Ойын сабақ технологиясы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. СЫН ТҰРҒЫСЫНАН ОЙЛАУҒА ҮЙРЕТУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ: ОҚУШЫНЫҢ ЛОГИКАЛЫҚ
ОЙЛАУЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Педагогикалық технология туралы түсінік. Сын тұрғысынан ойлауға
үйрету технологиясының мақсаты мен міндеттері, негізгі
ерекшеліктері ... ... ... 5
1.2 Сын тұрғысынан ойлауға үйрету технологиясының
тәсілдері ... ... ... ...19
ІІ. СЫН ТҰРҒЫСЫНАН ОЙЛАУҒА ҮЙРЕТУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ: ОҚУШЫНЫҢ ЛОГИКАЛЫҚ
ОЙЛАУЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗІ
2.1 Сын тұрғысынан ойлауға үйрету технологиясы арқылы оқушының
логикалық ойлауын қалыптастырудың
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.2 Сын тұрғысынан ойлауға үйрету технологиясының сабақта қолданылуы
мен
тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .37
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
ПАЙДЛАНЫЛҒАН ДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..61
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Келер ұрпақ алдында зор жауапкершілік жүгін
арқалап келеміз (1,2( деген елбасы Н.Назарбаев. Шынымен де, көтерген
жүгіміздің салмағы ауыр, еліміздің болашағы көркейіп, өркениетті елдер
қатарына қосылуы бүгінгі білімді ұрпақтың бейнесінен көрінеді. Осы орайдан
келгенде,қоғам дамуында білім берудің ең маңызды мәселе екендігі белгілі.
Қазіргі кездегі білім берудегі негізгі мақсат – жан-жақты білімді, өмір
сүруге бейім, ой-тұлғасы бар адамгершілігі жоғары, қабілетті жеке тұлғаны
қалыптастыру. Дамудың ең биік көкжиегінен көрінгісі келетін кез келген
мемлекет, ең алдымен, білім беру саласын жолға қойып, сапасын көтеруді
мақсат етеді. Ендеше осындай бәскеге қабілетті, рухы биік ұрпақ тәрбиелеу
жаңа формация мұғалімінің еншісіне тиері анық ененін байқаймыз. Яғни,
ағартушылық салада жүрген жандарға жүктелген аса үлкен міндет болып
табылады. Өйткені, бүгінгі күні мұғалім сабақ процесіндегі басты тұлға
болып табылады. Ол өз ісімен өзгеге жетекші, өз сабағымен өзгелерге үлгі
болады. Сондықтан оның теориялық білімі терең, әдістемелік шеберлігі мол,
мақсаты айқын, үнемі ізденіс үстінде болғаны абзал. Осыған орай мұғалім
сабақ барысында түрлі әдістерді ұтымды пайдаланып, олардың білігі мен
практикалық дағдысын қалыптастырып, оқушыларға білім бере отырып,
белсенділігін оятып отырғаны дұрыс.
Халқымыздың ардақты ұлдарының бірі Міржақып Дулатұлы: Жалғыз сүйеніш,
жалғыз үміт – оқуда. Теңдікке жетсек те, жұрттығымызды сақтасақ та,
дүниедегі сыбағалы орнымызды алсақ та, бір ғана оқудың арқасында аламыз.
Жақсылыққа бастайтын жарқын жұлдыз – оқу. Надан жұрттың күні – қараң,
келешегі - тұман,- деп білімнің, оқудың, ғылымның маңызын айқын көрсеткен.
Ал енді осы ойымызды Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім
беруді дамыту тұжырымдамасында айтылған оймен жалғастырсақ: ... жылдам
өзгеріп отыратын дүние жағдайларында алынған терең білімнің, кәсіби
дағдының негізінде еркін бағдарлай білуге, өзін-өзі іске асыруға, өзін-өзі
дамытуға және өз бетінше дұрыс адамгершілік тұрғысынан жауапты шешімдер
қабылдауға қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру,- деп атап көрсетіледі
(1,3(. бұл дегеніміз, біздер, мұғалімдер кез келген өзгеріске дайын,
мүмкіндігімізше барлық жаңа техологиялардан хабардар болуымыз керек.
Бүгінгі мектеп алдындағы басты міндет – қазақ тілі мен әдебиеті
сабағында сын тұрғысынан ойлау жобасын басшылыққа ала отыра, оқушылардың
тілін дамытып, сыни тұрғыдан ойлауға жағдай жасау.
Сабақтарда сын тұрғысынан ойлау жобасын қолдану арқылы оқушылардың
тілін дамытудың теориялық тұжырымдарын, әдістерін, қорытындысын мектеп іс-
тәжірибесінде, одан қалды күнделікті өмірде, жоғары оқу орындарында,
студенттер курстық жұмыс, баяндама жазу барысында, ғылыми конференцияларда
осы саладан білім, білік, дағдыларын жетілдіру мақсатында пайдалануға
болады.
Зерттеудің мақсаты. Барлық жастағы оқушыларға кез келген мазмұнға сыни
тұрғыдан қарап, екі ұйғарым бір пікірдің біреуін таңдауға, саналы шешім
қабылдауға сабақтарда үйрету.
Көрсетілген мақсатқа қол жеткізу үшін төмендегідей нақты міндеттер
қойылды:
- Педагогикалық технологияларға тоқталу;
- Сын тұрғысынан ойлау технологиясының ұтымды жолдарын көрсету;
- Сын тұрғысынан ойлау технологиясының оқытудағы ерекшеліктерін ескеру;
- Сын тұрғысынан ойлау технологиясы арқылы оқушылардың ойлау
қабілеттерін қалыптастыру;
Зерттеу нысаны. Сын тұрғысынан ойлау технологиясы, оның стратегиялары
мен ерекшеліктері, меңгерудің ұтымды жолдары.
Зерттеу пәні. Қазақ тілін оқыту әдістемесі
Зерттеудің ғылыми жаңалығы
- сын тұрғысына ойлау технологиясының түрлі стратегияларына негізделген
сабақ жоспарлары құрылды;
- Сабақ үдерісінде оқушылардың ойлау қабілеттерін қалыптастыруда
қолданылатын әдістердің тиімділігі анықталды.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздері. Зерттеуде қазақ тілін оқыту
әдістемесіне арналған еңбектер, жаңа технологиялар жайлы әдебиеттер,
оқулықтар мен оқу құралдары негізге алынды.
Зерттеудің ғылыми жаңашылдығы мен практикалық маңызы. Сын тұрғысына
ойлауда қолданылатын әдістер түрлері жинақталды; оқушылардың қызығушылығын
арттырудың тиімді әдіс-тәсілдері ұсынылды.
Дипломдық жұмыстың практикалық негізі. Зерттеуде психология,
педагогика, лингвистика, қазақ тілін оқыту әдістемесіне байланысты ғылыми-
әдістемелік зерттеу еңбектері мен оқулықтар, оқу құралдары негізгі нысанаға
алынды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен тұрады. Кіріспеде тақырыптың өзектілігі,
жұмыстың мақсаты мен міндеттері, жұмыстың ғылыми-практикалық негіздері
берілген. Оқушылардың ойлау қабілеттерін дамытуда қолданылатын әдістер
мәселесіне арналады. Диплом жұмысының қорытынды бөлімінде жалпы жұмыс
мазмұны тиянақталып, ондағы негізгі ой-пікірлер дәлелденді.
І СЫН ТҰРҒЫСЫНАН ОЙЛАУҒА ҮЙРЕТУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ: ОҚУШЫНЫҢ ЛОГИКАЛЫҚ
ОЙЛАУЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Педагогикалық технология туралы түсінік
Бүкіл әлемдік білім беру аясына кіру мақсатында қазіргі кезде елімізде
білімнің жаңа жүйесі құрылуда. Бұл үрдіс педагогика теориясымен оқу-тәрбие
жұмысында нақты өзгерістер енгізумен қатар елімізде болып жатқан түрлі
бағыттағы білім беру қызметіне жаңаша қарауды, шәкірттердің шығармашылық
қабілетін дамытуды, іс-әрекетті жаңаша ұйымдастыруды талап етеді. Мектептің
негізгі міндеті – жеке тұлғаны дамытып, оның алғашқы қалыптасуын қамтамасыз
ету, білімге деген сенімін нығайту, іскерлігі мен дүниетанымын
қалыптастыру, оқуға деген қызығушылығын оятып, ынтасын арттырумен бірге
біліктілігін ұштап, жан-жақты дамуын қамтамасыз ету болып табылады.
Мектепте оқытуды ұйымдастыратын бірден – бір нұсқа сабақ болса,
сабақтың нәтижелі болуына ықпал ететін нұсқа сол сабақты өткізудің әр түрлі
әдіс-тәсілдері, яғни жаңашыл сабақ.
Қазіргі кезде шығармашылықпен жұмыс істейтін мұғалімдердің тынымсыз
ізденуі нәтижесінде оқу - тәрбие жұмысының тиімділігін арттырудың жаңа
технологиялары өмірге келеді. Ендіше, жалпы технологиялар туралы айтулы
ғалымдар қандай ойда екен, ұстанымдары мен негізгі қағидалары неге
негізделген, осылардан бастайық.
Атап айтқанда, В.В.Ворнов педагогикалық технология – бұл тиімді оқыту
жүйесін құрумен айналысатын жаңа бағыт деп түсіндіреді . Әлбетте, бұл
пікірмен келісуге болады. Себебі, тиімді оқыту жүйесі белгілі бір
технологияға незілделеді де, сол технологияның негізінде сабақтың нәтижесі
көріне бастайды.
Ал В.М.Шепель болса, технология - өнер, шеберлік, ептілік, іскерлік,
әдістердің жиынтығы, өзгеруі дейді. (2,37(. Технология жайлы бұл ғалымның
пікіріне жүгінсек, негізгі күш мұғалімге түсетінін аңғарамыз. Өйткені кез-
келген технологияны шебер пайдалану, ептілікпен, іскерлікпен нәтижесіне қол
жеткізу, сол көрсеткіштерге жету жолында түрлі әдіс-тәсілдерді пайдалану
сөзсіз, мұғалімнің шеберлігі екені анық.
М. Чошанов технология – бұл дидактикалық жүйенің құрамды бөлігі (3,51(.
деп есептесе, Б.Т.Лихачев педагогикалық технологияны оқу үрдісіне белгілі
бір мақсат көздей әсер ететін педагогикалық нәтижеге жетелейтін
бірліктердің белгілі бір жүйесі ретінде көрсетеді және педагогикалық
технология түпкілікті өзгермейтін механикалық құрылым емес, қайта бала мен
мұғалімнің үнемі түрленіп отыратын өзара қарым – қатынасының өзегуі,
мазмұнды ұйымдастырушы құрылымы деген ой-қортындыға келеді (4,15(.
Педагогикалық технология ұғымына берілген анықтамалардың өзі түрліше
тұжырымдалады. Г. Селевконың Современные образовательные технологии
кітабында олардың бірнешеуі келтірілген (5,25(. Мысалы, В.Беспалько
Педагогикалық технология - бұл мазмұнды, оқу үрдісін жүзеге асыру
техникасы (6,71(десе, И.Волковтың пікірінше, Педагогикалық технология –
бұл жоспарланған оқыту нәтижелеріне қол жеткізу үрдісін сипаттау болып
табылады(7,26(. В.Монаховтың ойынша, Педагогикалық технология – бұл оқушы
мен мұғалім үшін қолайлы жағдайлар туғыза отырып оқу үрдісін жобалау,
ұйымдастыру және жүргізу бойынша бірлескен педагогикалық әрекеттің жан-
жақты ойластырылған моделі(8,81(. М.Кларин болса Педагогикалық технология
педагогикалық мақсаттарға қол жеткізу үшін қолданылатын барлық тұлғалық,
инструменттік және әдіснамалық құралдардың жүйелі және қызмет ету тәртібін
білдіреді дейді (9,22(. А.Сластенин және Н.Тихонова пікірінше,
Педагогикалық технология – бұл педагогикалық әрекеттің жетістігіне
кепілдік беретін қатаң ғылыми жобалау және дәл елестету (10,25-26(.
Осы аталғандарды ескере келгендегі біздің байқағанымыз педагогикалық
технологиялар жайында қанша ой айтылса да, бір-бірлеріне қайшы келіп жатқан
тұстары жоқ. Демек, технология жайлы қай ұғымды алсақ та мағыналары жақын,
мақсатқа жету жолдары ғана әр түрлі. Мектеп мұғалімі, аталған пікірлердің
әрқайсысын пайдалана отырып оқыту үрдісін жүргізуіне болады. Осы орайда
қазақ елінің айтулы ағартушысы, Ахмет Байтұрсынұлының мына сөздері есіме
оралады. Әдіс-тәсілдің жаманы жоқ, ең жаманы мұғалімнің өзі жаңа әдіс-
тәсіл ойлап таба алмауы - деген ғалым ағамыздың мағыналы ойы жоғарыда
айтылған пікірлердің бәрін бір арнаға тоғыстырғандай.
Оқыту технологиясы мектепте оқу үрдісіне қажетті амал, тәсіл, әдіс,
дидактикалық талап секілді психологиялық – педагогикалық іс - әрекеттердің
жүйелі кешені ретінде пайдаланылады. Ол оқушылардың тәртібіне, оқуға
ынтасына, іс-әректіне игі мұғалімдердің интелектуалдық шығармашылық қызметі
болып табылатын педагогикалық іс – тәжірибесінің нәтижелілігіне,
жинақтылығына ұтымды әсер ететіндей оқу тәрбие үрдісінің басты күре
тамырының ролін атқарады. Былайша айтқанда, педагогикалық технология – оқу-
тәрбие үрдісінің шығармашылықпен терең ойластырылған көптеген факторлардың
үйлесімділігі оқыту мен тәрбиенің тиімділігін қамтамасыз ететін жаңа
құрамдас бөлігі.
Қазіргі кезде білім беру үрдісінде 50 ден астам жаңа технология
қолданады екен. Олардың бірнешеуіне тоқталып өтейік.
Көптеген уақыттар желісінде технология түсінігі педагогикалық ұғымдар
қорынан тыс қалып келді. Шындығына келгенде Технология ұғымы латын
сөздерінен – техне - өнер, шеберлік, кәсіп және логос - ғылым дегенді
білдіреді. Технология ғылыми жетістіктерді негіздеудің тәсілі мен нәтижесі
ретінде, ғылымда қол жеткізілген деңгейдің жинақталған көрінісі ретінде
анықталады (2,53(.
Ал педагогикалық міндеттерге: педагогикалық процесті сипаттау,
түсіндіру, болжау, жобалау – сай келсе де, ол технократиялық тіл элементі
ретінде қарастырылды.
Педагогикалық әдебиеттерде қандай да технологиялар сипатын айқындаушы
көптеген терминдер ұшырасады, мысалы: оқу-үйрену, тәрбиелеу, оқыту
технологиялары, білімдендіру және де біз сөз еткелі отырған дәстүрлі оқыту
технологиялары, бағдарламаластырылған, проблемді оқыту технологиялары,
солармен қатар авторлық технологиялар және т.б.
Алғашқыда педагогтар педагогикалық технология, оқу-оқыту
технологиясы және тәрбиелеу технологиясы ұғымдарының өзіндік мән
мағыналарына аса назар аудармай келді. Ал бүгінгі күнде педагогикалық
технология оқу мен тәрбие аймағындағы педагогикалық міндеттердің шешілуіне
байланысты орындалатын педагог іс-әрекетінің бірізді жүйесі ретенде
танылуда. Осыдан педагогикалық технология мәні оқу технологиясы,
тәрбие технологиясы ұғымдары мәндерімен салыртырғанда тереңдеу де
ауқымдылау.
Педагогикалық технология – бұл педагогикалық әрекеттер табысына келіп
болардай қатқыл ғылыми жоба. Әрі сол жобаның дәл жаңғырып іске асуы.
Педагогикалық технология кешенді, бірігімді процесс. Ол өз құрамында
адамдарды, идеяларды құрал-жабдықтарды, сонымен бірге жоспарлау,
қамсыздандыру, бағалау және білім берудің барша қырлары жөніндегі
проблемалар шешімін басқаруды қамтиды.
Педагогикалық технологиялар көп түрлі болуына қарамастан, олардың іске
асуының екі түрлі ғана жолы бар. Біріншісі – теориялық негізде орындалуы.
Осы орайда аталған пікірді негізге алатын ғалымдарды да атай кетейік. В.Б
Беспалько, В.В Данилов, В.К Дьяченко және т.б. Екіншісі – тәжірбиемен
жүзеге келуі. Бұл пікірді Е.Н Ильин, С.Н Лысенкова, В.Ф
Шаталов сынды ғалымдар негізге алады (11,132(.
Мұндай ғылымдық мәні бар ой жаңалықты емес. Кезінде оны Я.А.Коменский
де дәріптеген. Ұлы педагог – ғұлама 16-ғасырда-ақ оқудың техникалық
болатынын уағыздап, оның мүлтіксіз тиімді нәтиже беретін жолдарын
іздестіріп бақты. Я.А.Коменский еңбектеріне үңіле түссек, педагогикалық
технологияға бастау берген даналық пікірлерді табамыз: Дидактикалық машина
үшін қажет нәрсе – 1) түбегейлі ойластырылған мақсаттарды; 2) сол
мақсаттарға жетуге дәл икемдестірілген жабдықтарды; 3) мақсаттың
орындалмауына мүмкіндік бермейтін нақты жабдықтарды қолданудың мызғымас
ережелерін табуымыз керек. Коменский заманына бастап оқуды мүлтіксіз
әрекеттегі механизмге сәйкестендіру ұмтылысының талайы күні бүгінге дейін
басылған емес. Кейін оқу технологиясы жөніндегі көптеген тұжырымдар
толықтырылып, нақтыланып отырды. Әсіресе, техникалық прогрестің әрқилы
теориялық және практикалық қызметтер аймағына енуімен оқуды
технологизацияластыру идеясы нығайып, іске асырыла бастады.
Енді қазіргі білім беру жүйесіндегі осы педагогикалық технологиялардың
қандай түрлері бар, және олар айырмашылықтары неде, қандай тәсілдер арқылы
жүзеге асады, осы сұрақтар төңірегінде ой толғайық.
Қай мектепте болсын кеңінен қолданылатын оқытудың дәстүрлі
технологиясынан бастайық. Аталған технология оқыту технологияларының ең
ежелгі түрі. Кейде оны қайта жасау, репродуктивті технология деп те атайды.
Бұл техноголия білім, ептілік және дағдыларды ұсынуға бағытталған. Ол
өтіліп жатқан материалдың игерілуін, қайта жасау деңгейіндегі білім
сапасының бағалануын қамтамассыз етеді. Көне технология екендігіне
қарамастан орта мектептерде көп тараған. Оның мәні: жаңаны игерту -
бекітіу – қадағалау – бағалау сұлбасы(схема) бойынша оқу процесін жүргізу.
Осыған орай, оқу-оқытудың басты әдістері ретінде:
➢ Көрнекілік және онымен бірге жүретін түсіндіру;
➢ Оқушының жетекші іс-әрекеттері түрлеріне - тыңдау мен есте қалдыру;
➢ Басты талап және тиімділіктің негізгі көрсеткіштеріне - игерілгенді
қалтқысыз қайталап жаңғырту ептілігі алынуы;
Аталғандардың барлығын ескеріп келгенде, орынды бір сұрақ туады.
Осы технологияда мұғалімнің орны қандай? Мұғалімнің іс-әрекетіне не
жатады дегенге тоқталсақ. Яғни, дәстүрлі орындалатын іс-әрекеттер.
Мұғалімнің қызметтері – түсіндіру, ірекеттерді көрсету, оқушылар орындаған
тапсырмаларды бағалау, реттеу, түзету.
Сонымен бірге, дәстүрлі технология біршама кемшіліктерге жол береді -
оқу процесін дараландыру мен жіктеуге қолайсыз, ең маңыздысы оқушының ойлау
қабілетін дамытуға мүмкіншілігі кем (11,134(.
Енді осы аталған технологияны менің зерттеу жұмысыммен байланыстырайық.
Өздеріңіз аңғарып отырғандарыңыздай, бұл технология мұғалімнің немесе
оқушының дайын іс-әрекеттеріне негізделген десек те болады. Яғни,
күнделікті мұғалімге де, оқушыға да таныс, бір қалыпты жүзеге асатын іс-
әрекеттер. Әлбетте, мұғалімнің сабақты түсіндіргені, талдап, саралап
беретіні оқушы үшін қажетті дүние, алайда, оқушы үнемі ұстазына сенім
артатын болса, өздігінен қорытынды немесе қажетті дұрыс шешім шығара
алмаса, жеке тұлға ретінде өзіндік көзқарасы қалыптасып кетуі екі талай.
Білім көші ешқашанда бір қоында тұрақтап қалған емес. Заман талабына сай,
уақыт өткен сайын, ілгері жылжып, жаңа технологялармен толысып, көбейіп
көшіп отырады. Осы технологияда мұғалым негізгі рол атқаратындықтан,
оқушының жеке жұмыс істеуі, өз бетімен жұмыс істеуі, белгілі бір тақырып
төңірегінде өз пікірін ақтап шыға алуы сияқты түсініктер назардан тыс қалып
отыр.
Ал, менің таңдап алып отырған сын тұрғысынан ойлау технологиясында
оқушы керісінше өзі ойланып, өз бетімен дұрыс шешім шығаруға дағдыланады.
Сын тұрғысынан ойлау – бұл берілген тақырыпқа, я болмаса белгілі бір
пікірге міндетті түрде қарсы шығу, оны даттау немесе жақтау деген сөз емес,
керісінше, алынып отырған тақырыпты я болмаса мәселені сыныпта неше оқушы
отырса, солардың әрқайсысының ой елегіген өткізіп, әркімге өз ойын айтуға,
және сол айтып отырған ойын дәлелдеуге мүмкіндік беру, тапқыптың сан түрлі
шешімін тауып, дұрыс қорытындыға келу. Демек, дәстрлі сабақтарда мұғалім
дұрыс деп айтқан, ал соны оқушылар ойланбастан құптап әкететін әрекеттерден
алшақтау деп түсінген дұрыс деп ойлаймын.
Кезекте дамыта оқыту технологиясы. Дамыта оқыту технологиясы – күрделі
құрылымды, біртұтас педагогикалық жүйе. Оның нәтижесінде әр оқушының өзін -
өзі өзгертуші субьект дәрежесіне көтерілуі көзделіп, оқыту барысында соған
лайық жағдай жасалады. Дамыта оқытудың дәстүрлі оқытудан айырмашылығы:
көздеген мақсатында, мәнінде, мазмұнында, дамытушылардың негізгі
факторында. Мұғалімнің рөлі мен атқаратын қызметінде, әдіс тәсілінде, т.б.
Мектеп тәжірбиесіне енген оқу іс-әрекеттері арасындағы аса танымал
технология. Аталған технологияны Л.С Выготский, Л.В Занков, Д.Б Эльконин
және тағы басқада ғалымдар терең зерттеген. Ғалымдар дәлелдегендей,
педагогика бала дамуының өткеніне емес болашағына бағытталуы керек. Зерттеу
нәтижелерінде оқу тиімділігін көтеру есебінен оқушы дамуын жеделдетуге
болатыны дәлелденген. Бұл үшін оқуды жоғары денгейлі қиыншылықта жүргізу
принципін ұстану – басты талап. Егер алдынан рухани, сезімдік күш-қуаттың
іске қосылуын қажет ететін кедергілер (ойын, оқу, тұрмыс) шығып тұрмаса,
әрі оларды жеңуге талпынбаса, бала дамуы бәсеңдейді (11,135(.
Бұл тек аталған кедергілерде ғана емес, күнделікті сабақ барысында да
назардан тыс қалмау керек. Оқыту процесін әр мұғалім әр түрлі жүзеге
асыратынын ескерсек, дамыта оқыту технологиясының қатып қалған
принцптерімен шектеліп қана қоймай, әр мұғалім өздігінше түрлендіріп
отыратындығы сөзсіз. Және бұл дұрыс та. Себебі, оқушы берілген тапсырманың
қиындығына қарамастан шешімін табуға үнемі ұмтылып отыруы қажет. Алайда,
оқулықта берілген материал, есеп не жазбаша тапсырмалар дейгейі қиындағы
жағынан бірдей болғанымен, сыныпта отырған оқушылардың білім деңгейі әр
түрлі екенін ескеру керек. Тапсырмалар қиыннан оңайына қарай емес,
керісінше оңайынан қиынына қарай көтеріліп отырғаны абзал. Оқушы миы үнемі
қозғалыста болғаны дұрыс, сонда ғана актив іс-әрекеттер жүзеге асады.
Дамыта оқыту, яғни оқыта отырып дамыту. Бұл екі күрделі ұғымның қатар
жүріп, ортақ жүзеге асуы. Екеуін екідара қарастыруға болмайды. Оқушы алған
материалымен шектеліп қана қоймай, сол алған білімін күнделікті тұрмыста өз
керегіне жарата білуі дамыта оқыту технологиясының жемісі.
Бұл бағдарлы идеялар бүгінгі білім беру аясында қолдау табуда.
Педагогика ғылымының зерттеушілері тәлім – тәрбие беру үрдісінің негізгі
мақсаты оқушы тұлғасын дамыту деп таниды. Бірақ, тұлға дамуы туралы
ізденушілігі психологияның айтуы бойынша, әр адамның өз қолында, оны
сырттан әсер ететін күшпен дамытуға болмайды. Осы пікірден туған білім беру
мақсатының басқа да тұжырымы бар. Оқушы тұлғасын дамыту, ол оның толық
өзіндік қалыптасуының, өзіндік жетілуінің амалы ретінде қарастырылады.
Сондықтан мектеп мақсаты баланың табиғи күштері мен мүмкіншіліктерінің
өзіндік ашылуына қолайлы жағдай жасау болып табылады. Ол үшін тұлғаның
дамуын көздейтін білім беру үрдісін, ұйымдастырудың түрлі әдістері мен
амалдарын анықтап, жүзеге асыру қажет.
Міне, дамыту оқыту технологиясына шағын шолу жасадық. Ондағы мақсат,
алда айтылатын технологиялармен салыстыру, бір-бірінің ұқсастықтарын табу
және тиімділігіне тоқталу.
Бағдарламаластырылған оқу технологиясының (БОТ) негізгі мақсаты оқу
процесін басқару жүйесін жақсарту. Аталған технологияны
П.Я Гальперин, Л.Н Ланда, А.М Матюшкин және тағы басқа ғалымдар
негізге алады. Алайда БОТ бастауын берген Н. Краудер, Б. Скиннер, С.
Пресси сияқты американдық психологтар мен дидактар.
БОТ – бұл арнайы жабдықтар, бағдарламаластырылған оқулық, ерекше оқу
машинасы, ЭВМ және тағы басқа көмегімен күні ілгері дайындалған бағдарлама
бойынша орындалатын өзіндік жеке-дара оқу технологиясы. Бұл технология
әрбір оқушыға өзіндік сапа-қасиеттеріне орай (оқу қарқыны, сауаттылық
деңгейі және т.б.) оқуына мүмкіндік береді.
БОТ-ның өзіне тән сипат белгілері мынындай:
➢ Оқу материалдарының кіші көлемді жеңіл игерілетін бөлшектерге
жіктелуі;
➢ Әр бөлшекте игеруге арналған нақты әрекеттерді орындау
нұсқаулары жүйесінің берілуі;
➢ Әр бөлшек игерілуінің тексерілуі;
➢ Қадағалау тапсырмаларының дұрыс орындалуымен оқушы
материалдың ендігі жаңа бөлшегін алып, келесі оқу қадамын іске асыруға
өтуі;
➢ Дұрыс жауап бере алмаған жағдайда оқушының қосымша көмек
түсініктемелерін алуы;
➢ Қадағалау тапсырмаларының нәтидесі хатталып, оқушының өзіне де
(ішкі кері байланыс), педагогқа да (сырттай кері байланыс) белгілері
болуы; (11,136(.
БОТ – бұл жаңашыл технология. Аталмыш технологияның білім беру
үрдісіндегі өзіндік үлесі зор екендігі сөзсіз! Алайда, бұл
технологиямен еліміздегі әрбір мектеп жұмыс жүргізіп жатыр деп айтуымыз
қиын. Енді осы технология бала дауынанан алшақта жатқанын аңғару қиындақ
тудырмайды. Осы айтылғандарды ескерсек, бұл технология баланың ойлау
қабілеттерін арттыруға емес, көбіне-көп оқу үрдісін басқаруға, оны
жаңартуға бағытталған екенін аңғарамыз. Айта кетуіміз керек, біз бұл жерде
барлық технологияларды теріске шығарып, сын тұрғысынан ойлау
технологиясының ғана артықшылықтарын көрсеткелі отырғанымыз жоқ, керісінше
аталған қай технологиялар болсын, өзінше ерекшеліктері мен өзгелерден
айырмашылықтары бар екендігін көрсету, салыстыра отырып көз жеткізу.
Бұл технологияда оқушы жұмысы ерекше аталып көрсетілмейді. Оқушы
қате жіберген жағдайда қосымша көмек түсініктемелеріне жүгінеді. Мұғалім
қателерін дұрыстап отырады. Осы орайдан келгенді сын тұрғысынан ойлау
технологиясымен салыстыратын болсақ, сын тұрғысынан ойлау технологиясында
оқушы өзі ойланып, өз қателеріне өзі сараптама жасайды. Қорытынды шешімін
өзі шығаруға дағдыланады. Демек, оқушы жұмысы көрінік отырады.
Проблемді оқыту технологиясы мұғалім басшылығында өтетін оқушының оқу
міндеттерін шешуге ойластырылған өзіндік ізденіс іс-әрекеттерін
ұйымдастыруға негізделген. Оқу ізденістері барысында оқушыларда жаңа білім,
ептілік және дағдылар қалыптасып, қабілеттері, танымдық белсенділігі,
қызығуы, ой-өрісі, шығармашылығы және тағы басқа да тұлғалық маңызды
сапалары дамиды (11,136(. Бұл технологияға келгенде Т.В Кудрявцев,
А.М Матюшкин, М.И Махмудов сияқты ғалымдардың есімдерін ерекше атап
өтуіміз керек.
Жалпы түрінде проблемді технология сипаты келесідей болып келеді:
Оқытушы білімді дайын күйінде ұсынбай, оқушылар алдына міндет
(проблема) қояды, оған қызықтырады және оны шешу әдіс-тәсілдерін табуға
ынталандырады. Ал оқушылар мұғалімнің тікелей басшылығында не өз бетінше
олардың шешімін табудың жолдары мен әдістерін зерттейді, яғни болжам
түзеді, оның шынайылығын тексеру тәсілдерін белгілейді әрі талқылайды,
дәйектейді, нәтижелерін талдайды, пікір жүргізеді, дәлелдейді.
Проблемді оқу басқа да технологиялар сияқтыөзінің ұнамды да болымсыз
тараптарына ие. Оның тиімділігі: оқушыларға тек қажетті білім, ептілік және
дағдылар жүйесін меңгеруге жәрдемдесіп қоймастан, олардың ақыл-ой дамуына
жол ашады, өз шығармашылық қуаты мен берік білім қалыптастыруға
көмектеседі, өз оқу еңбегіне қызығу ұмтылысын арттырады, оқу нәтижесінің
бекінуін қамтамассыз етеді. Ал аталған технологияның кемшілігі де бар. Атап
айтатын болсақ: жоспарланған нәтижеге жету көп уақытты талап етеді,сонымен
бірге, оқушылардың танымдық іс-әрекетін жүйелі басқару қиын.
60-жылдардан бастап білімді технологияландырудың ғылыми атауы
біртіндеп кеңейтіліп, әдістер мен құралдар жиынтығы терминіне айналды.
Ғалым зерттеушілер педагогикалық технологияны ғылым мен техниканың жаңа
жетістіктері ретінде, оқыту үрдісінде жандандыруға тырысты. 70-80- жылдары
педагогикалық технология ұғымы оқу-тәрбие үрдісін басқару және оқыту
әдістері мен құралдарын ұйымдастыру бағытында қарастырылды.
Оқу-тәрбие үрдісін технологияландыру – білім беру мен тәрбиелеу
проблемаларын сапалы жаңа деңгейде шешуге ықпал жасайды. Технологиялық әдіс-
тәсілдердің көмігеміне оқушылардың таным белсенділігі артып, даму үрдісі
жетіле түседі. Білім мазмұнын жаңарту қажеттігіне сәйкес ең озық
технологияларды жүйелі түрде қолдану өркениетті елдер тәжірибесінде
біртіндеп іске асырыла бастады. Оқу үрдісін технологияландыру мәселесі
ХХ ғасырда педагогика ғылымында шетелдік, Отандық ғалымдардың еңбектерінде
әр қырынан алынып зерттелді.
Технология шеберлік туралы ғылым. Шеберлікпен нәтижеге жету, кәсіби
шеберлікті шыңдап, белгілі бір жоба моделмен оқытуға саяды. Технология –
білімдік ақпараттарды толықтырып, өңдеп, өзгертіп ұсынудың әдістері мен
құралдарының жиынтығын, қажетті құралдарды оқу үрдісінде тиімді пайдалана
отырып,оқушыларға жеткізе білудің тәсілдері туралы ғыдым.
Б.Т.Лихачев өз еңбегінде технологияны Оқытудың арнайы формаларын,
әдістері мен педагогика – психологиялық нұсқаулардың жиынтығын, айқындайтын
оқу үрдісін іске асырудың мазмұндық техникасы, (4,38( - деп көрсетеді, ал
зерттеуші В.Монахов болса: Қойылған мақсатқа сәйкес білімді, білікті және
дағдыны құрастыру, қалыптастыру мен бақылау бойынша операциялардың жиыны,-
деген пікір береді (8,15(.
Технология ұғымы бойынша ғалымдар пікірі тоғыса келе, ортақ болған
тұжырымдар: Педагогикалық технология жинақталған интегралдық үрдіс-
білімінің барлық түрін меңгеру үшін ұйымдастыру және басқару, жоспарлау
сондай-ақ оқыту үрдісінде қалай нәтижеге жетуге болатыны туралы сұрақтарға
жауап іздейді. Бүгінгі заман талаптарына сай еліміздің жаңа білім жүйесі
ұлттық құндылықтарға негізделіп, оқыту үрдісі нәтижеге бағдарланған білім
моделі жаңа технология бойынша жүзеге асатын анық. Осы айтылғандарды ескере
отырып, педагогикалық технологиялардың қандай белгілері бар, соларға
тоқталайық. Педагогикалық технологиялардың ең маңызды белгілері:
➢ Педагогикалық технологиялар жоспарланған нәтижеге жетуге
кепілдік береді.
➢ Нақты оқыту мен тәрбиелеу мақсатын, педагогикалық ойды жүзеге
асырады.
Педагогикалық технологияХХ ғасырдың 60 жылдары АҚШ пен Ұлыбритания
елдерінде қалыптасып, бүгінде әлемнің жетекші елдеріне кеңінен таралып,
білім деңгейін көтеру мақсатында қолдынылуда. Педагогикалық технологияның
дүние жүзі педагог-ғалымдары тарапынан қолдау тауып, бағдарланған нәтижеге
құрылуы оның бірден бір дидактикалық құралға айналуының басты себебі болып
табылады.
Игерілген білім сапасы нәтижемен өлшенеді. Демек, нәтижеге құрылған
жаңа технолгоияны оқыту үрдісінде енгізу, білім, дағды, іскерлікті дамыту –
негізгі басты мақсаттардың бірі болып саналады.
Бүгінде педагогика ғылымының тиімді дамуының бір жетістігі- баланың
тұлғалық дамуына бағытталған жаңа оқыту технологиясының пайда болуына
оңтайлы ықпал жасалуында болып отыр. Неге десеңіз, Қазақстанда білім
берудің өзіндік ұлттық үлгісі қалыптасуда. Осыған орай оқушының тұлғалық
дамуына бағытталған озық оқыту технологиялары пайда болуда. Жаңа
технологияны жүзеге асыруда мұғалімнің белсенділігі, шығармашылық ізденсі,
өз мамандығына деген сүйіспеншілігі, шәкірттерімен қарым – қатынасы басты
орын алады. Өзім де мектепте ұстаздық қызмет атқаратындықтан, мен үшін де
бұл аса маңызды. Педагогикалық технолоияның өзіндік ерекешелігі, оқу
үрдісінің айқындаған мақсатына жетуге кепілдік беретіндігінде.
Педагогикалық технология оқу-танымдық қызметінің құрлымы мен мазмұнынан
көрінеді. Осыған сәйкес ол дәстүрлі әдістемеден ерекшелінеді. Оқытудың
дәстүрлі әдістерін оқытудың жаңа технологиясына бағыттау қажеттігі
туындауда.
Зерттеуші ғалымдар Г.К. Селевко, В.П. Беспалько, М.В.Кларин т.б.
көрсетуі бойынша педагогикалық технология арқылы, бірінішіден, білім беру
тәжірибесінде оқу-тәрбие үрдісінің алдын ала жобасын жоспарлап, оны кез
келген сыныпта қайталамау мүмкіндігінің болуы; екіншіден, педагогикалық
технология оқушылардың оқу танымдық қызметінің құрылымы мен мазмұнын
анықтайтын оқу-тәрбие үрдісінің алдын ала жобасына негізделуі керек,
үшіншіден педагогикалық технологияның ең маңызды жағы – мақсат қою. Ол оқу
мақсатын нақты анықтап, оның меңгерілу сапасын дәл тексеріп бағалауды және
тұлғаның дамуы мәселесін қарастыруды қажет етеді.
Дәстүрлі әдіс-тәсілдерді тиімді пайдалана отырып, оқу үрдісінің
мазмұндық құрылымын үнемі жетілдіріп, оқытуда ең ұтымды жаңа
технологияларды пайдаланудың жолдарын іздестіру, іріктеп алуды отандық
зерттеуші ғалымдарымыз, әдіскер – ұстаздар басты назарға алып, әр қырынан
қарастырып, көптеген іс-шаралар жүзеге асыруда. Әр технология пәнді оқытуда
өзінің ерекше сипатымен айқындала түседі. Жаңа педагогикалық технологиялар
жеке тұлғаның өзін-өзі дамытуға оның өзіндік және шығармашылық қабеліиен
арттыруға, қажетті іскерліктері мен дағдыларын қалыптастыруға және өзін -
өзі дамытуына қолайлы жағдай жасауға мүмкіндіктерін туғызады. Зерттеуші
ғалым Львов М.Р.: Педагогикалық технологияның негізгі қызметі – оқу
үрдісінің білім беру мақсатын іске асыру және жек тұлғаны дамыту,- деп
көрсетеді(12,24(.. Педагогикалық әдебиеттерде педагогикалық технология
жайында үш жүзден аса анықтама бар
Мінекей, педагогикалық технологиялардың қандай маңызды белгілері бар,
және сол белгілері жайында зерттеуші ғалымдар қандай тұжырымдар жасады,
соларға тоқталдық. Ендігі кезекте технология ұғымы қандай деңгейлерде
қолданылады, сол жайында шағын шолу жасап өтейік. Технология ұғымы
төмендегідей деңгейлерде қолданады:
Салалық (пәндік): бір пән шеңберіндегі оқыту мен тәрбие мазмұнын жүзеге
асыруға негізделген әдістер мен құралдар жиынтығы. Менің диплом жұмысыма
арқау болатын қазақ тілі мен әдебиеті пәні болып табылады. Өзімнің зерттеу
жұмысымның тәжербиелік бөлімінде сын тұрғысынан ойлау технологиясын қазақ
тілі мен әдебиет сабақтарында қалай пайдаланғандығым жайында толығырақ сөз
ететін боламын.
Локальдік (модульдік) жеке әрекеттер технологиясы ұғымды қалыптастыру,
дара қасиеттерді қалыптастыру және бақылауды ұйымдастыру технологиясы, жеке
жұмысты ұйымдастыру технологиясы. Сонымен бірге кез келген педагогикалық
технология негізгі методологиялық талаптарды қанағаттандыруы керек.
1. Концептуалдық негізінің болуы қандай да бір технология
философиялық, педагогикалық, технологиялық ғылыми
тұжырымдамаға негізделуі тиіс.
2. Жүйелілігі. Педагогикалық жүйенің барлық бөліктері логикалық
байланыста болады.
3. Басқаруға оңтайлығы. Диагностикалық болжау жасауға,
жоспарлауға, нәтижеге өңдеу енгізу мақсатында әдіс-тәсілдерді
кезектеп пайдалану мүмкіндігі.
4. Тиімділігі. Білім беру стандартын міндетті түрде
қанағаттандыруы тиіс.
5. Қайталауға жарамдығы. Басқа ұжым да дәл осы күйде қолдануға
мүмкіндіктің мол болуы.
Педагогикалық технологияның даму көзімен құрамдас бөліктері болып:
- этнопедагогика;
- озат педагогикалық тәжірибелер;
- педагогика, психология қоғамдық ғылымдар;
- отандық, щетелдік тәжірибелерді нысанға алу;
- әлеуметтік өзгеріс және педагогикалық жаңаша ойлау;
Педагогикалық технологияларды мынадай талаптарға жинақтауға болады:
1. Педагогикалық қарым – қатынасты ізгіліктік негізінде құру;
- Ынтымақтастық педагогика;
- Ізгілікті – тұлғалық оқыту технологиясы;
- Адамгершілікті қалыптастыруға негіздеу;
2. Баланың әрекетін жандандыру және жетілдіру негізіндегі оқыту
технологиясы.
- Ойын сабақ технологиясы;
- Проблемалық оқыту;
- Тірек конспектілері негізінде оқыту технологиясы;
- Коммуникативті оқыту жүйесі.
3. Оқу процесін ұйымдастыру және басқару тиімділігіне негізделген:
- Программалап оқыту;
- Дифференциалдап оқыту;
- Даралап оқыту;
- Ұжымдық және топтық оқыту тәсілдері.
- Компьютерлік технология.
Білім беру жүйесінде соңғы жылдары білім берудің инновациялық
технологиялары ұғымы жиі қолданыла бастады, педагогикалық қызметтің жан-
жақтылық сипатына орай бұл ұғымды бір жақты түсіну мүмкін емес.
Энциклопедиялық сөздікте Білім берудің инновациялық технологиясы –
бірыңғай мақсатпен біріккен және оқыту мен тәрбиелеудегі инновағиялық
технологияларды қамтыған, оқыту, тәрбиелеу және басқару түрлерінің,
әдістері мен оқу құралдарының жиынтығы деген анықтама берілген. Ол әрқашан
да даму жағдайында жүзеге асырылады, инноавациялық технология шығармашылық
пен ізденісті талап етеді, туындаған инновациялық жағдаятқа сәйкес әр түрлі
тәсілдерді қолдануды көздейді.
Ғалымдардың ойынша, білім беру технологиясын өзгерту қажеттігі
Қазақстанның жаңаруына себеп болмақ. Осының бәрі мұғалімдердің білім
беруде, білім алушыларды жан-жақты дамыту мәселесінде инновациялық
технологиялар мен білім парадигмаларын бірілікте қарастыруға негіз болып
табылады.
Ю. Фокиннің пікіріне сүйенсек, Педагогикалық технология, бәрінен
бұрын, іс-әрекеттің жоғары нәтижелігі. Кәсіптілік жоғарғы көрсеткіш:
жүйелілік, бірізділік, ғылыми ұстанымдармен қатар сенімділік. Кәсіби
біліктілік бұл қателер мен кемшіліктер жібермеу, шығармашылық қатынас
жасау (10,25(.
Педагогикалық технология – педагогикалық іскерліктердің жетістігіне
жеткізетін ғылыми жобалау және нақты өндіру. Ол әрқашанда педагогикалық
шеберлікпен өзара қарым – қатынаста. Педагогикалық технологияны өте жақсы
меңгеру дегеніміздің өзі – шеберлік. Бір ғана технология әр түрлі
мұғалімдермен іске асуы мүмкін, бірақ оны іске асыру ерекшеліктерінде
олардың педагогикалық шеберлігі және кәсіпқойлығы көрінеді. Оқыту
технологиясы сабақ беру әдістемесімен салыстырғанда, оқушылардың іс-
әрекетін ұйымдастыру тәсілдері мен мазмұнын өндіруді көрсетеді.
Жалпы білім беру жүйесінің басты міндеті – жеке тұлғаның ұлттық және
жалпы адамзаттық құндылықтар негізінде қалыптасуы мен дамуы және оның
кәсіби жетілуі үшін қажетті жағдайлар жасау; баланың тәрбиелену, білім алу
және жан-жақты қалыптасу, ана тілін, ұлттық салт-дәстүрлерді сақтау,
ақпараттану, денсаулығын нығайту сияқты құқықтарын іске асыру. Осы сияқты
қасиеттерді білім алушылардың бойында қалыптастыру мен дамыту Қазақстан
Республикасы білім беру жүйесінің маңызды міндеті ретінде қарастырылады
делінген (1,5(.
Тәрбие мақсаттары мен тәрбие жұмысының міндеттері білім беру үрдісінде,
сабақтан тыс уақытта және білім алушылардың бос уақытында жүзеге асырылады
десек, қазақ әдебиеті пәнін оқытуды жетілдіру, жаңа технологияларды қолдану
арқылы оқыту сапасын артыру – бүгінгі күн талабы. Жеке тұлғаны
қалыптастырып дамыту және оған терең білім беру мақсатында педагогикалық
жаңа технологиялар ұсынылуда. Соның ішінде оқу мен жазу арқылы сыни
тұрғыдан ойлау технологиясы ерекше орын алады.
Білім беру жүйесінің басты міндеті – ұлттық және жалпыадамзаттық
құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды
қалыптастыруға, дамытуға жеке кәсіптік шыңдауға бағытталған сапалы білім
алу үшін қажетті жағдайлар жасау; жеке адамның шығармашылық, рухани және
күш – қуат мүмкіндіктерін дамыту, даралықты дамыту үшін жағдай жасау арқылы
ой-өрісін байыту, оқытудың жаңа технологияларын енгізу және тиімді
пайдалану, білім беруді ақпараттандыру деп, Қазақстан Республикасының
Білім туралы Заңында нақтылап, білім беру жүйесіндегі басты ұстаным
ретінде жеке адамның білімділігін арттыру, жеке тұлғаның құзырлылығын
қалыптастыру, білім берудің дамытушы сипатын жетілдіру секілді маңызды
мәселелерін айқындап, білім беру жүйесін одан әрі дамыту міндеттерін
көздейді (11,12(.
Сын тұрғысынан ойлауға үйрету технологиясының мақсаты мен міндеттеріне,
негізгі ерекшеліктеріне тоқталайық.
Білім беру үрдісінде аталған технологиялармен қатар біздің диплом
жұмысымыздың негізі болып отырған Сын тұрғысынан ойлау технологиясын, оның
қалыптасу жолы мен даму тарихын да таразыға салып, талқылап өтейік. Ең
әуелі, неге осындай тақырып таңдалып алынды? Аталып отырған технологияның
басқа технологиялардан не айырмашылығы бар? Оқушылардың ойлау қабілеттерін
қалыптастыру, дамыту қазіргі таңда қаншалықты актуальді, осылардан
бастайық.
Шынымен де, оқушылардың ойлау қабілеттерін қалыптастыру, дамыту бүгінгі
күні ұстаздар еншісіне тиген ауыр жүк, аса кұрделі де өзекті мәселе болып
отыр. Осы орайда қандай технология тиімді деген сұрақ туындайды. Біз
оқушылардың ойлау қабілеттерін дамыту мен қалыптастыруда сын тұрғысынан
ойлау технологиясын таңдап алап отырмыз. Оның себебі мен тиімділіктерін осы
баяндама барысында дәлелдеуге тырысамын. Қазіргі кезде сын тұрғысынан ойлау
технологиясынан басқа да түрлі технологиялар күнделікті сабақта кеңінен
қолданылып жатыр. Алайды сол технологиялар стратегияларының көбі оқушының
ойлау қабілеттерін дамытуға бағытталмаған. Неге десеңіз, жоғарыда айтып
кеткеніміздей, дәстірлі оқыту технологясын алатын болсақ, негізгі күш
оқушыға емес, керісінше мұғалімге түседі. Мұғалім өтілгелі отырған
материалды немесе берілгелі отырған ақпаратты өзі дайындап әкеледі,
оқушыларға түсіндіреді. Тапсырмалар береді. Ал өз тараптарында оқушылар
қате жіберіп жатса, мұғалім өзі түзетіп отырады. Мінекей, осы
айтылғандардан, өздеріңіз де аңғарып отырған шығарсыздар, аталған
технологияда оқушы өз бетімен жұмыс жасау мүмкіндіктерінен айырылған, өз
бетінше шешім шығарып, өз қателерін өзі таба алмайды.
Сыни ойлау анықтамасына еш келмейтін ойлаудың түрі – ол шығармашылық
немесе көкейкесті ойлау. Оқушы үнемі белгілі бір ізденіс үстінде болуы
керек. Өз бетінше шығармашылықпен шұғылданғаны абзал. Және мұғалім осы
мақсатта жұмыс жүргізуі қажет. Ол үшін оқушы қызығатындай жағдаяттар мен
сұрақтар құрастырып, оқушы солардың жауаптарын дұрыс таба алатындығына көз
жеткізуі керек екендігін аңғарамыз. Дәл осы орайда сын тұрғысынан ойлау
технологиясы көмекке келеді.
Сын тұрғысынан ойлауды дамыту технологиясы – әлемнің түкпір-түкпірінен
жиылған білім берушілердің бірлескен еңбегі. Тәжірибені жүйеге келтірген
Джинни Л.Стил, Куртис С.Мередит, Чарльз Тэмпл. Жобаның негізі Ж.Пиаже,
Л.С.Выготский теорияларын басшылыққа алады. (13,12(.
Мақсаты: барлық жастағы оқушыларға кез келген мазмұнға сыни тұрғыдан
қарап, екі ұйғарым бір пікірдің біреуін таңдауға саналы шешім қабылдауға
сабақтарда үйрету. Біздің елімізге Джордж Соростың ашық қоғам институты,
“Сорос-Қазақстан” қоры арқылы келген бұл технология орыс және қазақ
тілдерінде мектеп тәжірибелеріне ене бастады.
“Сын тұрғысынан ойлау” ұғымы белгілі бір идеяларды қабылдай отырып,
оның неге қатысты екенін зерттеу, оларды жеңіл септикалық ойларға қарсы қоя
білу, салыстыра алу, сол идеяларға қарсы көзқарастармен тепе-теңдікте ұстап
зерттеу, оларға сеніммен қарау деп түсіндіреді авторлар. Белгілі ғалым
Дайана Халперн Сыни ойлау – ойлаған нәтижеге жету үшін танымдық
техникаларды пайдалану арқылы шығармашылықпен әрі қарай бағыттай ойлану
(14,53(.
Сыни ойлау анықтамасына еш келмейтін ойлаудың үшінші түрі – ол
шығармашылық немесе көкейкесті ойлау. Сонымен сыни тұрғыдан ойлау үш
бөліктен тұрады:
Біріншіден, сыни тұрғыдан ойлау өзіндік және жеке ойлау болып табылады.
Демек, оқушының өзіне жеке жұмыс жасауына, жекелей отырып ойлауына
мүмкіндік жасау. Ал сабақ сыни тұрғыдан ойлау принциптеріне негізделетін
болса, әркім өз ойлары мен пікірлерін және бағалауларын басқалардан
тәуелсіз құратын болады. Бір сұрақ, немесе бір тақырып жөніндегі әр бір
оқушылардың түсініктері әр түрлі болуы мүмкін. Себебі, біз үшін басқа біреу
сыни ойлай алмайды, біз барлығын өзіміз үшін жасаймыз. Сонымен қатар ойлау
өзіндік сипатқа ие болғанда ғана сыни тұрғыдан ойлағандық болып есептеледі.
Өз бастарымен жұмыс істеп, ең қиын деген мәселені өзідері шеше алулары үшін
оқушыларға жеткілікті түрде бостандық берілуі керек. Мысалы: оқушылар
мұғалімнің айтқанын жаттанды түрде қайтып айтып беруі мүмкін. Бұл жағдайда
бала өз бетімен жұмыс жасады деген қорытынды шығару қате болған болар еді.
Сын тұрғысынан ойлау технологиясы ең әуелі жаттандылықтар арылуға
жәрдемдеседі. Сын тұрғысынан ойлау технологиясының стратегияларын
пайдаланып сабақ өткізетін болса, бұған көз жеткізу қиынға соқпайтындығын
байқаймыз. Сын тұрғысынан оқушы өзі ойланып, қажет деп санаған ақпараттарын
ғана жеткізуге дағдыланады. Демек, өзі қорытындысын шығарып, дұрыс деп
таныған материалдарды ғана өз түсінгені бойынша баяндап бере алады.
Сыни тұрғыдан ойлауда идеяның ерекше болуы міндетті емес: біздің басқа
біреудің идеясы мен нанымын өзімдікі етіп қабылдауға толық құқығымыз бар.
Біз тіптен, басқаның пікірімен келісуіміз керек болады, бұл біздің
құқығымызды дәлелдейді. Сыни тұрғыдан ойлайтын адам басқаның көзқарасымен
жиі келісе бермейді.
Екіншіден, ақпарат сыни тұрғыдан ойлаудың соңғы емес, бастапқы пункті
болып табылады. Білім адамның сыни ойлауы онсыз мүмкін болмайтын
дәлелдемелерді тудырады. Кейде басында түк жоқ болса ойлау қиын болады
деп айтып жатады ғой. Терең ойлау үшін фактірлер мен идеялар, мәтіндер мен
теориялар, мәліметтер секілді көптеген шикізаттарды өңдеу керек болады.
Кейбір оқушылардың өздерінің үйренгендерін көп есіне сақтай алмайды.
Сондықтан оларға ескіден жаңаға жол салу керек. Дегенмен де мұғалімнің
жұмысы тек сыни тұрғыдан ойлауға шектеліп қалмайды: оқушылар ең қиын деген
түсініктерді қабылдап, әр түрлі мәліметті естерінде сақтауға дағдыланады.
Сыни тұрғыдан ойлауға үйрету – мұғалімнің көп жақты жұмысының бір бөлігі
ғана. Кез келген жаста сыни тұрғыдан ғана емес, бірінші сынып оқушыларының
да тәжірибелері мен білімдері жеткілікті.
Үшіншіден сыни тұрғыдан ойлау сұрақтар қойып, шешімін табуды қажет
ететін мәселені анықтаудан басталады. Жалпы адамзат баласы тумысынан білуге
құмар болып келеді. Егер біз жаңа бір нәрсені байқай қалсақ, оның не екенін
білуге құмартамыз. Ал енді, осы үшінші бөлікті сабақтарымызбен
байланыстырсақ, мынандай дүниелерді аңғарамыз. Сыныпта отыран балалрдың
барлығы бірдей қабілетті, дұрыс шешімін бірден шығара алатын оқушылар деп
кесіп айту қиын әрине. Себебі, кейбір оқушылар өз бетінше ойланып, шешімін
тауып жатса, кейбір оқушылар енжерлық танытып отырады. Сондықтан да ондай
оқушылардың сын тұрғысынан ойлау технологиясының түрлі стратегиялары арқылы
қызығулықтарын оятып белсенді оқушылардың қатарына қосуымыз керек.
Дегенмен нағыз таным үрдісі өзінің кез келген кезеніңде мәселелерді
шешу мен өзінің жеке қызығушылығы мен қажеттіліктерінен пайда болатын
сұрақтарға жауап беруге деген талпынысымен сипатталады.
Төртіншіден сыни тұрғыдан ойлау көңілге қонымды дәлелге ұмтылады. Сыни
тұрғыдан ойлайтын адам мәселені шешудің жолын өзі іздеп табады да, сол
шешімдерді негізі бар, саналы дәлелдермен нақтылай түседі. Ойымызды қорыта
келсек: қандай технологиялар, қандай стратегиялар қолданбасақ та барлығы
дерлік оқушыларды дамытуға, шыңдауға бағытталған болуы тиіс.
Сын тұрғысынан ойлау – сынау емес, шыңдалған ойлау. Бұл деңгейдегі
ойлау тек ересек адамдарға, жоғарғы сынып оқушыларына ғана тән деп ойлау
аса дұрыс емес. Жас балалардың да бұл жұмысты дұрыс ұйымдастырған жағдайда
өз даму деңгейіне сәйкес ойы шыңдалып, белгілі бір жетістіктерге жетері
сөзсіз. Оған осы жобамен жұмыс жасау барысында көз жеткіздім.
Сын тұрғысынан ойлауды үйрету үшін мына төменгі шаралар орындалуы шарт:
1) сын тұрғысынан ойлауды тудыру үшін уақыт керек;
2) оқушыларға ойланып-толғануға, ойын ашық айтуға рұқсат беру;
3) әртүрлі идеялар мен пікірлерді қабылдау;
4) үйрену барысындағы оқу-шылардың белсенді іс-әрекетін қолдау;
5) кейбір оқушылар түсіп қалған қолайсыз жағдайларды әжуаға айна-
лдырмау;
6) оқушылардың бір-бірінің жауа-бына жасаған сынының дәлелді, дәйекті
болуын талап ету;
7) сын тұрғысынан ойлауды бағалау.
Осы жоғарыда айтылғандарды қорытындылайтын болсақ, сын тұрғысынан ойлау
технологиясы өзіндік көзқарастарды дәлелдеуге, өз ойларын еркін жеткізуге,
саналы шешім қабылдауға жәрдемдесетін озық технологиялар қатарына
жататынына көз жеткізіп отырмыз. Баланың жан-жақты дамуын бірінші орынға
қоятын болсақ, сол жетістікке жету үшін таптырмайтын бірден-бір технология
– Сын тұрғысынан ойлау технологиясы деген қорытындыға келдік.
1.2 Сын тұрғысынан ойлауға үйрету технологиясының тәсілдері
Аталмыш бағдарламаның ішкі құрылымында ерекшелік бар. Бұл құрылым
3 деңгейден тұратын оқыту мен үйретудің моделі. Білімнің болашақта пайдаға
асуы, қажетке жарауын қалыптастырады. Көп ақпаратты талдай, жинақтай
отырып, ішінен қажеттісін алуға үйретеді. (13,86(.
Сын тұрғысынан ойлау бағдарламасы:
➢ қызығушылықты ояту,
➢ мағынаны тану,
➢ ой толғаныс кезеңдерінен түзіледі.
Енді осы кезеңдердің мақсат-міндеттеріне толығырақ тоқталып өтейік.
Қызығушылықты ояту.
Үйрену процесі – бұрынғы білетін және жаңа білімді ұштастырудан тұрады.
Үйренуші жаңа ұғымдарды, түсініктерді, өзінің бұрынғы білімін жаңа
ақпаратпен толықтырады, кеңейте түседі. Сондықтан да, сабақ қарастырылғалы
тұрған мәселе жайлы оқушы не біледі, не айта алатындығын анықтаудан
басталады. Осы арқылы ойды қозғату, ояту, ми қыртысына тітіркенгіш арқылы
әсер ету жүзеге асады. Осы кезеңге қызмет ететін “Топтау”, “Түртіп алу”,
“Ойлану”, “Жұпта талқылау”, “Болжау”, “Әлемді шарлау” т.б. деген аттары бар
әдістер (стратегиялар) жинақталған. Қызығушылықты ояту кезеңінің екінші
мақсаты – үйренушінің белсенділігін арттыру (14,53(. Өйткені, үйрену –
енжарлықтан гөрі белсенділікті талап ететін іс-әрекет екені даусыз. Оқушы
өз білетінін еске түсіреді, қағазға жазады, көршісімен бөліседі, тобында
талқылайды. Яғни айту, бөлісу, ортаға салу арқылы оның ойы ашылады,
тазарады. Осылайша шыңдалған ойлауға бірте-бірте қадам жасала бастайды.
Оқушы бұл кезеңде жаңа білім жайлы ақпарат жинап, оны байырғы біліммен
ұштастырады. Аталған технология қызығушылықты ояту кезеңінен басталып
отырғандығы өте орынды. Неге десек, кейбір тақырыптар бала қабілеті үшін
ауыр, кейбір тақырыптар жеңіл болып келеді. Психологиялық тұрғыдан қарайтын
болсақ, баланы қызықтырмайтын тақырып ауыр тақырыптардың қатарына
жатқызылады да, оқушы ол тақырыпты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. СЫН ТҰРҒЫСЫНАН ОЙЛАУҒА ҮЙРЕТУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ: ОҚУШЫНЫҢ ЛОГИКАЛЫҚ
ОЙЛАУЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Педагогикалық технология туралы түсінік. Сын тұрғысынан ойлауға
үйрету технологиясының мақсаты мен міндеттері, негізгі
ерекшеліктері ... ... ... 5
1.2 Сын тұрғысынан ойлауға үйрету технологиясының
тәсілдері ... ... ... ...19
ІІ. СЫН ТҰРҒЫСЫНАН ОЙЛАУҒА ҮЙРЕТУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ: ОҚУШЫНЫҢ ЛОГИКАЛЫҚ
ОЙЛАУЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗІ
2.1 Сын тұрғысынан ойлауға үйрету технологиясы арқылы оқушының
логикалық ойлауын қалыптастырудың
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.2 Сын тұрғысынан ойлауға үйрету технологиясының сабақта қолданылуы
мен
тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .37
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
ПАЙДЛАНЫЛҒАН ДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..61
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Келер ұрпақ алдында зор жауапкершілік жүгін
арқалап келеміз (1,2( деген елбасы Н.Назарбаев. Шынымен де, көтерген
жүгіміздің салмағы ауыр, еліміздің болашағы көркейіп, өркениетті елдер
қатарына қосылуы бүгінгі білімді ұрпақтың бейнесінен көрінеді. Осы орайдан
келгенде,қоғам дамуында білім берудің ең маңызды мәселе екендігі белгілі.
Қазіргі кездегі білім берудегі негізгі мақсат – жан-жақты білімді, өмір
сүруге бейім, ой-тұлғасы бар адамгершілігі жоғары, қабілетті жеке тұлғаны
қалыптастыру. Дамудың ең биік көкжиегінен көрінгісі келетін кез келген
мемлекет, ең алдымен, білім беру саласын жолға қойып, сапасын көтеруді
мақсат етеді. Ендеше осындай бәскеге қабілетті, рухы биік ұрпақ тәрбиелеу
жаңа формация мұғалімінің еншісіне тиері анық ененін байқаймыз. Яғни,
ағартушылық салада жүрген жандарға жүктелген аса үлкен міндет болып
табылады. Өйткені, бүгінгі күні мұғалім сабақ процесіндегі басты тұлға
болып табылады. Ол өз ісімен өзгеге жетекші, өз сабағымен өзгелерге үлгі
болады. Сондықтан оның теориялық білімі терең, әдістемелік шеберлігі мол,
мақсаты айқын, үнемі ізденіс үстінде болғаны абзал. Осыған орай мұғалім
сабақ барысында түрлі әдістерді ұтымды пайдаланып, олардың білігі мен
практикалық дағдысын қалыптастырып, оқушыларға білім бере отырып,
белсенділігін оятып отырғаны дұрыс.
Халқымыздың ардақты ұлдарының бірі Міржақып Дулатұлы: Жалғыз сүйеніш,
жалғыз үміт – оқуда. Теңдікке жетсек те, жұрттығымызды сақтасақ та,
дүниедегі сыбағалы орнымызды алсақ та, бір ғана оқудың арқасында аламыз.
Жақсылыққа бастайтын жарқын жұлдыз – оқу. Надан жұрттың күні – қараң,
келешегі - тұман,- деп білімнің, оқудың, ғылымның маңызын айқын көрсеткен.
Ал енді осы ойымызды Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім
беруді дамыту тұжырымдамасында айтылған оймен жалғастырсақ: ... жылдам
өзгеріп отыратын дүние жағдайларында алынған терең білімнің, кәсіби
дағдының негізінде еркін бағдарлай білуге, өзін-өзі іске асыруға, өзін-өзі
дамытуға және өз бетінше дұрыс адамгершілік тұрғысынан жауапты шешімдер
қабылдауға қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру,- деп атап көрсетіледі
(1,3(. бұл дегеніміз, біздер, мұғалімдер кез келген өзгеріске дайын,
мүмкіндігімізше барлық жаңа техологиялардан хабардар болуымыз керек.
Бүгінгі мектеп алдындағы басты міндет – қазақ тілі мен әдебиеті
сабағында сын тұрғысынан ойлау жобасын басшылыққа ала отыра, оқушылардың
тілін дамытып, сыни тұрғыдан ойлауға жағдай жасау.
Сабақтарда сын тұрғысынан ойлау жобасын қолдану арқылы оқушылардың
тілін дамытудың теориялық тұжырымдарын, әдістерін, қорытындысын мектеп іс-
тәжірибесінде, одан қалды күнделікті өмірде, жоғары оқу орындарында,
студенттер курстық жұмыс, баяндама жазу барысында, ғылыми конференцияларда
осы саладан білім, білік, дағдыларын жетілдіру мақсатында пайдалануға
болады.
Зерттеудің мақсаты. Барлық жастағы оқушыларға кез келген мазмұнға сыни
тұрғыдан қарап, екі ұйғарым бір пікірдің біреуін таңдауға, саналы шешім
қабылдауға сабақтарда үйрету.
Көрсетілген мақсатқа қол жеткізу үшін төмендегідей нақты міндеттер
қойылды:
- Педагогикалық технологияларға тоқталу;
- Сын тұрғысынан ойлау технологиясының ұтымды жолдарын көрсету;
- Сын тұрғысынан ойлау технологиясының оқытудағы ерекшеліктерін ескеру;
- Сын тұрғысынан ойлау технологиясы арқылы оқушылардың ойлау
қабілеттерін қалыптастыру;
Зерттеу нысаны. Сын тұрғысынан ойлау технологиясы, оның стратегиялары
мен ерекшеліктері, меңгерудің ұтымды жолдары.
Зерттеу пәні. Қазақ тілін оқыту әдістемесі
Зерттеудің ғылыми жаңалығы
- сын тұрғысына ойлау технологиясының түрлі стратегияларына негізделген
сабақ жоспарлары құрылды;
- Сабақ үдерісінде оқушылардың ойлау қабілеттерін қалыптастыруда
қолданылатын әдістердің тиімділігі анықталды.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздері. Зерттеуде қазақ тілін оқыту
әдістемесіне арналған еңбектер, жаңа технологиялар жайлы әдебиеттер,
оқулықтар мен оқу құралдары негізге алынды.
Зерттеудің ғылыми жаңашылдығы мен практикалық маңызы. Сын тұрғысына
ойлауда қолданылатын әдістер түрлері жинақталды; оқушылардың қызығушылығын
арттырудың тиімді әдіс-тәсілдері ұсынылды.
Дипломдық жұмыстың практикалық негізі. Зерттеуде психология,
педагогика, лингвистика, қазақ тілін оқыту әдістемесіне байланысты ғылыми-
әдістемелік зерттеу еңбектері мен оқулықтар, оқу құралдары негізгі нысанаға
алынды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен тұрады. Кіріспеде тақырыптың өзектілігі,
жұмыстың мақсаты мен міндеттері, жұмыстың ғылыми-практикалық негіздері
берілген. Оқушылардың ойлау қабілеттерін дамытуда қолданылатын әдістер
мәселесіне арналады. Диплом жұмысының қорытынды бөлімінде жалпы жұмыс
мазмұны тиянақталып, ондағы негізгі ой-пікірлер дәлелденді.
І СЫН ТҰРҒЫСЫНАН ОЙЛАУҒА ҮЙРЕТУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ: ОҚУШЫНЫҢ ЛОГИКАЛЫҚ
ОЙЛАУЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Педагогикалық технология туралы түсінік
Бүкіл әлемдік білім беру аясына кіру мақсатында қазіргі кезде елімізде
білімнің жаңа жүйесі құрылуда. Бұл үрдіс педагогика теориясымен оқу-тәрбие
жұмысында нақты өзгерістер енгізумен қатар елімізде болып жатқан түрлі
бағыттағы білім беру қызметіне жаңаша қарауды, шәкірттердің шығармашылық
қабілетін дамытуды, іс-әрекетті жаңаша ұйымдастыруды талап етеді. Мектептің
негізгі міндеті – жеке тұлғаны дамытып, оның алғашқы қалыптасуын қамтамасыз
ету, білімге деген сенімін нығайту, іскерлігі мен дүниетанымын
қалыптастыру, оқуға деген қызығушылығын оятып, ынтасын арттырумен бірге
біліктілігін ұштап, жан-жақты дамуын қамтамасыз ету болып табылады.
Мектепте оқытуды ұйымдастыратын бірден – бір нұсқа сабақ болса,
сабақтың нәтижелі болуына ықпал ететін нұсқа сол сабақты өткізудің әр түрлі
әдіс-тәсілдері, яғни жаңашыл сабақ.
Қазіргі кезде шығармашылықпен жұмыс істейтін мұғалімдердің тынымсыз
ізденуі нәтижесінде оқу - тәрбие жұмысының тиімділігін арттырудың жаңа
технологиялары өмірге келеді. Ендіше, жалпы технологиялар туралы айтулы
ғалымдар қандай ойда екен, ұстанымдары мен негізгі қағидалары неге
негізделген, осылардан бастайық.
Атап айтқанда, В.В.Ворнов педагогикалық технология – бұл тиімді оқыту
жүйесін құрумен айналысатын жаңа бағыт деп түсіндіреді . Әлбетте, бұл
пікірмен келісуге болады. Себебі, тиімді оқыту жүйесі белгілі бір
технологияға незілделеді де, сол технологияның негізінде сабақтың нәтижесі
көріне бастайды.
Ал В.М.Шепель болса, технология - өнер, шеберлік, ептілік, іскерлік,
әдістердің жиынтығы, өзгеруі дейді. (2,37(. Технология жайлы бұл ғалымның
пікіріне жүгінсек, негізгі күш мұғалімге түсетінін аңғарамыз. Өйткені кез-
келген технологияны шебер пайдалану, ептілікпен, іскерлікпен нәтижесіне қол
жеткізу, сол көрсеткіштерге жету жолында түрлі әдіс-тәсілдерді пайдалану
сөзсіз, мұғалімнің шеберлігі екені анық.
М. Чошанов технология – бұл дидактикалық жүйенің құрамды бөлігі (3,51(.
деп есептесе, Б.Т.Лихачев педагогикалық технологияны оқу үрдісіне белгілі
бір мақсат көздей әсер ететін педагогикалық нәтижеге жетелейтін
бірліктердің белгілі бір жүйесі ретінде көрсетеді және педагогикалық
технология түпкілікті өзгермейтін механикалық құрылым емес, қайта бала мен
мұғалімнің үнемі түрленіп отыратын өзара қарым – қатынасының өзегуі,
мазмұнды ұйымдастырушы құрылымы деген ой-қортындыға келеді (4,15(.
Педагогикалық технология ұғымына берілген анықтамалардың өзі түрліше
тұжырымдалады. Г. Селевконың Современные образовательные технологии
кітабында олардың бірнешеуі келтірілген (5,25(. Мысалы, В.Беспалько
Педагогикалық технология - бұл мазмұнды, оқу үрдісін жүзеге асыру
техникасы (6,71(десе, И.Волковтың пікірінше, Педагогикалық технология –
бұл жоспарланған оқыту нәтижелеріне қол жеткізу үрдісін сипаттау болып
табылады(7,26(. В.Монаховтың ойынша, Педагогикалық технология – бұл оқушы
мен мұғалім үшін қолайлы жағдайлар туғыза отырып оқу үрдісін жобалау,
ұйымдастыру және жүргізу бойынша бірлескен педагогикалық әрекеттің жан-
жақты ойластырылған моделі(8,81(. М.Кларин болса Педагогикалық технология
педагогикалық мақсаттарға қол жеткізу үшін қолданылатын барлық тұлғалық,
инструменттік және әдіснамалық құралдардың жүйелі және қызмет ету тәртібін
білдіреді дейді (9,22(. А.Сластенин және Н.Тихонова пікірінше,
Педагогикалық технология – бұл педагогикалық әрекеттің жетістігіне
кепілдік беретін қатаң ғылыми жобалау және дәл елестету (10,25-26(.
Осы аталғандарды ескере келгендегі біздің байқағанымыз педагогикалық
технологиялар жайында қанша ой айтылса да, бір-бірлеріне қайшы келіп жатқан
тұстары жоқ. Демек, технология жайлы қай ұғымды алсақ та мағыналары жақын,
мақсатқа жету жолдары ғана әр түрлі. Мектеп мұғалімі, аталған пікірлердің
әрқайсысын пайдалана отырып оқыту үрдісін жүргізуіне болады. Осы орайда
қазақ елінің айтулы ағартушысы, Ахмет Байтұрсынұлының мына сөздері есіме
оралады. Әдіс-тәсілдің жаманы жоқ, ең жаманы мұғалімнің өзі жаңа әдіс-
тәсіл ойлап таба алмауы - деген ғалым ағамыздың мағыналы ойы жоғарыда
айтылған пікірлердің бәрін бір арнаға тоғыстырғандай.
Оқыту технологиясы мектепте оқу үрдісіне қажетті амал, тәсіл, әдіс,
дидактикалық талап секілді психологиялық – педагогикалық іс - әрекеттердің
жүйелі кешені ретінде пайдаланылады. Ол оқушылардың тәртібіне, оқуға
ынтасына, іс-әректіне игі мұғалімдердің интелектуалдық шығармашылық қызметі
болып табылатын педагогикалық іс – тәжірибесінің нәтижелілігіне,
жинақтылығына ұтымды әсер ететіндей оқу тәрбие үрдісінің басты күре
тамырының ролін атқарады. Былайша айтқанда, педагогикалық технология – оқу-
тәрбие үрдісінің шығармашылықпен терең ойластырылған көптеген факторлардың
үйлесімділігі оқыту мен тәрбиенің тиімділігін қамтамасыз ететін жаңа
құрамдас бөлігі.
Қазіргі кезде білім беру үрдісінде 50 ден астам жаңа технология
қолданады екен. Олардың бірнешеуіне тоқталып өтейік.
Көптеген уақыттар желісінде технология түсінігі педагогикалық ұғымдар
қорынан тыс қалып келді. Шындығына келгенде Технология ұғымы латын
сөздерінен – техне - өнер, шеберлік, кәсіп және логос - ғылым дегенді
білдіреді. Технология ғылыми жетістіктерді негіздеудің тәсілі мен нәтижесі
ретінде, ғылымда қол жеткізілген деңгейдің жинақталған көрінісі ретінде
анықталады (2,53(.
Ал педагогикалық міндеттерге: педагогикалық процесті сипаттау,
түсіндіру, болжау, жобалау – сай келсе де, ол технократиялық тіл элементі
ретінде қарастырылды.
Педагогикалық әдебиеттерде қандай да технологиялар сипатын айқындаушы
көптеген терминдер ұшырасады, мысалы: оқу-үйрену, тәрбиелеу, оқыту
технологиялары, білімдендіру және де біз сөз еткелі отырған дәстүрлі оқыту
технологиялары, бағдарламаластырылған, проблемді оқыту технологиялары,
солармен қатар авторлық технологиялар және т.б.
Алғашқыда педагогтар педагогикалық технология, оқу-оқыту
технологиясы және тәрбиелеу технологиясы ұғымдарының өзіндік мән
мағыналарына аса назар аудармай келді. Ал бүгінгі күнде педагогикалық
технология оқу мен тәрбие аймағындағы педагогикалық міндеттердің шешілуіне
байланысты орындалатын педагог іс-әрекетінің бірізді жүйесі ретенде
танылуда. Осыдан педагогикалық технология мәні оқу технологиясы,
тәрбие технологиясы ұғымдары мәндерімен салыртырғанда тереңдеу де
ауқымдылау.
Педагогикалық технология – бұл педагогикалық әрекеттер табысына келіп
болардай қатқыл ғылыми жоба. Әрі сол жобаның дәл жаңғырып іске асуы.
Педагогикалық технология кешенді, бірігімді процесс. Ол өз құрамында
адамдарды, идеяларды құрал-жабдықтарды, сонымен бірге жоспарлау,
қамсыздандыру, бағалау және білім берудің барша қырлары жөніндегі
проблемалар шешімін басқаруды қамтиды.
Педагогикалық технологиялар көп түрлі болуына қарамастан, олардың іске
асуының екі түрлі ғана жолы бар. Біріншісі – теориялық негізде орындалуы.
Осы орайда аталған пікірді негізге алатын ғалымдарды да атай кетейік. В.Б
Беспалько, В.В Данилов, В.К Дьяченко және т.б. Екіншісі – тәжірбиемен
жүзеге келуі. Бұл пікірді Е.Н Ильин, С.Н Лысенкова, В.Ф
Шаталов сынды ғалымдар негізге алады (11,132(.
Мұндай ғылымдық мәні бар ой жаңалықты емес. Кезінде оны Я.А.Коменский
де дәріптеген. Ұлы педагог – ғұлама 16-ғасырда-ақ оқудың техникалық
болатынын уағыздап, оның мүлтіксіз тиімді нәтиже беретін жолдарын
іздестіріп бақты. Я.А.Коменский еңбектеріне үңіле түссек, педагогикалық
технологияға бастау берген даналық пікірлерді табамыз: Дидактикалық машина
үшін қажет нәрсе – 1) түбегейлі ойластырылған мақсаттарды; 2) сол
мақсаттарға жетуге дәл икемдестірілген жабдықтарды; 3) мақсаттың
орындалмауына мүмкіндік бермейтін нақты жабдықтарды қолданудың мызғымас
ережелерін табуымыз керек. Коменский заманына бастап оқуды мүлтіксіз
әрекеттегі механизмге сәйкестендіру ұмтылысының талайы күні бүгінге дейін
басылған емес. Кейін оқу технологиясы жөніндегі көптеген тұжырымдар
толықтырылып, нақтыланып отырды. Әсіресе, техникалық прогрестің әрқилы
теориялық және практикалық қызметтер аймағына енуімен оқуды
технологизацияластыру идеясы нығайып, іске асырыла бастады.
Енді қазіргі білім беру жүйесіндегі осы педагогикалық технологиялардың
қандай түрлері бар, және олар айырмашылықтары неде, қандай тәсілдер арқылы
жүзеге асады, осы сұрақтар төңірегінде ой толғайық.
Қай мектепте болсын кеңінен қолданылатын оқытудың дәстүрлі
технологиясынан бастайық. Аталған технология оқыту технологияларының ең
ежелгі түрі. Кейде оны қайта жасау, репродуктивті технология деп те атайды.
Бұл техноголия білім, ептілік және дағдыларды ұсынуға бағытталған. Ол
өтіліп жатқан материалдың игерілуін, қайта жасау деңгейіндегі білім
сапасының бағалануын қамтамассыз етеді. Көне технология екендігіне
қарамастан орта мектептерде көп тараған. Оның мәні: жаңаны игерту -
бекітіу – қадағалау – бағалау сұлбасы(схема) бойынша оқу процесін жүргізу.
Осыған орай, оқу-оқытудың басты әдістері ретінде:
➢ Көрнекілік және онымен бірге жүретін түсіндіру;
➢ Оқушының жетекші іс-әрекеттері түрлеріне - тыңдау мен есте қалдыру;
➢ Басты талап және тиімділіктің негізгі көрсеткіштеріне - игерілгенді
қалтқысыз қайталап жаңғырту ептілігі алынуы;
Аталғандардың барлығын ескеріп келгенде, орынды бір сұрақ туады.
Осы технологияда мұғалімнің орны қандай? Мұғалімнің іс-әрекетіне не
жатады дегенге тоқталсақ. Яғни, дәстүрлі орындалатын іс-әрекеттер.
Мұғалімнің қызметтері – түсіндіру, ірекеттерді көрсету, оқушылар орындаған
тапсырмаларды бағалау, реттеу, түзету.
Сонымен бірге, дәстүрлі технология біршама кемшіліктерге жол береді -
оқу процесін дараландыру мен жіктеуге қолайсыз, ең маңыздысы оқушының ойлау
қабілетін дамытуға мүмкіншілігі кем (11,134(.
Енді осы аталған технологияны менің зерттеу жұмысыммен байланыстырайық.
Өздеріңіз аңғарып отырғандарыңыздай, бұл технология мұғалімнің немесе
оқушының дайын іс-әрекеттеріне негізделген десек те болады. Яғни,
күнделікті мұғалімге де, оқушыға да таныс, бір қалыпты жүзеге асатын іс-
әрекеттер. Әлбетте, мұғалімнің сабақты түсіндіргені, талдап, саралап
беретіні оқушы үшін қажетті дүние, алайда, оқушы үнемі ұстазына сенім
артатын болса, өздігінен қорытынды немесе қажетті дұрыс шешім шығара
алмаса, жеке тұлға ретінде өзіндік көзқарасы қалыптасып кетуі екі талай.
Білім көші ешқашанда бір қоында тұрақтап қалған емес. Заман талабына сай,
уақыт өткен сайын, ілгері жылжып, жаңа технологялармен толысып, көбейіп
көшіп отырады. Осы технологияда мұғалым негізгі рол атқаратындықтан,
оқушының жеке жұмыс істеуі, өз бетімен жұмыс істеуі, белгілі бір тақырып
төңірегінде өз пікірін ақтап шыға алуы сияқты түсініктер назардан тыс қалып
отыр.
Ал, менің таңдап алып отырған сын тұрғысынан ойлау технологиясында
оқушы керісінше өзі ойланып, өз бетімен дұрыс шешім шығаруға дағдыланады.
Сын тұрғысынан ойлау – бұл берілген тақырыпқа, я болмаса белгілі бір
пікірге міндетті түрде қарсы шығу, оны даттау немесе жақтау деген сөз емес,
керісінше, алынып отырған тақырыпты я болмаса мәселені сыныпта неше оқушы
отырса, солардың әрқайсысының ой елегіген өткізіп, әркімге өз ойын айтуға,
және сол айтып отырған ойын дәлелдеуге мүмкіндік беру, тапқыптың сан түрлі
шешімін тауып, дұрыс қорытындыға келу. Демек, дәстрлі сабақтарда мұғалім
дұрыс деп айтқан, ал соны оқушылар ойланбастан құптап әкететін әрекеттерден
алшақтау деп түсінген дұрыс деп ойлаймын.
Кезекте дамыта оқыту технологиясы. Дамыта оқыту технологиясы – күрделі
құрылымды, біртұтас педагогикалық жүйе. Оның нәтижесінде әр оқушының өзін -
өзі өзгертуші субьект дәрежесіне көтерілуі көзделіп, оқыту барысында соған
лайық жағдай жасалады. Дамыта оқытудың дәстүрлі оқытудан айырмашылығы:
көздеген мақсатында, мәнінде, мазмұнында, дамытушылардың негізгі
факторында. Мұғалімнің рөлі мен атқаратын қызметінде, әдіс тәсілінде, т.б.
Мектеп тәжірбиесіне енген оқу іс-әрекеттері арасындағы аса танымал
технология. Аталған технологияны Л.С Выготский, Л.В Занков, Д.Б Эльконин
және тағы басқада ғалымдар терең зерттеген. Ғалымдар дәлелдегендей,
педагогика бала дамуының өткеніне емес болашағына бағытталуы керек. Зерттеу
нәтижелерінде оқу тиімділігін көтеру есебінен оқушы дамуын жеделдетуге
болатыны дәлелденген. Бұл үшін оқуды жоғары денгейлі қиыншылықта жүргізу
принципін ұстану – басты талап. Егер алдынан рухани, сезімдік күш-қуаттың
іске қосылуын қажет ететін кедергілер (ойын, оқу, тұрмыс) шығып тұрмаса,
әрі оларды жеңуге талпынбаса, бала дамуы бәсеңдейді (11,135(.
Бұл тек аталған кедергілерде ғана емес, күнделікті сабақ барысында да
назардан тыс қалмау керек. Оқыту процесін әр мұғалім әр түрлі жүзеге
асыратынын ескерсек, дамыта оқыту технологиясының қатып қалған
принцптерімен шектеліп қана қоймай, әр мұғалім өздігінше түрлендіріп
отыратындығы сөзсіз. Және бұл дұрыс та. Себебі, оқушы берілген тапсырманың
қиындығына қарамастан шешімін табуға үнемі ұмтылып отыруы қажет. Алайда,
оқулықта берілген материал, есеп не жазбаша тапсырмалар дейгейі қиындағы
жағынан бірдей болғанымен, сыныпта отырған оқушылардың білім деңгейі әр
түрлі екенін ескеру керек. Тапсырмалар қиыннан оңайына қарай емес,
керісінше оңайынан қиынына қарай көтеріліп отырғаны абзал. Оқушы миы үнемі
қозғалыста болғаны дұрыс, сонда ғана актив іс-әрекеттер жүзеге асады.
Дамыта оқыту, яғни оқыта отырып дамыту. Бұл екі күрделі ұғымның қатар
жүріп, ортақ жүзеге асуы. Екеуін екідара қарастыруға болмайды. Оқушы алған
материалымен шектеліп қана қоймай, сол алған білімін күнделікті тұрмыста өз
керегіне жарата білуі дамыта оқыту технологиясының жемісі.
Бұл бағдарлы идеялар бүгінгі білім беру аясында қолдау табуда.
Педагогика ғылымының зерттеушілері тәлім – тәрбие беру үрдісінің негізгі
мақсаты оқушы тұлғасын дамыту деп таниды. Бірақ, тұлға дамуы туралы
ізденушілігі психологияның айтуы бойынша, әр адамның өз қолында, оны
сырттан әсер ететін күшпен дамытуға болмайды. Осы пікірден туған білім беру
мақсатының басқа да тұжырымы бар. Оқушы тұлғасын дамыту, ол оның толық
өзіндік қалыптасуының, өзіндік жетілуінің амалы ретінде қарастырылады.
Сондықтан мектеп мақсаты баланың табиғи күштері мен мүмкіншіліктерінің
өзіндік ашылуына қолайлы жағдай жасау болып табылады. Ол үшін тұлғаның
дамуын көздейтін білім беру үрдісін, ұйымдастырудың түрлі әдістері мен
амалдарын анықтап, жүзеге асыру қажет.
Міне, дамыту оқыту технологиясына шағын шолу жасадық. Ондағы мақсат,
алда айтылатын технологиялармен салыстыру, бір-бірінің ұқсастықтарын табу
және тиімділігіне тоқталу.
Бағдарламаластырылған оқу технологиясының (БОТ) негізгі мақсаты оқу
процесін басқару жүйесін жақсарту. Аталған технологияны
П.Я Гальперин, Л.Н Ланда, А.М Матюшкин және тағы басқа ғалымдар
негізге алады. Алайда БОТ бастауын берген Н. Краудер, Б. Скиннер, С.
Пресси сияқты американдық психологтар мен дидактар.
БОТ – бұл арнайы жабдықтар, бағдарламаластырылған оқулық, ерекше оқу
машинасы, ЭВМ және тағы басқа көмегімен күні ілгері дайындалған бағдарлама
бойынша орындалатын өзіндік жеке-дара оқу технологиясы. Бұл технология
әрбір оқушыға өзіндік сапа-қасиеттеріне орай (оқу қарқыны, сауаттылық
деңгейі және т.б.) оқуына мүмкіндік береді.
БОТ-ның өзіне тән сипат белгілері мынындай:
➢ Оқу материалдарының кіші көлемді жеңіл игерілетін бөлшектерге
жіктелуі;
➢ Әр бөлшекте игеруге арналған нақты әрекеттерді орындау
нұсқаулары жүйесінің берілуі;
➢ Әр бөлшек игерілуінің тексерілуі;
➢ Қадағалау тапсырмаларының дұрыс орындалуымен оқушы
материалдың ендігі жаңа бөлшегін алып, келесі оқу қадамын іске асыруға
өтуі;
➢ Дұрыс жауап бере алмаған жағдайда оқушының қосымша көмек
түсініктемелерін алуы;
➢ Қадағалау тапсырмаларының нәтидесі хатталып, оқушының өзіне де
(ішкі кері байланыс), педагогқа да (сырттай кері байланыс) белгілері
болуы; (11,136(.
БОТ – бұл жаңашыл технология. Аталмыш технологияның білім беру
үрдісіндегі өзіндік үлесі зор екендігі сөзсіз! Алайда, бұл
технологиямен еліміздегі әрбір мектеп жұмыс жүргізіп жатыр деп айтуымыз
қиын. Енді осы технология бала дауынанан алшақта жатқанын аңғару қиындақ
тудырмайды. Осы айтылғандарды ескерсек, бұл технология баланың ойлау
қабілеттерін арттыруға емес, көбіне-көп оқу үрдісін басқаруға, оны
жаңартуға бағытталған екенін аңғарамыз. Айта кетуіміз керек, біз бұл жерде
барлық технологияларды теріске шығарып, сын тұрғысынан ойлау
технологиясының ғана артықшылықтарын көрсеткелі отырғанымыз жоқ, керісінше
аталған қай технологиялар болсын, өзінше ерекшеліктері мен өзгелерден
айырмашылықтары бар екендігін көрсету, салыстыра отырып көз жеткізу.
Бұл технологияда оқушы жұмысы ерекше аталып көрсетілмейді. Оқушы
қате жіберген жағдайда қосымша көмек түсініктемелеріне жүгінеді. Мұғалім
қателерін дұрыстап отырады. Осы орайдан келгенді сын тұрғысынан ойлау
технологиясымен салыстыратын болсақ, сын тұрғысынан ойлау технологиясында
оқушы өзі ойланып, өз қателеріне өзі сараптама жасайды. Қорытынды шешімін
өзі шығаруға дағдыланады. Демек, оқушы жұмысы көрінік отырады.
Проблемді оқыту технологиясы мұғалім басшылығында өтетін оқушының оқу
міндеттерін шешуге ойластырылған өзіндік ізденіс іс-әрекеттерін
ұйымдастыруға негізделген. Оқу ізденістері барысында оқушыларда жаңа білім,
ептілік және дағдылар қалыптасып, қабілеттері, танымдық белсенділігі,
қызығуы, ой-өрісі, шығармашылығы және тағы басқа да тұлғалық маңызды
сапалары дамиды (11,136(. Бұл технологияға келгенде Т.В Кудрявцев,
А.М Матюшкин, М.И Махмудов сияқты ғалымдардың есімдерін ерекше атап
өтуіміз керек.
Жалпы түрінде проблемді технология сипаты келесідей болып келеді:
Оқытушы білімді дайын күйінде ұсынбай, оқушылар алдына міндет
(проблема) қояды, оған қызықтырады және оны шешу әдіс-тәсілдерін табуға
ынталандырады. Ал оқушылар мұғалімнің тікелей басшылығында не өз бетінше
олардың шешімін табудың жолдары мен әдістерін зерттейді, яғни болжам
түзеді, оның шынайылығын тексеру тәсілдерін белгілейді әрі талқылайды,
дәйектейді, нәтижелерін талдайды, пікір жүргізеді, дәлелдейді.
Проблемді оқу басқа да технологиялар сияқтыөзінің ұнамды да болымсыз
тараптарына ие. Оның тиімділігі: оқушыларға тек қажетті білім, ептілік және
дағдылар жүйесін меңгеруге жәрдемдесіп қоймастан, олардың ақыл-ой дамуына
жол ашады, өз шығармашылық қуаты мен берік білім қалыптастыруға
көмектеседі, өз оқу еңбегіне қызығу ұмтылысын арттырады, оқу нәтижесінің
бекінуін қамтамассыз етеді. Ал аталған технологияның кемшілігі де бар. Атап
айтатын болсақ: жоспарланған нәтижеге жету көп уақытты талап етеді,сонымен
бірге, оқушылардың танымдық іс-әрекетін жүйелі басқару қиын.
60-жылдардан бастап білімді технологияландырудың ғылыми атауы
біртіндеп кеңейтіліп, әдістер мен құралдар жиынтығы терминіне айналды.
Ғалым зерттеушілер педагогикалық технологияны ғылым мен техниканың жаңа
жетістіктері ретінде, оқыту үрдісінде жандандыруға тырысты. 70-80- жылдары
педагогикалық технология ұғымы оқу-тәрбие үрдісін басқару және оқыту
әдістері мен құралдарын ұйымдастыру бағытында қарастырылды.
Оқу-тәрбие үрдісін технологияландыру – білім беру мен тәрбиелеу
проблемаларын сапалы жаңа деңгейде шешуге ықпал жасайды. Технологиялық әдіс-
тәсілдердің көмігеміне оқушылардың таным белсенділігі артып, даму үрдісі
жетіле түседі. Білім мазмұнын жаңарту қажеттігіне сәйкес ең озық
технологияларды жүйелі түрде қолдану өркениетті елдер тәжірибесінде
біртіндеп іске асырыла бастады. Оқу үрдісін технологияландыру мәселесі
ХХ ғасырда педагогика ғылымында шетелдік, Отандық ғалымдардың еңбектерінде
әр қырынан алынып зерттелді.
Технология шеберлік туралы ғылым. Шеберлікпен нәтижеге жету, кәсіби
шеберлікті шыңдап, белгілі бір жоба моделмен оқытуға саяды. Технология –
білімдік ақпараттарды толықтырып, өңдеп, өзгертіп ұсынудың әдістері мен
құралдарының жиынтығын, қажетті құралдарды оқу үрдісінде тиімді пайдалана
отырып,оқушыларға жеткізе білудің тәсілдері туралы ғыдым.
Б.Т.Лихачев өз еңбегінде технологияны Оқытудың арнайы формаларын,
әдістері мен педагогика – психологиялық нұсқаулардың жиынтығын, айқындайтын
оқу үрдісін іске асырудың мазмұндық техникасы, (4,38( - деп көрсетеді, ал
зерттеуші В.Монахов болса: Қойылған мақсатқа сәйкес білімді, білікті және
дағдыны құрастыру, қалыптастыру мен бақылау бойынша операциялардың жиыны,-
деген пікір береді (8,15(.
Технология ұғымы бойынша ғалымдар пікірі тоғыса келе, ортақ болған
тұжырымдар: Педагогикалық технология жинақталған интегралдық үрдіс-
білімінің барлық түрін меңгеру үшін ұйымдастыру және басқару, жоспарлау
сондай-ақ оқыту үрдісінде қалай нәтижеге жетуге болатыны туралы сұрақтарға
жауап іздейді. Бүгінгі заман талаптарына сай еліміздің жаңа білім жүйесі
ұлттық құндылықтарға негізделіп, оқыту үрдісі нәтижеге бағдарланған білім
моделі жаңа технология бойынша жүзеге асатын анық. Осы айтылғандарды ескере
отырып, педагогикалық технологиялардың қандай белгілері бар, соларға
тоқталайық. Педагогикалық технологиялардың ең маңызды белгілері:
➢ Педагогикалық технологиялар жоспарланған нәтижеге жетуге
кепілдік береді.
➢ Нақты оқыту мен тәрбиелеу мақсатын, педагогикалық ойды жүзеге
асырады.
Педагогикалық технологияХХ ғасырдың 60 жылдары АҚШ пен Ұлыбритания
елдерінде қалыптасып, бүгінде әлемнің жетекші елдеріне кеңінен таралып,
білім деңгейін көтеру мақсатында қолдынылуда. Педагогикалық технологияның
дүние жүзі педагог-ғалымдары тарапынан қолдау тауып, бағдарланған нәтижеге
құрылуы оның бірден бір дидактикалық құралға айналуының басты себебі болып
табылады.
Игерілген білім сапасы нәтижемен өлшенеді. Демек, нәтижеге құрылған
жаңа технолгоияны оқыту үрдісінде енгізу, білім, дағды, іскерлікті дамыту –
негізгі басты мақсаттардың бірі болып саналады.
Бүгінде педагогика ғылымының тиімді дамуының бір жетістігі- баланың
тұлғалық дамуына бағытталған жаңа оқыту технологиясының пайда болуына
оңтайлы ықпал жасалуында болып отыр. Неге десеңіз, Қазақстанда білім
берудің өзіндік ұлттық үлгісі қалыптасуда. Осыған орай оқушының тұлғалық
дамуына бағытталған озық оқыту технологиялары пайда болуда. Жаңа
технологияны жүзеге асыруда мұғалімнің белсенділігі, шығармашылық ізденсі,
өз мамандығына деген сүйіспеншілігі, шәкірттерімен қарым – қатынасы басты
орын алады. Өзім де мектепте ұстаздық қызмет атқаратындықтан, мен үшін де
бұл аса маңызды. Педагогикалық технолоияның өзіндік ерекешелігі, оқу
үрдісінің айқындаған мақсатына жетуге кепілдік беретіндігінде.
Педагогикалық технология оқу-танымдық қызметінің құрлымы мен мазмұнынан
көрінеді. Осыған сәйкес ол дәстүрлі әдістемеден ерекшелінеді. Оқытудың
дәстүрлі әдістерін оқытудың жаңа технологиясына бағыттау қажеттігі
туындауда.
Зерттеуші ғалымдар Г.К. Селевко, В.П. Беспалько, М.В.Кларин т.б.
көрсетуі бойынша педагогикалық технология арқылы, бірінішіден, білім беру
тәжірибесінде оқу-тәрбие үрдісінің алдын ала жобасын жоспарлап, оны кез
келген сыныпта қайталамау мүмкіндігінің болуы; екіншіден, педагогикалық
технология оқушылардың оқу танымдық қызметінің құрылымы мен мазмұнын
анықтайтын оқу-тәрбие үрдісінің алдын ала жобасына негізделуі керек,
үшіншіден педагогикалық технологияның ең маңызды жағы – мақсат қою. Ол оқу
мақсатын нақты анықтап, оның меңгерілу сапасын дәл тексеріп бағалауды және
тұлғаның дамуы мәселесін қарастыруды қажет етеді.
Дәстүрлі әдіс-тәсілдерді тиімді пайдалана отырып, оқу үрдісінің
мазмұндық құрылымын үнемі жетілдіріп, оқытуда ең ұтымды жаңа
технологияларды пайдаланудың жолдарын іздестіру, іріктеп алуды отандық
зерттеуші ғалымдарымыз, әдіскер – ұстаздар басты назарға алып, әр қырынан
қарастырып, көптеген іс-шаралар жүзеге асыруда. Әр технология пәнді оқытуда
өзінің ерекше сипатымен айқындала түседі. Жаңа педагогикалық технологиялар
жеке тұлғаның өзін-өзі дамытуға оның өзіндік және шығармашылық қабеліиен
арттыруға, қажетті іскерліктері мен дағдыларын қалыптастыруға және өзін -
өзі дамытуына қолайлы жағдай жасауға мүмкіндіктерін туғызады. Зерттеуші
ғалым Львов М.Р.: Педагогикалық технологияның негізгі қызметі – оқу
үрдісінің білім беру мақсатын іске асыру және жек тұлғаны дамыту,- деп
көрсетеді(12,24(.. Педагогикалық әдебиеттерде педагогикалық технология
жайында үш жүзден аса анықтама бар
Мінекей, педагогикалық технологиялардың қандай маңызды белгілері бар,
және сол белгілері жайында зерттеуші ғалымдар қандай тұжырымдар жасады,
соларға тоқталдық. Ендігі кезекте технология ұғымы қандай деңгейлерде
қолданылады, сол жайында шағын шолу жасап өтейік. Технология ұғымы
төмендегідей деңгейлерде қолданады:
Салалық (пәндік): бір пән шеңберіндегі оқыту мен тәрбие мазмұнын жүзеге
асыруға негізделген әдістер мен құралдар жиынтығы. Менің диплом жұмысыма
арқау болатын қазақ тілі мен әдебиеті пәні болып табылады. Өзімнің зерттеу
жұмысымның тәжербиелік бөлімінде сын тұрғысынан ойлау технологиясын қазақ
тілі мен әдебиет сабақтарында қалай пайдаланғандығым жайында толығырақ сөз
ететін боламын.
Локальдік (модульдік) жеке әрекеттер технологиясы ұғымды қалыптастыру,
дара қасиеттерді қалыптастыру және бақылауды ұйымдастыру технологиясы, жеке
жұмысты ұйымдастыру технологиясы. Сонымен бірге кез келген педагогикалық
технология негізгі методологиялық талаптарды қанағаттандыруы керек.
1. Концептуалдық негізінің болуы қандай да бір технология
философиялық, педагогикалық, технологиялық ғылыми
тұжырымдамаға негізделуі тиіс.
2. Жүйелілігі. Педагогикалық жүйенің барлық бөліктері логикалық
байланыста болады.
3. Басқаруға оңтайлығы. Диагностикалық болжау жасауға,
жоспарлауға, нәтижеге өңдеу енгізу мақсатында әдіс-тәсілдерді
кезектеп пайдалану мүмкіндігі.
4. Тиімділігі. Білім беру стандартын міндетті түрде
қанағаттандыруы тиіс.
5. Қайталауға жарамдығы. Басқа ұжым да дәл осы күйде қолдануға
мүмкіндіктің мол болуы.
Педагогикалық технологияның даму көзімен құрамдас бөліктері болып:
- этнопедагогика;
- озат педагогикалық тәжірибелер;
- педагогика, психология қоғамдық ғылымдар;
- отандық, щетелдік тәжірибелерді нысанға алу;
- әлеуметтік өзгеріс және педагогикалық жаңаша ойлау;
Педагогикалық технологияларды мынадай талаптарға жинақтауға болады:
1. Педагогикалық қарым – қатынасты ізгіліктік негізінде құру;
- Ынтымақтастық педагогика;
- Ізгілікті – тұлғалық оқыту технологиясы;
- Адамгершілікті қалыптастыруға негіздеу;
2. Баланың әрекетін жандандыру және жетілдіру негізіндегі оқыту
технологиясы.
- Ойын сабақ технологиясы;
- Проблемалық оқыту;
- Тірек конспектілері негізінде оқыту технологиясы;
- Коммуникативті оқыту жүйесі.
3. Оқу процесін ұйымдастыру және басқару тиімділігіне негізделген:
- Программалап оқыту;
- Дифференциалдап оқыту;
- Даралап оқыту;
- Ұжымдық және топтық оқыту тәсілдері.
- Компьютерлік технология.
Білім беру жүйесінде соңғы жылдары білім берудің инновациялық
технологиялары ұғымы жиі қолданыла бастады, педагогикалық қызметтің жан-
жақтылық сипатына орай бұл ұғымды бір жақты түсіну мүмкін емес.
Энциклопедиялық сөздікте Білім берудің инновациялық технологиясы –
бірыңғай мақсатпен біріккен және оқыту мен тәрбиелеудегі инновағиялық
технологияларды қамтыған, оқыту, тәрбиелеу және басқару түрлерінің,
әдістері мен оқу құралдарының жиынтығы деген анықтама берілген. Ол әрқашан
да даму жағдайында жүзеге асырылады, инноавациялық технология шығармашылық
пен ізденісті талап етеді, туындаған инновациялық жағдаятқа сәйкес әр түрлі
тәсілдерді қолдануды көздейді.
Ғалымдардың ойынша, білім беру технологиясын өзгерту қажеттігі
Қазақстанның жаңаруына себеп болмақ. Осының бәрі мұғалімдердің білім
беруде, білім алушыларды жан-жақты дамыту мәселесінде инновациялық
технологиялар мен білім парадигмаларын бірілікте қарастыруға негіз болып
табылады.
Ю. Фокиннің пікіріне сүйенсек, Педагогикалық технология, бәрінен
бұрын, іс-әрекеттің жоғары нәтижелігі. Кәсіптілік жоғарғы көрсеткіш:
жүйелілік, бірізділік, ғылыми ұстанымдармен қатар сенімділік. Кәсіби
біліктілік бұл қателер мен кемшіліктер жібермеу, шығармашылық қатынас
жасау (10,25(.
Педагогикалық технология – педагогикалық іскерліктердің жетістігіне
жеткізетін ғылыми жобалау және нақты өндіру. Ол әрқашанда педагогикалық
шеберлікпен өзара қарым – қатынаста. Педагогикалық технологияны өте жақсы
меңгеру дегеніміздің өзі – шеберлік. Бір ғана технология әр түрлі
мұғалімдермен іске асуы мүмкін, бірақ оны іске асыру ерекшеліктерінде
олардың педагогикалық шеберлігі және кәсіпқойлығы көрінеді. Оқыту
технологиясы сабақ беру әдістемесімен салыстырғанда, оқушылардың іс-
әрекетін ұйымдастыру тәсілдері мен мазмұнын өндіруді көрсетеді.
Жалпы білім беру жүйесінің басты міндеті – жеке тұлғаның ұлттық және
жалпы адамзаттық құндылықтар негізінде қалыптасуы мен дамуы және оның
кәсіби жетілуі үшін қажетті жағдайлар жасау; баланың тәрбиелену, білім алу
және жан-жақты қалыптасу, ана тілін, ұлттық салт-дәстүрлерді сақтау,
ақпараттану, денсаулығын нығайту сияқты құқықтарын іске асыру. Осы сияқты
қасиеттерді білім алушылардың бойында қалыптастыру мен дамыту Қазақстан
Республикасы білім беру жүйесінің маңызды міндеті ретінде қарастырылады
делінген (1,5(.
Тәрбие мақсаттары мен тәрбие жұмысының міндеттері білім беру үрдісінде,
сабақтан тыс уақытта және білім алушылардың бос уақытында жүзеге асырылады
десек, қазақ әдебиеті пәнін оқытуды жетілдіру, жаңа технологияларды қолдану
арқылы оқыту сапасын артыру – бүгінгі күн талабы. Жеке тұлғаны
қалыптастырып дамыту және оған терең білім беру мақсатында педагогикалық
жаңа технологиялар ұсынылуда. Соның ішінде оқу мен жазу арқылы сыни
тұрғыдан ойлау технологиясы ерекше орын алады.
Білім беру жүйесінің басты міндеті – ұлттық және жалпыадамзаттық
құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды
қалыптастыруға, дамытуға жеке кәсіптік шыңдауға бағытталған сапалы білім
алу үшін қажетті жағдайлар жасау; жеке адамның шығармашылық, рухани және
күш – қуат мүмкіндіктерін дамыту, даралықты дамыту үшін жағдай жасау арқылы
ой-өрісін байыту, оқытудың жаңа технологияларын енгізу және тиімді
пайдалану, білім беруді ақпараттандыру деп, Қазақстан Республикасының
Білім туралы Заңында нақтылап, білім беру жүйесіндегі басты ұстаным
ретінде жеке адамның білімділігін арттыру, жеке тұлғаның құзырлылығын
қалыптастыру, білім берудің дамытушы сипатын жетілдіру секілді маңызды
мәселелерін айқындап, білім беру жүйесін одан әрі дамыту міндеттерін
көздейді (11,12(.
Сын тұрғысынан ойлауға үйрету технологиясының мақсаты мен міндеттеріне,
негізгі ерекшеліктеріне тоқталайық.
Білім беру үрдісінде аталған технологиялармен қатар біздің диплом
жұмысымыздың негізі болып отырған Сын тұрғысынан ойлау технологиясын, оның
қалыптасу жолы мен даму тарихын да таразыға салып, талқылап өтейік. Ең
әуелі, неге осындай тақырып таңдалып алынды? Аталып отырған технологияның
басқа технологиялардан не айырмашылығы бар? Оқушылардың ойлау қабілеттерін
қалыптастыру, дамыту қазіргі таңда қаншалықты актуальді, осылардан
бастайық.
Шынымен де, оқушылардың ойлау қабілеттерін қалыптастыру, дамыту бүгінгі
күні ұстаздар еншісіне тиген ауыр жүк, аса кұрделі де өзекті мәселе болып
отыр. Осы орайда қандай технология тиімді деген сұрақ туындайды. Біз
оқушылардың ойлау қабілеттерін дамыту мен қалыптастыруда сын тұрғысынан
ойлау технологиясын таңдап алап отырмыз. Оның себебі мен тиімділіктерін осы
баяндама барысында дәлелдеуге тырысамын. Қазіргі кезде сын тұрғысынан ойлау
технологиясынан басқа да түрлі технологиялар күнделікті сабақта кеңінен
қолданылып жатыр. Алайды сол технологиялар стратегияларының көбі оқушының
ойлау қабілеттерін дамытуға бағытталмаған. Неге десеңіз, жоғарыда айтып
кеткеніміздей, дәстірлі оқыту технологясын алатын болсақ, негізгі күш
оқушыға емес, керісінше мұғалімге түседі. Мұғалім өтілгелі отырған
материалды немесе берілгелі отырған ақпаратты өзі дайындап әкеледі,
оқушыларға түсіндіреді. Тапсырмалар береді. Ал өз тараптарында оқушылар
қате жіберіп жатса, мұғалім өзі түзетіп отырады. Мінекей, осы
айтылғандардан, өздеріңіз де аңғарып отырған шығарсыздар, аталған
технологияда оқушы өз бетімен жұмыс жасау мүмкіндіктерінен айырылған, өз
бетінше шешім шығарып, өз қателерін өзі таба алмайды.
Сыни ойлау анықтамасына еш келмейтін ойлаудың түрі – ол шығармашылық
немесе көкейкесті ойлау. Оқушы үнемі белгілі бір ізденіс үстінде болуы
керек. Өз бетінше шығармашылықпен шұғылданғаны абзал. Және мұғалім осы
мақсатта жұмыс жүргізуі қажет. Ол үшін оқушы қызығатындай жағдаяттар мен
сұрақтар құрастырып, оқушы солардың жауаптарын дұрыс таба алатындығына көз
жеткізуі керек екендігін аңғарамыз. Дәл осы орайда сын тұрғысынан ойлау
технологиясы көмекке келеді.
Сын тұрғысынан ойлауды дамыту технологиясы – әлемнің түкпір-түкпірінен
жиылған білім берушілердің бірлескен еңбегі. Тәжірибені жүйеге келтірген
Джинни Л.Стил, Куртис С.Мередит, Чарльз Тэмпл. Жобаның негізі Ж.Пиаже,
Л.С.Выготский теорияларын басшылыққа алады. (13,12(.
Мақсаты: барлық жастағы оқушыларға кез келген мазмұнға сыни тұрғыдан
қарап, екі ұйғарым бір пікірдің біреуін таңдауға саналы шешім қабылдауға
сабақтарда үйрету. Біздің елімізге Джордж Соростың ашық қоғам институты,
“Сорос-Қазақстан” қоры арқылы келген бұл технология орыс және қазақ
тілдерінде мектеп тәжірибелеріне ене бастады.
“Сын тұрғысынан ойлау” ұғымы белгілі бір идеяларды қабылдай отырып,
оның неге қатысты екенін зерттеу, оларды жеңіл септикалық ойларға қарсы қоя
білу, салыстыра алу, сол идеяларға қарсы көзқарастармен тепе-теңдікте ұстап
зерттеу, оларға сеніммен қарау деп түсіндіреді авторлар. Белгілі ғалым
Дайана Халперн Сыни ойлау – ойлаған нәтижеге жету үшін танымдық
техникаларды пайдалану арқылы шығармашылықпен әрі қарай бағыттай ойлану
(14,53(.
Сыни ойлау анықтамасына еш келмейтін ойлаудың үшінші түрі – ол
шығармашылық немесе көкейкесті ойлау. Сонымен сыни тұрғыдан ойлау үш
бөліктен тұрады:
Біріншіден, сыни тұрғыдан ойлау өзіндік және жеке ойлау болып табылады.
Демек, оқушының өзіне жеке жұмыс жасауына, жекелей отырып ойлауына
мүмкіндік жасау. Ал сабақ сыни тұрғыдан ойлау принциптеріне негізделетін
болса, әркім өз ойлары мен пікірлерін және бағалауларын басқалардан
тәуелсіз құратын болады. Бір сұрақ, немесе бір тақырып жөніндегі әр бір
оқушылардың түсініктері әр түрлі болуы мүмкін. Себебі, біз үшін басқа біреу
сыни ойлай алмайды, біз барлығын өзіміз үшін жасаймыз. Сонымен қатар ойлау
өзіндік сипатқа ие болғанда ғана сыни тұрғыдан ойлағандық болып есептеледі.
Өз бастарымен жұмыс істеп, ең қиын деген мәселені өзідері шеше алулары үшін
оқушыларға жеткілікті түрде бостандық берілуі керек. Мысалы: оқушылар
мұғалімнің айтқанын жаттанды түрде қайтып айтып беруі мүмкін. Бұл жағдайда
бала өз бетімен жұмыс жасады деген қорытынды шығару қате болған болар еді.
Сын тұрғысынан ойлау технологиясы ең әуелі жаттандылықтар арылуға
жәрдемдеседі. Сын тұрғысынан ойлау технологиясының стратегияларын
пайдаланып сабақ өткізетін болса, бұған көз жеткізу қиынға соқпайтындығын
байқаймыз. Сын тұрғысынан оқушы өзі ойланып, қажет деп санаған ақпараттарын
ғана жеткізуге дағдыланады. Демек, өзі қорытындысын шығарып, дұрыс деп
таныған материалдарды ғана өз түсінгені бойынша баяндап бере алады.
Сыни тұрғыдан ойлауда идеяның ерекше болуы міндетті емес: біздің басқа
біреудің идеясы мен нанымын өзімдікі етіп қабылдауға толық құқығымыз бар.
Біз тіптен, басқаның пікірімен келісуіміз керек болады, бұл біздің
құқығымызды дәлелдейді. Сыни тұрғыдан ойлайтын адам басқаның көзқарасымен
жиі келісе бермейді.
Екіншіден, ақпарат сыни тұрғыдан ойлаудың соңғы емес, бастапқы пункті
болып табылады. Білім адамның сыни ойлауы онсыз мүмкін болмайтын
дәлелдемелерді тудырады. Кейде басында түк жоқ болса ойлау қиын болады
деп айтып жатады ғой. Терең ойлау үшін фактірлер мен идеялар, мәтіндер мен
теориялар, мәліметтер секілді көптеген шикізаттарды өңдеу керек болады.
Кейбір оқушылардың өздерінің үйренгендерін көп есіне сақтай алмайды.
Сондықтан оларға ескіден жаңаға жол салу керек. Дегенмен де мұғалімнің
жұмысы тек сыни тұрғыдан ойлауға шектеліп қалмайды: оқушылар ең қиын деген
түсініктерді қабылдап, әр түрлі мәліметті естерінде сақтауға дағдыланады.
Сыни тұрғыдан ойлауға үйрету – мұғалімнің көп жақты жұмысының бір бөлігі
ғана. Кез келген жаста сыни тұрғыдан ғана емес, бірінші сынып оқушыларының
да тәжірибелері мен білімдері жеткілікті.
Үшіншіден сыни тұрғыдан ойлау сұрақтар қойып, шешімін табуды қажет
ететін мәселені анықтаудан басталады. Жалпы адамзат баласы тумысынан білуге
құмар болып келеді. Егер біз жаңа бір нәрсені байқай қалсақ, оның не екенін
білуге құмартамыз. Ал енді, осы үшінші бөлікті сабақтарымызбен
байланыстырсақ, мынандай дүниелерді аңғарамыз. Сыныпта отыран балалрдың
барлығы бірдей қабілетті, дұрыс шешімін бірден шығара алатын оқушылар деп
кесіп айту қиын әрине. Себебі, кейбір оқушылар өз бетінше ойланып, шешімін
тауып жатса, кейбір оқушылар енжерлық танытып отырады. Сондықтан да ондай
оқушылардың сын тұрғысынан ойлау технологиясының түрлі стратегиялары арқылы
қызығулықтарын оятып белсенді оқушылардың қатарына қосуымыз керек.
Дегенмен нағыз таным үрдісі өзінің кез келген кезеніңде мәселелерді
шешу мен өзінің жеке қызығушылығы мен қажеттіліктерінен пайда болатын
сұрақтарға жауап беруге деген талпынысымен сипатталады.
Төртіншіден сыни тұрғыдан ойлау көңілге қонымды дәлелге ұмтылады. Сыни
тұрғыдан ойлайтын адам мәселені шешудің жолын өзі іздеп табады да, сол
шешімдерді негізі бар, саналы дәлелдермен нақтылай түседі. Ойымызды қорыта
келсек: қандай технологиялар, қандай стратегиялар қолданбасақ та барлығы
дерлік оқушыларды дамытуға, шыңдауға бағытталған болуы тиіс.
Сын тұрғысынан ойлау – сынау емес, шыңдалған ойлау. Бұл деңгейдегі
ойлау тек ересек адамдарға, жоғарғы сынып оқушыларына ғана тән деп ойлау
аса дұрыс емес. Жас балалардың да бұл жұмысты дұрыс ұйымдастырған жағдайда
өз даму деңгейіне сәйкес ойы шыңдалып, белгілі бір жетістіктерге жетері
сөзсіз. Оған осы жобамен жұмыс жасау барысында көз жеткіздім.
Сын тұрғысынан ойлауды үйрету үшін мына төменгі шаралар орындалуы шарт:
1) сын тұрғысынан ойлауды тудыру үшін уақыт керек;
2) оқушыларға ойланып-толғануға, ойын ашық айтуға рұқсат беру;
3) әртүрлі идеялар мен пікірлерді қабылдау;
4) үйрену барысындағы оқу-шылардың белсенді іс-әрекетін қолдау;
5) кейбір оқушылар түсіп қалған қолайсыз жағдайларды әжуаға айна-
лдырмау;
6) оқушылардың бір-бірінің жауа-бына жасаған сынының дәлелді, дәйекті
болуын талап ету;
7) сын тұрғысынан ойлауды бағалау.
Осы жоғарыда айтылғандарды қорытындылайтын болсақ, сын тұрғысынан ойлау
технологиясы өзіндік көзқарастарды дәлелдеуге, өз ойларын еркін жеткізуге,
саналы шешім қабылдауға жәрдемдесетін озық технологиялар қатарына
жататынына көз жеткізіп отырмыз. Баланың жан-жақты дамуын бірінші орынға
қоятын болсақ, сол жетістікке жету үшін таптырмайтын бірден-бір технология
– Сын тұрғысынан ойлау технологиясы деген қорытындыға келдік.
1.2 Сын тұрғысынан ойлауға үйрету технологиясының тәсілдері
Аталмыш бағдарламаның ішкі құрылымында ерекшелік бар. Бұл құрылым
3 деңгейден тұратын оқыту мен үйретудің моделі. Білімнің болашақта пайдаға
асуы, қажетке жарауын қалыптастырады. Көп ақпаратты талдай, жинақтай
отырып, ішінен қажеттісін алуға үйретеді. (13,86(.
Сын тұрғысынан ойлау бағдарламасы:
➢ қызығушылықты ояту,
➢ мағынаны тану,
➢ ой толғаныс кезеңдерінен түзіледі.
Енді осы кезеңдердің мақсат-міндеттеріне толығырақ тоқталып өтейік.
Қызығушылықты ояту.
Үйрену процесі – бұрынғы білетін және жаңа білімді ұштастырудан тұрады.
Үйренуші жаңа ұғымдарды, түсініктерді, өзінің бұрынғы білімін жаңа
ақпаратпен толықтырады, кеңейте түседі. Сондықтан да, сабақ қарастырылғалы
тұрған мәселе жайлы оқушы не біледі, не айта алатындығын анықтаудан
басталады. Осы арқылы ойды қозғату, ояту, ми қыртысына тітіркенгіш арқылы
әсер ету жүзеге асады. Осы кезеңге қызмет ететін “Топтау”, “Түртіп алу”,
“Ойлану”, “Жұпта талқылау”, “Болжау”, “Әлемді шарлау” т.б. деген аттары бар
әдістер (стратегиялар) жинақталған. Қызығушылықты ояту кезеңінің екінші
мақсаты – үйренушінің белсенділігін арттыру (14,53(. Өйткені, үйрену –
енжарлықтан гөрі белсенділікті талап ететін іс-әрекет екені даусыз. Оқушы
өз білетінін еске түсіреді, қағазға жазады, көршісімен бөліседі, тобында
талқылайды. Яғни айту, бөлісу, ортаға салу арқылы оның ойы ашылады,
тазарады. Осылайша шыңдалған ойлауға бірте-бірте қадам жасала бастайды.
Оқушы бұл кезеңде жаңа білім жайлы ақпарат жинап, оны байырғы біліммен
ұштастырады. Аталған технология қызығушылықты ояту кезеңінен басталып
отырғандығы өте орынды. Неге десек, кейбір тақырыптар бала қабілеті үшін
ауыр, кейбір тақырыптар жеңіл болып келеді. Психологиялық тұрғыдан қарайтын
болсақ, баланы қызықтырмайтын тақырып ауыр тақырыптардың қатарына
жатқызылады да, оқушы ол тақырыпты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz