегi қызметінін де бөлуге болмайды. Екiншiден, өзіндiк
құрылым әлеуметтiк-психологиялық тұлғаның бейімделуінде толық көп қырлы іс
жүзіндегі және бейiмделудiң әр түрлi түрлерiне себепшi болған қоғамдық
қатынастардың түрiмен анықталады.
Негiзінен әр түрлi өндiрiстiк пiшiндерде және басқа нақты қатынастарда
бейiмделудiң әр түрлi түрлерi қалыптасады: ойын, оқу, қызметтiк, құқықтық,
тұрмыстағы және тағы басқалар. Дегенмен қоғамдық қатынастар пiшiндері мен
бейiмделудiң түрлерiн ажырата қарау керек. Шындығында бейiмделудің әр
түрінің пәндік те, әлеуметтiк-психологиялық жақтары болады. Пәндiк жағы
iшкi жүйеде қалыптасқан адам - еңбек құралы қатынасын бейнелеп көрсетсе,
ал әлеуметтiк-психологиялық iшкi жүйеде адам - адам қатынасын бейнелеп
көрсетеді.
Елдегі саяси өтпелi дәуірдің жағдайы және экономикалық тұрақсыздығы
және әр жеке адамның өмiріне тiкелей әсер етедi. Осы зерттеудің әлеуметтiк-
психологиялық сұрағы нақты қоғамдық топтың бейімделуіне арналған, атап
айтқанда спорттық мансапты аяқтау шарттарындағы жоғары саралаудың
спортшыларына және әлеуметтiк мәртебенiң өзгерiсiне. Қоғамның жаңа
талаптарына спортшының жұмсақ оңтайлы бекiтуге бейiмделуiн iздестiру
әрқашан болды және көкейкестi болып қалады..
Жаңа әдiстемелерi бар жоғары бейiмделген процестердiң тиiмдiлiгi артық,
спортшы сол артық әлеуметтiк белсендiлiктi сақтайтын болады және
шығармашылық потенциалға қарағанда, сол өмiрге ебдейленуге алмаған
спортшыларды әлеуметттiкке карсы мiнез-құлықтың жағдайлары кем болады.
Нашақорлық, (түсiрген адамды өмiрдiң төлсипаттары) құқық бұзушылықты
маскүнемдiк ретiнде құпиялар еместе болады және спортшыларды ара - арасында
спорттық мансапты аяқтаудан кейiн бұл оның бiлместiгiнiң нәтижесi жаңа
шарттарда бейiмделедi. Бұл жұмыс сондықтан өзiмiздiң елдің
спортшыларынағана емес, жаттықтырушыларға, ұстаздарға, жанұяға, жетекшi,
әрқалай тығыз араласқан барлық, және артындағыға көмектеседi де көмектесуi
керек.
Тұлғаның бейiмделуiнің психоаналитикалық тұжырымдамасы Г.Гартманның
психоаналитиялық жұмыстарында тұлғаның дамуында жанжалдарға үлкен назарды
көп бөлуді қарастырады. Бiрақ ол үйретудегі, пiсудегі әр процесс қақтығыс
болып көрiнбейтінін атап көрсетеді. Баланың моторлы дамуы, қабылдауы, сөзі,
ойлау, ес, шығармашылықты процесі және басқа мүмкіндіктері қақтығыстардан
бос болады деп ойлайды. Табиғи даму процесiн бұзу, жанжалды тудыруы мүмкін,
өйткенi организмның қорғаныштық қасиеттерi қосылады.
Г.Гартман және басқа да психоаналитиктер, бейiмделудi процесс есебінде
және бейiмдегендiк бұл процестiң нәтижесi екендігін ажыратып қарайды.
Психоаналитиктер жақсы бейiмделген адам ретінде, кімнің өнімділігі,
өмірдің дәуреніне қабілетті және психологиялық тепе-теңдiгі бұзылмағандарды
есептейді. Бейiмделу процесiнде тұлға да, орта да белсене өзгертедi, соның
нәтижесінде олардың арасындағы бейiмдегендiктiң қатынасын бекiтiледi [11].
Әлеуметтiк-психологиялық бейiмділікті сонымен қатар тұлға мен топтың
арасындағы өзара қарым-қатынас жағдайында сипаттауға болады, тұлға қашан
ұзақ сыртқы және iшкi жанжалдарсыз өзінің өнiмдi жетекшi қызметін
орындайды, өзінің негiзгi әлеуметтiк қажеттiлiктерiн мүмкіндігінше
қанағаттандыра ала ма, эталондық топ сыйлайтын толық күйде рөлдік
кездесулерге қасы шыға ала ма, өзінің сенімділік жағдайына күйзеле білеме,
және өз шығармашылық мүмкінділіктерін еркін көрсете білумен сипатталады.
Бейiмделудiң сұрақтары З.Фрейдтің жұмыстарында кеңінен талқыланады, ал
Aнна Фрейдтiң (1993 ) жұмыстарында психоаналитиктер үшiн бейімделудің
классикалық қорғаныстық процестері және тетектері қарастырылған.
Е.С.Кузьмин осы уақытқа дейін әлеуметтiк психологияның орталық
бұйымымен зерттеудің қарым-қатынасты тану керек болатынын белгiлейдi.
Қарым-қатынас мұндай феномендердi туғызады: бұл қабылдау және адамдардың
бiр-бiрiмен түсiнушiлiгі, елiктеу, сендiру, сенiм; жетекшiлiк және
басшылық, бiрлiк және қақтығыстық; қатынас және қондыру.
(1990) А.Л.Свеницкий тұлғаның өнімділік бейімділігін еріксіз –
мүмкіншілік ретінде емес, адамның қоршаған ортамен негізгі белсенді -
өзгертілген өзара мүмкіндік векторларын құрастырумен, көз алдына үздіксіз
бірлікті және байланыстың басқа пішіндерге бөлінбейтін орта ретінде
қарастырады. Бұл жағдайды бейімделуді тиісті процесс деп түсініп, адамның
ортаның жаңа факторларына бейімделген шекті нәтижесі деп түсіну күйі
бейнеленген.
Зерттеушiлердің бейімделу мәселесі бойынша жұмыстарында аспектінің әр
түрлері ашылады: бейiмделудің әлеуметтiк-психологиялық түсініктері
қарастырылады (В.С Олейников пен С.Д. Артемов), мәндi талдау және
миханизмді басқару (Л.Л.Шпакпен, Н.А.Свиридовпен) бйімделу және әлеметтену
процестерінің арасындағы өзара қарым қатынас анықталады (Н.А.Ермолаенко,
И.Н.Кряжева).
Әлеуметтiк қызметке дайындық және тұлғаның әлеуметтiк ортаға үйрене
бастауы оның ерте жасынан даму тетігімен және регуляциясының реттегіштердің
әрекетімен басталады. Бұл реттегiштерге бiр жағынан, қарсы әрекет, тыйым,
соттау, қозғалыс еркіндігін шектеу және тежегiш шарттардың әрекеттері, бір
жағынан мақта, мадақтаужәне қызмет түрткi болатын наградалар жатады.
Өмiрдiң бiрiншi күндерінен бастап бала осы факторлардың мағынасын
анасымен немесе күтушімен қарым-қатынас процесiнде түсiнедi. Ол уақыт өте
келе ортақ әлеуметтiк қондыруларды қоғамдық мiнездiң белгiлi өнер-
бiлiмдерiн сiңiредi ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz