Туризм саласындағы халықаралық ынтымақтастық
Мазмұны
Кіріспе 5
1 Қазақстан Республикасындағы және Ақмола облысында туризмнің
дамуы
1.1 Қазақстандағы туризмнің қазіргі кезеңдегі жағдайы және даму 6
мәселелері
1.2 Қазақстанның туристік өнімң және оның мүмкіндігі 8
1.3 Қазақстанның туристік келбетін қалыптастыру 10
1.4 Ақмола облысындағы туризмнің дамуы 11
2 Қазақстан Республикасындағы қазіргі заманның туризмнің жай-күйІН
2.1 Туристік кластер құру және оны дамыту жөніндегі шараларды іске 18
асыру
2.2 Облыстар тұрғысынан туризм дамуының жай-күйі 20
2.3 Туризм инфрақұрылымы 21
2.4 Мемлекеттік бағдарламаның мақсаты мен міндеттері 24
3 Балалар спорттық-сауықтыру туризмін дамыту жобасы
3.1 Оқушыларды тәрбиелеудегі туризмнің орны 33
3.2 Оқушылардың бұқаралық туристік жарыстары 33
3.3 Клубты қызмет ету жоспары 40
3.3.1Туристік саяхатты ұйымдастыру 43
Қорытынды 54
Қолданылған әдебиеттер 56
Қосымшалар
Кіріспе
Туризм әлемдік экономикада басты ролдердің біреуін атқарады.
Дүниежүзілік туристік ұйымның хабарлауынша ол әлемдік барлық өнімінің
оныншы бөлігін, он бір пайыздан артық халықаралық инвестицияны, әлемдік
өндңрісте әрбір тоғызыншы жұмыс орнын қамтамасыз етеді. Қазіргі заманғы
туристік индустрия халықаралық сауданың жоғары табысты және ықшам дамушы
сегменті болып табылады. 1999 жылы халықаралық туризмнің үлесі әлемдік
табыстың 8 пайызы экспорттан және 37 пайызы қызмет ету секторынан құрады.
Туризмнен түскен табыс мұнай, мұнай өнімінен және автомобиль экспортынан
түскен табыстан кейң үшінші орынға ие. Мұндай позитивті беталыс жаА
мыңжылдықта да сақталады деген ойдамыз. Осыған байланысты Қазақстанның
әлемдік туристік нарықта өзінің орнын табуға бірегей мүмкіндігін бар.
Әлемдік тәжірибеде өзінің тұрақты тұру орнын кез келген мақсатпен уақытша
және өз еркімен 24 сағаттан артық ауыстырып журген адамдарды туристерге
жатқызады. Бірақ ол адамдар уақытша тұрған жерде қызмет етпеуі тиісті.
Қазіргі заманғы туризм еңбек ететіндерге жыл сайын төленетін
демалыстың берілуімен басталды, осыған орай адамның демалыс пен бос уақытқа
деген құқығы мойындалды. Бұл жеке адамдардың дамуының, адамдар мен
халықтардың арасындағы өзара түсінушіліктің себепкер шарты болып табылады.
Дүниежүзілік туристік ұйымның, туризм бойынша арнайы халықаралық
ұйымдардың талдауы бойынша туризм мемлекеттің әлеуметтік, мәдени,
экономикалық өміріне тікелей ықпал ететін қызмет.
Қазіргі заманғы туризм – бұл әлемдік экономиканың төмен түсуін
білмейтін саласы. Мамандардың есептеуі бойынша бір туристің беретін пайдасы
орта есеппен әлемдік нарыққа шамамен 9 тонна көмір, немесе 15, немесе 2
тонна жоғары сапалы бидай тонна мұнай шығарғанмен тең. Бұның өзінде
шикізатты сыртқа шығару елдің қуат беруін азайтады, ал туристік индустрия
жаңғырмалы қорлар арқылы қызмет етеді.
Шетел экономистерінің санауынша 100 мың турист орта есеппен қалада 2
сағат өтікізсе 350 мың доллардан кем жұмсамайды, немесе әрбір турист 1
сағатта 17,5 доллар жұмсайды. Ендеше шикізатты сату бұл экономикалық тұйық,
ал туризмнің дамуы ұзақ экономикалық тиімді болашақ.
1 Қазақстан Республикасындағы туризмнiң дамуы
1.1 Қазақстандағы туризмнiң қазiргi кезеңдегi жағдайы және даму
мәселелерi
Туризм елдiң толықтай аудандарының экономикасына белсендi түрде әсер
етiп отыр. Туризм саласында шаруашылық субъектiлерiн құрастыру және жұмысқа
салу жол көлiгi, сауда, коммуналды-тұрмыстық, мәдени, медициналық қызмет
көрсетумен тығыз байланысты. Осылайша туризм өндiрiсi басқа да көптеген
экономикалық секторларға қарағанда мултипликатордың күштi әсерiне ие десе
болады.
Туризм – демалыс, көңiл көтеру, спорт және мәдениет пен табиғат
қатынасымен тығыз байланысты қызмет, ол алдын ала жоспарланады және
женкелей және ұжымдық жетiлдiру құралы ретiнде тәжiрибеден өтедi. Ол
жағдайда ол өзiндiк бiлiм алу, толеранттық және халықтар мен мәдениеттiң
арасындағы айырмашылықты танудың таптырмас факторына айналады.
Туризмнiң жедел әрi әркездiк өсуiн, қоршаған ортаға, экономиканың бар
секторына және қоғамның әл-ауқатына күрделi әсерiн ескере отырып Үкiмет
Қазақстан дамуының ұзақ мерзiмдi бағдарламасында туристiк саланы басты деп
анықтап отыр.
Қазақстандағы туризмнiң тарихи алғышарты ретiнде бiздiң дәуiрiмiзге
дейiнгi үшiншi мыңжылдықта бастауын алған Ұлы Жiбек жолының қалыптасуы мен
дамуын алуымызға болады.
Қазақстан тәуелсiздiгiн алған уақытқа дейiн экономиканың басқа да
салалары әспеттi туризм орталықпен қатаң реттелiп отыратын болған. ССРО -
дағы негiзгi туристiк қызмет аймақтары – Кавказ, Қырым, Балтық жағалауы,
Ресей мен Орта Азияның тарихи орталықтары. Сонымен қатар Қазақстандағы
көптеген сәулеттiк, археологиялық, мәдени ескертікiштердiң және табиғи
көрiктi жерлер iс жүзiнде жарнамаланбады және сұраныссыз қалып отырды.
Қазақстандағы туризм кеңес кезеңiнде мәдени-ағарту iстiң бiр көрiнiс
ретiнде ғана алынып отырды, ол идеологиялық қызметтi атқарды, оның басты
ролiне қарамастан қалдықты принцип негiзiнде қаржыландырылды және оның
экономикалық маңызы болмады десек те болады. Қазақстандағы туризм
өндiрiсiнiң дамымауының бiр себебi ретiнде мемлекеттiк деңгейде оған
бағытты түрде экономика саласы ретiнде назар бөлiнбеуi деп түсiндiре
аламыз. Кешендi болжайға, ұзақ мерзiмдi жоспарлауға, туризмнiң аймақтық
ұйымдастырылуына және мемлекеттiк емес туристiк құрылымдаға тiптен назар
аударылмады. Саланың дамуына кедергi болған тағы бiр себеп туризмнен түскен
табыстың басым көпшiлiгi жергiлiктi бюджетіке түсiп отырғанына қарамастан
туристiк қызметтi жергiлiктi басқару ұйымдары басты қызмет деп қарамады.
Қазақстан егемендiк алғаннан соң туристiк қызметтi реттеудiң негiзi
қаланды, Қазақ халқының тарихи және мәдени мұрасын жаңғырту қолға алынды.
Туризм саласының халықаралық қатынасқа дамуындағы басты бiр кезең
ретiнде Қазақстаннның 1993 жылы Дүниежүзiлiк Туристiк ұйымның мiндеттi
мүшелiгiне енуiн, туризм саласында ынтымақтастық туралы халықаралық келiсiм
шарт жасасуды алуға болады. Қазақстанды бай туристiк негiзi бар ел деп
танып болашағы мол елдердiң бiрiнен санап, шетелдiк мемлекет үкiметтерi
келiсiм шарт жасады.
Қазақстан елiнiң туристерi жиi баратын елдер: Ресей, Қытай, Германия,
Корея Республикасы, Польша, Түркия, БАӘ. Бiздiң республикаға көбiнесе
Ресей, Қытай, Германия, Корея Республикасы, Пакистан, Польша, Түркия
елдерiнен туристер келедi.
Туристiк қызметтi сараптау көрсетiп отырғандай, көптеген туристiк
фирмалар туристердiң шығуымен айналысады екен, бiрiншi кезектi қаржы
қаражат Қазақстаннан басқа елдерге көшiп жатыр. Тауарларды шет елдерден
көтерме бағамен сатып алып, оны әрi қарай елiмiзде сату үшiн туристiк
сапарға шығу бүгiнгi күнi әлi өзектiлiгiн жойған жоқ, ал шоп-туризм
Қазақстандағы туристiк қызметтiң көрсеткiшi болып отыр. Экономикалық
дағдарыс кезiнде ол туристiк қызметіке деген мол сұранысты туғызды, соның
нәтижесiнде туристiк фирмалар көбейдi, оның басым көпшiлiгi тәжiрибелерiне
жоқтығынан арадағы делдалдық қызметпен ғана шектелiп отырды. Алып-сатарлық
бизнес Қазақстан нарығының төртен бiр бизнесiн тауармен қанықтырып отыр,
негiзiнен алғанда сату саласында 150 мың адамды жұмыспен қамтып отыр.
Қазақстандағы сыртқытауарлық айналымының жыл сайынғы Алып сатарлықң
сауданың аумағы шамамен 2 миллиард АҚШ долларын құрап отыр.
Сонымен қатар шоп-туризмнiң келеісiз жағы да бар, бастысы елдiң
бюджетi. Шоп-туризмнiң көтерiлуi туристiк қызмет көрсету деңгейiнiң өсуiне
еш әсер етпедi.
Барлық өркениеттi ел туристiк ағымды өзiне тартуға тырысады, себебi
туристiк қызмет мемлекеттiк бюджеттiң табыс бөлiгiнiң маңызды түрi болып
табылады. Сондықтан Қазақстан шетелдiк туристердi тартуға бар күш жiгерiн
жұмсауы қажет. Осы мақсатта туристiк ұйым қызметтерi қайта қарастыру қажет,
олардың басым көпшiлiгiн келу туризмiне бағыттауымыз қажет, ал ол бiрiншi
кезекте көлiктiң жағдайына, орналастыруға, кадрлық қамтамасыз етілуге
байланысты.
Көлiк. Бүгiнгi таңда Қазақстанның халықаралық авиажелiлерi Германия,
Үндiстан, Бiрiккен Араб Әмiрлiгi, Түркия, Корея Республикасы, Венгрия,
Израиль, Қытай, Тайланд елдерiмен қатынайды. Авиатасымалдаулар ұлттық
тасымалдаушы Эйр-Қазақстан және басқа да авиакомпаниялармен iске асырылады.
Көптеген туристер сервис және қызметтiң сенімдiлiгi тұрғысына шетелдiк
тасымалдаушыларды таңдайды, ол өз кезегiнде елiмiздiң тасымалдаушыларының
авиарейстеріндегi жолаушылар санын күрт азайтады. Сонымен бiрге
авиабилеттер құнының тым қымбаттығы да Қазақстан турөнiмдерiнiң құнын
қымбаттатады, соған сәйкес халықаралық нарықта бiз бәсекелестiк
қабiлетiмiзден айырыламыз.
Автокөлiк шоп-туризмде шекаралас елдерге және экскурсиялық бағыттарды
жүзеге асыруда қолданылады. Алайда оның дамуы негiзiнен жолға және
көлiктерге сәйкес техникалық қызмет көрсету мүмкiндiгiне байланысты.
Республиканың автобус паркiнiң жағдайы өте нашар, сонымен бiрге өздерiнiң
ыңғайлы автобустары да жоқтың қасы, ол туристерге жоғары деңгейдегi
қызметтi қамтамасыз ете алмайды.
Негiзiгi темiр жол тасымалдаушысы Қазақстан темiр жолың Республикалық
мемлекеттiк кәсiпорны 14 бағыт бойынша жолаушы тасымалдайды. Қазақстанның
темiр жолдарымен Қырғызстан, Өзбекстан, Ресей, Тәжiкстан, Түркменстан
елдерiнiң транзиттiк жолаушы поездары өтедi.
Болашақта қоғамдық экологиялық таза туристiк көлiктерiнiң дамуына
басты назар аударылуы қажет.
1.2 Қазақстан туристiк өнiмi және оның мүмкiндiгi
Туризм халық шаруашылығының саласы өнiмi ретiнде нарықтық
категорияның сұранысы мен ұсынысына сай болуы шарт. Осы орайда шетелдiк
тұтынушыға бағытталған халықаралық нарық пен Қазақстандық азаматтарға
арналған iшкi нарықтың арасын ашып алуымыз тиiс.
Халықаралық туристiк нарық бүгiнгi күнi қыруар миллиондық айналымы
бар үлкен механизм және бәсекелес күресiмен күрделенген, сондықтан бастапқы
мақсаты Қазақстан ерекшелiгiне ғана тән және сұранысы болатын туристiк
өнiмдi анықтап алу қажет. Осыдан Қазақстандық турөнiмiнiң нарықтың қай
жағында болашағы мол енкендiгi анықталады.
БСБ ұсыныстарын ескере отырып келтiрiлген сараптама негiзiнде және
бар тәжiрибеден Қазақстандық турөнiмнiң екi базалық компонентi барын атауға
болады: Жiбек жолындағы мәдени туризм (қажылық және дәстүрлi) және сонымен
тығыз байланысты эко-шытырман туризмi (сафари, рафтинг, орнитологиялық,
треккинг, альпинизм, аңшылық, балық аулау). Осыған орай эко-шытырмандық
туризмге қолайлы қорлары бар Жiбек жолы маршруты өтетiн аймақтарды атап
өтуге болады: Алматы, Жамбыл, Оңтүстiк Қазақстан, Шығыс Қазақстан, Ақмола
облысы.
Сонымен қатар туризмдi ұйымдастыру тұрғысынан ландшафтының
әсемдiлiгi, аймақтардың игерiлгендiгi, құрылғандар және құрылуына бағыт бар
мемлекеттiк ұлттық табиғи парктердi басты бағыттағы объектiлерге жатқызуға
болады, олардың iшiндегiлерi: Iле Алатауың МҰТП, Алтын-Емел МҰТП (Алматы
облысы), Ақсу-Жабағылың МҰТП (Оңтүстiк Қазақстан облысы), Баянауыл МҰТП
(Павлодар облысы), Қарқаралың МҰТП (Қарағанды облысы), Бурабай және
Көкшетау МҰТП Шучье-Бурабай курорт аймағындағы, Қорғалжын Мемлекеттiк
табиғи қорың (Ақмола облысы).
Орталық-Азия аймағындағы туризмнiң ерекшелiгiн ескере отыру қажет.
Жiбек жолы және шытырман туризмнiң негiзгi басым көпшiлiгi барлық
көрсетiлген аймақ бойы жылжып қозғалып отыруға бағытталған: Қазақстан
Синьцзян-ұйғыр автономды округы (Қытай), Қырғызстан, Өзбекстан,
Түркменстан.
Осылайша Қазақстандық туристiк өнiм кешендi Орталық-Азиялық турөнiм
шеңберiнде ғана әсерлi түрде жүзеге аса алатындығы көрiп отырмыз. Одан
мынадай тұжырым шығарамыз:
1.Туристiк өнiмнiң институционалды сәттерi үкiметаралық деңгейде келiсiлуi
тиiс;
2.Қазақстандық туристiк өнiм аймақ бойынша көршiлес елдердiң туристiк
өнiмiнен бiрде бiр кем болмауы керек.
Қазақстандық туризмнiң өзiндiк ерекшелiгi деп оның маусымдық сипатын
алуға болады, ол үшiн маусымнан тыс кезеңдерге қандай да бiр басқа шаралар
ұйымдастырып, туризмнiң балама түрлерiн дамыту қажет.
Жоғарыдағы сегменттерге тән инфрақұрылым қандай да бiр талаптардан
тұрады. Бұл өзiнше қарапайым, салыстырмалы түрде қымбат емес бiр орында
шамамаен 2-3 күндей болуын ескерген, экологиялық таза аудандарда орналасқан
туристiк маршруттардағы (шамамен 25-100 орындық) орналастыру объектiлерi
(стационарлық не уақытша) қажет.
Қазақстан бизнес-туризм тұрғысынан қандай да бiр болашағынан мол үмiт
күттiредi. Ол алдымен Алматы, Астана, Атырау қалалары. Геосаяси жағдай және
табиғи-шикiзаттық қорлар Қазақстанға бизнеске және халықаралық конвенцияға
қатысу үшiн келетiн бизнес-туристердiң көбеюiне мүмкiндiк бередi. Жоғарыда
аталған орталықтардың инфрақұрылымдары халықаралық стандартқа сай болып
келген. Алматы қаласы республиканың стратегиялық есiгi (әуелiк,
автокөлiктiк және темiр жолдық) болып табылады және негiзгi басым көпшiлiк
көшулер осы қала арқылы жүзеге асады. Түрлiше форумдарды өтікiзуге қажеттi
ғимараттар мен мейрамханалардан басқа қалада демалыс және көңiл көтеруге
қажеттiнiң бәрi бар, қала маңындағы 500 шақырым жерде тамаша демалыс
орындары көптеп саналады. Астана да стратегиялық аймаққа айналып жатыр.
Қалаға деген күннен күнге өсiп жатқан қызығушылық қала бойында халықаралық
және iшкi туризмнiң қарқынды дамуына қызмет етедi.
Туристiк өнiмнiң басты бөлiгi әрине көлiк. Қазақстанға туристердi
тасымалдаудың құралы ретiнде авиақатынауды аламыз. Сондықтан елiмiздiң
авиатасымалдаушы нарығын күшейту және дамыту маңызды сұрақ болып отыр.
Маршруттары бар жақтарға бәсекелестiк жасау мақсатымен ұлттық авиажелiлердi
ашу қажет.
Республика көлемiнiң ауқымдылығы ескерiле отырылып, автобустық және
темiр жол торабының маңызын да ескерген жөн, себебi туризм нарығының басым
көпшiлiгiн құрайтын женкелеген туристер автобус пен поездерде өздiгiнен
жылжығанды ұнатады.
Iшкi туристiк нарық туристiк тұрғыдан дамыған елдердiң көпшiлiгiнде
30 - дан 50 пайызға дейiн мемлекеттiк iшкi табысын әкеледi. Осы тұрғыдан
Қазақстанның болашағы мол. Сонымен бiрге қазiргi кезде iшкi туризм
ұйымдастырылмаған, науқанды енкендiгiн де атап кету керек. Олардың iшiнде
әрине кейбiр женкелеген курорттар, санаторийлер және туристiк базалар
жатпайды. Туризмнiң осы түрiне жеткiлiктi мөлшерде көңiл бөлiнбегендiгiнен
мемлекеттiк бюджет орасан зор соманы алмай отыр, инфрақұрылым бұзылып
жатыр, табиғи, мәдени және тарихи ескертікiштердiң экологиялық жағдайына
орны толмас зақым келтiрiлiп жатыр.
1.3 Қазақстанның туристiк келбетiн қалыптастыру
Қазақстан әлемде туристiк бағыт ретiнде әлi таныла қойған жоқ, алайда
оның жерi қытай мен Еуропаның байланыстырушы дәненкер ретiнде баяғыдан
белгiлi, себебi бiрнеше ғасыр бойы Жiбек жолының тарихи куәгерi болған.
Қазақстанның тартымды туристiк келбетiн құру кең ауқымды шараларды
өтікiзумен байланысты. Негiзгi имидждiк, келбеттiк шаралардың iшiнен
Қазақстанның халықаралық туристiк көрмелерге, жәрменкелерге және
конференцияларға қатысуын, соның iшiнде IСБ саласы бойынша өтікiзiлетiн
шараларға, сонымен қатар Қазақстан Республикасы территориясында осындай
шараларды ұйымдастыруды бөлiп алуға болады. Конгрестiк туризмдi дамыту
маңызды, ол Қазақстанның Еуразиядағы қоғамдық және мәдени құбылыстарының
орталығына айналуына әсер етедi.
Туризмдегi халықаралық ынтымақтастық Ұлы Жiбек жолы бойынша ЮНЕСКО
және IСБ әзiрлеген және ұйымдастырған жобалар арқылы жүзеге асады, ол кезде
шетелдiк мемлекеттермен екi жақты және көп жақты келiсiм шарттар жасалады.
Туристiк келбеттi қалыптастыруда республика өңiрiнде және одан да шет
елдерде туристiк ақпараттық орталықтарды ұйымдастыру маңызды қызмет
атқарады. Қазақстан Республикасының шетелдiк дипломатиялық өкiлдiктерiнде
туристiк ұйымдармен тәжiрибе алмасуы мүмкiндiктерiн қолдануға басты назар
аудару қажет. Елдiң туристiк потенциалын жарнамалауда ұлттық
автотасымалдаушы және басқа да көлiктiк кәсiпорындар көмек көрсете алады.
Шет елдерде Қазақстан туралы жоғары сапалы полиграфиялық және
аудиовизуалды жарнамалық материалдарды басып шығару және белсендi түрдi
тарату қажет. Қазақстанға туристердi тартуда өлкелiк басылымдар, жарнамалық-
баспалық қызметтер, соның iшiнде туристiк фирмалар мен қонақүйлер де көмек
етедi. Жаңашыл ақпараттық технологияларды қолдануға, әсiресе Интернет
желiсiнде Қазақстан туристiк фирмалары туралы WEB-сайттар жасауға баса
көңiл бөлу керек.
Туристiк ағымдарға басшылық жасап отыратын елдердiң туристiк
агенттерi мен өкiлдерiне арналған Қазақстан туралы таныстыру жолдарын
ұйымдастыру, ақпараттық құралдар арқылы жарнамалаудың көмекгi де таптырмас.
Жағымды да әсем туристiк келбеттi қалыптастыруда Қазақстанда
халықаралық деңгейдегi түрлiше мәдени, спорттық және туристiк шараларды
ұйымдастырудың да орны айрықша.
Қазақстанның туристiк келбетiн қалыптастыруда шет ел азаматтары үшiн
елге кiру, шығу және республика көлемiнде жүрiп-тұруды жеңiлдету, визалық
және кедендiк шараларды жүргiзуде ортақ компьютерлiк есепке алу жүйесiн
енгiзудiң маңызы өте зор.
Қонақжай Республиканың келбетiн қалыптастыруға туристер жиi келетiн
елдi мекендерде ақпараттық таблодағы жазулар латын транскрипциасында
жазылуын да қадағалау қажет.
1.4 Ақмола облысында туризмнiң дамуы
Ақмола облысында 2008-2011 жылдары туризмдi дамытуға қатысты кешендi
бағдарлама даярланды, ол 2008 жылдың 12 сәуiрiнде облыстық мәслихатта С-16-
7 нөмiрiмен бекiтiлдi. Қазақстан Республикасының Қазақстан
Республикасындағы туристiк қызмет туралың заңына сай туризм саласы 2001
жылдың 13 маусымындағы ҚРЗ 211–II сай Қазақстан Республикасындағы экономика
саласының басты бөлiгi деп анықталды.
Туризм саласы Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасының
туристік қызметі жөніндең заңына сәйкес № 211-II ЗРК 2001 жылдың 13
маусымынан экономиканың саласы ретінде анықталды.
Қазіргі уақытта облыста туризм саласының дамуының көптеген шешілмеген
мәселелер бар. Ең алдымен ол туризм саласындағы және онымен сыбайлас
салалардың нашар менеджментің, сонымен қатар туристік инфрақұрылым
объекттерінің тозуы.
Ақмола облысы әкімінің №95 2001 жылдың 3 мамырынан Ақмола облысында
туризмді дамыту шараларың шешімң бойынша Ақмола облысының туризм және спорт
басқармасында туризм бөлімі құрылды. Сонымен қатар жоғарыда аталған шешімге
орай 2009 жылдың 15 қаңтарында облыстық жас туристер стансасы құрылды. Одан
бұрын 2008 жылдың қыркүйек айында Көкшетау қаласының жас туристер стансасы
қайта қалпына келтірілді.
Ақмола облысының орайлы имиджң қалыптастыру тиісті деңгейде орындалып
жатқан жоқ. Жарнамалық-ақпараттық қызметі газет бетінде шығумен ғана
шектеледі. Бңздің аймақтың туристік мүмкіндіктерін жариялайтын
бейнефильмдер, плакаттар, буклеттер аз шығарылады.
Облыстық орталығымызға келетін туристерге туристік объекттер мен
орталықтар белгңленген карталар мен схемалар, жолсілтемелер ұсынылмайды.
Аймақаралық туристік жәрменкелер өтікізілмейдң. Аймақтың туристік
менкемелері шетелдік халықаралық туристік жәрменкелерге қатыспайды. Бірақ
кейбір аудандарда оқу орындарында туристік үйірмелер қызметі қайта қалпына
келтірілуде.
Ақбидай облыстық спартакиадада жыл сайын 120 қатысушылардан артық
қатысатын спорттық туризмнен жарыстар өтікізіледі. Спорттық туризмнен
материалды-техникалық базасы толықтырылуда. Зеренді, Сандықтау, Щучье
аудандарының жас туристер стансасы туристік саймандармен жинақталуда.
Сандықтау ауданының балалар үйінде істалкері атты туристік клуб, Балкашино
ауылында Дружба атты мәдени-туристік кешен құрылды. Туризмнің арнайы
түрлерін (экологиялық, балалар және жасөспірімдер, спорттық-сауықтыру)
дамыту үшін арнайы жоғары дәрежелі мамандарды дайындау керек. Сонымен қатар
университет жанында студенттер қатарынан туристер клубын құруды ұсынамын.
Осы клубтың мүшелері спорттық туризмнен және бағдарлаудан арнайы дайындық
өтуң қажет. Олар категориялық походтарды өтіп, олардың ережесін растайтын
куәлік алулары керек. Қазақстан Республикасы Президентiнiң 2000 жылдың 17
ақпанындағы 344 Қазақстанның 2030 жылға дейiнгi даму стратегиясын жүзеге
асыру бойынша шаралар туралың Жарлығына сай 2009-2011 жылдарға туристiк
саланы дамыту республикалық бағдарламасы әзiрлендi, ол 2008 жылдың 29
желтоқсанындағы Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2009-2011 жылдары
туристiк саланы дамыту бағдарламасы жайлың 1445 қаулысымен бекiтiлдi.
Бiздiң облыс алдындағы Республикалық бағдарламаны орындай және iс-шаралар
жоспарына сай 2008-2011 жылдары туризм дамыту кешендi облыстық
бағдарламасын қайтадан қарастыру қажет, себебi туризм саласы Қазақстан
Республикасындағы экономика саласы ретiнде анықталып отыр. Облыстағы
туризмнiң қазiргi кездегi жағдайын сараптау.
Қазiргi кезде облыстағы туристiк саланы дамытуға қатысты бiршама
мәселелер қалыптасып отыр. Қаланың қалыптасуына кедергi ететiн бiрнеше
объективтi фактор бар. Бiрiншiден, менеджменттiң әлсiздiгi, ол туристiк
салада ғана емес, оснымен аралас салаларда да жеткiлiксiз, сонымен бiрге
туристiк инфрақұрылым объектiлерi iстен шығып отыр.
Ақмола облысы әкiмiнiң 2001 жылдың 3 мамырындағы 95 Ақмола
облысындағы туризмдi дамыту бойынша шаралар жайында атты шешiмiнiң 3
тармағында облыстық туризм және спорт басқармасында туризм бөлiмi ашылды,
жоғарыда аталған шешiмнiң 13 тармағына сай және облыс әкiмiнiң 2009 жылдың
15 қаңтарындағы а-17 қаулысымен облыстық жас туристер стансасы құрылып, ал
ертеректе 2008 жылдың қыркүйегiнде Көкшетау қаласындағы жас туристердiң
стансасы iске қосылған болатын.
Көкшетау және Бурабай МҰТП туризм бөлiмi құрылды, Көкшетау және
Щучинск қаласы әкiмдерiнiң жанында туризм және спорт бөлiмiнде бiр маманнан
жұмыс жасайды, алайда басқа аудандарда туризм саласын басқару құрылымы жоқ.
Облыста туристiк келбеттi қалыптастыруға бағытталған жұмыстар
жеткiлiктi емес. Жарнамалық-ақпараттық қызмет газет бетiндегi
хабарландырумен шектеледi. Бiздiң облыстың туристiк келбетiн жарнамалайтын
бейнефильмдер, буклеттер аз шығарылады. Облыстық орталыққа келген туритерге
туристiк карталар және сызбалар, туристiк объектiлер мен демалыс орындары
көрсетiлген жолсерiктер ұсынылмайды. Аймақаралық туристiк жәрменкелер
өтікiзiлмейдi. Облыстың туристiк ұйымдары шетелдiк туристiк жәрменкелерге
қатыспайды.
Туристiк қызметтiң бар статистикасы туристiк қызметтiң барлық саласын
қамти алмайды. Туристiк көрсеткiштердi жетiлдiру бойынша жұмыстар
бүкiлдүние жүзiлiк туристiк ұйымның ұсыныстарына сай өтікiзiлдi. Осы
мақсатта жыл сайын статистикалық есеп беру формалары қайта қаралып
отырылды, ал қазiргi кезде зерттеудiң басқаша да белгiлерi көзделiп отыр.
Туризм көмекшi шоттарды енгiзудi талап ететiн салааралық қызмет тәрiздi.
Облыстағы туристiк өнiмдi жүзеге асыру мақсатында және саланың кеңеюi
үшiн жыл сайын облыстың туристiк фирмалары Алматыда өтетiн Қазақстандық
Халықаралық туристiк жәрменкеге қатысады. Жыл санап Қазақстан Республикасы,
ТМД, алыс шет елдер арасында туризм саласында ыңтымақтастықты нығайтуға
бағытталған келiсiм шарттар өсiп келедi – 2001 жылы – 60; 2008 жылы – 130;
2009 жылы – 300. Үшiншi Қазақстандық халықаралық туристiк жәрменкеде
Алматыда (2009 жылдың сәуiрi) 10 туристiк фирма қатысты, оның iшiнде
Көкшетау МҰТП, Зерен ісұҚарң ОО, ңЖұлдызң ОСОБ, Миротворец ДОЦ, Приозерныйң
санаторийi қатысты.
Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2000 жылдың 26 қазанындағы 2000-
2009 жылдары Қазақстанда туристiк келбеттi қалыптастыру бойынша iс-шаралар
жоспарын бекiтуң туралы қаулысына сай Ақмола облысы туристiк мүмкiндiктерi
туралы деректер жинастырылды. Осы жарнамалық-ақпараттық материал сандық
қондырғыда Қазақстан Республикасы Туризм және спорт агенттiгiне Қазақстан –
жас әсем туристiк объекті атты альбомды құрастыру үшiн берiлдi.
Қызығушылық танытқан қызметтердiң қатысуымен Зерендi және Сандықтау
аудандарының туристiк-рекреациялық мүмкiндiгiн зерттеу бойынша облыстық
кешендi экспедицияның бiрiншi кезеңi өтікiзiлдi. Экспедиция барысында 30-
дан астам туристiк объектiлер зерттелдi.
Қазақстан Республикасы туристiк қызмет туралың 2001 жылдың 13
маусымында қабылданған Заңның 12 бабының 6 тармағына сай және Қазақстан
Республикасы Туризм және спорт агенттiгi төрағасының 2001 жылдың 21
қыркүйегiндегi бұйрығымен экскурсиялық қызмет және туризм нұсқаушысы
қызметiн лицензиялау өтікiзiлдi. Осыған орай туризм және спорт
басқармасында осы туристiк қызметтi лицензиялау құқығын беретiн лицензиялық
комиссия құрылды.
Туризм саласында ЖОО және АОО бiрлесе отырып кадрлар даярлау
жүргiзiлiп отырады. Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттiк
университетiнiң студенттерi облыстың туристiк фирмаларында тәжiрибеден
өтедi. Бiлiм берудiң облыстық департаментiмен бiрлесе отырып, санаторлық-
курорттық менкемелер қызметікерлерiнiң қызмет көрсету қызметшiлерiнiң
бiлiктiлiгiн көтеру және даярлауды ұйымдастыру сұрағы әзiрлендi. Санаторлық-
сауықтыру мекмелерiнiң, туристiк фирмалардың басшылары, менеджерлерi,
ұйымдастырушыларымен iшкi және сыртқы туризм туралы бiлiм беру семинарлары
өтікiзiледi.
Балалар, спорттық және әлеуметтiк туризмдi ұйымдастыру мақсатымен
облыстық және қалалық жас туристер стансалары құрылды, аудандарда оқу
орындарында туристiк үйiрмелер қызметiн қайта бастады. Облыстық Ақ бидайң
спартакиадасы шеңберiнде 120-дан астам қатысушымен спорттық туризмнен
жарыстар өтікiзiледi.
Спорттық туризмнiң материалды-техникалық базасы толығады. Жас туристер
стансасы, Зерендi, Сандықтау, Щучье аудандарының туристiк секциялары
туристiк жабдықтармен толықтырылды. Сандықтау балалар үйiнде істалкері
туристiк клубы және Балкашинода Достық мәдени-туристiк кешен ашылды.
Статистикалық деректердi сараптаудан көретiнiмiз, туристiк қызмет
нарығын сапалы түрде қайта құруда туристiк қызмет аумағының ауытқуы
әлеуметтiк құбылыстарға байланысты енкен. Алыс шет елдерге тұрақты мекен-
жайын ауыстыру, шоп-турғаң барушылар саны азайғандықтан және туристiк
фирмалардың қызметi елге келу және iшкi туризмге бағытталуына орай туристiк
ұйымдар қызметiнiң көрсеткiштерiнiң ауытқуына әкелдi, себебi елден шығу
туризмнiң қызметi iшкi туризм қызметiнен әлдеқайда қымбат. Сонымен қатар
белгiлi туристiк фирмалар туристiк фирма тарапына қосымша шығындарды да
талап етпейдi, ал ол кезде iшкi туризмге қатысты қызмет жарнамасы облыс
шеңберінен аса алмайды. Қазiргi уақытта көптеген туристiк фирмалар өзiнiң
қаржысын өзiнiң қызметiн жарнамалауға жұмсайды, себебi олар бұл туристердi
тартудың тек жалғыз ғана мүмкiндiк енкендiгiн бiледi. Олардың қатарына
келесi фирмаларды жатқызуға боады: Лидер, Яссауи, Жолымбет. Лидер туристiк
фирмасы ИНТЕРНЕТ желiсi арқылы электрондық жүйенi қолданады, олардың
қызметiн қолданатын туристердi LTA өзiнiң дисконтты клубына әркез шақырып
отырады. Ол кезде клуб мүшелерi үшiн бұл өте тиiмдi. Туристер дисконтты
клубтың мүшесi ретiнде көптеген қызметіке жеңiлдiктер ала алады, ал фирма –
клиенттер үшiн күресте алда. Яссауи және Жолымбет фирмалары жарнамалық
проспектiлер, фотоальбомдар және бейнефильмдердi шығаруға басты назарда
ұстаған.
Туристiк қызметтi жүргiзудi лицензиялау бюджетіке түсетiн салықтардың
жоспарлауға, болжауға мүмкiндiк бередi.
Бағдарламаның басты мiндетi Ақмола облысында қазiргi заманғы жоғары
әсерлi және бәсекелестiкке төтеп беретiн туристiк кешендi құру, ол өз
кезегiнде түрлiше туристiк қызметте азаматтар сұранысына жауап бере алатын
кең мүмкiндiктер ашады. Облыс экономикасына шетел валютасының түсуiн
әкелетiн елге келу және iшкi туризмнiң басты демеушiсi экономиканың аралық
секторын дамыту.
Бағдарлама сонымен бiрге келесi мақсаттарды шешуге бағытталған:
- Тартымды туристiк объект ретiнде аймақтың келбетiн қалыптастыру;
- Облыстық туристiк өнiмдi қалыптастыру және әлемдiк стандартқа сай
оның сапасын қамтамасыз ету;
- Саланы мемлекет тарапына реттеудiң тиiмдi әдiстерiн енгiзу және
қолдау негiзiнде туризмдi кешендi дамыту.
Бағдарламаның негiзгi мiндеттерi:
Алдына қойған бiрiншi кезектi мақсаттарына сай бағдарламаның
мiндеттерi келесiдей:
осы саладағы мемлекет тарапынан реттеу механизмiн облыс
территориясында Қазақстан Республикасындағы туризм дамуының құқықтық
қалыптық базасын енгiзу;
туризм саласын кадрлық, ғылыми-әдiстемелiк, жарнамалық-ақпараттық
қамтамасыз ету бойынша шаралар қабылдау;
туризм инфрақұрылымын дамыту, туризм материалдық базасын жаАртуға
көмек көрсету бойынша шаралар түрiн әзiрлеу, жаА объектiлердi салуды
жеделдету;
облыстық туристiк өнiмдi туристiк қызметтiң әлемдiк нарығына қарай
жылжыту;
шағын кәсiпкерлiктiң дамуын қамтамасыз ету, туризм және қызмет көрсету
саласында облыс тұрғындарының жұмысқа тартылуын демеулiк жасау;
инвестиция үшiн және басқа да қаржыландыру формаларына сала
субъектiлерiн несиелеу үшiн жағдай жасау.
Ақмола облысы мәдени-тарихи және рекреациялық аймақтарын дамыту және
сақтау. Бұл бағытта келесi шараларды жүзеге асыру қажет:
мәдени-тарихи және табиғи-рекреациялық қорларды сақтау және ұтымды
пайдалануды қамтамасыз ету, туризм инфрақұрылым объектiлерiне түгендеу
жасау, туризм инфрақұрылымының жағдайын сараптау және дамуын болжауды
кешендi түрде өтікiзу, соңынан туристiк карта және сызбаларды шығару;
туризм дамыған аудандарда инфрақұрылымының объектiлерiн салу бойынша
ұсыныстарды әзiрлеу;
туризм құндылығы жөнiнде және қоршаған ортаны сақтау бойынша тұрғындар
арасында үгiт-насихат жұмысын жүргiзу;
қоршаған ортаны және басқа да туристiк ресурстарды сақтау бойынша
шараларды қамтамасыз ету;
тұрғындардың түрлiше әлеуметтiк-демографиялық категориясы мен топтары
арасында әлеуметтiк туризмнiң дамуына лайықты жағдай құру;
облыстың туристiк объектiлерiне оқушылар үшiн тақырыптық автобустық
және жаяу экскурсиялар ұйымдастыру.
Облыстың туристiк өнiмiнiң маркетингi және дамыту. Бұл бағытта
қаралатын мәселелер:
туризм саласында аймақаралық ынтымақтастықты дамыту бойынша шаралар;
туристiк көрме және басқа да шараларды ұйымдастыру;
туристiк өнiмдердi сатудың ретіке келтiрiлген қарқынды стандарттарын
енгiзу, облыстың барлық тұрғындары үшiн туристiк қордың тиiмдiлiгi;
туристiк қызметтегi сұраныстарын мейлiншi қанағаттандыру;
туризмнiң арнайы түрлерiн дамыту жоспарын әзiрлеу (экологиялық,
балалар және жасөспiрiмдер, спорттық-сауықтыру, мәдени-танымдық);
аудандар мен қалаларда әлеуметтiк және өзiндiкқызмет туризмiн дамытуды
қамтамасыз ету;
iшкi және сыртқы нарықта туристiк өнiмдердiң өтiмдiлiгiн жарнамалық-
ақпараттық қамтамасыз ету;
туризмдi дамытудың аудандық және қалалық бағдарламасын әзiрлеу үшiн
әдiстемелiк нұсқаулар мен ғылыми-жобалау негiздемелерiн даярлау.
Туризм өндiрiсiнiң материалды-техникалық базасын дамыту. Бұл бағытта
келесi шараларды iске асыру қажет:
туристiк объектiлердiң қайта жасау және салу үшiн елiмiздiң және шет
елдiк инвестицияларды тарту арқылы туризмнiң материалды-техникалық базасын
дамыту;
автотасымалдау қызметi нарығында, автокөлiк және темiржол көлiгiнде
жолаушыларды тасымалдауды дамытуды бәсекелестiк қабiлетiн жетiлдiру;
туристiк объектiлердi болашақты дамытудың сызбасын әзiрлеу және облыс
территориясында туристiк инфрақұрылымды дамыту;
туризмдi дамыту аймақтарында салу қалыптарын қолдану және жердi
қолдануға бақылау жасау;
әлемдiк стандартқа сай қонақүйлiк-сервистiк кешендi, сонымен қатар
туристiк кешендер, этнографиялық мұражай және демалыс аймағын құрастыру;
потенциалды және бар туристiк аймақтарда сәйкес телекоммуникация,
сумен қамту, электрқуатымен қамту, канализация және қатты қалдықтарды жою
жүйесiн инфрақұрылымды дамыту;
қонақүйлер және туристердiң басқа да тұратын жерлерiн жөндеуден
өтікiзу және халықаралық тәжiрибеге сай стандартқа сәйкестендiрiп енгiзу;
жүйе құрастыратын туристiк объектiлердi шетелдiк инвестицияларды тарта
отырып дамыту;
туристiк объектiлердi жобалау және салуды әзiрлеу, соның iшiне жыл
бойы қолданылатындығын ескере отырып қамтамасыз етудiң орташа және кiшi
қаржысын тарту.
Туристiк саланы ақпараттық жабдықтау. Бұл бағытта келесi шараларды
iске асыру қажет:
Ақмола облысы табиғи және мәдени-тарихи мүмкiндiгiн әсерлi қолдану
мақсатымен туристiк бизнестiң жағдайын сараптау және дамуын болжаудың
кешендi сараптама жасау;
Электронды броньдау және туристiк ұйымдардың қызметтерi үшiн
электрондық ақы төлеудi енгiзудi ұйымдастыру бойынша iс шараларды әзiрлеу;
Халықаралық туристiк нарықта туристiк өнiмдi қолдану және облыстың
әсерлi туристiк келбетiн құрау үшiн ауқымды ақпараттық жүйенi кеңiнен
қолдануға демеушiлiк ету.
Бағдарламаны жүзеге асырудың негiзгi техника-экономикалық
жағдайлары.Осы бағдарламаны жүзеге асыру үшiн негiзгi техника-экономикалық
жағдайлар мыналар:
Салада ортақ ақпараттық кеңiстiк жүйесiн дамыту;
Облыстағы туристiк саланы қарқынды дамытуды қамтамасыз ететiн жүйе
қалыптастыратын бiрiншi кезектi туристiк өнiмдер мен туристiк объектiлердi
әзiрлеу және жүзеге асыру;
туризмдi дамытудың аудандық бағдарламасын әзiрлеу;
Аудандар бойынша салаларды дамытуға қажеттi темпке сай
инвестициялардың оңтайлы аумағын бағалау;
Жүйеқалыптастырушы туристiк объектiлердiң сервистiк инфрақұрылымын
құру және жүзеге асыру;
Туристiк өнiмнiң тұтынушыға жетуiне дейiнгi барлық қозғалысты қамтитын
көпканалды маркетинг жүйесiн құрау.
Туризм саласындағы халықаралық ынтымақтастық.Туризм саласындағы
халықаралық ынтымақтастықтың дамуындағы негiзгi бағыттар:
Жiбек жолын кешендi зерттеуі атты ЮНЕСКО және ӘСБ ұйымдастырған
трансконтиненталды жобаны жүзеге асыруға белсендiлiкпен қатысу, ӘСБ
өтікiзетiн шараларға белсендi түрде қатынасу;
туризм саласында ынтымақтастық жасау бағыттында шетелдiк партнерлермен
келiсiм шарт жасасу;
iрi халықаралық туристiк жәрменкелер мен көрмелерге, жыл сайын
өтікiзiлетiн Қазақстандық халықаралық туристiк көрмеге қатысу.
Бағдарламаны жүзеге асыру барысында туризмнiң iшкi және елге тарту
түрлерiнен туристерден түсетiн жалпы ағымды тұрақты өсiмге жеткiзу 2009
жылдағы 15 мың адамнан 2011 жылы 20 мыңға жеткiзу көзделiп отыр. Жыл сайын
шамамен 285 мың адамға жылдық өсiм жетедi деген де болжам бар.
2009 жылдағы 1,5 мың туристердiң санын елге тарту туризмi бойынша
2011 жылы 6 мыңға жеткiзу көзделген. Осындай стратегиялық тұрғыдан тиiмдi
көзқарастан елге тарту туризмiнiң үлесi екi жақта да 2009 жылғы 10 пайыздан
келесi жылдары 30 пайызға дейiн өсiп жылына 6 мың адамға дейiн өседi деп
күтiлуде. Iшкi туризмнiң аумағы 2009 жылдағы 9,6 мың адамнан 2011 жылы 12
мың адамға дейiн жетпекшi.
Әлемдiк тәжiрибеде бiр шетелдiк туристіке қызмет көрсету 9 жұмыс
орнын ашатындығын ескере отырып, 2004 жылы елге тартылу туризмi бойынша
потенциалды жұмыспен қамтылғандар санын 18 мыңға жеткiзiп, 2011 жылы 27 мың
жұмыс орнына дейiн өсу күтiлуде.
Жалданған жұмысшылардың орташа жалақысы шамамен жылына 20 пайызға
өсетiнi ескере отырып, елге тартылу туризмнiң аумағы өсуiне орай
тұрғындардың жұмыспен қамтамасыз етiлуi де өседi деп күтiлуде.
Бағдарламаны жүзеге асыру облыстық бюджетіке келген түсiмдi мейлiнше
көбейтуге септiгiн тигiзедi. 2004-2011 жылдары туристiк және санаторлық-
сауықтыру ұйымдарынан бюджетіке келiп түскен түсiм шамамен 500 млн. теңгеге
жетiп отыр.
Бағдарламада әзiрленген ел iшiнде туристердiң ағымын ұлғайтуға
қатысты шаралар нәтижесiнде халықаралық кәсiпкерлiк және әскерлiк
ынтымақтастық саласының ұлттық туристiк өнiмнiң тиiмдiлiгiн көтеруге
әкеледi.
Бағдарламаны жүзеге асырудың негiзгi әлеуметтiк салдары облыс
тұрғындары мен қонақтарының демалыс жағдайы жақсарады.
2 Қазақстан Республикасындағы қазіргі заманның туризмнің жай-күйң
2.1 Туристік кластер құру және оны дамыту жөніндегі шараларды іске
асыру.
Қазақстан экономиканың бәсекеге қабілеттігін және әр тараптылығын
арттырудың индустриалдық негізін құру үшін шикізаттық емес жеті басым
саланың ішінде алғашқылардың бірі болып туризм айқындалды.
Сарапшылардың пікірінше, Қазақстанның бәсекелік артықшылығы бірегей
мәдениетінде (мәдени-танымдық туризм), бай табиғи әлеуетінде (экологиялық
туризм), өсіп келе жатқан іскерлік белсенділігінде (іскерлік туризм),
сондай-ақ спорт және хикаялы (шұғыл) туризм сияқты демалыстың белсенді
түрлерімен шұғылдану мүмкіндігінде.
Италия, АҚШ, БАӘ, Түркиядағы туристік орталықтар дамуының тәжірибесі
айтарлықтай.
Аталған елдердің туризм индустриясын дамыту негізінде туристік сала
инфрақұрылымын, көлікті және қызмет көрсетулер салаларын дамыту жатты.
Туристік орталықтардың белсенді дамуы Италияда (Рим, Венеция),
Түркияда (Бодрум, Мармарис, Анталья),АҚШ-та (Лас-Вегас, Гавай аралдары),
Египетте (Каир, Гиза, Александрия), Тайландта (Бангкок) байқалды.
2 – ші кесте
Распределение объемов въездного туризма по регионам мира
(международные туристские прибытия, млн. чел.)
Әлем регионы Келуі Болжау
1985 1990 1995 2000 2010 2020
Америка (Солтүстік пен 64,3 92,8 108,9 130,2 190,4 282,3
Оңтүстік)
Шығыс Азия 31,1 54,6 81,4 92,9 195,2 397,2
(Тынық мұхит регионы)
Еуропа 212,0 282,7 338,4 393,4 527,3 717,0
Таяу Шығыс 7,5 9,0 12,4 18,3 35,9 68,5
Оңтүстік Азия 2,5 3,2 4,2 5,5 10,6 18,8
Осы әлемдік туристік орталықтар туризмң инфрақұрылымының негізін
қазіргі заманғы 3,4,5 жұлдызды қонақ үйлер, театрлар, ойын-сауық
орталықтары құрайды. Сонымен қатар бұл туристік орталықтардың дамуында бай
тарихи-мәдени мұра мен табиғи-климаттық жағдайлардың рөлң маңызды болды.
Шетелдердің мысалы көрсетікендей, ұлттық парктерге келетін туристер
(мысалы, АҚШ, Кения, Қытайда) онда жыл сайын 1 млн.-ға дейін АҚШ долларын
қалдырып кетеді.Қорықтарға, ұлттық парктерге тауарларды сату және ақылы
қызмет көсетулер есебңнен өз бетінше ақша табуға рұқсат берілген.
Осыдан шыға отырып, “Экономиканың басым секторларында пилоттық
кластерлердің жасау мен дамыту жөніндегі жоспарларды бекіту” туралы ҚР-ның
Үкіметінің 2011 жылғы 25 маусымдағы №633 қаулысымен Алматы мен Алматы
облысында “Туризм” пилоттық кластерін жасау мен дамыту жөніндегі жоспар
бекітілдң.
Туристік кластер жасаудың маңыздылығын ескере отырып, ҚР-ның Үкіметі
туристік индустрияны одан әрң дамыту стратегиясын айқындау мақсатында
Қазақстан өңірлерінің туристік әлеуетіне маркетингтік зерттеулер жүргізу
үшін 65млн. Тенге көлемінде қаржылай қаражат бөлдң. Аталған зерттеулердің
жүргізу үшін стратегиялар әзңрлеуде және туристік қызмет көрсетулердің
әлемдік нарығына туристік өнімді жылжытуда көшбасшылық орынды иеленуші
“International consulting group on tourism IPK”компаниясы тартылды.Жоғары
аталған Жоспарды іске асыру шеңберінде мынадай жұмыстар жүргізілдң:
1)туристік сала ҚР-сы Үкіметінің 2011 жылғы 17 қыркүйектегң №925
қаулысымен бекітілген экономикалық қызметтің басым түрлері тізбесіне
енгізілдң, бұл әлеуетті инвесторларға ҚР-ның инвестициялар туралы
заңнамасында көзделген жеңілдіктер мен артықшылықтарды пайдалануға
мүмкіндік береді;
2) Бұрын ҚР-сы Үкіметінің 2009 жылғы №196 қаулысымен ҚР-ның резидент
еместері мен резиденттеріне арналып республикалық маңызы бар ерекше
қорғалатын табиғи аумақтарды пайдаланғаны үшін 0,1-0,2 ең төмен есептік
көрсетікіш көлемінде бірыңғай төлем ставкалары белгңленген еді;
3) Қазақстандық-ресейлік үкіметаралық комиссияның кезекті отырысында
хаттамалық шешімге “Байқоңыр” ғарыш айлағында ішкі және сырттан келушілер
туризмін дамыту жөніндегі іс-шаралар енгізілдң;
4) ҚР Статистика агенттігі 2004 жылдан бастап Туризмнің қосалқы шотын
құру жөніндегі жұмыстарды жүргізңп келеді, сондай-ақ экономикалық қызмет
түрлері бойынша (ЭҚТЖ) және экономикалық қызмет түрлері бойынша өнімдер
жөніндегі (ЭҚТӨЖ) қолданыстағы жКтегіштерге өзгерістер енгізу туралы мәселе
де пысықталуда;
5) ДТҰ-ның және Еуропа үшін Дүниежүзілік туристік ұйым комиссиясына
мүше-елдердің ұлттық туристік әкімшіліктерінің қолдауымен 2006 жылғы 25-27
сәуңрде Алматы қаласында Тұрақты туризмді дамыту мәселелері жөніндегі
Еурокомиссияның 45 отырысы өтікізілдң;
6) Дакар(Сенегал) қаласында 2011 жылы 25 қараша мен 2 желтоқсан
аралығында өтікен ДТҰ-ның Бас ассамблеясының 16 отырысында 2007 жылы
Қазақстанды ДТҰ-ның Атқарушы Кеңесінің құрамына ұсыну туралы мәселе
енгізілдң;
7) ҚР Индустрия және сауда министрінің 2011 жылғы 20 маусымдағы №220
бұйрығымен туризм саласындағы уәкілетті органның жанындағы туризм жөніндегі
сараптама кеңесі бекітілдң.
1 сурет.
Ұлттық Бюджет туристік ұйым, жарнамаға бөлінетін, млн. еуро, 2008 ж.
Қазақстан экономикасының орнықты дамуы, елдің индустриялық-
инновациялық дамуы жөніндегі іс-шаралар кешенін іске асыру шетелдік
капиталды белсенді түрде тартуға ықпал етеді. Сондықтан да туристік
индустрияны дамытуға шетелдік және ішкі инвестицияларды тарту, орталық және
өңірлік билік деңгейлерінің іс-қимылын нақты үйлестірудң қамтамасыз ету
мақсатында жоғары деңгейлң туристік менеджмент қалыптастыру, женке
бастамалардың дамуына жәрдем ету, саланың ақпараттық кеңістігін құру,
Қазақстандық турөнімнің сыртқы және ішкі нарыққа жылжуының тиімді жүйесін
әзңрлеу, инвестициялау және салық салу мәселелері бойынша нормативтік-
құқықтық актілер қабылдау үшін барлық алғышарттар бар. Бұл әзңрлену
үстіндегі өңірлік шебер-жоспарлар шеңберінде іске асыру жоспарланып отырған
туризмнің кластерлік дамуының негізгң бағыттары.
2.2 Облыстар тұрғысынан туризм дамуының жай-күйі.
Астана,Алматы қалаларында, Атырау, Қарағанды және Ақтөбе облыстарында
сырттан келушілер туризмінің барынша кең көлемң байқалады, бүл ретте
іскерлік туризм басым. Көрсетілген қалаларда, сондай-ақ Алматы, Қарағанды,
Солтүстік Қазақстан және Батыс Қазақстан облыстарында неғұрлым сыртқа
шығушылар туризмң дамыған.
Ішкі туризмнің барынша дамуы Астана, Алматы қалаларында, Шығыс
Қазақстан, Қарағанды, Алматы және Ақмола облыстарында байқалады.
Тұтатай алғанда, республика бойынша туризмнің барлық түрлерінен
барынша көп туритске Алматы, Астана қалаларында, Шығыс Қазақстан,
Қарағанды, Алматы, Атырау, Ақтөбе облыстарында қызмет көрсетілген.Бұл
өңірлердегі туристердің сапар мақсаты негізінен іскерлік және кәсіби
мақсат, бос уақыт, рекреация және демалыс, сонлай-ақ шоп-турлар болып
табылады.
2001 жылдан бастап, жергілікті атқарушы органдар саланы дамытуға
қажетті қаржылай қаражатты бөліп келеді, алайда, талдау көрсетікеніндей,
облыстардағы туристік индустрияның дамуын тежеуші факторлардың бірі
жергілікті атқарушы органдарының экономикалық өсімді қамтамасыз ететін
басымдықтардың бірі ретінде аталған салаға жеткіліксіз назар аударуы болып
табылады.Айталық, туризмді дамытудың 2009-2011 жылдарға арналған өңірлік
және республикалық бағдарламасын іске асыруға Солтүстік Қазақстан облысында
жыл сайын орта есеппен 400 мың, ал 2006 жылға – 329 мың теңге, Павлодар
облысында жыл сайын – 500 мың теңгеден және Қостанай облысында – 1,5 млн
теңге шегінде бөлңндң.
4 Туризм инфрақұрылымы
Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің деректері бойынша 2011
жылы Қазақстан Республикасының аумағында 515 туристік объект болды, оның
ішінде: 273 мейманхана, 7 кемпинг, 36 санаторий, 15 санаторий-
профилакторий, 12 профилакторий, 5 емдеу-профилакторий орталықтары, 4
пансионат, 29 демалыс аймағы, 27 демалыс үйң, 24 туристік база, 35
сауықтыру лагері 4 тау шыңғысы базасы, 13 қонақ үй, 9 аішылық үй, 1 балалар
мен жасөсіспірімдер туризмң орталығы, 7 сауықтыру кешені, 6 мұражай, 2
кесене, 1 туризм жөніндегі мемлекеттік кәсіпорын және басқалары(клубтар,
қолөнершілер қалашықтары – 5).
2011 жылғы қолданыстағы 385 қонақ үй мен басқа орналастыру орнының
340-ы женке меншК нысанында, 22-сі мемлекет меншігінде, және 23-ң басқа
мемлекеттердің меншігінде болды.
Елде 3,4,5 жұлдызды 78 қонақ үй жұмыс істейдң, қалғандары басқа
санаттарға жатады.
Республика бойынша туристердің орналастыру объектілерінің
пайдаланудан түскен кіріс 2011 жылы 21156 млн теңгені құрады, аталған
кәсіпорындар көрсетікен қызмет көлемң 17737,5 млн теңге, оның ішінде –
мейрамханалары бар қонақ үйлер-15927,0 млн теңге, мейрамханаларсыз қонақ
үйлер – 1533,3 млн теңге, жастар жатақханалары мен таудағы туристік базалар
– 57,7 млн теңге, кемпингтер, мотельдер, автофургондар мен
автотіркемелердің қоюға арналған тұрақтарда көрсетілетін қызметті қоса
алғанда – 0,7 млн теңге, қалған орналастыру объектілері – 218,8 млн теңгені
құраған.
Мамандырылған орналастыру орындарында: 106 шипажай, пансионат,
санаторий-профилакторийде 2011 жылы емдеу-сауықтыру қызмет көрсетулерін
257,4 мың адам пайдаланған, 13 демалыс базасы мен үйінде, пансионаттарда
32686 адам демалған. Неғұрлым танымал емдеу орындарында “Сарыағаш” (ОҚО),
“Арасан-Қапал” (Алматы облысы), “Мойылды”, “Баянауыл” (Павлодар облысы),
“ЖаАқорған” (Қызылорда облысы), Щучье-Бурабай аймағы (Ақмола облысы),
“Каспий” (Маңғыстау облысы) және басқалары жатады.
Қазақстан Республикасы Статистика Агенттігінің деректері бойынша 2009
жылы туризм объектілерінің негізгң жаА құралдарына 29591,8 млн теңге, 2004
жылы 37895,2 млн теңге, 2011 жылы 33994,3 млн теңге инвестиция бөлңнген.
Бұл туризм саласына инвестиция тартудың оң үрдісіне куә болады, алайда
индустрияны инвестициялауды ынталандыруға анық жеткіліксіз. Талдау
көрсетікеніндей, елдің инфрақұрылымын дамытуға салынған инвестициялардың
жалпы сомасынан туристік ұйымдардың қызметін жүзеге асыруға 2009 жылы тек
139 млн теңге, 2004 жылы 242 млн теңге және 2011 жылы 48,3 млн теңге
тартылған.
Туристік қызметіке жасалған талдау Астана және Алматы қалаларына
шекараның арғы жағынан келген туристер сапары әрң қызмет көрсетулердің
толық жиынтығын ұсынатын қонақ үйлерге тоқтағанды жөн санайтынын көрсетті.
Елдің іскерлік орталықтары – ңрң қалалардағы халықаралық деңгейдегі қонақ
үйлер желісінің одан әрң дамуы дәл осы іскерлік туризмге байланысты болады.
Алайда, қонақ үйлердің, пансионаттарды, демалыс үйлері мен базаларын
қоса алғанда, орналастыру объектілерінің материалдық базасы, сондай-ақ
санаторийлік-куроттық менкемелер моральдық және физикалық тұрғыдан тозудың
жоғары шегіне жетуімен сипатталады.
Әуе көлігі саласында
Халықаралық туризмді дамытуға ықпал етуші негізгң факторлардың бірі
жолаушыларды авиатасымалдау болып табылады. Қазіргі уақытта республикаға
алыс шетелдің алты авиакомпаниясы (“KLM”, “Lufthansa”, “British Airlines”,
“Asiana Air Arabia”, “China South Airlines”) тұрақты ұшып тұрады. Ұлттық
авиатасымалдаушы “Эйр Астана” Түркия, Германия, Қытай, Оңтүстік Корея,
Тайланд, Ұлыбритания, Үндістан, БАӘ, Нидерландыға тұрақты рейстер жасайды.
Қазіргі уақытта Қазақстанның халықаралық авиатасымалдарға қол
жетікізе алатын әуежайлары: Астана, Алматы, Ақтөбе, Атырау, Қарағанды,
Қостанай, Павлодар, Петропавл, Семей, Тараз, Орал, Өскемен, Шымкент
қалаларында бар.
Статистикалық деректерге сәйкес 2011 жылы әуе көлігі қызмет
көрсетулерін 248578 турист пайдаланған.
Сапарлардың басым көпшілігінің әуе көлігін пайдалану арқылы
жүргізілетінін ескерсек, авиапаркті жаАрту, жолаушыларды әуе көлігімен
тасымалдау географиясын кеңейту, туристік ағынды көбейту мақсатында елеп-
екшелген баға мен тариф саясатын айқындау, қызмет көрсету сапасын арттыру
қажет.
Темір жол саласында
Соңғы жылдары темір жол көлігі билет құнының қолжетімділігіне
байланысты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 5
1 Қазақстан Республикасындағы және Ақмола облысында туризмнің
дамуы
1.1 Қазақстандағы туризмнің қазіргі кезеңдегі жағдайы және даму 6
мәселелері
1.2 Қазақстанның туристік өнімң және оның мүмкіндігі 8
1.3 Қазақстанның туристік келбетін қалыптастыру 10
1.4 Ақмола облысындағы туризмнің дамуы 11
2 Қазақстан Республикасындағы қазіргі заманның туризмнің жай-күйІН
2.1 Туристік кластер құру және оны дамыту жөніндегі шараларды іске 18
асыру
2.2 Облыстар тұрғысынан туризм дамуының жай-күйі 20
2.3 Туризм инфрақұрылымы 21
2.4 Мемлекеттік бағдарламаның мақсаты мен міндеттері 24
3 Балалар спорттық-сауықтыру туризмін дамыту жобасы
3.1 Оқушыларды тәрбиелеудегі туризмнің орны 33
3.2 Оқушылардың бұқаралық туристік жарыстары 33
3.3 Клубты қызмет ету жоспары 40
3.3.1Туристік саяхатты ұйымдастыру 43
Қорытынды 54
Қолданылған әдебиеттер 56
Қосымшалар
Кіріспе
Туризм әлемдік экономикада басты ролдердің біреуін атқарады.
Дүниежүзілік туристік ұйымның хабарлауынша ол әлемдік барлық өнімінің
оныншы бөлігін, он бір пайыздан артық халықаралық инвестицияны, әлемдік
өндңрісте әрбір тоғызыншы жұмыс орнын қамтамасыз етеді. Қазіргі заманғы
туристік индустрия халықаралық сауданың жоғары табысты және ықшам дамушы
сегменті болып табылады. 1999 жылы халықаралық туризмнің үлесі әлемдік
табыстың 8 пайызы экспорттан және 37 пайызы қызмет ету секторынан құрады.
Туризмнен түскен табыс мұнай, мұнай өнімінен және автомобиль экспортынан
түскен табыстан кейң үшінші орынға ие. Мұндай позитивті беталыс жаА
мыңжылдықта да сақталады деген ойдамыз. Осыған байланысты Қазақстанның
әлемдік туристік нарықта өзінің орнын табуға бірегей мүмкіндігін бар.
Әлемдік тәжірибеде өзінің тұрақты тұру орнын кез келген мақсатпен уақытша
және өз еркімен 24 сағаттан артық ауыстырып журген адамдарды туристерге
жатқызады. Бірақ ол адамдар уақытша тұрған жерде қызмет етпеуі тиісті.
Қазіргі заманғы туризм еңбек ететіндерге жыл сайын төленетін
демалыстың берілуімен басталды, осыған орай адамның демалыс пен бос уақытқа
деген құқығы мойындалды. Бұл жеке адамдардың дамуының, адамдар мен
халықтардың арасындағы өзара түсінушіліктің себепкер шарты болып табылады.
Дүниежүзілік туристік ұйымның, туризм бойынша арнайы халықаралық
ұйымдардың талдауы бойынша туризм мемлекеттің әлеуметтік, мәдени,
экономикалық өміріне тікелей ықпал ететін қызмет.
Қазіргі заманғы туризм – бұл әлемдік экономиканың төмен түсуін
білмейтін саласы. Мамандардың есептеуі бойынша бір туристің беретін пайдасы
орта есеппен әлемдік нарыққа шамамен 9 тонна көмір, немесе 15, немесе 2
тонна жоғары сапалы бидай тонна мұнай шығарғанмен тең. Бұның өзінде
шикізатты сыртқа шығару елдің қуат беруін азайтады, ал туристік индустрия
жаңғырмалы қорлар арқылы қызмет етеді.
Шетел экономистерінің санауынша 100 мың турист орта есеппен қалада 2
сағат өтікізсе 350 мың доллардан кем жұмсамайды, немесе әрбір турист 1
сағатта 17,5 доллар жұмсайды. Ендеше шикізатты сату бұл экономикалық тұйық,
ал туризмнің дамуы ұзақ экономикалық тиімді болашақ.
1 Қазақстан Республикасындағы туризмнiң дамуы
1.1 Қазақстандағы туризмнiң қазiргi кезеңдегi жағдайы және даму
мәселелерi
Туризм елдiң толықтай аудандарының экономикасына белсендi түрде әсер
етiп отыр. Туризм саласында шаруашылық субъектiлерiн құрастыру және жұмысқа
салу жол көлiгi, сауда, коммуналды-тұрмыстық, мәдени, медициналық қызмет
көрсетумен тығыз байланысты. Осылайша туризм өндiрiсi басқа да көптеген
экономикалық секторларға қарағанда мултипликатордың күштi әсерiне ие десе
болады.
Туризм – демалыс, көңiл көтеру, спорт және мәдениет пен табиғат
қатынасымен тығыз байланысты қызмет, ол алдын ала жоспарланады және
женкелей және ұжымдық жетiлдiру құралы ретiнде тәжiрибеден өтедi. Ол
жағдайда ол өзiндiк бiлiм алу, толеранттық және халықтар мен мәдениеттiң
арасындағы айырмашылықты танудың таптырмас факторына айналады.
Туризмнiң жедел әрi әркездiк өсуiн, қоршаған ортаға, экономиканың бар
секторына және қоғамның әл-ауқатына күрделi әсерiн ескере отырып Үкiмет
Қазақстан дамуының ұзақ мерзiмдi бағдарламасында туристiк саланы басты деп
анықтап отыр.
Қазақстандағы туризмнiң тарихи алғышарты ретiнде бiздiң дәуiрiмiзге
дейiнгi үшiншi мыңжылдықта бастауын алған Ұлы Жiбек жолының қалыптасуы мен
дамуын алуымызға болады.
Қазақстан тәуелсiздiгiн алған уақытқа дейiн экономиканың басқа да
салалары әспеттi туризм орталықпен қатаң реттелiп отыратын болған. ССРО -
дағы негiзгi туристiк қызмет аймақтары – Кавказ, Қырым, Балтық жағалауы,
Ресей мен Орта Азияның тарихи орталықтары. Сонымен қатар Қазақстандағы
көптеген сәулеттiк, археологиялық, мәдени ескертікiштердiң және табиғи
көрiктi жерлер iс жүзiнде жарнамаланбады және сұраныссыз қалып отырды.
Қазақстандағы туризм кеңес кезеңiнде мәдени-ағарту iстiң бiр көрiнiс
ретiнде ғана алынып отырды, ол идеологиялық қызметтi атқарды, оның басты
ролiне қарамастан қалдықты принцип негiзiнде қаржыландырылды және оның
экономикалық маңызы болмады десек те болады. Қазақстандағы туризм
өндiрiсiнiң дамымауының бiр себебi ретiнде мемлекеттiк деңгейде оған
бағытты түрде экономика саласы ретiнде назар бөлiнбеуi деп түсiндiре
аламыз. Кешендi болжайға, ұзақ мерзiмдi жоспарлауға, туризмнiң аймақтық
ұйымдастырылуына және мемлекеттiк емес туристiк құрылымдаға тiптен назар
аударылмады. Саланың дамуына кедергi болған тағы бiр себеп туризмнен түскен
табыстың басым көпшiлiгi жергiлiктi бюджетіке түсiп отырғанына қарамастан
туристiк қызметтi жергiлiктi басқару ұйымдары басты қызмет деп қарамады.
Қазақстан егемендiк алғаннан соң туристiк қызметтi реттеудiң негiзi
қаланды, Қазақ халқының тарихи және мәдени мұрасын жаңғырту қолға алынды.
Туризм саласының халықаралық қатынасқа дамуындағы басты бiр кезең
ретiнде Қазақстаннның 1993 жылы Дүниежүзiлiк Туристiк ұйымның мiндеттi
мүшелiгiне енуiн, туризм саласында ынтымақтастық туралы халықаралық келiсiм
шарт жасасуды алуға болады. Қазақстанды бай туристiк негiзi бар ел деп
танып болашағы мол елдердiң бiрiнен санап, шетелдiк мемлекет үкiметтерi
келiсiм шарт жасады.
Қазақстан елiнiң туристерi жиi баратын елдер: Ресей, Қытай, Германия,
Корея Республикасы, Польша, Түркия, БАӘ. Бiздiң республикаға көбiнесе
Ресей, Қытай, Германия, Корея Республикасы, Пакистан, Польша, Түркия
елдерiнен туристер келедi.
Туристiк қызметтi сараптау көрсетiп отырғандай, көптеген туристiк
фирмалар туристердiң шығуымен айналысады екен, бiрiншi кезектi қаржы
қаражат Қазақстаннан басқа елдерге көшiп жатыр. Тауарларды шет елдерден
көтерме бағамен сатып алып, оны әрi қарай елiмiзде сату үшiн туристiк
сапарға шығу бүгiнгi күнi әлi өзектiлiгiн жойған жоқ, ал шоп-туризм
Қазақстандағы туристiк қызметтiң көрсеткiшi болып отыр. Экономикалық
дағдарыс кезiнде ол туристiк қызметіке деген мол сұранысты туғызды, соның
нәтижесiнде туристiк фирмалар көбейдi, оның басым көпшiлiгi тәжiрибелерiне
жоқтығынан арадағы делдалдық қызметпен ғана шектелiп отырды. Алып-сатарлық
бизнес Қазақстан нарығының төртен бiр бизнесiн тауармен қанықтырып отыр,
негiзiнен алғанда сату саласында 150 мың адамды жұмыспен қамтып отыр.
Қазақстандағы сыртқытауарлық айналымының жыл сайынғы Алып сатарлықң
сауданың аумағы шамамен 2 миллиард АҚШ долларын құрап отыр.
Сонымен қатар шоп-туризмнiң келеісiз жағы да бар, бастысы елдiң
бюджетi. Шоп-туризмнiң көтерiлуi туристiк қызмет көрсету деңгейiнiң өсуiне
еш әсер етпедi.
Барлық өркениеттi ел туристiк ағымды өзiне тартуға тырысады, себебi
туристiк қызмет мемлекеттiк бюджеттiң табыс бөлiгiнiң маңызды түрi болып
табылады. Сондықтан Қазақстан шетелдiк туристердi тартуға бар күш жiгерiн
жұмсауы қажет. Осы мақсатта туристiк ұйым қызметтерi қайта қарастыру қажет,
олардың басым көпшiлiгiн келу туризмiне бағыттауымыз қажет, ал ол бiрiншi
кезекте көлiктiң жағдайына, орналастыруға, кадрлық қамтамасыз етілуге
байланысты.
Көлiк. Бүгiнгi таңда Қазақстанның халықаралық авиажелiлерi Германия,
Үндiстан, Бiрiккен Араб Әмiрлiгi, Түркия, Корея Республикасы, Венгрия,
Израиль, Қытай, Тайланд елдерiмен қатынайды. Авиатасымалдаулар ұлттық
тасымалдаушы Эйр-Қазақстан және басқа да авиакомпаниялармен iске асырылады.
Көптеген туристер сервис және қызметтiң сенімдiлiгi тұрғысына шетелдiк
тасымалдаушыларды таңдайды, ол өз кезегiнде елiмiздiң тасымалдаушыларының
авиарейстеріндегi жолаушылар санын күрт азайтады. Сонымен бiрге
авиабилеттер құнының тым қымбаттығы да Қазақстан турөнiмдерiнiң құнын
қымбаттатады, соған сәйкес халықаралық нарықта бiз бәсекелестiк
қабiлетiмiзден айырыламыз.
Автокөлiк шоп-туризмде шекаралас елдерге және экскурсиялық бағыттарды
жүзеге асыруда қолданылады. Алайда оның дамуы негiзiнен жолға және
көлiктерге сәйкес техникалық қызмет көрсету мүмкiндiгiне байланысты.
Республиканың автобус паркiнiң жағдайы өте нашар, сонымен бiрге өздерiнiң
ыңғайлы автобустары да жоқтың қасы, ол туристерге жоғары деңгейдегi
қызметтi қамтамасыз ете алмайды.
Негiзiгi темiр жол тасымалдаушысы Қазақстан темiр жолың Республикалық
мемлекеттiк кәсiпорны 14 бағыт бойынша жолаушы тасымалдайды. Қазақстанның
темiр жолдарымен Қырғызстан, Өзбекстан, Ресей, Тәжiкстан, Түркменстан
елдерiнiң транзиттiк жолаушы поездары өтедi.
Болашақта қоғамдық экологиялық таза туристiк көлiктерiнiң дамуына
басты назар аударылуы қажет.
1.2 Қазақстан туристiк өнiмi және оның мүмкiндiгi
Туризм халық шаруашылығының саласы өнiмi ретiнде нарықтық
категорияның сұранысы мен ұсынысына сай болуы шарт. Осы орайда шетелдiк
тұтынушыға бағытталған халықаралық нарық пен Қазақстандық азаматтарға
арналған iшкi нарықтың арасын ашып алуымыз тиiс.
Халықаралық туристiк нарық бүгiнгi күнi қыруар миллиондық айналымы
бар үлкен механизм және бәсекелес күресiмен күрделенген, сондықтан бастапқы
мақсаты Қазақстан ерекшелiгiне ғана тән және сұранысы болатын туристiк
өнiмдi анықтап алу қажет. Осыдан Қазақстандық турөнiмiнiң нарықтың қай
жағында болашағы мол енкендiгi анықталады.
БСБ ұсыныстарын ескере отырып келтiрiлген сараптама негiзiнде және
бар тәжiрибеден Қазақстандық турөнiмнiң екi базалық компонентi барын атауға
болады: Жiбек жолындағы мәдени туризм (қажылық және дәстүрлi) және сонымен
тығыз байланысты эко-шытырман туризмi (сафари, рафтинг, орнитологиялық,
треккинг, альпинизм, аңшылық, балық аулау). Осыған орай эко-шытырмандық
туризмге қолайлы қорлары бар Жiбек жолы маршруты өтетiн аймақтарды атап
өтуге болады: Алматы, Жамбыл, Оңтүстiк Қазақстан, Шығыс Қазақстан, Ақмола
облысы.
Сонымен қатар туризмдi ұйымдастыру тұрғысынан ландшафтының
әсемдiлiгi, аймақтардың игерiлгендiгi, құрылғандар және құрылуына бағыт бар
мемлекеттiк ұлттық табиғи парктердi басты бағыттағы объектiлерге жатқызуға
болады, олардың iшiндегiлерi: Iле Алатауың МҰТП, Алтын-Емел МҰТП (Алматы
облысы), Ақсу-Жабағылың МҰТП (Оңтүстiк Қазақстан облысы), Баянауыл МҰТП
(Павлодар облысы), Қарқаралың МҰТП (Қарағанды облысы), Бурабай және
Көкшетау МҰТП Шучье-Бурабай курорт аймағындағы, Қорғалжын Мемлекеттiк
табиғи қорың (Ақмола облысы).
Орталық-Азия аймағындағы туризмнiң ерекшелiгiн ескере отыру қажет.
Жiбек жолы және шытырман туризмнiң негiзгi басым көпшiлiгi барлық
көрсетiлген аймақ бойы жылжып қозғалып отыруға бағытталған: Қазақстан
Синьцзян-ұйғыр автономды округы (Қытай), Қырғызстан, Өзбекстан,
Түркменстан.
Осылайша Қазақстандық туристiк өнiм кешендi Орталық-Азиялық турөнiм
шеңберiнде ғана әсерлi түрде жүзеге аса алатындығы көрiп отырмыз. Одан
мынадай тұжырым шығарамыз:
1.Туристiк өнiмнiң институционалды сәттерi үкiметаралық деңгейде келiсiлуi
тиiс;
2.Қазақстандық туристiк өнiм аймақ бойынша көршiлес елдердiң туристiк
өнiмiнен бiрде бiр кем болмауы керек.
Қазақстандық туризмнiң өзiндiк ерекшелiгi деп оның маусымдық сипатын
алуға болады, ол үшiн маусымнан тыс кезеңдерге қандай да бiр басқа шаралар
ұйымдастырып, туризмнiң балама түрлерiн дамыту қажет.
Жоғарыдағы сегменттерге тән инфрақұрылым қандай да бiр талаптардан
тұрады. Бұл өзiнше қарапайым, салыстырмалы түрде қымбат емес бiр орында
шамамаен 2-3 күндей болуын ескерген, экологиялық таза аудандарда орналасқан
туристiк маршруттардағы (шамамен 25-100 орындық) орналастыру объектiлерi
(стационарлық не уақытша) қажет.
Қазақстан бизнес-туризм тұрғысынан қандай да бiр болашағынан мол үмiт
күттiредi. Ол алдымен Алматы, Астана, Атырау қалалары. Геосаяси жағдай және
табиғи-шикiзаттық қорлар Қазақстанға бизнеске және халықаралық конвенцияға
қатысу үшiн келетiн бизнес-туристердiң көбеюiне мүмкiндiк бередi. Жоғарыда
аталған орталықтардың инфрақұрылымдары халықаралық стандартқа сай болып
келген. Алматы қаласы республиканың стратегиялық есiгi (әуелiк,
автокөлiктiк және темiр жолдық) болып табылады және негiзгi басым көпшiлiк
көшулер осы қала арқылы жүзеге асады. Түрлiше форумдарды өтікiзуге қажеттi
ғимараттар мен мейрамханалардан басқа қалада демалыс және көңiл көтеруге
қажеттiнiң бәрi бар, қала маңындағы 500 шақырым жерде тамаша демалыс
орындары көптеп саналады. Астана да стратегиялық аймаққа айналып жатыр.
Қалаға деген күннен күнге өсiп жатқан қызығушылық қала бойында халықаралық
және iшкi туризмнiң қарқынды дамуына қызмет етедi.
Туристiк өнiмнiң басты бөлiгi әрине көлiк. Қазақстанға туристердi
тасымалдаудың құралы ретiнде авиақатынауды аламыз. Сондықтан елiмiздiң
авиатасымалдаушы нарығын күшейту және дамыту маңызды сұрақ болып отыр.
Маршруттары бар жақтарға бәсекелестiк жасау мақсатымен ұлттық авиажелiлердi
ашу қажет.
Республика көлемiнiң ауқымдылығы ескерiле отырылып, автобустық және
темiр жол торабының маңызын да ескерген жөн, себебi туризм нарығының басым
көпшiлiгiн құрайтын женкелеген туристер автобус пен поездерде өздiгiнен
жылжығанды ұнатады.
Iшкi туристiк нарық туристiк тұрғыдан дамыған елдердiң көпшiлiгiнде
30 - дан 50 пайызға дейiн мемлекеттiк iшкi табысын әкеледi. Осы тұрғыдан
Қазақстанның болашағы мол. Сонымен бiрге қазiргi кезде iшкi туризм
ұйымдастырылмаған, науқанды енкендiгiн де атап кету керек. Олардың iшiнде
әрине кейбiр женкелеген курорттар, санаторийлер және туристiк базалар
жатпайды. Туризмнiң осы түрiне жеткiлiктi мөлшерде көңiл бөлiнбегендiгiнен
мемлекеттiк бюджет орасан зор соманы алмай отыр, инфрақұрылым бұзылып
жатыр, табиғи, мәдени және тарихи ескертікiштердiң экологиялық жағдайына
орны толмас зақым келтiрiлiп жатыр.
1.3 Қазақстанның туристiк келбетiн қалыптастыру
Қазақстан әлемде туристiк бағыт ретiнде әлi таныла қойған жоқ, алайда
оның жерi қытай мен Еуропаның байланыстырушы дәненкер ретiнде баяғыдан
белгiлi, себебi бiрнеше ғасыр бойы Жiбек жолының тарихи куәгерi болған.
Қазақстанның тартымды туристiк келбетiн құру кең ауқымды шараларды
өтікiзумен байланысты. Негiзгi имидждiк, келбеттiк шаралардың iшiнен
Қазақстанның халықаралық туристiк көрмелерге, жәрменкелерге және
конференцияларға қатысуын, соның iшiнде IСБ саласы бойынша өтікiзiлетiн
шараларға, сонымен қатар Қазақстан Республикасы территориясында осындай
шараларды ұйымдастыруды бөлiп алуға болады. Конгрестiк туризмдi дамыту
маңызды, ол Қазақстанның Еуразиядағы қоғамдық және мәдени құбылыстарының
орталығына айналуына әсер етедi.
Туризмдегi халықаралық ынтымақтастық Ұлы Жiбек жолы бойынша ЮНЕСКО
және IСБ әзiрлеген және ұйымдастырған жобалар арқылы жүзеге асады, ол кезде
шетелдiк мемлекеттермен екi жақты және көп жақты келiсiм шарттар жасалады.
Туристiк келбеттi қалыптастыруда республика өңiрiнде және одан да шет
елдерде туристiк ақпараттық орталықтарды ұйымдастыру маңызды қызмет
атқарады. Қазақстан Республикасының шетелдiк дипломатиялық өкiлдiктерiнде
туристiк ұйымдармен тәжiрибе алмасуы мүмкiндiктерiн қолдануға басты назар
аудару қажет. Елдiң туристiк потенциалын жарнамалауда ұлттық
автотасымалдаушы және басқа да көлiктiк кәсiпорындар көмек көрсете алады.
Шет елдерде Қазақстан туралы жоғары сапалы полиграфиялық және
аудиовизуалды жарнамалық материалдарды басып шығару және белсендi түрдi
тарату қажет. Қазақстанға туристердi тартуда өлкелiк басылымдар, жарнамалық-
баспалық қызметтер, соның iшiнде туристiк фирмалар мен қонақүйлер де көмек
етедi. Жаңашыл ақпараттық технологияларды қолдануға, әсiресе Интернет
желiсiнде Қазақстан туристiк фирмалары туралы WEB-сайттар жасауға баса
көңiл бөлу керек.
Туристiк ағымдарға басшылық жасап отыратын елдердiң туристiк
агенттерi мен өкiлдерiне арналған Қазақстан туралы таныстыру жолдарын
ұйымдастыру, ақпараттық құралдар арқылы жарнамалаудың көмекгi де таптырмас.
Жағымды да әсем туристiк келбеттi қалыптастыруда Қазақстанда
халықаралық деңгейдегi түрлiше мәдени, спорттық және туристiк шараларды
ұйымдастырудың да орны айрықша.
Қазақстанның туристiк келбетiн қалыптастыруда шет ел азаматтары үшiн
елге кiру, шығу және республика көлемiнде жүрiп-тұруды жеңiлдету, визалық
және кедендiк шараларды жүргiзуде ортақ компьютерлiк есепке алу жүйесiн
енгiзудiң маңызы өте зор.
Қонақжай Республиканың келбетiн қалыптастыруға туристер жиi келетiн
елдi мекендерде ақпараттық таблодағы жазулар латын транскрипциасында
жазылуын да қадағалау қажет.
1.4 Ақмола облысында туризмнiң дамуы
Ақмола облысында 2008-2011 жылдары туризмдi дамытуға қатысты кешендi
бағдарлама даярланды, ол 2008 жылдың 12 сәуiрiнде облыстық мәслихатта С-16-
7 нөмiрiмен бекiтiлдi. Қазақстан Республикасының Қазақстан
Республикасындағы туристiк қызмет туралың заңына сай туризм саласы 2001
жылдың 13 маусымындағы ҚРЗ 211–II сай Қазақстан Республикасындағы экономика
саласының басты бөлiгi деп анықталды.
Туризм саласы Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасының
туристік қызметі жөніндең заңына сәйкес № 211-II ЗРК 2001 жылдың 13
маусымынан экономиканың саласы ретінде анықталды.
Қазіргі уақытта облыста туризм саласының дамуының көптеген шешілмеген
мәселелер бар. Ең алдымен ол туризм саласындағы және онымен сыбайлас
салалардың нашар менеджментің, сонымен қатар туристік инфрақұрылым
объекттерінің тозуы.
Ақмола облысы әкімінің №95 2001 жылдың 3 мамырынан Ақмола облысында
туризмді дамыту шараларың шешімң бойынша Ақмола облысының туризм және спорт
басқармасында туризм бөлімі құрылды. Сонымен қатар жоғарыда аталған шешімге
орай 2009 жылдың 15 қаңтарында облыстық жас туристер стансасы құрылды. Одан
бұрын 2008 жылдың қыркүйек айында Көкшетау қаласының жас туристер стансасы
қайта қалпына келтірілді.
Ақмола облысының орайлы имиджң қалыптастыру тиісті деңгейде орындалып
жатқан жоқ. Жарнамалық-ақпараттық қызметі газет бетінде шығумен ғана
шектеледі. Бңздің аймақтың туристік мүмкіндіктерін жариялайтын
бейнефильмдер, плакаттар, буклеттер аз шығарылады.
Облыстық орталығымызға келетін туристерге туристік объекттер мен
орталықтар белгңленген карталар мен схемалар, жолсілтемелер ұсынылмайды.
Аймақаралық туристік жәрменкелер өтікізілмейдң. Аймақтың туристік
менкемелері шетелдік халықаралық туристік жәрменкелерге қатыспайды. Бірақ
кейбір аудандарда оқу орындарында туристік үйірмелер қызметі қайта қалпына
келтірілуде.
Ақбидай облыстық спартакиадада жыл сайын 120 қатысушылардан артық
қатысатын спорттық туризмнен жарыстар өтікізіледі. Спорттық туризмнен
материалды-техникалық базасы толықтырылуда. Зеренді, Сандықтау, Щучье
аудандарының жас туристер стансасы туристік саймандармен жинақталуда.
Сандықтау ауданының балалар үйінде істалкері атты туристік клуб, Балкашино
ауылында Дружба атты мәдени-туристік кешен құрылды. Туризмнің арнайы
түрлерін (экологиялық, балалар және жасөспірімдер, спорттық-сауықтыру)
дамыту үшін арнайы жоғары дәрежелі мамандарды дайындау керек. Сонымен қатар
университет жанында студенттер қатарынан туристер клубын құруды ұсынамын.
Осы клубтың мүшелері спорттық туризмнен және бағдарлаудан арнайы дайындық
өтуң қажет. Олар категориялық походтарды өтіп, олардың ережесін растайтын
куәлік алулары керек. Қазақстан Республикасы Президентiнiң 2000 жылдың 17
ақпанындағы 344 Қазақстанның 2030 жылға дейiнгi даму стратегиясын жүзеге
асыру бойынша шаралар туралың Жарлығына сай 2009-2011 жылдарға туристiк
саланы дамыту республикалық бағдарламасы әзiрлендi, ол 2008 жылдың 29
желтоқсанындағы Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2009-2011 жылдары
туристiк саланы дамыту бағдарламасы жайлың 1445 қаулысымен бекiтiлдi.
Бiздiң облыс алдындағы Республикалық бағдарламаны орындай және iс-шаралар
жоспарына сай 2008-2011 жылдары туризм дамыту кешендi облыстық
бағдарламасын қайтадан қарастыру қажет, себебi туризм саласы Қазақстан
Республикасындағы экономика саласы ретiнде анықталып отыр. Облыстағы
туризмнiң қазiргi кездегi жағдайын сараптау.
Қазiргi кезде облыстағы туристiк саланы дамытуға қатысты бiршама
мәселелер қалыптасып отыр. Қаланың қалыптасуына кедергi ететiн бiрнеше
объективтi фактор бар. Бiрiншiден, менеджменттiң әлсiздiгi, ол туристiк
салада ғана емес, оснымен аралас салаларда да жеткiлiксiз, сонымен бiрге
туристiк инфрақұрылым объектiлерi iстен шығып отыр.
Ақмола облысы әкiмiнiң 2001 жылдың 3 мамырындағы 95 Ақмола
облысындағы туризмдi дамыту бойынша шаралар жайында атты шешiмiнiң 3
тармағында облыстық туризм және спорт басқармасында туризм бөлiмi ашылды,
жоғарыда аталған шешiмнiң 13 тармағына сай және облыс әкiмiнiң 2009 жылдың
15 қаңтарындағы а-17 қаулысымен облыстық жас туристер стансасы құрылып, ал
ертеректе 2008 жылдың қыркүйегiнде Көкшетау қаласындағы жас туристердiң
стансасы iске қосылған болатын.
Көкшетау және Бурабай МҰТП туризм бөлiмi құрылды, Көкшетау және
Щучинск қаласы әкiмдерiнiң жанында туризм және спорт бөлiмiнде бiр маманнан
жұмыс жасайды, алайда басқа аудандарда туризм саласын басқару құрылымы жоқ.
Облыста туристiк келбеттi қалыптастыруға бағытталған жұмыстар
жеткiлiктi емес. Жарнамалық-ақпараттық қызмет газет бетiндегi
хабарландырумен шектеледi. Бiздiң облыстың туристiк келбетiн жарнамалайтын
бейнефильмдер, буклеттер аз шығарылады. Облыстық орталыққа келген туритерге
туристiк карталар және сызбалар, туристiк объектiлер мен демалыс орындары
көрсетiлген жолсерiктер ұсынылмайды. Аймақаралық туристiк жәрменкелер
өтікiзiлмейдi. Облыстың туристiк ұйымдары шетелдiк туристiк жәрменкелерге
қатыспайды.
Туристiк қызметтiң бар статистикасы туристiк қызметтiң барлық саласын
қамти алмайды. Туристiк көрсеткiштердi жетiлдiру бойынша жұмыстар
бүкiлдүние жүзiлiк туристiк ұйымның ұсыныстарына сай өтікiзiлдi. Осы
мақсатта жыл сайын статистикалық есеп беру формалары қайта қаралып
отырылды, ал қазiргi кезде зерттеудiң басқаша да белгiлерi көзделiп отыр.
Туризм көмекшi шоттарды енгiзудi талап ететiн салааралық қызмет тәрiздi.
Облыстағы туристiк өнiмдi жүзеге асыру мақсатында және саланың кеңеюi
үшiн жыл сайын облыстың туристiк фирмалары Алматыда өтетiн Қазақстандық
Халықаралық туристiк жәрменкеге қатысады. Жыл санап Қазақстан Республикасы,
ТМД, алыс шет елдер арасында туризм саласында ыңтымақтастықты нығайтуға
бағытталған келiсiм шарттар өсiп келедi – 2001 жылы – 60; 2008 жылы – 130;
2009 жылы – 300. Үшiншi Қазақстандық халықаралық туристiк жәрменкеде
Алматыда (2009 жылдың сәуiрi) 10 туристiк фирма қатысты, оның iшiнде
Көкшетау МҰТП, Зерен ісұҚарң ОО, ңЖұлдызң ОСОБ, Миротворец ДОЦ, Приозерныйң
санаторийi қатысты.
Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2000 жылдың 26 қазанындағы 2000-
2009 жылдары Қазақстанда туристiк келбеттi қалыптастыру бойынша iс-шаралар
жоспарын бекiтуң туралы қаулысына сай Ақмола облысы туристiк мүмкiндiктерi
туралы деректер жинастырылды. Осы жарнамалық-ақпараттық материал сандық
қондырғыда Қазақстан Республикасы Туризм және спорт агенттiгiне Қазақстан –
жас әсем туристiк объекті атты альбомды құрастыру үшiн берiлдi.
Қызығушылық танытқан қызметтердiң қатысуымен Зерендi және Сандықтау
аудандарының туристiк-рекреациялық мүмкiндiгiн зерттеу бойынша облыстық
кешендi экспедицияның бiрiншi кезеңi өтікiзiлдi. Экспедиция барысында 30-
дан астам туристiк объектiлер зерттелдi.
Қазақстан Республикасы туристiк қызмет туралың 2001 жылдың 13
маусымында қабылданған Заңның 12 бабының 6 тармағына сай және Қазақстан
Республикасы Туризм және спорт агенттiгi төрағасының 2001 жылдың 21
қыркүйегiндегi бұйрығымен экскурсиялық қызмет және туризм нұсқаушысы
қызметiн лицензиялау өтікiзiлдi. Осыған орай туризм және спорт
басқармасында осы туристiк қызметтi лицензиялау құқығын беретiн лицензиялық
комиссия құрылды.
Туризм саласында ЖОО және АОО бiрлесе отырып кадрлар даярлау
жүргiзiлiп отырады. Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттiк
университетiнiң студенттерi облыстың туристiк фирмаларында тәжiрибеден
өтедi. Бiлiм берудiң облыстық департаментiмен бiрлесе отырып, санаторлық-
курорттық менкемелер қызметікерлерiнiң қызмет көрсету қызметшiлерiнiң
бiлiктiлiгiн көтеру және даярлауды ұйымдастыру сұрағы әзiрлендi. Санаторлық-
сауықтыру мекмелерiнiң, туристiк фирмалардың басшылары, менеджерлерi,
ұйымдастырушыларымен iшкi және сыртқы туризм туралы бiлiм беру семинарлары
өтікiзiледi.
Балалар, спорттық және әлеуметтiк туризмдi ұйымдастыру мақсатымен
облыстық және қалалық жас туристер стансалары құрылды, аудандарда оқу
орындарында туристiк үйiрмелер қызметiн қайта бастады. Облыстық Ақ бидайң
спартакиадасы шеңберiнде 120-дан астам қатысушымен спорттық туризмнен
жарыстар өтікiзiледi.
Спорттық туризмнiң материалды-техникалық базасы толығады. Жас туристер
стансасы, Зерендi, Сандықтау, Щучье аудандарының туристiк секциялары
туристiк жабдықтармен толықтырылды. Сандықтау балалар үйiнде істалкері
туристiк клубы және Балкашинода Достық мәдени-туристiк кешен ашылды.
Статистикалық деректердi сараптаудан көретiнiмiз, туристiк қызмет
нарығын сапалы түрде қайта құруда туристiк қызмет аумағының ауытқуы
әлеуметтiк құбылыстарға байланысты енкен. Алыс шет елдерге тұрақты мекен-
жайын ауыстыру, шоп-турғаң барушылар саны азайғандықтан және туристiк
фирмалардың қызметi елге келу және iшкi туризмге бағытталуына орай туристiк
ұйымдар қызметiнiң көрсеткiштерiнiң ауытқуына әкелдi, себебi елден шығу
туризмнiң қызметi iшкi туризм қызметiнен әлдеқайда қымбат. Сонымен қатар
белгiлi туристiк фирмалар туристiк фирма тарапына қосымша шығындарды да
талап етпейдi, ал ол кезде iшкi туризмге қатысты қызмет жарнамасы облыс
шеңберінен аса алмайды. Қазiргi уақытта көптеген туристiк фирмалар өзiнiң
қаржысын өзiнiң қызметiн жарнамалауға жұмсайды, себебi олар бұл туристердi
тартудың тек жалғыз ғана мүмкiндiк енкендiгiн бiледi. Олардың қатарына
келесi фирмаларды жатқызуға боады: Лидер, Яссауи, Жолымбет. Лидер туристiк
фирмасы ИНТЕРНЕТ желiсi арқылы электрондық жүйенi қолданады, олардың
қызметiн қолданатын туристердi LTA өзiнiң дисконтты клубына әркез шақырып
отырады. Ол кезде клуб мүшелерi үшiн бұл өте тиiмдi. Туристер дисконтты
клубтың мүшесi ретiнде көптеген қызметіке жеңiлдiктер ала алады, ал фирма –
клиенттер үшiн күресте алда. Яссауи және Жолымбет фирмалары жарнамалық
проспектiлер, фотоальбомдар және бейнефильмдердi шығаруға басты назарда
ұстаған.
Туристiк қызметтi жүргiзудi лицензиялау бюджетіке түсетiн салықтардың
жоспарлауға, болжауға мүмкiндiк бередi.
Бағдарламаның басты мiндетi Ақмола облысында қазiргi заманғы жоғары
әсерлi және бәсекелестiкке төтеп беретiн туристiк кешендi құру, ол өз
кезегiнде түрлiше туристiк қызметте азаматтар сұранысына жауап бере алатын
кең мүмкiндiктер ашады. Облыс экономикасына шетел валютасының түсуiн
әкелетiн елге келу және iшкi туризмнiң басты демеушiсi экономиканың аралық
секторын дамыту.
Бағдарлама сонымен бiрге келесi мақсаттарды шешуге бағытталған:
- Тартымды туристiк объект ретiнде аймақтың келбетiн қалыптастыру;
- Облыстық туристiк өнiмдi қалыптастыру және әлемдiк стандартқа сай
оның сапасын қамтамасыз ету;
- Саланы мемлекет тарапына реттеудiң тиiмдi әдiстерiн енгiзу және
қолдау негiзiнде туризмдi кешендi дамыту.
Бағдарламаның негiзгi мiндеттерi:
Алдына қойған бiрiншi кезектi мақсаттарына сай бағдарламаның
мiндеттерi келесiдей:
осы саладағы мемлекет тарапынан реттеу механизмiн облыс
территориясында Қазақстан Республикасындағы туризм дамуының құқықтық
қалыптық базасын енгiзу;
туризм саласын кадрлық, ғылыми-әдiстемелiк, жарнамалық-ақпараттық
қамтамасыз ету бойынша шаралар қабылдау;
туризм инфрақұрылымын дамыту, туризм материалдық базасын жаАртуға
көмек көрсету бойынша шаралар түрiн әзiрлеу, жаА объектiлердi салуды
жеделдету;
облыстық туристiк өнiмдi туристiк қызметтiң әлемдiк нарығына қарай
жылжыту;
шағын кәсiпкерлiктiң дамуын қамтамасыз ету, туризм және қызмет көрсету
саласында облыс тұрғындарының жұмысқа тартылуын демеулiк жасау;
инвестиция үшiн және басқа да қаржыландыру формаларына сала
субъектiлерiн несиелеу үшiн жағдай жасау.
Ақмола облысы мәдени-тарихи және рекреациялық аймақтарын дамыту және
сақтау. Бұл бағытта келесi шараларды жүзеге асыру қажет:
мәдени-тарихи және табиғи-рекреациялық қорларды сақтау және ұтымды
пайдалануды қамтамасыз ету, туризм инфрақұрылым объектiлерiне түгендеу
жасау, туризм инфрақұрылымының жағдайын сараптау және дамуын болжауды
кешендi түрде өтікiзу, соңынан туристiк карта және сызбаларды шығару;
туризм дамыған аудандарда инфрақұрылымының объектiлерiн салу бойынша
ұсыныстарды әзiрлеу;
туризм құндылығы жөнiнде және қоршаған ортаны сақтау бойынша тұрғындар
арасында үгiт-насихат жұмысын жүргiзу;
қоршаған ортаны және басқа да туристiк ресурстарды сақтау бойынша
шараларды қамтамасыз ету;
тұрғындардың түрлiше әлеуметтiк-демографиялық категориясы мен топтары
арасында әлеуметтiк туризмнiң дамуына лайықты жағдай құру;
облыстың туристiк объектiлерiне оқушылар үшiн тақырыптық автобустық
және жаяу экскурсиялар ұйымдастыру.
Облыстың туристiк өнiмiнiң маркетингi және дамыту. Бұл бағытта
қаралатын мәселелер:
туризм саласында аймақаралық ынтымақтастықты дамыту бойынша шаралар;
туристiк көрме және басқа да шараларды ұйымдастыру;
туристiк өнiмдердi сатудың ретіке келтiрiлген қарқынды стандарттарын
енгiзу, облыстың барлық тұрғындары үшiн туристiк қордың тиiмдiлiгi;
туристiк қызметтегi сұраныстарын мейлiншi қанағаттандыру;
туризмнiң арнайы түрлерiн дамыту жоспарын әзiрлеу (экологиялық,
балалар және жасөспiрiмдер, спорттық-сауықтыру, мәдени-танымдық);
аудандар мен қалаларда әлеуметтiк және өзiндiкқызмет туризмiн дамытуды
қамтамасыз ету;
iшкi және сыртқы нарықта туристiк өнiмдердiң өтiмдiлiгiн жарнамалық-
ақпараттық қамтамасыз ету;
туризмдi дамытудың аудандық және қалалық бағдарламасын әзiрлеу үшiн
әдiстемелiк нұсқаулар мен ғылыми-жобалау негiздемелерiн даярлау.
Туризм өндiрiсiнiң материалды-техникалық базасын дамыту. Бұл бағытта
келесi шараларды iске асыру қажет:
туристiк объектiлердiң қайта жасау және салу үшiн елiмiздiң және шет
елдiк инвестицияларды тарту арқылы туризмнiң материалды-техникалық базасын
дамыту;
автотасымалдау қызметi нарығында, автокөлiк және темiржол көлiгiнде
жолаушыларды тасымалдауды дамытуды бәсекелестiк қабiлетiн жетiлдiру;
туристiк объектiлердi болашақты дамытудың сызбасын әзiрлеу және облыс
территориясында туристiк инфрақұрылымды дамыту;
туризмдi дамыту аймақтарында салу қалыптарын қолдану және жердi
қолдануға бақылау жасау;
әлемдiк стандартқа сай қонақүйлiк-сервистiк кешендi, сонымен қатар
туристiк кешендер, этнографиялық мұражай және демалыс аймағын құрастыру;
потенциалды және бар туристiк аймақтарда сәйкес телекоммуникация,
сумен қамту, электрқуатымен қамту, канализация және қатты қалдықтарды жою
жүйесiн инфрақұрылымды дамыту;
қонақүйлер және туристердiң басқа да тұратын жерлерiн жөндеуден
өтікiзу және халықаралық тәжiрибеге сай стандартқа сәйкестендiрiп енгiзу;
жүйе құрастыратын туристiк объектiлердi шетелдiк инвестицияларды тарта
отырып дамыту;
туристiк объектiлердi жобалау және салуды әзiрлеу, соның iшiне жыл
бойы қолданылатындығын ескере отырып қамтамасыз етудiң орташа және кiшi
қаржысын тарту.
Туристiк саланы ақпараттық жабдықтау. Бұл бағытта келесi шараларды
iске асыру қажет:
Ақмола облысы табиғи және мәдени-тарихи мүмкiндiгiн әсерлi қолдану
мақсатымен туристiк бизнестiң жағдайын сараптау және дамуын болжаудың
кешендi сараптама жасау;
Электронды броньдау және туристiк ұйымдардың қызметтерi үшiн
электрондық ақы төлеудi енгiзудi ұйымдастыру бойынша iс шараларды әзiрлеу;
Халықаралық туристiк нарықта туристiк өнiмдi қолдану және облыстың
әсерлi туристiк келбетiн құрау үшiн ауқымды ақпараттық жүйенi кеңiнен
қолдануға демеушiлiк ету.
Бағдарламаны жүзеге асырудың негiзгi техника-экономикалық
жағдайлары.Осы бағдарламаны жүзеге асыру үшiн негiзгi техника-экономикалық
жағдайлар мыналар:
Салада ортақ ақпараттық кеңiстiк жүйесiн дамыту;
Облыстағы туристiк саланы қарқынды дамытуды қамтамасыз ететiн жүйе
қалыптастыратын бiрiншi кезектi туристiк өнiмдер мен туристiк объектiлердi
әзiрлеу және жүзеге асыру;
туризмдi дамытудың аудандық бағдарламасын әзiрлеу;
Аудандар бойынша салаларды дамытуға қажеттi темпке сай
инвестициялардың оңтайлы аумағын бағалау;
Жүйеқалыптастырушы туристiк объектiлердiң сервистiк инфрақұрылымын
құру және жүзеге асыру;
Туристiк өнiмнiң тұтынушыға жетуiне дейiнгi барлық қозғалысты қамтитын
көпканалды маркетинг жүйесiн құрау.
Туризм саласындағы халықаралық ынтымақтастық.Туризм саласындағы
халықаралық ынтымақтастықтың дамуындағы негiзгi бағыттар:
Жiбек жолын кешендi зерттеуі атты ЮНЕСКО және ӘСБ ұйымдастырған
трансконтиненталды жобаны жүзеге асыруға белсендiлiкпен қатысу, ӘСБ
өтікiзетiн шараларға белсендi түрде қатынасу;
туризм саласында ынтымақтастық жасау бағыттында шетелдiк партнерлермен
келiсiм шарт жасасу;
iрi халықаралық туристiк жәрменкелер мен көрмелерге, жыл сайын
өтікiзiлетiн Қазақстандық халықаралық туристiк көрмеге қатысу.
Бағдарламаны жүзеге асыру барысында туризмнiң iшкi және елге тарту
түрлерiнен туристерден түсетiн жалпы ағымды тұрақты өсiмге жеткiзу 2009
жылдағы 15 мың адамнан 2011 жылы 20 мыңға жеткiзу көзделiп отыр. Жыл сайын
шамамен 285 мың адамға жылдық өсiм жетедi деген де болжам бар.
2009 жылдағы 1,5 мың туристердiң санын елге тарту туризмi бойынша
2011 жылы 6 мыңға жеткiзу көзделген. Осындай стратегиялық тұрғыдан тиiмдi
көзқарастан елге тарту туризмiнiң үлесi екi жақта да 2009 жылғы 10 пайыздан
келесi жылдары 30 пайызға дейiн өсiп жылына 6 мың адамға дейiн өседi деп
күтiлуде. Iшкi туризмнiң аумағы 2009 жылдағы 9,6 мың адамнан 2011 жылы 12
мың адамға дейiн жетпекшi.
Әлемдiк тәжiрибеде бiр шетелдiк туристіке қызмет көрсету 9 жұмыс
орнын ашатындығын ескере отырып, 2004 жылы елге тартылу туризмi бойынша
потенциалды жұмыспен қамтылғандар санын 18 мыңға жеткiзiп, 2011 жылы 27 мың
жұмыс орнына дейiн өсу күтiлуде.
Жалданған жұмысшылардың орташа жалақысы шамамен жылына 20 пайызға
өсетiнi ескере отырып, елге тартылу туризмнiң аумағы өсуiне орай
тұрғындардың жұмыспен қамтамасыз етiлуi де өседi деп күтiлуде.
Бағдарламаны жүзеге асыру облыстық бюджетіке келген түсiмдi мейлiнше
көбейтуге септiгiн тигiзедi. 2004-2011 жылдары туристiк және санаторлық-
сауықтыру ұйымдарынан бюджетіке келiп түскен түсiм шамамен 500 млн. теңгеге
жетiп отыр.
Бағдарламада әзiрленген ел iшiнде туристердiң ағымын ұлғайтуға
қатысты шаралар нәтижесiнде халықаралық кәсiпкерлiк және әскерлiк
ынтымақтастық саласының ұлттық туристiк өнiмнiң тиiмдiлiгiн көтеруге
әкеледi.
Бағдарламаны жүзеге асырудың негiзгi әлеуметтiк салдары облыс
тұрғындары мен қонақтарының демалыс жағдайы жақсарады.
2 Қазақстан Республикасындағы қазіргі заманның туризмнің жай-күйң
2.1 Туристік кластер құру және оны дамыту жөніндегі шараларды іске
асыру.
Қазақстан экономиканың бәсекеге қабілеттігін және әр тараптылығын
арттырудың индустриалдық негізін құру үшін шикізаттық емес жеті басым
саланың ішінде алғашқылардың бірі болып туризм айқындалды.
Сарапшылардың пікірінше, Қазақстанның бәсекелік артықшылығы бірегей
мәдениетінде (мәдени-танымдық туризм), бай табиғи әлеуетінде (экологиялық
туризм), өсіп келе жатқан іскерлік белсенділігінде (іскерлік туризм),
сондай-ақ спорт және хикаялы (шұғыл) туризм сияқты демалыстың белсенді
түрлерімен шұғылдану мүмкіндігінде.
Италия, АҚШ, БАӘ, Түркиядағы туристік орталықтар дамуының тәжірибесі
айтарлықтай.
Аталған елдердің туризм индустриясын дамыту негізінде туристік сала
инфрақұрылымын, көлікті және қызмет көрсетулер салаларын дамыту жатты.
Туристік орталықтардың белсенді дамуы Италияда (Рим, Венеция),
Түркияда (Бодрум, Мармарис, Анталья),АҚШ-та (Лас-Вегас, Гавай аралдары),
Египетте (Каир, Гиза, Александрия), Тайландта (Бангкок) байқалды.
2 – ші кесте
Распределение объемов въездного туризма по регионам мира
(международные туристские прибытия, млн. чел.)
Әлем регионы Келуі Болжау
1985 1990 1995 2000 2010 2020
Америка (Солтүстік пен 64,3 92,8 108,9 130,2 190,4 282,3
Оңтүстік)
Шығыс Азия 31,1 54,6 81,4 92,9 195,2 397,2
(Тынық мұхит регионы)
Еуропа 212,0 282,7 338,4 393,4 527,3 717,0
Таяу Шығыс 7,5 9,0 12,4 18,3 35,9 68,5
Оңтүстік Азия 2,5 3,2 4,2 5,5 10,6 18,8
Осы әлемдік туристік орталықтар туризмң инфрақұрылымының негізін
қазіргі заманғы 3,4,5 жұлдызды қонақ үйлер, театрлар, ойын-сауық
орталықтары құрайды. Сонымен қатар бұл туристік орталықтардың дамуында бай
тарихи-мәдени мұра мен табиғи-климаттық жағдайлардың рөлң маңызды болды.
Шетелдердің мысалы көрсетікендей, ұлттық парктерге келетін туристер
(мысалы, АҚШ, Кения, Қытайда) онда жыл сайын 1 млн.-ға дейін АҚШ долларын
қалдырып кетеді.Қорықтарға, ұлттық парктерге тауарларды сату және ақылы
қызмет көсетулер есебңнен өз бетінше ақша табуға рұқсат берілген.
Осыдан шыға отырып, “Экономиканың басым секторларында пилоттық
кластерлердің жасау мен дамыту жөніндегі жоспарларды бекіту” туралы ҚР-ның
Үкіметінің 2011 жылғы 25 маусымдағы №633 қаулысымен Алматы мен Алматы
облысында “Туризм” пилоттық кластерін жасау мен дамыту жөніндегі жоспар
бекітілдң.
Туристік кластер жасаудың маңыздылығын ескере отырып, ҚР-ның Үкіметі
туристік индустрияны одан әрң дамыту стратегиясын айқындау мақсатында
Қазақстан өңірлерінің туристік әлеуетіне маркетингтік зерттеулер жүргізу
үшін 65млн. Тенге көлемінде қаржылай қаражат бөлдң. Аталған зерттеулердің
жүргізу үшін стратегиялар әзңрлеуде және туристік қызмет көрсетулердің
әлемдік нарығына туристік өнімді жылжытуда көшбасшылық орынды иеленуші
“International consulting group on tourism IPK”компаниясы тартылды.Жоғары
аталған Жоспарды іске асыру шеңберінде мынадай жұмыстар жүргізілдң:
1)туристік сала ҚР-сы Үкіметінің 2011 жылғы 17 қыркүйектегң №925
қаулысымен бекітілген экономикалық қызметтің басым түрлері тізбесіне
енгізілдң, бұл әлеуетті инвесторларға ҚР-ның инвестициялар туралы
заңнамасында көзделген жеңілдіктер мен артықшылықтарды пайдалануға
мүмкіндік береді;
2) Бұрын ҚР-сы Үкіметінің 2009 жылғы №196 қаулысымен ҚР-ның резидент
еместері мен резиденттеріне арналып республикалық маңызы бар ерекше
қорғалатын табиғи аумақтарды пайдаланғаны үшін 0,1-0,2 ең төмен есептік
көрсетікіш көлемінде бірыңғай төлем ставкалары белгңленген еді;
3) Қазақстандық-ресейлік үкіметаралық комиссияның кезекті отырысында
хаттамалық шешімге “Байқоңыр” ғарыш айлағында ішкі және сырттан келушілер
туризмін дамыту жөніндегі іс-шаралар енгізілдң;
4) ҚР Статистика агенттігі 2004 жылдан бастап Туризмнің қосалқы шотын
құру жөніндегі жұмыстарды жүргізңп келеді, сондай-ақ экономикалық қызмет
түрлері бойынша (ЭҚТЖ) және экономикалық қызмет түрлері бойынша өнімдер
жөніндегі (ЭҚТӨЖ) қолданыстағы жКтегіштерге өзгерістер енгізу туралы мәселе
де пысықталуда;
5) ДТҰ-ның және Еуропа үшін Дүниежүзілік туристік ұйым комиссиясына
мүше-елдердің ұлттық туристік әкімшіліктерінің қолдауымен 2006 жылғы 25-27
сәуңрде Алматы қаласында Тұрақты туризмді дамыту мәселелері жөніндегі
Еурокомиссияның 45 отырысы өтікізілдң;
6) Дакар(Сенегал) қаласында 2011 жылы 25 қараша мен 2 желтоқсан
аралығында өтікен ДТҰ-ның Бас ассамблеясының 16 отырысында 2007 жылы
Қазақстанды ДТҰ-ның Атқарушы Кеңесінің құрамына ұсыну туралы мәселе
енгізілдң;
7) ҚР Индустрия және сауда министрінің 2011 жылғы 20 маусымдағы №220
бұйрығымен туризм саласындағы уәкілетті органның жанындағы туризм жөніндегі
сараптама кеңесі бекітілдң.
1 сурет.
Ұлттық Бюджет туристік ұйым, жарнамаға бөлінетін, млн. еуро, 2008 ж.
Қазақстан экономикасының орнықты дамуы, елдің индустриялық-
инновациялық дамуы жөніндегі іс-шаралар кешенін іске асыру шетелдік
капиталды белсенді түрде тартуға ықпал етеді. Сондықтан да туристік
индустрияны дамытуға шетелдік және ішкі инвестицияларды тарту, орталық және
өңірлік билік деңгейлерінің іс-қимылын нақты үйлестірудң қамтамасыз ету
мақсатында жоғары деңгейлң туристік менеджмент қалыптастыру, женке
бастамалардың дамуына жәрдем ету, саланың ақпараттық кеңістігін құру,
Қазақстандық турөнімнің сыртқы және ішкі нарыққа жылжуының тиімді жүйесін
әзңрлеу, инвестициялау және салық салу мәселелері бойынша нормативтік-
құқықтық актілер қабылдау үшін барлық алғышарттар бар. Бұл әзңрлену
үстіндегі өңірлік шебер-жоспарлар шеңберінде іске асыру жоспарланып отырған
туризмнің кластерлік дамуының негізгң бағыттары.
2.2 Облыстар тұрғысынан туризм дамуының жай-күйі.
Астана,Алматы қалаларында, Атырау, Қарағанды және Ақтөбе облыстарында
сырттан келушілер туризмінің барынша кең көлемң байқалады, бүл ретте
іскерлік туризм басым. Көрсетілген қалаларда, сондай-ақ Алматы, Қарағанды,
Солтүстік Қазақстан және Батыс Қазақстан облыстарында неғұрлым сыртқа
шығушылар туризмң дамыған.
Ішкі туризмнің барынша дамуы Астана, Алматы қалаларында, Шығыс
Қазақстан, Қарағанды, Алматы және Ақмола облыстарында байқалады.
Тұтатай алғанда, республика бойынша туризмнің барлық түрлерінен
барынша көп туритске Алматы, Астана қалаларында, Шығыс Қазақстан,
Қарағанды, Алматы, Атырау, Ақтөбе облыстарында қызмет көрсетілген.Бұл
өңірлердегі туристердің сапар мақсаты негізінен іскерлік және кәсіби
мақсат, бос уақыт, рекреация және демалыс, сонлай-ақ шоп-турлар болып
табылады.
2001 жылдан бастап, жергілікті атқарушы органдар саланы дамытуға
қажетті қаржылай қаражатты бөліп келеді, алайда, талдау көрсетікеніндей,
облыстардағы туристік индустрияның дамуын тежеуші факторлардың бірі
жергілікті атқарушы органдарының экономикалық өсімді қамтамасыз ететін
басымдықтардың бірі ретінде аталған салаға жеткіліксіз назар аударуы болып
табылады.Айталық, туризмді дамытудың 2009-2011 жылдарға арналған өңірлік
және республикалық бағдарламасын іске асыруға Солтүстік Қазақстан облысында
жыл сайын орта есеппен 400 мың, ал 2006 жылға – 329 мың теңге, Павлодар
облысында жыл сайын – 500 мың теңгеден және Қостанай облысында – 1,5 млн
теңге шегінде бөлңндң.
4 Туризм инфрақұрылымы
Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің деректері бойынша 2011
жылы Қазақстан Республикасының аумағында 515 туристік объект болды, оның
ішінде: 273 мейманхана, 7 кемпинг, 36 санаторий, 15 санаторий-
профилакторий, 12 профилакторий, 5 емдеу-профилакторий орталықтары, 4
пансионат, 29 демалыс аймағы, 27 демалыс үйң, 24 туристік база, 35
сауықтыру лагері 4 тау шыңғысы базасы, 13 қонақ үй, 9 аішылық үй, 1 балалар
мен жасөсіспірімдер туризмң орталығы, 7 сауықтыру кешені, 6 мұражай, 2
кесене, 1 туризм жөніндегі мемлекеттік кәсіпорын және басқалары(клубтар,
қолөнершілер қалашықтары – 5).
2011 жылғы қолданыстағы 385 қонақ үй мен басқа орналастыру орнының
340-ы женке меншК нысанында, 22-сі мемлекет меншігінде, және 23-ң басқа
мемлекеттердің меншігінде болды.
Елде 3,4,5 жұлдызды 78 қонақ үй жұмыс істейдң, қалғандары басқа
санаттарға жатады.
Республика бойынша туристердің орналастыру объектілерінің
пайдаланудан түскен кіріс 2011 жылы 21156 млн теңгені құрады, аталған
кәсіпорындар көрсетікен қызмет көлемң 17737,5 млн теңге, оның ішінде –
мейрамханалары бар қонақ үйлер-15927,0 млн теңге, мейрамханаларсыз қонақ
үйлер – 1533,3 млн теңге, жастар жатақханалары мен таудағы туристік базалар
– 57,7 млн теңге, кемпингтер, мотельдер, автофургондар мен
автотіркемелердің қоюға арналған тұрақтарда көрсетілетін қызметті қоса
алғанда – 0,7 млн теңге, қалған орналастыру объектілері – 218,8 млн теңгені
құраған.
Мамандырылған орналастыру орындарында: 106 шипажай, пансионат,
санаторий-профилакторийде 2011 жылы емдеу-сауықтыру қызмет көрсетулерін
257,4 мың адам пайдаланған, 13 демалыс базасы мен үйінде, пансионаттарда
32686 адам демалған. Неғұрлым танымал емдеу орындарында “Сарыағаш” (ОҚО),
“Арасан-Қапал” (Алматы облысы), “Мойылды”, “Баянауыл” (Павлодар облысы),
“ЖаАқорған” (Қызылорда облысы), Щучье-Бурабай аймағы (Ақмола облысы),
“Каспий” (Маңғыстау облысы) және басқалары жатады.
Қазақстан Республикасы Статистика Агенттігінің деректері бойынша 2009
жылы туризм объектілерінің негізгң жаА құралдарына 29591,8 млн теңге, 2004
жылы 37895,2 млн теңге, 2011 жылы 33994,3 млн теңге инвестиция бөлңнген.
Бұл туризм саласына инвестиция тартудың оң үрдісіне куә болады, алайда
индустрияны инвестициялауды ынталандыруға анық жеткіліксіз. Талдау
көрсетікеніндей, елдің инфрақұрылымын дамытуға салынған инвестициялардың
жалпы сомасынан туристік ұйымдардың қызметін жүзеге асыруға 2009 жылы тек
139 млн теңге, 2004 жылы 242 млн теңге және 2011 жылы 48,3 млн теңге
тартылған.
Туристік қызметіке жасалған талдау Астана және Алматы қалаларына
шекараның арғы жағынан келген туристер сапары әрң қызмет көрсетулердің
толық жиынтығын ұсынатын қонақ үйлерге тоқтағанды жөн санайтынын көрсетті.
Елдің іскерлік орталықтары – ңрң қалалардағы халықаралық деңгейдегі қонақ
үйлер желісінің одан әрң дамуы дәл осы іскерлік туризмге байланысты болады.
Алайда, қонақ үйлердің, пансионаттарды, демалыс үйлері мен базаларын
қоса алғанда, орналастыру объектілерінің материалдық базасы, сондай-ақ
санаторийлік-куроттық менкемелер моральдық және физикалық тұрғыдан тозудың
жоғары шегіне жетуімен сипатталады.
Әуе көлігі саласында
Халықаралық туризмді дамытуға ықпал етуші негізгң факторлардың бірі
жолаушыларды авиатасымалдау болып табылады. Қазіргі уақытта республикаға
алыс шетелдің алты авиакомпаниясы (“KLM”, “Lufthansa”, “British Airlines”,
“Asiana Air Arabia”, “China South Airlines”) тұрақты ұшып тұрады. Ұлттық
авиатасымалдаушы “Эйр Астана” Түркия, Германия, Қытай, Оңтүстік Корея,
Тайланд, Ұлыбритания, Үндістан, БАӘ, Нидерландыға тұрақты рейстер жасайды.
Қазіргі уақытта Қазақстанның халықаралық авиатасымалдарға қол
жетікізе алатын әуежайлары: Астана, Алматы, Ақтөбе, Атырау, Қарағанды,
Қостанай, Павлодар, Петропавл, Семей, Тараз, Орал, Өскемен, Шымкент
қалаларында бар.
Статистикалық деректерге сәйкес 2011 жылы әуе көлігі қызмет
көрсетулерін 248578 турист пайдаланған.
Сапарлардың басым көпшілігінің әуе көлігін пайдалану арқылы
жүргізілетінін ескерсек, авиапаркті жаАрту, жолаушыларды әуе көлігімен
тасымалдау географиясын кеңейту, туристік ағынды көбейту мақсатында елеп-
екшелген баға мен тариф саясатын айқындау, қызмет көрсету сапасын арттыру
қажет.
Темір жол саласында
Соңғы жылдары темір жол көлігі билет құнының қолжетімділігіне
байланысты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz