Орама материалдар тарихынан
Мазмұны
Кіріспе
2
Әдебиеттік шолу
1 Қатты тұрмыстық қалдықтар (ҚТҚ) қоршаған ортаны
ластау көзі ретінде
1.1 ҚТҚ көздері және құрамы
7
1.2 ҚТҚ таптастырылуы
10
1.2.1 Таптастыру принциптері
10
1.2.2 Физико-химиялық, биологиялық және токсикологиялық
қасиеттеріне байланысты таптастыру
11
Қауіптілік кластары бойынша таптастыру
1.3 ҚТҚ кәдеге жарату, оның санын және зиянды қасиеттерін
азайту жолдары
12
1. Қалдықтарды қысқарту
12
2. Екінші реттік қайта өңдеу
15
3. Қордалау
19
4. Қоқыс жағу
21
5. Қалдықтарды көму
22
1. Зерттеу объектілері және әдістемесі
1. Ақмола облысы туралы жалпы мәліметтер
24
2. Аймақтың топырақ климаттық ерекшеліктері
25
1. Климаттық және метеорологиялық жағдайлар
25
2. Жер бедері және топырақ
26
3. Ақмола облысының экологиялық жағдайы
27
1. Жер ресурстарының қалдықтармен ластануы
27
2. Атмосфералық ауа ластануы
30
3. Су ресурстары жағдайы
33
4. Радиациялық ластану
35
4. Зерттеу әдістемесі.
36
Зерттеу нәтижелері
2. Көкшетау қаласы мысалында Ақмола облысы бойынша ҚТҚ байланысты
қалыптасқан жағдайын талдау
1. ҚТҚ түзілу және жиналу динамикасы
39
2. Қауіптілік құрамы мен класы
42
3. ҚТҚ жинау және кәдеге жарату бойынша қалалық коммуналдық шаруашылық
бірлестіктер жұмысы
43
1. ҚТҚ кәдеге жарату үшін Көкшетау қалалық полигоны
44
2. Берекесіз қоқыс үйінділері, олардың түзілуінің негізгі себептері,
түзілудің алдын алу және тарату бойынша шаралар
46
4. Қоршаған ортаның ластануына ҚТҚ ықпалы
48
3. Көкшетау қаласында ҚТҚ мәселесін шешу жолдары
1. ҚТҚ жаңа полигонын пайдалануға ендіру
50
1. ҚТҚ полигонына қойылатын негізгі талаптар
51
2. Полигон пайдаланылуының қауіпсіздік шаралары
57
2. ҚТҚ жекелеп жиналу бойынша муниципалды бағдарламаны
Ендіру
58
4. Экономикалық тиімділік
61
5. Экологиялық қауіпсіздік
65
6. Еңбек қорғау
73
Қорытынды
77
Әдебиеттер тізімі
79
Кіріспе
Жоғары тығыз орналасқан тұрғындары бар елдімекендердің экологиялық
жағдайын, онда зиянды кәсіпорын бар - жоғына байланыссыз, ҚТҚ санитарлық
тазалау жүйесінің жағдайы анықтайды. ҚТҚ тұрғын үйлер қоқыстары,
коммуналдық қызметі қолданатын коммерциялық және өндірістік фирмалар
әрекетімен бірге жүретін қалдықтар, бау-бақша және көше қоқыстары және
көптеген басқа қалдықтар жатады. Негізінен әр түрлі ескі-құсқыдан тұратын
бұл қосылыс металдардан, шыны контейнерлер, макулатурадан, пластиктер мен
тағам қалдықтарынан тұрады. Бұл қосылыста қоршаған ортаны ауыр металдармен
ластайтын қауіпті қалдықтар мөлшері көп жиналған: батарейкалардағы сынап,
флюорисценттік шамдардағы фосфор қарбонаттары және тұрмыстық еріткіштердегі
улы химикаттар (сыр бояу құрамындағы).
ҚТҚ адамдар денсаулығы мен қоршаған табиғи орта жағдайына белгілі қатер
төндіреді. ҚТҚ ауру тудыратын микрофлора (іш сүзегі, дизентерия, түбіркүлез
және т.б.) дамуына қолайлы жағдай және сонымен бірге барлық паразиттік
микрофауна мен макрофауна дамуына да қолайлы орта болып табылады.
Жүмыстың маңыздылығы. Қоршаған ортаның ҚТҚ ластануы – бұл республикалық
масштабта көлемді мәселе. Жыл сайын ҚТҚ құрамы және оның құрама бөлігіндегі
заттар тізбесі ұлғайып, күрделенуде, сонымен қатар қалдықтардың жалпы
көлемі де өсуде.
Аталған мәселенің зерттелуінің аздығы белгілі бір аймақтың ҚТҚ жою және
өңдеудің терең әрі ғылыми негізделген ең тиімді тәсілдерін іздеуді керек
етеді. Сондықтан Ақмола облысы Көкшетау қаласында ҚТҚ жою және оның көлемі
мен қоршаған ортаға әсерін төмендету бойынша жүргізілетін шаралар мен
тәсілдерді жетілдіруге бағытталған зерттеулер маңызды болып табылады.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Жұмыс мақсаты: қоршаған ортаның
ҚТҚ ластануының негізгі себептерін зерттеу, және құрылған жағдайға
байланысты ең қолайлы шешімдерді ұсыну.
Қойылатын негізгі міндеттер келесі:
- Ақмола обысының және Көкшетау қаласының экологиялық жағдайын
зерттеу;
- Көкшетау қаласында ҚТҚ жиналу қарқынын көрсету;
- ҚТҚ-ң басым компоненттерін және қандай физикалық көрсеткіштерімен
ерекшеленетінін анықтау, олардың қауіптілік класын көрсету;
- Қалалық коммуналдық шаруашылықтың жұмысын талдау;
- Қоршаған ортаның ҚТҚ ластануының негізгі жолдарын көрсету;
- Көкшетау қаласында ҚТҚ мәселесін шешу жолдарын ұсыну;
- Ұсынылған әдістердің экологиялық тиімділігін есептеу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы.
ҚТҚ жинау, сақтау және кәдеге жарату бойынша өткізілетін шаралар
негізінде ұсынылады:
- барлық санитарлы- эпидемиологиялық талаптарға сай, ҚТҚ экологиялық
негізділген жаңа полигонын іске қосу;
- ҚТҚ жекелеп жинау бойынша муниципалдық бағдарлама ендіру көмегімен
қайталап қолдану үшін, ҚТҚ құнды құрама бөліктерін бөліп алу
сызбанұсқасы;
Жұмыс нәтижесінің іс жүзіндегі маңызы: Көкшетау қаласында ҚТҚ
байланысты жағдайдың барысын талдау негізінде, қоршаған ортаның ҚТҚ
ластануын және олардың жиналу қарқынын төмендету үшін шаралар жасалды.
Қалалық коммуналдық шаруашылықтар бірлестігіне, Ақмола облысының
аймақтық ҚОҚ басқармасына (АОАҚОҚБ), Көкшетау қаласының әкімшілігіне
зерттеуден алынған нәтижелерді қолдануға кепілдеме беруге мүмкіндік береді.
Қоршаған ортаның ластану және Көкшетау қаласында қолайсыз санитарлы-
эпидемиологиялық жағдайдың туу қаупін төмендетуі жағдай жасайтын ҚТҚ жаңа
полигонын қолдануға енгізу үшін негізделген талаптар мен шаралар жүйесін
ұсыну.
- қайта өңдеу үшін 20% шамасында шикізат бөліп алуға мүмкіндік
беретін, ҚТҚ жиналу қорқынын төмендету үшін жекелеп жинау
сызбанусқасын ұсыну.
Қорғауға қойылатын жағдайлар:
- Ақмола облысының Көкшетау қаласындағы ҚТҚ жағдайының талдауы;
- Мәселенің ұсынылған шешім жолдары
- ұсынылған шаралар тиімділігі
Әдебиеттік шолу
1 ҚТҚ-қоршаған ортаның ластану факторы ретінде
1.1 ҚТҚ көздері мен құрамы
ҚТҚ экологиялық мәселесі бүкіл дүниежүзінде ең басты мәселелердің
бірі. Бұл әсіресе тығыз орналасқан үлкен қалаларға қатысты, оларда жыл
сайын миллиондаған кубометр әр түрлі қоқыстар жиналады.
Түтіндеген қоқыс үйінділері, керексіз ескі заттардың лақтырылуы, толып
тұрған қоқыс бактері сияқты көріністер біздің көптеген қала тұрғындарына
таныс. Осындай көп қоқысты жою мәселесі әрине экологиялық катарға
жатқызылады, ал бір жағынан бұл мәселе күрделі техникалық және экономикалық
сұрақтардың шешімімен тығыз байланысты.
Өндірістік және тұрмыстық қалдықтардың қалалық қоқыстар үйінділері
үлкен аудандарды алып жатыр. Сынап немесе басқа ауыр металдар, химиялық
қосылыстар (олар жаңбыр және еріген қар суларында еріп, суқоймалар мен жер
асты суларына қосылады) сияқты улы заттар қоқыс құрамында болуы мүмкін.
Сонымен қатар қоқысқа құрамында радиоактивті заттары бар нәрселер түсуі
мүмкін.[2]
Елде ҚТҚ жалпы көлемі жылына 15 млн. т. шамасында бағаланады. Біздің
қалаларда бір тұрғынға орта есеппен жылына 2 куб метрге дейін қоқыс мөлшері
келеді. Салыстыру үшін, дамыған елдерде бұл көрсеткіш 0,3-0,6 куб метр
немесе бізбен салыстырғанда 3-4 есе аз.
Кейбір елдер үшін түрлі қалдықтар көлемі келесі кестеде көрсетілген.
1 - кесте. Тұрмыстық қалдықтар өндірілуі
Мемлекет Барлығы жылына, 1 күнде
тонна адам басына
келетін қалдық,
кг.
АҚШ (1988) 180, 000, 000 1,82
АҚШ (2000, болжам) 216, 000, 000 2,00
КСРО (1989) 57, 000, 000 0,23
Ресей Федерациясы (1991) 26, 000, 000 0,17
Батыс Европа 123, 000, 000 -
Ұлыбритания 18, 000, 000 0,9
Қазақстан (2003) 15, 000, 000 1,3
Тұрлі қалдықтар көлемі мен құрамы әр түрлі және олар ел мен орналасуына
ғана байланысты емес, сонымен қатар жыл мезгілі және т.б. факторларға
байланысты ( ҚР бойынша орта есеппен ҚТҚ құрамы 1 суретте көрсетілген, ҚТҚ
құрамын әр түрлі денгейдегі елдермен салыстыру 2-ші суретте көрсетілген).
1 сурет. ҚР бойынша қатты түрмыстық қалдықтардың салыстырмалы құрамы
2-сурет. Әр түрлі елдерде қалдықтарды санатына байланысты бөлу
Қағаз бен қатырма қағаз ҚТҚ ең көп бөлігін алады( дамыған елдерде 40 %
-ға дейін). 2ші болып көлеміне қарай Қазақстан және ТМД елдері бойынша
органикалық, соның ішінде тамақ қалдықтары, шыны, металл және пластик
қалдықтардың жалпы санынан 7-9 % болып келеді .
Шамамен 4 % ағаш, тоқыма бұйымдары, резеңке алады.
1-сурет ҚР ҚТҚ салыстырмалы қурамы
2-сурет Әр түрлі елдерде қалдықтары санатына байланысты бөлу.
ҚР ҚТҚ саны өсуде, ал оның құрамы, әсіресе үлкен қалаларда батыс елдер
ҚТҚ құрамына жақындауда, оның ішінде қағаз бен пластик қалдықтарының үлесі
көп. [3,4]
1.2 ҚТҚ таптастырылуы
Қазақстан Республикасында ҚТҚ физикалық, химиялық және механикалық
қасиеттерімен, мөлшерімен ерекшеленетін әр түрлі материалдар мен шіріген
онімдерден нан тұратын өрескел механикалық қоспа. Бізде жиналған ҚТҚ, егер
одан мән болса, қайта өңдемес бұрын міндетті түрде топтарына қарай жіктеу
керек, жіктеуден кейін ғана ҚТҚ әр бір тобын қайта өңдеуге болады .
1.2.1 Таптастырудың принциптері
ҚТҚ 1-ші ретті таптастырудың негізі ретінде улылығы бойынша таптастыру
жиі алынады, бұл барлық малсандар үшін қажет және өте маңызды. Бірақ,
біздің ойымызша, бұндай таптастыру қалдықтардың барлық, өндірістік және
тұрмыстық қалдықтарды қайта өңдеу мәселесін әрқашан дұрыс, әрі экономикалық
ақталған оңтайлы да тиімді шешуге мүмкіндік бере бермейді. Біздің
ойымызша,барлық ҚТҚ бастапқы материалының сатылық жағдайы қайта өңдеу
технологиясын таңдауды анықтайды.
Сондықтан физико-химиялық, биологиялық, биохимиялық және
токсикологиялық қасиеттеріне байланысты ҚТҚ дұрыс әрі оңтайлы таптастыру
дұрыс болады .
1.2.2 Физико-химиялық, биологиялық, биохимиялық және токсикологиялық
қасиеттері бойынша таптастыру
Егер біз ҚТҚ таптастыру ретінде Физико-химиялық, биологиялық,
биохимиялық және токсикологиялық қасиеттерін негіз ретінде алсақ, сол
арқылы біз қалдықтарды әрі қарай қайта өңдеу әдісін анықтаймыз .
Жіктеуден кейін ( егер жіктеу тиімді болса) ҚТҚ келесі топтарға болу
қажет.
А. Табиғи материалды қалдықтар ( ТМҚ )
1. Тағам (шіріген ) қалдықтары
2. Медициналық, емдеу, ғылыми-зерттеу ұйымдарының, соның ішінде
хирургия мен стоматология қалдықтары және де ветеринарлық емдеу
мекемелерінің қалдықтары болуы мүмкін.
3. Табиғи материалдардан жасалған полимерлі қалдықтар, соның ішінде
ағаш, қатырма, целлюлоза-қағаз, орама материалдар қалдығы.
Б. Өндірістік қалдықтар
1. Металл қалдықтары
2. Электр ағымының өңделген химиялық көздерінің қалдықтары
3. Шыны және шыны ыдыстар сынығы
4. Синтетикалық химияның полимерлі материалдар қалдығы, сонымен қатар
резеңке және резеңке-техникалық бұйымдар, барлық орама материалдар және
синтетикалық химия өнімдерінің полимерлі ыдыстары
5. Радиоактивті қалдықтар. ҚТҚ қайта өңдеу алдында, топтарға жіктелуі
қажет, егер жіктеу экологиялық дұрыс болса. Шағын қалалар, поселкелер
тұрғын объектілеріне (жеке емдеу,денсаулық жақсарту және т.с.с.
мекемелер) топтары бойынша ҚТҚ жіктеу экономикалық тиімді емес, сондықтан
осындай ҚТҚ жоғары температуралық қайта өңдеу жөн. 1-ші кезекте құрамында
галоидтары (хлор-, бром-,) бар өнімдер немесе синтетикалық полимерлі
омегомерлік немесе мономерлік органикалық химиялық табиғаты бойынша
белгісіз өнімдерді кайта өңдегенде ғана, ҚТҚ жоғары температуралы қайта
өңдеу орынды .
3. Қауіптілік класы бойынша таптастыру
Біздің елде зиянды заттар 5 қауіптілік класы бойынша сипатталады.
Осыған көму және қайта өңдеуге шығын байланысты болады. Қалдықтардың
қауіптілік класы орналастыру, тасымалдау, зарарсыздандыру, қалдықтарды
қолданудың қауіпсіз әдістерімен талаптарын анықтау мақсатымен белгіленеді.
ТШҚ үшін қалдықтарды қауіптілік класына жатқызу есептік немесе тәжірибелік
жолмен іске асады. ТШҚ үшін қалдықтарды қауіптілік класына жатқызудың
тәжірибелік жолы осы мақсатта арнайы аккредитацияланған зертханаларда
жасалады.
Тәжірибелік әдіс келесі жағдайларда қолданылады [10]:
- есептік әдіс арқылы анықталған қалдықтарды қауіптіліктің 5 класына
жатқызылуын растау;
- сапалық және сандық құрамын анықтау мүмкін болмағанда, қалдықтарды
қауіптілік класына жатқызу;
- есептік әдіспен ( қалауы бойынша және мүдделі жақтар есебінен) алынған
қалдықтарды қауіптілік класына жатқызуды нақтылау.
Пайда болуына байланысты қалдықтар келесі типтерге бөлінеді:
- заттар ( аллюминий оксиді, күкірт қышқылы, қызыл фосфор және т.б.) және
заттар қосылысы (судайындау қожы, металлургия қалдықтары, анилді бояу
өндірісінің осмолы т.б.);
- материалдар (полиэтилен, фторопласт, тоқыма, қағаз және т.б.);
- бұйымдар (кірпіш, шамдар, кабель және т.б.)
1.3 ҚТҚ кәдеге жарату, саны мен зиянды әсерін азайту жолдары
1.3.1 Қалдықтарды қысқарту
Қалдықтарды қысқарту термині 2-ші ретті шикізат ретінде қолданылуға
жарайтын қалдықтар үлесін көбейту және өндірілетін қалдықтардың саны мен
зиянды әсерін азайтуға бағытталған жоспарлы шаралар жүйесін білдіреді.
Қалдықтарды қысқарту аз қалдықты технологияны енгізумен байланысты
және маңызды экономикалық қорытындылармен шектесуі мүмкін; өндірістік
қалдықтарды қысқарту әдістері жеткілікті дамыған тәртіп .
Батыс елдерде қалдықтарды қысқарту бойынша серіктестіктер ертеден бар
және олар артық орамаларға қарсы бағытталған, себебі ҚТҚ көп бөлігі орама
материалдардан тұрады:
- қалдықтардың салмағы бойынша 30 % және көлемі бойынша 50 % әр түрлі орама
материалдар құрайды
- орама материалдардың салмағы бойынша 13% және көлемі бойынша 30 %-і
пластиктен тұрады; дамыған елдерде қазіргі уақытта пластик қалдықтардың
шекті саны әр бір 10 жыл сайын 2 есе өседі.
Сондықтан тауарлардың орамасымен байланыскан қалдықтарды азайту
қалдықтарды қысқарту бойынша жұмыстардың ең басты бағыттарын бірі болып
саналады. Тауарлардың оралуы тұтынушыларды қалауына көп байланысты және
олар ақпарат құралдары, жарнамалар, ақпараттарға т.б. да байланысты.
Тұтынушыларға келесі кепілдеме-қоғамдық ұйымдар мен қалалық басқармалардың
білім беру және ағартушылық бағдарламаларының мазмұны:
- Керексіз орамадан бас тарту. Дүкендердегі көптеген заттар тек сатып
алушының көңілін аулау үшін ғана оралады, мысалы, Elister pac Kaging -
әдемі болған қатты қағазды төсемеге орналастырылып және мөлдір пластикпен
жабылған ұсақ заттар.
- Көп рет қолданылатын өнімдерге артықшылық беру;
- Минималды орамаға артықшылық беру-жеңіл орамалы тауарлар және көп көлемде
сатылатын тауарларды алу.
- Екінші рет қолдануға немесе қайта өңдеуге болатын орамаға артықшылық
беру. 2-ші ретті шикізат ретінде қолданылатын орама материалдардың ішінде
алюминий 47%, газдалған суға арналған шөлмектер 17 %, консерві болат
банкалар 15%, шыны 11%. (Қазақстанда не Аl, не пластик бүгінгі таңда
қайта өңделмейді).
- 2 ші ретті қайта өңделген немесе экологиялық зиянсыз материалдардан
жасалған орамаларға артықшылық беру. Қазіргі уақытта нені “2- ші ретті
қайта өңделген” материал деп санау туралы бірауызды келісім жоқ, яғни 2-
ші ретті шикізаттың қандай пайызы оларды құрау керек. Көптеген елдерде
тауарлар мен орамаларға қойылатын жасыл белгілерге сенген дұрыс.
Қалдықтарды қысқартуға байланысты білім беру бағдарламаларымен қатар
экономикалық ынталандыру жақсы әсер етеді, мысалы, қалдықтар санына
байланысты қоқысқа төлем төлеу.
Орама материалдар неғұрлым әртүрлі болса, сөғұрлым 2-ші ретті қолдану
мен қайта өңдеу бағдарламаларын ұйымдастыру күрделі болады. Сондықтан
орамалар әр түрлілігіне шек қойылуы мүмкін. Мысалы, өмір сүру деңғейі
жоғары Дания және Норвегия сияқты елдерде сусынға арналған шөлмектердің 20-
дан көп емес түрін қолдануға рұқсат етілген.
Бір адамға есептегенде бұрын ҚР батыс елдермен салыстырғанда қалдықтар
аз болатын, бірақ батыстық тұтынушылық мәдениеті ендірілуімен байланысты
бұл орайда жедел өзгерістер болуда. Супермаркеттерде бір рет қолданылатын
тегін пластикалық пакеттер, ”fast-food” мейрамханаларындағы бір рет
қолданылатын ыдыстар, сыра мен салқын сусындарға арналған (бір рет
қолданатын) алюминий банкалар ( Батыста олар 100 % қайта өңделеді, ал бізде
тура қоқысқа жіберіледі)- осы беталыстың бірінші белгілері. ҚР-да
қалдықтарды қысқарту бойынша шаралардың мақсаты-тұтыну қалдықтары санының
бақылаусыз өсуін болдырмау - бәрінен бұрын экономикалық ынталандыру және
білім беру-ағартушылық бағдарламалар арқылы.
Орама материалдар тарихынан.
1809 Николас Апперт тағамды пробкалы тығыны бар шыны ыдыстарда сақтау
әдісін ойлап тапты. Жүз жылдан артық орама ретінде шыны, ағаш және қағаз
қолданылды.
1929 Алюминий жұқалтыр және целлофан енгізілді. Орама даналап сатуда
үлкен рөл атқара бастады.
2 - ші Дүниежүзілік соғыс.
Азық-түлік пен қамтамасыз ету қажеттігі Еуропа американдық экспедиция
күштері саудадағы “ұлы шекара“ деп аталған жаңалықтар ағымын туғызды.
Өндірістік жекелеп орау, жақсартылған консервілеу және сусындарға арналған
бір рет қолданылатын контейнерлер пайда болды.
Соғыстан кейінгі уақыт.
Супермаркеттер мен жылдам тамақтану мейрамханаларының көбеюімен бірге
орама өндірісі дамыды .
Бүгінде қолданылатын пластикалық орамалардың үлкен бөлігі анти-
экологиялық болып келетінін ескерту керек, яғни құрамында бірнеше
материалдар бар: мысалы, шырын сатылатын литрлік пакеттер (асептикалық
пакеттер) жұқалтырдан, пластиктен, картоннан; икемді (эластичный -
sguezzable) кетчупке арналған шөлмектер жиі пластиктің бірнеше түрінен
тұрады. Осындай орама іс жүзінде 2-ші ретті қайта өңдеуге келмейді және
қоқыс жағатын пештерде көбінесе жанбайды.
Қалдықтарды қысқартудың 2-ші элементі-ҚТҚ ағымынан детергенттер, улы
химикаттар, лакты бояу материалдары, аккумуляторлар және батарейкалар, т.б.
сияқты аса қауіпті қалдықтарды бөліп алу. Бұл заттар қарапайым полигондар
мен қоқыс жағатын зауыттарға түспеуі керек. Осындай аса қауіпті қалдықтарды
тасымалдау, сақтау қымбат жоғары технологияны қолдануды қажет етеді және
ереже бойынша, қауіпті қалдықтарды өндіруші немесе ерекше жағдайларда
мемлекет немесе сақтандыру серіктестіктері жұмыс ақысын төлейтін, аталған
қызметке мемлекеттік лицензиясы бар ұйымдар іске асырады.
Әр дайым қызмет ететін жинау пунктерін ұйымдастыру немесе арнайы қоқыс
жинау күндерін өткізу сияқты қауіпті қалдықтарды жинау үшін арнайы
шараларды жасау қажет.
1.3.2 Екінші реттік қайта өңдеу
ҚТҚ жеткілікті көп компоненттері пайдалы өнімдерге қайта өңделуі
мүмкін.
2-кесте. Қатты тұрмыстық қалдықтардағы 2-ші реттік шикізаттар
2-ші реттік шикізат түрлері Құрама бөліктері
Қағаз Газеттер
Қатырма
Жоғары сапалы қағаздар
Аралас қағаздар
Алюминий
Әйнек Мөлдір
Жасыл
Қоңыр
Ферромагнитті металдар
Пластиктер РЕТ НDРЕ
Аккумуляторлар Қорғасынды аккумуляторлар
Тұрмыстық батарейкалар
Шыны көбінесе ұсақтау және қайта балқыту жолымен қайта өңделеді
(бастапқы шыны бір түсті болғаны қолайлы). Төмен сапалы шыны сынықтары
ұсақталғаннан кейін құрылыс материалдарын толтырғыш ретінде қолданылады (
мысалы “ глассфальт”).
Ресейдің көп қалаларында шыны ыдысты жуу және қайталап қолдану бойынша
қәсіпорындар бар. Осы сияқты, әрине, пайдалы практика, мысалы, Данияда бар.
Болат және алюминий банкаларды сәйкес металдарды алу мақсатымен қайта
балқытады.
Салқын сусындардың банкаларынан алюминийді балқыту арқылы алу, осы
мөлшерде кеннен алюминий алу үшін қажет энергияның тек 5%–н қажет етеді .
Бүл ресайклингтің ең тиімді түрі болып табылады.
Қағазға пульпа- шикізат дайындау үшін қәдімгі целюллозамен қатар
көптеген жылдар бойы әр түрлі қағаз қалдықтары қолданылады. Аралас немесе
төмен сапалы қағаз қалдықтарынан дәретхана немесе орама қағаз және қатырма
дайындауға болады. Өкінішке орай ҚР тек аз мөлшерде ғана жоғары сапалы
қағаз қалдығынан (баспахана қиындылары, ксерокс пен принтерге арналған
қолданылған қағаздар, т.б.) жөғары сапалы қағаз шығару технологиясы
дамыған. Қағаз қалдықтары, сонымен қатар құрылыста жылу оқшаулау
материалдары үшін және ауыл шаруашылығында фермаларда сабан орнына
қолданылуы мүмкін.
Пластикті қайта өңдеу жалпы алғанда қымбат әрі күрделі процесс.
Пластиктің кейбір түрлерінен ( мысалы, РЕТ салқын сусындарға арналған 2-3
литрлік мөлдір шөлмектер) сондай қасиетті жоғары сапалы пластик алуға
болады, басқалары ( мысалы ПВХ) қайта өңдеуден кейін тек құрылыс
материалдары ретінде қолданылуы мүмкін. ҚР пластик қайта өңделмейді.
2-ші ретті қайта өңдеудің әлеуметтік - экономикалық аспектілері.
2-ші ретті шикізатты қайта өңдеудің басты мәселесі қайта өңдеу
технологиясының жоқтығы емес, - қазіргі заманға сай қайта өңдеу
технологиялары қалдықтардың жалпы санынан 90%-ін қайта өңдеуге мүмкіндік
береді, -2-ші ретті шикізатты басқа қалдықтардан бөліп алу болып табылады (
және 2-ші ретті шикізаттың әр түрлі компоненттерін болу). Қалдықтардан 2-ші
ретті шикізатты бөліп алудың көптеген технологиялары бар. Бұл әдістердің ең
қымбаты әрі күрделісі - бұл арнайы кәсіпорындарда қалдықтардың қалыптасқан
жалпы ағымынан 2-ші ретті шикізатты бөліп алу. ҚТҚ ағымынан түрлі
компоненттерді бөліп алудың қарапайым технологиялары, мысалы, қоқыс жағар
алдында оның энергетикалық құндылығын жоғарылату және керексіз
элементтерден айықтыру мақсатымен ҚТҚ байыту, қолданылуы мүмкін және қажет,
2-ші ретті шикізатты бөліп алудың прогрессивті технологиялары қоғамның
түрлі қатынас формаларын – 2-ші ретті шикізатты жинау немесе оны
тұрғындардан сатып алуға байланысты орталықтар ұйымдастыру, арнайы
контейнерлер көмегімен көшелерде жекелеп қалдық жинау бойынша шаралар
немесе тұрмыстық деңгейде жекелеп қоқыс жинау жүйесін ұйымдастыру.
Қалдықтардан немесе 2-ші ретті шикізат жиналымынан бөліп алу және оны
қайта өңдеу бағдарламасының сәтті іске асыру үшін, төменде көрсетілген
принциптер тізімін ұстану керек:
- Нарықты дамыту және зерттеу. 2-ші реттік шектзатты бөліп алу және қайта
өңдеудің сәтті өтуі 2-ші ретті шикізаттар нарықтарынның жағдайына
байланысты. Қалдықтардың бөлудің ақшалай бағасы бар, сондықтан соңғы өнім
қолданылса, қалдықтарды қоқыс үйінділерінде орналастыру мен жағуға үлкен
ақы төлемеу мүмкін болса, сонда ғана экономикалық тиімді болады.
- Азды қанағат туту. 2-ші ретті шикізатты қайта өңдеу бойынша көптеген
сәтті бағдарламалары, жетекшілерге тәжірибе алуға, тұтыну нарықтарын
зерттеуге көлемді жобалар жасауға дайындалуға мүмкіндік беретін
тәжірибелік жобалардан басталды.
- Тұрғындарды бағдарламаны іске асырудың ерте сатыларынан қатысуға тарту.
Бұл принцип өте маңызды, себебі, 2-ші ретті шикізат жинауда тұрғындар-
басты әрекет жасайтын тұлғалар.
- Нақты мақсаттар мен міндеттер қою.
3 суретте 2-ші ретті қайта өңдеудің үлгі құны көрсетілген [4].
3-сурет. Батыста муниципалды қалдықтардан алынған 2-ші реттік шикізатты
қайта өңдеу құны
1.3.3 Қордалау
Қордалау -бұл қалдықтардың табиғи биоыдырауына негізделген қалдықтарды
қайта өңдеу технологиясы. Қордалау көбінесе органикалық қалдықтарды қайта
өңдеу үшін қолданылады-бәрінен бұрын өсімдік текті қалдықтарды, жапырақтар,
бұтақтар және шабылған шөп сияқты, қалдықтарды қайта өңдеуде. Тамақ
қалдықтарын сонымен қатар бөлінбеген ҚТҚ ағымын қордалау технологиясы да
бар.
ҚР қордалау тұрғындардың жеке үйлерінде немесе бақша учаскелерінде
қордалық шұқырлар көмегімен жиі қолданылады. Сонымен бірге қордалау процесі
орталықтандырылуы және арнайы алаңдарда өткізілуі мүмкін. Бағалануы және
күрделілігіне байланысты ажыратылатын қордалаудың бірнеше технологиялары
бар. Қордалау технологиясын классификациялауда көрсетілуіне қарай,
қордалаудың қарапайым және арзан технологиялары көп орынды қажет етеді және
бұл процеске көп уақыт кетеді.
Қордалаудың соңғы өнімі –қорда. Ол қала және ауыл шаруашылығында түрлі
мақсатта қолданылады, 3-кесте [3.4.6.]
ТМД елдерінде, мысалы, Санкт-Петербургте қолданылатын механизацияланған
қоқысты қайта өңдеу зауыттарында қордалау - бұл ҚТҚ тек органикалық құрама
бөліктерін ғана емес, барлық көлемін биореакторларда ашыту процесі.
3-кесте. Қорда нарықтары
Тұтынушылар Қайда қолданылады
Тұрғындар Бақша участкелері
Кәсіпорындар Жылыжайлар, питомниктер,
молалар
Ауыл шаруашылығы Өсімдік шаруашылығы
Мемлекеттік ведомстволар мен Ландшафтық құрылғы жерлерді
мекемелер рекультивациялау қоқыс үйінділерін жабу.
Таулы өңдеу рекультивациясы. Қалалық ашық
алаңдар рекультивациясы
Қалдықтардан металл, пластик т.б. бөліп алу жолымен соңғы өнімнің
сипаттамаларын көп жақсартуға болса да, ол қауіпті өнім болып табылады және
өте шектеулі қолданылады. Қалдықтарды кәдеге жаратудың түрлі техникалық
тәсілдерінің жақтаушылары батыс тәжірибесіне жиі сүйенеді, бұл өнімдер
әртүрлі пайдалы қолданыс табады деп түсіндіреді. Мысалы, қоқыс жаққандағы
күл құрылыс конструкцияларын толтыру үшін қолданылуы мүмкін. Шын мәнінде
бұл тек қалдық ағымын тиянақты бөлу және пешке не түсетінін қатал
бақыланғанда ғана мүмкін. Қалдықтардың бөлінбеген ағымын қайта өңдеу
өнімдері пайдасыз болғаны да жақсы, өйткені олар бастапқы материалдан
әлдеқайда қауіпті.
Қордалау түрлі технологиялары
Минималды технология
Биіктігі 4 м және ені 3-4 м қордалау үйінділері. Жылына 1 рет
аударылады. Климатқа байланысты. қордалау процесіне 1 жылдан 3 жылға дейін
уақыт керек. Салыстырмалы үлкен санитарлық аймақ қажет.
Төмен деңгей технологиясы
Биіктігі 2 м, ені 3-4м қордалау үйінділері 1-ші рет үйінділер 1 айдан
кейін аударылады. Келесі аудару және жаңа үйінді қалыптастыру 10-11 айдан
кейін қордалауға 16-18 ай кетеді.
Орташа деңгей технологиясы
Үйінділер күн сайын аударылады. Қорда 4-6 айдан кейін дайын болады.
Капиталды және уақытылы шығындар жоғарырақ.
Жоғары деңгей технологиясы
Қорда үйінділеріне арнайы аэрация қажет. 2-10 аптада дайын болады [4].
1.3.4 Қоқысты өртеу – бұл қоқыстармен күресудің ең күрделі және жоғары
технологиялы нұсқауы
Жағу ҚТҚ алдынала өңдеуді қажет етеді қалдықтардан отынды бөліп алу
мақсатында, ҚТҚ ірі объектілерді, металдарды магниттік және магниттік
емес алып тастап, оны қосымша ұсақтауға тырысады. Қалдықтардың зиянды
қоқыстарын азайту үшін өдан батарейкалар мен аккумуляторларды, пластик,
жапырақтарды алады. Қалдықтардың бөлінбеген ағымын жағу қазіргі уақытта аса
қауіпті деп саналады. Сондықтан қоқыс жағу кәдеге асыру кешенді
бағдарламасының тек бір құрама бөлігі бола алады.
Жағу қалдықтардың самағын шамамен 3 есе азайтады, кейбір жағымсыз
қасиеттерін жояды: иісін, улы сұйықтықтардың бөлінуін, бактерияларды,
құстар мен кемірушілерге тартымдылығын, сонымен қатар электр қуатын және
жылу алу үшін қолданылатын қосымша энергия алуға мүмкіндік береді.
Жаппай жағу құрылымдары үшін (өнімділігі тәулігіне 100 ден 3000
тоннаға дейін) АҚШ капиталды шығындары 80 - 100 мың доллар, қуат бірлігіне
(1 күнде жағылатын қалдықтар, т) арасында есептеледі. Бұл бағаға
қалдықтарды дайындай құрылымының бағасы кірмейді. Экплуатациялық шығындар
бір тонна ҚТҚ 20 доллар шамасында. ҚТҚ кәдеге асыру жолдарын қарастырғанда
қоқыс жағу зауыттарын жобалау және салуға орта есеппен 5-8 жыл қажет екенін
есте устау керек.
ҚЖЗ экологиялық әсері негізінен ауа ластануымен байланысты, 1-ші
кезекте- ұсақ дисперсті тозаңмен, күкірт және азат оксидтерімен, фуран және
диоксиндермен. Қоқысты жаққаннан кейінгі күлді көму өте күрделі мәселе. Күл
қалдықтардың бастапқы салмағының 30% құрайды және физикалық, химиялық
қасиеттеріне байланысты кәдімгі қоқыс үйінділерінде көмуге келмейді. Күлді
қауіпсіз көму үшін бақылауы және тазалағыш ағындары бар арнайы орындар
қолданылады.
ҚР ҚЖЗ жүйелі түрде өндірілмейді. Қоқыс жағудың әлеуметтік
–экономикалық аспектілерін айта отыра, ҚЖЗ құрылысы және қолданылуы қалалық
бюджетке қымбат және ол кредит немесе жеке компаниялар арқылы іске қосылуы
керек екенін айта кету керек. Көп жағдайда ҚЖЗ ие компания қаламен, ҚТҚ
саны мен құрамы анықталған міндетті тасымалдау қарастырылған, келісімшартқа
отыруға талпынады. Осындай шарттар 2-ші ретті қайта өңдеу немесе қордалау
немесе басқа да кәдеге асыру әдістерінің өзгеру бағдарламаларының іске
асуын жоққа шығарады. Сондықтан ҚЖЗ құрылысы ҚТҚ басқару бағдарламаларының
басқа ерекшеліктерімен тиянақты танысуды және басқа бағдарламалар
жоспарланған кейін ғана аталған нұсқаны қарастыру керек.
1.3.5 Көму
Қалыптасқан қоқыс үйінділеріне әдетте көптеген мәселелер байланысты –
олар кемірушілер мен құстар көбеюіне жол береді, суқоймаларды ластайды,
өзінен өзі өртенеді, жел үйінді бетінен қоқысты ұшыратады, т.б. 50-ші
жылдары алғаш “санитарлық полигондар” енгізіле бастады, онда күнделікті
қалдықтар беткейін топырақпен жабады.
Қалдықтарды көму бойынша қоқыс үйіндісі немесе полигон, жуырда ғана
жете зерттеле бастаған өте күрделі жүйені білдіреді. Полигондарда көмілетін
материалдардың көбісі қазіргі полигондар сияқты 20-30 жыл бұрын пайда
болды. Сондықтан қай уақыт аралығында олар ыдырайтынын ешкім білмейді.
Ғалымдар ескі полигондарды қазғанда қызық жайларды байқаған: 15 жыл бұрын
полигонға тұскен органикалық материалдың (көкеністер) 80% –і ыдырамаған.
Кейде полигоннан қазып алынған 30 жыл бұрынғы үнқағаздарды оқуға болған.
Қазіргі заманға сай полигондар қалдықтардың қоршаған ортамен байланыспауы
үшін жүйелердің барлық түрлерімен жабдықталған. Осының салдарынан
қалдықтардың ыдырауы қиындатылған және бұл болашақта қауіпті мәселе.
Қоқыстағы органикалық қалдықтар оттегі жетіспеген жағдайда анаэробты
ашу процесіне түседі, бұл метан мен угар газының қосылысының (“қоқыс газы”)
қалыптасуына әкеледі. Қоқыстар үйінділерінде, сонымен бірге, аса улы
сұйықтық (“фильтрат”) қалыптасады оның суқоймалар мен жер асты суларына
түсуі өте қауіпті.
Қазіргі заманға сай полигондар үшін талаптарға жатады: алаңды таңдау,
құрастыру, эксплуатация, мониторинг, эксплуатацидан шығару және қаржылық
кепілдеме көрсету (түрлі жоғдайлардан сақтандыру және т.б. жағдайларда).
Алаңды таңдағанда аэропорттардан, суқоймалардан алыс, батпақты
жерлерге, сейсмикалық қауіпсіз, тектоникалық жақын жерлерді алады.
Полигонды эксплуатациядан шығаруға және келесі рекультивациялауға аса
қөніл бөлінеді. Ереже бойынша полигонның бастапқы жобасында рекультивация,
жабық полигонның ұзақ мониторингі бойынша шаралар жоспары болуы тиіс. (АҚШ
көптеген штаттары заңы полигонды басқаратын компаниядан рекультивация
арнайы қорын жасауды талап етеді. Осындай қор полигонның жұмысқа қосылуынан
бастап түсетін кірістен жиналады және полигон иесінің ауысуы, компанияның
банкрот жариялау,т.б. қарамастан қажетті қаржы,- құралмен қамтамасыз етуі
керек ) [4,6,22,17].
2 Зерттеу объектілері және әдістемесі
2.1 Ақмола облысы туралы жалпы мәліметтер
Ақмола облысы ауданы 147 мың км2 территорияны алып жатыр. Халық саны –
746,092 мың адам.
Облыс территориясының солтүстік бөлігін Көкшетау (947м), Жақсы
жанғыстау (730м), Жыланды (665), Зеренді (587м) таулар алып жатыр. Облыстың
оңтүстік бөлігінде абсолюттік биіктігі 300-400м таулы-қырлы жазықтықтар
орналасқан. Орталық бөлігінде Сандықтау, Домбыралы таулары орналасса,
оңтүстік-шығысында әсем таулар Ерментау, солтүстік-шығыста Сілеті
жазықтығы, орталық бөлігінде – Атбасар жазықтығы, оңтүстік-батыста Теңіз-
Қорғалжын ойпаты орналасқан.
Облыс минералды ресурстарға бай: алтын, құрамында ураны бар кен,
құрамында темірі бар кен, тас көмір, құрылыстық материалдар. Кен шығатын
жерлер құрамы бойынша өте күрделі және пайдалы материалдармен қатар олардың
құрамында зиянды, экологиялық қауіпті заттар, улы элементтер және олардың
минералды қосылыстары болады: уранның, торий, калий-40 радиоактивті
изотоптары, мышьяк, берилий, селен, фосфор, асбест және т.б.
Облыс өнеркәсібінің жетекші салалары тау-кен оңдеу өнеркәсібі,
химиялық, жеңіл және тағам өнеркәсіптері, электр қуатын, жылуды, газ және
суды өндіру мен тарату, олардың үлесіне барлық облыс өнркәсібі көлемінің
93% келеді. Соңғы кезде Ақмола облысында өнеркәсіптік көлімі өсуі байқалады
және сандық көрсеткіштермен ұсынсақ, 2004 жылмен салыстырғанда 2005 жылы 5-
7% өскен. Өндірістік көлемінің өсуі ауыл шаруашылығында да байқалады, бірақ
айтарлықтай емес (орта есеппен 2% өскен).
Өндірістің өсуіне байланысты қоршаған ортаға түсетін ластаушы заттар
көлемі былтырғы жылмен салыстырғанда өскені байқалады.
2.2 Аймақтың топырақ-климаттық ерекшеліктері
2.2.1 Климаттық және метеорологиялық жағдайлар
Ақмола облысының климаты күрт континенталды, ыстық құрғақ жазбен және
қатты қыспен сипатталады. Климат континенталдығы жылдық және тәуліктік ауа
температурасының үлкен ауытқу амплитудасынан көрінеді. Облыс территориясына
ауа массасының 3 негізгі түрі келеді: арктикалық, полярлық, тропикалық.
Жылдық суық мезгілінде ауа райын негізінен Азиялық антициклонның батыс
отрогы анықтайды. Антициклондық режим, әдетте, көктемде сақталады, бұл
тұрақсыз құрғақ желді ауа райына, ауа температурасы күндіз жоғары, түнде
қатқақтар болуына әкеледі.
Жазғы уақытта ауаның қарқынды жылуы әсерінен далалы аймақтарда ашық,
құрғақ, ыстық ауа райы қалыптасады. Шілде айының орташа жоғары
температурасы +19ºС, +21ºС, қаңтарда -16ºС, -18ºС.
4-кесте. Ауа райының орташа айлық және жылдық көрсеткіштері (ºС)
Айлар I II III IV
Барлық қалдықтар 489,93 2385,04 4625,65 8846,19
3 класс+көң 7,49 192,80 71,69 140,45
Қазба қалдықтары 157,20 669,51 4201,36 6984,76
Күл-қож 250,42 614,85 293,04 816,05
ҚТҚ 74,82 907,88 59,56 904,93
2004 жылғы 4 кавртал және 2005 жылғы 4 квартал қалдықар түзілу
қарқынын салыстыру 2005 жылы қалдықтар түзілуінің 9,4 есе өскенін
көрсетеді. Толық 2004 және 2005 жылдар көрсеткіштері соңғы жылы қалдықтар
түзілуі 3,7 есе өскенін көрсетеді. Аталған қалдықтар түзілуінің өсуі келесі
мәліметтерімен түсіндіріледі.
Қалдықтар түзілуінің өсуінің негізгі себебі – Ақмола облысы
өнеркәсіптік өндірісінің салыстырмалы өсуі, дәлірек айтқанда тау-кен өндіру
және қайта өңдеу кәсіпорындары жұмыстарының белсенделуі, бұл қазба
жыныстары түзілу көлемі нақты өсуімен қатар жүреді. Кәсіпорындар есеп
берулерінде түзілген қазба жыныстарын көрсету толықтығы жоғарылады, сонымен
қатар есеп берудің дәлдігі де жоғарылады. Егер 2004 жылы қазба жыныстары
мен теңгерілген кендер түзілуі және есеп берулерде көрсетілуі 669,51 мың
тонна болса, 2005 жылғы есеп беруде – 6984,76 мың тонна, яғни 10,4 есе көп.
Ақмола облысында қазба жыныстары арнайы орындарда сақталады, кәсіпорын
территориялары жолдарына төсеніш ретінде, сонымен қатар алтынды шоғырланып
сілтісіздендіру құрылымдарын қалыптастыру үшін қолданылады.
2004 жылы күл қалдықтары 614,85 тонна, ал 2005 жылы-816,05 мың тонна
түзілді, яғни 32,7% көп. Бұл –өсім жоғары да айтылғандай –өнеркәсіптік
–өндіріс жұмыстарының белсенденуімен байланысты, жекелеп тоқтасақ, ірі жылу
жүйесі орталықтары ЖШС Джет-7, ЖШС СТХК және ПХВ АҚ-2 - дегі ГКП.
Сонымен қатар, облыстық басқармалар Ақмола облысындағы әр бір ірі жылу
жүйесі орталықтарына қатысты жағылатын отын көлемін қатаң қадағалайды, бұл
орайда жану қалдықтарының аздап өсуі байқалады.
Ақмола облысында 3 класс қалдықтары негізінен ААҚ ТМК Қазақалтын
алтын байыту фабрикалары қалдықтарынан тұрады. 2004 жылы аталған қалдықтар
177,56 тонна көлемінде түзілген (бұл көрсеткіш кәсіпорын 2004 жылдың 4-
кварталында жұмыссыз тұрғанның өзінде), және де Степногорск подшипник
зауытының қалдық-сұйықтықтары мен Васильков тау-кен байыту комбинатының
мұнай қалдықтары 3,27 мың тонна. Ал 2005 жылы барлық 3 класс қалдықтары –
123,71 мың тонна, яғни 30% 2004 жыл көрсеткіштерінен төмендеген.
2004 жылғы санитарлық ұш айлық есептеулері бойынша қатты тұрмыстық
қалдықтар 907,88 мың тонна түзіліп, қоқыс үйінділерінен тасылған, ал 2005
жылы – 904,93 мың тонна, яғни қалдық көлемі өзгерген жоқ деуге болады.
Ақмола облысы территориясында ҚТҚ кәдеге жарату жүргізілмейді, себебі
қоқыстарды қайта өңдеу зауыттары жоқ, сондықтан аталған қалдықтар мен күл-
кож бөлігі ауылдық қоқыс үйінділеріне тасылады, олардың облыс бойынша саны-
600 бірлік.
Тек қана ірі кәсіпорындар (ЖШС Джет-7, ЖШС СТХК, т.б.) күл-қожы
арнайы орындарда сақталады.
Ақмола облысы бойынша қоршаған ортаны ластайтын табиғат пайдаланушылар
(соның ішінде шаруа қожалықтары, иелігінде қалдық шығару көзі ретінде тек
автокөлігі бар) 3979 бірлік есептеледі, оның 2000 бірлігі шамасында
қоршаған ортаны ластауға рұқсат алды. Қоршаған ортаны ластауға рұқсат
алмағандарға Қазақстан Республикасының Әкімшілік Кодексіне сәйкес
инспекторлар келісті шараларды қолданды.
Облыстық басқарманың аудандық бөлімшелерінің көрсетуі бойынша Ақмола
облысында 14458,5 га бұзылған жер бар, оның 99,97 га қайта қалпына
келтірілген.
ҚТҚ үйінділері мен полигондары санын, пайдаланылу мерзімін, алып
жатқан ауданын және жыл бойы әр бір қоқыс үйіндісіне шығарылатын
қалдықтардың жалпы көлемін анықтау бойынша жұмыстар жүргізіледі.
Жер ресурстары жағдайына әсер ететін негізгі мәселелер келесі:
- Бұзылған жерлерді рекультивациялау жеткіліксіз жүргізіледі;
- Ауылдық жерлердегі қоқыс үйінділерінде қалдықтарды басу жұмыстары
жүргізілмейді, нәтижесінде қалдықтың жан-жаққа таралуына және
берекесіз қоқыс үйінділерінің пайда болуына жағдай жасалады;
- Қалдықтарды қайта өңдеу, өндіру және тұтыну бойынша кәсіпорындар
жоқ.
2.3.2 Атмосфералық ауа ластануы
Облыста атмосфераны ластаушы заттардың негізгі көзі автокөлік және
жылуэнергетика кәсіпорындары. Бұрынғы уақытта сияқты бүгінгі таңда Ақмола
облысы бойынша атмосфера ластануының ең ірі стационарлық көзі болып
Степногорск ЖЭС, ЖШС Джет-7 және Көкшетау қаласының жылу жүйесі орталыгы
( ГКП АҚ № 2) болып табылады.
Атмосфераға түсетін ластаушы заттардың барлық стационарлық көздері, ірі
және ұсақ жылу жүйелері (қазандықтар), сонымен қатар автокөліктік құралдар
түгенделді. Аудандарда жағылатын отын көлемі және жылжымалы қалдық көздері
туралы мағлұматтар тексерілді.
7-кесте. Ауа ластану көздері мен көрсеткіштері (2004-2005 ж.ж.)
Көрсеткіштер 4 квартал 2004 жыл 4 квартал 2005 жыл
(тонна) 2004 жыл 2005 жыл
Ауаластаушы заттардың жалпы 61076,70 189072,43 67798,60 224748,47
көлемі
Стационарлы көздер 42268,19 96878,45 47631,88 130087,78
щығырындылары
Соның ішінде: қатты 24083,57 58468,57 22020,04 60277,23
Газ тәріздес 18184,62 38409,88 25611,84 69810,55
Жылжымалы көздер 18808,51 92193,98 20166,72 94660,69
шығырындылары
Автокөліктерден атмосфераға түсетін ластаушы заттар шығырындылары
көрсеткіштер өзгеруі айтарлықтай емес. 2004 жылдың 4 кварталында 18,81мың
тонна жылжымалы көздер шығырындылары ауаны ластаса, 2005 жылдың 4
кварталында – 20,17мың тонна (7% жоғары); толық 2004 жылы – 92,19 мың
тонна, ал толық 2005 жылы - 94,66 мың тонна (2,7% жоғары). Бұл орайда
Ақмола облысы жол полициясы Басқармасында тіркелген автокөлік бірліктерінің
жалпы саны 2004 жылы нәтижесі бойынша 98305 бірлік, 2005жылы - 103746
бірлік болғанын айта кету керек.
Стационарлы көздерден шығырындылар көлемі өсті.
Аталған көрсеткіштері мәндері: 2004 жылдың 4 кварталында – 42,27 мың
тонна, 2005жылдың 4 кварталында-47,63 мың тонна (12,7% өскен);
Толық 2004жылы – 96,88 мың тонна, ал барлық 2005жыл үшін стационарлы
көздер шығырындылары-130,09 мың тонна (34,3% өскен).
Шығырынды көлемі 34% өсуіне толық сәйкес, түзілген күл-қож көлемі де
33% өскен. Бұл өсім жер ресурстарының қалдықтармен ластануына арналған
бөлімде негізделген, негізделудің басты пункті болып Ақмола облысында
өндірістік кәсіпорындардың өсуі, өнеркәсіп қызметерінің белсенденуі,
олардың өндірістік қуаттарын жоғарылатуы, сонымен қатар Ақмола облысы
бойынша жеке тұрғын секторы шығырындыларын есептеу өрісіне компанияларды
тартудың аяқталуы табылады. Кәсіпордындар беретін 1-4 ЭМ қалыпты есеп
берулер сапасы мен уақытылы орындалуы әлдеқайда жақсарды . 2005 жылы
қоршаган ортаны ластау көлемі салыстырмалы жоғары кәсіпорындар көбейді, бұл
оларды Қазақстан Республикасының ҚОҚ Министрлігінен табиғат пайдалануға
тікелей руқсат алуға міндетті кәсіпорындар тобына жатқызуға мүмкіндік
береді. Осындай кәсіпорындарға жатады : ЖШС Өркен-Атансор ; Алексеевск
доломит кені, АҚ ССГОПО филиалы, ЖШС Нефрит-СВ.
Сонымен қатар қатты заттар түзілу көлемінің салыстырмалы тұрақталуын
атап өту керек: 2004 жылдың 4-кварталында-24,08 мың тонна, 2005 жылдың 4
–кварталында -22,02 мың тонна (тіпті 8,5% төмендеген); толық 2004 жылы –
58,47 мың тонна түзілсе, 2005 жылы 60,28 мың тонна (3% өсім). Қатты заттар
түзілу көлемі шамамен бір деңгейде тұрақталуы көрініп тур, бұдан
стационарлы көлемі өсуінің басты себебі газтәріздес шығырындылар көлемі
жоғарылауы болып табылады. Олар Ақмола облысының бірде –бір
кәсіпорындарында ұсталмайды . Бүл Ақмола облысы табиғат пайдаланушыларының
өздерінің шығырынды көздерінде күлұстағыш құралдарды аспирация жүйесінде
белсенді орнатуының көрсеткіші болып табылады. Күлұстағыш құралдарды
орнатуды арнайы табиғат пайдалану үшін рұқсат алу мен экологиялық сараптама
қорытындылары талап етеді, оларды қоршаған ортаны қорғау облыстық
басқармасы, және де ҚОҚ инспекторлары береді және бұқаралық ақпарат
құралдары жұмыстарында түсіндіріледі.
2005жылы стационарлық көздер санының көп бөлігі есепке алынды 5250
бірлік, ал 2004 жылы – 2423 бірлік, бұл есептеу жұмыстарының сапалылығының
нәтижесі ғана болып қоймай, сонымен бірге кәсіпорындарда стационарлық
коздердің қосымша санының пайда болуы салдары . Ал бұл өз кезегінде
шығырындылар көлемінің өсуіне әкелді.
3. Су ресурстарының жағдайы
Ақмола облысындағы ірі өзендер-Есіл, Колутон, Жабай, Сілеті, Нұра,
Шағалалы, Қылшақты, Теріс-Аққан. Қалған өзендер созылымдығы аз, кейбір
бөліктері жазғы уақытта кеуіп қалады.
Бұл өзендер жазық жерде орналасқан және көбенесе қар арқылы суын
молайтатын өзендер. Өзендер сәуір айының ортасында ериді. Өзен сулары
мөлдір емес, иіссіз,төменгі қышқылдықты. Еріген қар суының құйылуына
байланысты, судағы кальций және магний тұздары азайып, кермектілігі
төмендейді. Маусым айында жалпы кермектіліктің минералдануының ең жоғары
көрсеткіштері байқалады. Жекелеген қатты қыстарда кейбір ұсақ өзендегі
сулар түгелдей қатып, су ағымы уақытша тоқталады.
Есіл-ең негізгі су артериясы болып табылады. Ауылдық жерлер тұрғындары
өзен суын шаруашылық мақсатта, ауыз су ретінде қолданады
орталықтандырылған және орталықтандырылмаған түрде. Өзеннің жоғарғы
ағысында Вячеслав суқоймасы орналасқан. Облыс территориясындағы су жинау
ауданы–84300 км2. Облыс аймағындағы, 90%-ң
Жабдықталуда, Есіл өзенің жылдық ағымы 129967 мың м3жыл.
Тағы бір өзен-Нұра өзені, ұзындығы 406 км, Ақмола облысы территориясында
өзенің су жинау ауданы 9460 км2. Облыс аймағында, 90%-қ жабдықталуда, Нұра
өзенінің жылдық ағымы 66400 мың м3жыл құрайды.
Облыстың Солтүстік бөлігінде Шағалалы өзені орналасқан. Шағалалы өзені
облыс орталығы-Көкшетау қаласының негізгі су көзі. Облыс территориясындағы
өзеннің созылымдылығы 144 км, орташа жылдық ағым көмелі 40770 мың м3жыл.
Облыс территориясында шамамен 140 ірі көлдер және су айнасы ауданы 1
км2 аз (көлдердің 85%-ң су айнасы ауданы 1 км2 төмен) көптеген ұсақ көлдер
бар. Ең ірі көл болып Теңіз көлі табылады. Су айнасының ауданы – 1590 км2,
суы-тұзды. Тағы бір ірі көл болып Қорғалжын көлі саналады, су айнасының
ауданы – 330 км2. көл тұздылау.
Көлдер тереңдігі, әдетте, шұңғыл емес. Олардың орташа тереңдігі 1,0-1,5
метрден аспайды. Көл түбі бедерінің жазықтығына байланысты жазғы уақытта
көл шұңқыры ауданы күрт қысқарады. Көптеген ұсақ көлдер жазда кеуіп қалады.
Көлдердің көбі деградациялану сатысында, бұл көл шұңқырларының лайлануы
және су өсімдіктерінің көбеюі салдары.
Көлдердің негізгі ластаушылары болып елді-мекендер және жақын
орналасқан өнеркәсіптік кәсіпорындар табылады. Су сапасының төмендеуіне
ықпал ететін тағы бір фактор-су жиналу ауданында орналасқан жыртылған
жерлер шайылуы. Адамның шаруашылық әрекетінің нәтижесі болып, қайтарымсыз
суды алу, органикалық заттармен және тұрмыстық қалдықпен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
2
Әдебиеттік шолу
1 Қатты тұрмыстық қалдықтар (ҚТҚ) қоршаған ортаны
ластау көзі ретінде
1.1 ҚТҚ көздері және құрамы
7
1.2 ҚТҚ таптастырылуы
10
1.2.1 Таптастыру принциптері
10
1.2.2 Физико-химиялық, биологиялық және токсикологиялық
қасиеттеріне байланысты таптастыру
11
Қауіптілік кластары бойынша таптастыру
1.3 ҚТҚ кәдеге жарату, оның санын және зиянды қасиеттерін
азайту жолдары
12
1. Қалдықтарды қысқарту
12
2. Екінші реттік қайта өңдеу
15
3. Қордалау
19
4. Қоқыс жағу
21
5. Қалдықтарды көму
22
1. Зерттеу объектілері және әдістемесі
1. Ақмола облысы туралы жалпы мәліметтер
24
2. Аймақтың топырақ климаттық ерекшеліктері
25
1. Климаттық және метеорологиялық жағдайлар
25
2. Жер бедері және топырақ
26
3. Ақмола облысының экологиялық жағдайы
27
1. Жер ресурстарының қалдықтармен ластануы
27
2. Атмосфералық ауа ластануы
30
3. Су ресурстары жағдайы
33
4. Радиациялық ластану
35
4. Зерттеу әдістемесі.
36
Зерттеу нәтижелері
2. Көкшетау қаласы мысалында Ақмола облысы бойынша ҚТҚ байланысты
қалыптасқан жағдайын талдау
1. ҚТҚ түзілу және жиналу динамикасы
39
2. Қауіптілік құрамы мен класы
42
3. ҚТҚ жинау және кәдеге жарату бойынша қалалық коммуналдық шаруашылық
бірлестіктер жұмысы
43
1. ҚТҚ кәдеге жарату үшін Көкшетау қалалық полигоны
44
2. Берекесіз қоқыс үйінділері, олардың түзілуінің негізгі себептері,
түзілудің алдын алу және тарату бойынша шаралар
46
4. Қоршаған ортаның ластануына ҚТҚ ықпалы
48
3. Көкшетау қаласында ҚТҚ мәселесін шешу жолдары
1. ҚТҚ жаңа полигонын пайдалануға ендіру
50
1. ҚТҚ полигонына қойылатын негізгі талаптар
51
2. Полигон пайдаланылуының қауіпсіздік шаралары
57
2. ҚТҚ жекелеп жиналу бойынша муниципалды бағдарламаны
Ендіру
58
4. Экономикалық тиімділік
61
5. Экологиялық қауіпсіздік
65
6. Еңбек қорғау
73
Қорытынды
77
Әдебиеттер тізімі
79
Кіріспе
Жоғары тығыз орналасқан тұрғындары бар елдімекендердің экологиялық
жағдайын, онда зиянды кәсіпорын бар - жоғына байланыссыз, ҚТҚ санитарлық
тазалау жүйесінің жағдайы анықтайды. ҚТҚ тұрғын үйлер қоқыстары,
коммуналдық қызметі қолданатын коммерциялық және өндірістік фирмалар
әрекетімен бірге жүретін қалдықтар, бау-бақша және көше қоқыстары және
көптеген басқа қалдықтар жатады. Негізінен әр түрлі ескі-құсқыдан тұратын
бұл қосылыс металдардан, шыны контейнерлер, макулатурадан, пластиктер мен
тағам қалдықтарынан тұрады. Бұл қосылыста қоршаған ортаны ауыр металдармен
ластайтын қауіпті қалдықтар мөлшері көп жиналған: батарейкалардағы сынап,
флюорисценттік шамдардағы фосфор қарбонаттары және тұрмыстық еріткіштердегі
улы химикаттар (сыр бояу құрамындағы).
ҚТҚ адамдар денсаулығы мен қоршаған табиғи орта жағдайына белгілі қатер
төндіреді. ҚТҚ ауру тудыратын микрофлора (іш сүзегі, дизентерия, түбіркүлез
және т.б.) дамуына қолайлы жағдай және сонымен бірге барлық паразиттік
микрофауна мен макрофауна дамуына да қолайлы орта болып табылады.
Жүмыстың маңыздылығы. Қоршаған ортаның ҚТҚ ластануы – бұл республикалық
масштабта көлемді мәселе. Жыл сайын ҚТҚ құрамы және оның құрама бөлігіндегі
заттар тізбесі ұлғайып, күрделенуде, сонымен қатар қалдықтардың жалпы
көлемі де өсуде.
Аталған мәселенің зерттелуінің аздығы белгілі бір аймақтың ҚТҚ жою және
өңдеудің терең әрі ғылыми негізделген ең тиімді тәсілдерін іздеуді керек
етеді. Сондықтан Ақмола облысы Көкшетау қаласында ҚТҚ жою және оның көлемі
мен қоршаған ортаға әсерін төмендету бойынша жүргізілетін шаралар мен
тәсілдерді жетілдіруге бағытталған зерттеулер маңызды болып табылады.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Жұмыс мақсаты: қоршаған ортаның
ҚТҚ ластануының негізгі себептерін зерттеу, және құрылған жағдайға
байланысты ең қолайлы шешімдерді ұсыну.
Қойылатын негізгі міндеттер келесі:
- Ақмола обысының және Көкшетау қаласының экологиялық жағдайын
зерттеу;
- Көкшетау қаласында ҚТҚ жиналу қарқынын көрсету;
- ҚТҚ-ң басым компоненттерін және қандай физикалық көрсеткіштерімен
ерекшеленетінін анықтау, олардың қауіптілік класын көрсету;
- Қалалық коммуналдық шаруашылықтың жұмысын талдау;
- Қоршаған ортаның ҚТҚ ластануының негізгі жолдарын көрсету;
- Көкшетау қаласында ҚТҚ мәселесін шешу жолдарын ұсыну;
- Ұсынылған әдістердің экологиялық тиімділігін есептеу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы.
ҚТҚ жинау, сақтау және кәдеге жарату бойынша өткізілетін шаралар
негізінде ұсынылады:
- барлық санитарлы- эпидемиологиялық талаптарға сай, ҚТҚ экологиялық
негізділген жаңа полигонын іске қосу;
- ҚТҚ жекелеп жинау бойынша муниципалдық бағдарлама ендіру көмегімен
қайталап қолдану үшін, ҚТҚ құнды құрама бөліктерін бөліп алу
сызбанұсқасы;
Жұмыс нәтижесінің іс жүзіндегі маңызы: Көкшетау қаласында ҚТҚ
байланысты жағдайдың барысын талдау негізінде, қоршаған ортаның ҚТҚ
ластануын және олардың жиналу қарқынын төмендету үшін шаралар жасалды.
Қалалық коммуналдық шаруашылықтар бірлестігіне, Ақмола облысының
аймақтық ҚОҚ басқармасына (АОАҚОҚБ), Көкшетау қаласының әкімшілігіне
зерттеуден алынған нәтижелерді қолдануға кепілдеме беруге мүмкіндік береді.
Қоршаған ортаның ластану және Көкшетау қаласында қолайсыз санитарлы-
эпидемиологиялық жағдайдың туу қаупін төмендетуі жағдай жасайтын ҚТҚ жаңа
полигонын қолдануға енгізу үшін негізделген талаптар мен шаралар жүйесін
ұсыну.
- қайта өңдеу үшін 20% шамасында шикізат бөліп алуға мүмкіндік
беретін, ҚТҚ жиналу қорқынын төмендету үшін жекелеп жинау
сызбанусқасын ұсыну.
Қорғауға қойылатын жағдайлар:
- Ақмола облысының Көкшетау қаласындағы ҚТҚ жағдайының талдауы;
- Мәселенің ұсынылған шешім жолдары
- ұсынылған шаралар тиімділігі
Әдебиеттік шолу
1 ҚТҚ-қоршаған ортаның ластану факторы ретінде
1.1 ҚТҚ көздері мен құрамы
ҚТҚ экологиялық мәселесі бүкіл дүниежүзінде ең басты мәселелердің
бірі. Бұл әсіресе тығыз орналасқан үлкен қалаларға қатысты, оларда жыл
сайын миллиондаған кубометр әр түрлі қоқыстар жиналады.
Түтіндеген қоқыс үйінділері, керексіз ескі заттардың лақтырылуы, толып
тұрған қоқыс бактері сияқты көріністер біздің көптеген қала тұрғындарына
таныс. Осындай көп қоқысты жою мәселесі әрине экологиялық катарға
жатқызылады, ал бір жағынан бұл мәселе күрделі техникалық және экономикалық
сұрақтардың шешімімен тығыз байланысты.
Өндірістік және тұрмыстық қалдықтардың қалалық қоқыстар үйінділері
үлкен аудандарды алып жатыр. Сынап немесе басқа ауыр металдар, химиялық
қосылыстар (олар жаңбыр және еріген қар суларында еріп, суқоймалар мен жер
асты суларына қосылады) сияқты улы заттар қоқыс құрамында болуы мүмкін.
Сонымен қатар қоқысқа құрамында радиоактивті заттары бар нәрселер түсуі
мүмкін.[2]
Елде ҚТҚ жалпы көлемі жылына 15 млн. т. шамасында бағаланады. Біздің
қалаларда бір тұрғынға орта есеппен жылына 2 куб метрге дейін қоқыс мөлшері
келеді. Салыстыру үшін, дамыған елдерде бұл көрсеткіш 0,3-0,6 куб метр
немесе бізбен салыстырғанда 3-4 есе аз.
Кейбір елдер үшін түрлі қалдықтар көлемі келесі кестеде көрсетілген.
1 - кесте. Тұрмыстық қалдықтар өндірілуі
Мемлекет Барлығы жылына, 1 күнде
тонна адам басына
келетін қалдық,
кг.
АҚШ (1988) 180, 000, 000 1,82
АҚШ (2000, болжам) 216, 000, 000 2,00
КСРО (1989) 57, 000, 000 0,23
Ресей Федерациясы (1991) 26, 000, 000 0,17
Батыс Европа 123, 000, 000 -
Ұлыбритания 18, 000, 000 0,9
Қазақстан (2003) 15, 000, 000 1,3
Тұрлі қалдықтар көлемі мен құрамы әр түрлі және олар ел мен орналасуына
ғана байланысты емес, сонымен қатар жыл мезгілі және т.б. факторларға
байланысты ( ҚР бойынша орта есеппен ҚТҚ құрамы 1 суретте көрсетілген, ҚТҚ
құрамын әр түрлі денгейдегі елдермен салыстыру 2-ші суретте көрсетілген).
1 сурет. ҚР бойынша қатты түрмыстық қалдықтардың салыстырмалы құрамы
2-сурет. Әр түрлі елдерде қалдықтарды санатына байланысты бөлу
Қағаз бен қатырма қағаз ҚТҚ ең көп бөлігін алады( дамыған елдерде 40 %
-ға дейін). 2ші болып көлеміне қарай Қазақстан және ТМД елдері бойынша
органикалық, соның ішінде тамақ қалдықтары, шыны, металл және пластик
қалдықтардың жалпы санынан 7-9 % болып келеді .
Шамамен 4 % ағаш, тоқыма бұйымдары, резеңке алады.
1-сурет ҚР ҚТҚ салыстырмалы қурамы
2-сурет Әр түрлі елдерде қалдықтары санатына байланысты бөлу.
ҚР ҚТҚ саны өсуде, ал оның құрамы, әсіресе үлкен қалаларда батыс елдер
ҚТҚ құрамына жақындауда, оның ішінде қағаз бен пластик қалдықтарының үлесі
көп. [3,4]
1.2 ҚТҚ таптастырылуы
Қазақстан Республикасында ҚТҚ физикалық, химиялық және механикалық
қасиеттерімен, мөлшерімен ерекшеленетін әр түрлі материалдар мен шіріген
онімдерден нан тұратын өрескел механикалық қоспа. Бізде жиналған ҚТҚ, егер
одан мән болса, қайта өңдемес бұрын міндетті түрде топтарына қарай жіктеу
керек, жіктеуден кейін ғана ҚТҚ әр бір тобын қайта өңдеуге болады .
1.2.1 Таптастырудың принциптері
ҚТҚ 1-ші ретті таптастырудың негізі ретінде улылығы бойынша таптастыру
жиі алынады, бұл барлық малсандар үшін қажет және өте маңызды. Бірақ,
біздің ойымызша, бұндай таптастыру қалдықтардың барлық, өндірістік және
тұрмыстық қалдықтарды қайта өңдеу мәселесін әрқашан дұрыс, әрі экономикалық
ақталған оңтайлы да тиімді шешуге мүмкіндік бере бермейді. Біздің
ойымызша,барлық ҚТҚ бастапқы материалының сатылық жағдайы қайта өңдеу
технологиясын таңдауды анықтайды.
Сондықтан физико-химиялық, биологиялық, биохимиялық және
токсикологиялық қасиеттеріне байланысты ҚТҚ дұрыс әрі оңтайлы таптастыру
дұрыс болады .
1.2.2 Физико-химиялық, биологиялық, биохимиялық және токсикологиялық
қасиеттері бойынша таптастыру
Егер біз ҚТҚ таптастыру ретінде Физико-химиялық, биологиялық,
биохимиялық және токсикологиялық қасиеттерін негіз ретінде алсақ, сол
арқылы біз қалдықтарды әрі қарай қайта өңдеу әдісін анықтаймыз .
Жіктеуден кейін ( егер жіктеу тиімді болса) ҚТҚ келесі топтарға болу
қажет.
А. Табиғи материалды қалдықтар ( ТМҚ )
1. Тағам (шіріген ) қалдықтары
2. Медициналық, емдеу, ғылыми-зерттеу ұйымдарының, соның ішінде
хирургия мен стоматология қалдықтары және де ветеринарлық емдеу
мекемелерінің қалдықтары болуы мүмкін.
3. Табиғи материалдардан жасалған полимерлі қалдықтар, соның ішінде
ағаш, қатырма, целлюлоза-қағаз, орама материалдар қалдығы.
Б. Өндірістік қалдықтар
1. Металл қалдықтары
2. Электр ағымының өңделген химиялық көздерінің қалдықтары
3. Шыны және шыны ыдыстар сынығы
4. Синтетикалық химияның полимерлі материалдар қалдығы, сонымен қатар
резеңке және резеңке-техникалық бұйымдар, барлық орама материалдар және
синтетикалық химия өнімдерінің полимерлі ыдыстары
5. Радиоактивті қалдықтар. ҚТҚ қайта өңдеу алдында, топтарға жіктелуі
қажет, егер жіктеу экологиялық дұрыс болса. Шағын қалалар, поселкелер
тұрғын объектілеріне (жеке емдеу,денсаулық жақсарту және т.с.с.
мекемелер) топтары бойынша ҚТҚ жіктеу экономикалық тиімді емес, сондықтан
осындай ҚТҚ жоғары температуралық қайта өңдеу жөн. 1-ші кезекте құрамында
галоидтары (хлор-, бром-,) бар өнімдер немесе синтетикалық полимерлі
омегомерлік немесе мономерлік органикалық химиялық табиғаты бойынша
белгісіз өнімдерді кайта өңдегенде ғана, ҚТҚ жоғары температуралы қайта
өңдеу орынды .
3. Қауіптілік класы бойынша таптастыру
Біздің елде зиянды заттар 5 қауіптілік класы бойынша сипатталады.
Осыған көму және қайта өңдеуге шығын байланысты болады. Қалдықтардың
қауіптілік класы орналастыру, тасымалдау, зарарсыздандыру, қалдықтарды
қолданудың қауіпсіз әдістерімен талаптарын анықтау мақсатымен белгіленеді.
ТШҚ үшін қалдықтарды қауіптілік класына жатқызу есептік немесе тәжірибелік
жолмен іске асады. ТШҚ үшін қалдықтарды қауіптілік класына жатқызудың
тәжірибелік жолы осы мақсатта арнайы аккредитацияланған зертханаларда
жасалады.
Тәжірибелік әдіс келесі жағдайларда қолданылады [10]:
- есептік әдіс арқылы анықталған қалдықтарды қауіптіліктің 5 класына
жатқызылуын растау;
- сапалық және сандық құрамын анықтау мүмкін болмағанда, қалдықтарды
қауіптілік класына жатқызу;
- есептік әдіспен ( қалауы бойынша және мүдделі жақтар есебінен) алынған
қалдықтарды қауіптілік класына жатқызуды нақтылау.
Пайда болуына байланысты қалдықтар келесі типтерге бөлінеді:
- заттар ( аллюминий оксиді, күкірт қышқылы, қызыл фосфор және т.б.) және
заттар қосылысы (судайындау қожы, металлургия қалдықтары, анилді бояу
өндірісінің осмолы т.б.);
- материалдар (полиэтилен, фторопласт, тоқыма, қағаз және т.б.);
- бұйымдар (кірпіш, шамдар, кабель және т.б.)
1.3 ҚТҚ кәдеге жарату, саны мен зиянды әсерін азайту жолдары
1.3.1 Қалдықтарды қысқарту
Қалдықтарды қысқарту термині 2-ші ретті шикізат ретінде қолданылуға
жарайтын қалдықтар үлесін көбейту және өндірілетін қалдықтардың саны мен
зиянды әсерін азайтуға бағытталған жоспарлы шаралар жүйесін білдіреді.
Қалдықтарды қысқарту аз қалдықты технологияны енгізумен байланысты
және маңызды экономикалық қорытындылармен шектесуі мүмкін; өндірістік
қалдықтарды қысқарту әдістері жеткілікті дамыған тәртіп .
Батыс елдерде қалдықтарды қысқарту бойынша серіктестіктер ертеден бар
және олар артық орамаларға қарсы бағытталған, себебі ҚТҚ көп бөлігі орама
материалдардан тұрады:
- қалдықтардың салмағы бойынша 30 % және көлемі бойынша 50 % әр түрлі орама
материалдар құрайды
- орама материалдардың салмағы бойынша 13% және көлемі бойынша 30 %-і
пластиктен тұрады; дамыған елдерде қазіргі уақытта пластик қалдықтардың
шекті саны әр бір 10 жыл сайын 2 есе өседі.
Сондықтан тауарлардың орамасымен байланыскан қалдықтарды азайту
қалдықтарды қысқарту бойынша жұмыстардың ең басты бағыттарын бірі болып
саналады. Тауарлардың оралуы тұтынушыларды қалауына көп байланысты және
олар ақпарат құралдары, жарнамалар, ақпараттарға т.б. да байланысты.
Тұтынушыларға келесі кепілдеме-қоғамдық ұйымдар мен қалалық басқармалардың
білім беру және ағартушылық бағдарламаларының мазмұны:
- Керексіз орамадан бас тарту. Дүкендердегі көптеген заттар тек сатып
алушының көңілін аулау үшін ғана оралады, мысалы, Elister pac Kaging -
әдемі болған қатты қағазды төсемеге орналастырылып және мөлдір пластикпен
жабылған ұсақ заттар.
- Көп рет қолданылатын өнімдерге артықшылық беру;
- Минималды орамаға артықшылық беру-жеңіл орамалы тауарлар және көп көлемде
сатылатын тауарларды алу.
- Екінші рет қолдануға немесе қайта өңдеуге болатын орамаға артықшылық
беру. 2-ші ретті шикізат ретінде қолданылатын орама материалдардың ішінде
алюминий 47%, газдалған суға арналған шөлмектер 17 %, консерві болат
банкалар 15%, шыны 11%. (Қазақстанда не Аl, не пластик бүгінгі таңда
қайта өңделмейді).
- 2 ші ретті қайта өңделген немесе экологиялық зиянсыз материалдардан
жасалған орамаларға артықшылық беру. Қазіргі уақытта нені “2- ші ретті
қайта өңделген” материал деп санау туралы бірауызды келісім жоқ, яғни 2-
ші ретті шикізаттың қандай пайызы оларды құрау керек. Көптеген елдерде
тауарлар мен орамаларға қойылатын жасыл белгілерге сенген дұрыс.
Қалдықтарды қысқартуға байланысты білім беру бағдарламаларымен қатар
экономикалық ынталандыру жақсы әсер етеді, мысалы, қалдықтар санына
байланысты қоқысқа төлем төлеу.
Орама материалдар неғұрлым әртүрлі болса, сөғұрлым 2-ші ретті қолдану
мен қайта өңдеу бағдарламаларын ұйымдастыру күрделі болады. Сондықтан
орамалар әр түрлілігіне шек қойылуы мүмкін. Мысалы, өмір сүру деңғейі
жоғары Дания және Норвегия сияқты елдерде сусынға арналған шөлмектердің 20-
дан көп емес түрін қолдануға рұқсат етілген.
Бір адамға есептегенде бұрын ҚР батыс елдермен салыстырғанда қалдықтар
аз болатын, бірақ батыстық тұтынушылық мәдениеті ендірілуімен байланысты
бұл орайда жедел өзгерістер болуда. Супермаркеттерде бір рет қолданылатын
тегін пластикалық пакеттер, ”fast-food” мейрамханаларындағы бір рет
қолданылатын ыдыстар, сыра мен салқын сусындарға арналған (бір рет
қолданатын) алюминий банкалар ( Батыста олар 100 % қайта өңделеді, ал бізде
тура қоқысқа жіберіледі)- осы беталыстың бірінші белгілері. ҚР-да
қалдықтарды қысқарту бойынша шаралардың мақсаты-тұтыну қалдықтары санының
бақылаусыз өсуін болдырмау - бәрінен бұрын экономикалық ынталандыру және
білім беру-ағартушылық бағдарламалар арқылы.
Орама материалдар тарихынан.
1809 Николас Апперт тағамды пробкалы тығыны бар шыны ыдыстарда сақтау
әдісін ойлап тапты. Жүз жылдан артық орама ретінде шыны, ағаш және қағаз
қолданылды.
1929 Алюминий жұқалтыр және целлофан енгізілді. Орама даналап сатуда
үлкен рөл атқара бастады.
2 - ші Дүниежүзілік соғыс.
Азық-түлік пен қамтамасыз ету қажеттігі Еуропа американдық экспедиция
күштері саудадағы “ұлы шекара“ деп аталған жаңалықтар ағымын туғызды.
Өндірістік жекелеп орау, жақсартылған консервілеу және сусындарға арналған
бір рет қолданылатын контейнерлер пайда болды.
Соғыстан кейінгі уақыт.
Супермаркеттер мен жылдам тамақтану мейрамханаларының көбеюімен бірге
орама өндірісі дамыды .
Бүгінде қолданылатын пластикалық орамалардың үлкен бөлігі анти-
экологиялық болып келетінін ескерту керек, яғни құрамында бірнеше
материалдар бар: мысалы, шырын сатылатын литрлік пакеттер (асептикалық
пакеттер) жұқалтырдан, пластиктен, картоннан; икемді (эластичный -
sguezzable) кетчупке арналған шөлмектер жиі пластиктің бірнеше түрінен
тұрады. Осындай орама іс жүзінде 2-ші ретті қайта өңдеуге келмейді және
қоқыс жағатын пештерде көбінесе жанбайды.
Қалдықтарды қысқартудың 2-ші элементі-ҚТҚ ағымынан детергенттер, улы
химикаттар, лакты бояу материалдары, аккумуляторлар және батарейкалар, т.б.
сияқты аса қауіпті қалдықтарды бөліп алу. Бұл заттар қарапайым полигондар
мен қоқыс жағатын зауыттарға түспеуі керек. Осындай аса қауіпті қалдықтарды
тасымалдау, сақтау қымбат жоғары технологияны қолдануды қажет етеді және
ереже бойынша, қауіпті қалдықтарды өндіруші немесе ерекше жағдайларда
мемлекет немесе сақтандыру серіктестіктері жұмыс ақысын төлейтін, аталған
қызметке мемлекеттік лицензиясы бар ұйымдар іске асырады.
Әр дайым қызмет ететін жинау пунктерін ұйымдастыру немесе арнайы қоқыс
жинау күндерін өткізу сияқты қауіпті қалдықтарды жинау үшін арнайы
шараларды жасау қажет.
1.3.2 Екінші реттік қайта өңдеу
ҚТҚ жеткілікті көп компоненттері пайдалы өнімдерге қайта өңделуі
мүмкін.
2-кесте. Қатты тұрмыстық қалдықтардағы 2-ші реттік шикізаттар
2-ші реттік шикізат түрлері Құрама бөліктері
Қағаз Газеттер
Қатырма
Жоғары сапалы қағаздар
Аралас қағаздар
Алюминий
Әйнек Мөлдір
Жасыл
Қоңыр
Ферромагнитті металдар
Пластиктер РЕТ НDРЕ
Аккумуляторлар Қорғасынды аккумуляторлар
Тұрмыстық батарейкалар
Шыны көбінесе ұсақтау және қайта балқыту жолымен қайта өңделеді
(бастапқы шыны бір түсті болғаны қолайлы). Төмен сапалы шыны сынықтары
ұсақталғаннан кейін құрылыс материалдарын толтырғыш ретінде қолданылады (
мысалы “ глассфальт”).
Ресейдің көп қалаларында шыны ыдысты жуу және қайталап қолдану бойынша
қәсіпорындар бар. Осы сияқты, әрине, пайдалы практика, мысалы, Данияда бар.
Болат және алюминий банкаларды сәйкес металдарды алу мақсатымен қайта
балқытады.
Салқын сусындардың банкаларынан алюминийді балқыту арқылы алу, осы
мөлшерде кеннен алюминий алу үшін қажет энергияның тек 5%–н қажет етеді .
Бүл ресайклингтің ең тиімді түрі болып табылады.
Қағазға пульпа- шикізат дайындау үшін қәдімгі целюллозамен қатар
көптеген жылдар бойы әр түрлі қағаз қалдықтары қолданылады. Аралас немесе
төмен сапалы қағаз қалдықтарынан дәретхана немесе орама қағаз және қатырма
дайындауға болады. Өкінішке орай ҚР тек аз мөлшерде ғана жоғары сапалы
қағаз қалдығынан (баспахана қиындылары, ксерокс пен принтерге арналған
қолданылған қағаздар, т.б.) жөғары сапалы қағаз шығару технологиясы
дамыған. Қағаз қалдықтары, сонымен қатар құрылыста жылу оқшаулау
материалдары үшін және ауыл шаруашылығында фермаларда сабан орнына
қолданылуы мүмкін.
Пластикті қайта өңдеу жалпы алғанда қымбат әрі күрделі процесс.
Пластиктің кейбір түрлерінен ( мысалы, РЕТ салқын сусындарға арналған 2-3
литрлік мөлдір шөлмектер) сондай қасиетті жоғары сапалы пластик алуға
болады, басқалары ( мысалы ПВХ) қайта өңдеуден кейін тек құрылыс
материалдары ретінде қолданылуы мүмкін. ҚР пластик қайта өңделмейді.
2-ші ретті қайта өңдеудің әлеуметтік - экономикалық аспектілері.
2-ші ретті шикізатты қайта өңдеудің басты мәселесі қайта өңдеу
технологиясының жоқтығы емес, - қазіргі заманға сай қайта өңдеу
технологиялары қалдықтардың жалпы санынан 90%-ін қайта өңдеуге мүмкіндік
береді, -2-ші ретті шикізатты басқа қалдықтардан бөліп алу болып табылады (
және 2-ші ретті шикізаттың әр түрлі компоненттерін болу). Қалдықтардан 2-ші
ретті шикізатты бөліп алудың көптеген технологиялары бар. Бұл әдістердің ең
қымбаты әрі күрделісі - бұл арнайы кәсіпорындарда қалдықтардың қалыптасқан
жалпы ағымынан 2-ші ретті шикізатты бөліп алу. ҚТҚ ағымынан түрлі
компоненттерді бөліп алудың қарапайым технологиялары, мысалы, қоқыс жағар
алдында оның энергетикалық құндылығын жоғарылату және керексіз
элементтерден айықтыру мақсатымен ҚТҚ байыту, қолданылуы мүмкін және қажет,
2-ші ретті шикізатты бөліп алудың прогрессивті технологиялары қоғамның
түрлі қатынас формаларын – 2-ші ретті шикізатты жинау немесе оны
тұрғындардан сатып алуға байланысты орталықтар ұйымдастыру, арнайы
контейнерлер көмегімен көшелерде жекелеп қалдық жинау бойынша шаралар
немесе тұрмыстық деңгейде жекелеп қоқыс жинау жүйесін ұйымдастыру.
Қалдықтардан немесе 2-ші ретті шикізат жиналымынан бөліп алу және оны
қайта өңдеу бағдарламасының сәтті іске асыру үшін, төменде көрсетілген
принциптер тізімін ұстану керек:
- Нарықты дамыту және зерттеу. 2-ші реттік шектзатты бөліп алу және қайта
өңдеудің сәтті өтуі 2-ші ретті шикізаттар нарықтарынның жағдайына
байланысты. Қалдықтардың бөлудің ақшалай бағасы бар, сондықтан соңғы өнім
қолданылса, қалдықтарды қоқыс үйінділерінде орналастыру мен жағуға үлкен
ақы төлемеу мүмкін болса, сонда ғана экономикалық тиімді болады.
- Азды қанағат туту. 2-ші ретті шикізатты қайта өңдеу бойынша көптеген
сәтті бағдарламалары, жетекшілерге тәжірибе алуға, тұтыну нарықтарын
зерттеуге көлемді жобалар жасауға дайындалуға мүмкіндік беретін
тәжірибелік жобалардан басталды.
- Тұрғындарды бағдарламаны іске асырудың ерте сатыларынан қатысуға тарту.
Бұл принцип өте маңызды, себебі, 2-ші ретті шикізат жинауда тұрғындар-
басты әрекет жасайтын тұлғалар.
- Нақты мақсаттар мен міндеттер қою.
3 суретте 2-ші ретті қайта өңдеудің үлгі құны көрсетілген [4].
3-сурет. Батыста муниципалды қалдықтардан алынған 2-ші реттік шикізатты
қайта өңдеу құны
1.3.3 Қордалау
Қордалау -бұл қалдықтардың табиғи биоыдырауына негізделген қалдықтарды
қайта өңдеу технологиясы. Қордалау көбінесе органикалық қалдықтарды қайта
өңдеу үшін қолданылады-бәрінен бұрын өсімдік текті қалдықтарды, жапырақтар,
бұтақтар және шабылған шөп сияқты, қалдықтарды қайта өңдеуде. Тамақ
қалдықтарын сонымен қатар бөлінбеген ҚТҚ ағымын қордалау технологиясы да
бар.
ҚР қордалау тұрғындардың жеке үйлерінде немесе бақша учаскелерінде
қордалық шұқырлар көмегімен жиі қолданылады. Сонымен бірге қордалау процесі
орталықтандырылуы және арнайы алаңдарда өткізілуі мүмкін. Бағалануы және
күрделілігіне байланысты ажыратылатын қордалаудың бірнеше технологиялары
бар. Қордалау технологиясын классификациялауда көрсетілуіне қарай,
қордалаудың қарапайым және арзан технологиялары көп орынды қажет етеді және
бұл процеске көп уақыт кетеді.
Қордалаудың соңғы өнімі –қорда. Ол қала және ауыл шаруашылығында түрлі
мақсатта қолданылады, 3-кесте [3.4.6.]
ТМД елдерінде, мысалы, Санкт-Петербургте қолданылатын механизацияланған
қоқысты қайта өңдеу зауыттарында қордалау - бұл ҚТҚ тек органикалық құрама
бөліктерін ғана емес, барлық көлемін биореакторларда ашыту процесі.
3-кесте. Қорда нарықтары
Тұтынушылар Қайда қолданылады
Тұрғындар Бақша участкелері
Кәсіпорындар Жылыжайлар, питомниктер,
молалар
Ауыл шаруашылығы Өсімдік шаруашылығы
Мемлекеттік ведомстволар мен Ландшафтық құрылғы жерлерді
мекемелер рекультивациялау қоқыс үйінділерін жабу.
Таулы өңдеу рекультивациясы. Қалалық ашық
алаңдар рекультивациясы
Қалдықтардан металл, пластик т.б. бөліп алу жолымен соңғы өнімнің
сипаттамаларын көп жақсартуға болса да, ол қауіпті өнім болып табылады және
өте шектеулі қолданылады. Қалдықтарды кәдеге жаратудың түрлі техникалық
тәсілдерінің жақтаушылары батыс тәжірибесіне жиі сүйенеді, бұл өнімдер
әртүрлі пайдалы қолданыс табады деп түсіндіреді. Мысалы, қоқыс жаққандағы
күл құрылыс конструкцияларын толтыру үшін қолданылуы мүмкін. Шын мәнінде
бұл тек қалдық ағымын тиянақты бөлу және пешке не түсетінін қатал
бақыланғанда ғана мүмкін. Қалдықтардың бөлінбеген ағымын қайта өңдеу
өнімдері пайдасыз болғаны да жақсы, өйткені олар бастапқы материалдан
әлдеқайда қауіпті.
Қордалау түрлі технологиялары
Минималды технология
Биіктігі 4 м және ені 3-4 м қордалау үйінділері. Жылына 1 рет
аударылады. Климатқа байланысты. қордалау процесіне 1 жылдан 3 жылға дейін
уақыт керек. Салыстырмалы үлкен санитарлық аймақ қажет.
Төмен деңгей технологиясы
Биіктігі 2 м, ені 3-4м қордалау үйінділері 1-ші рет үйінділер 1 айдан
кейін аударылады. Келесі аудару және жаңа үйінді қалыптастыру 10-11 айдан
кейін қордалауға 16-18 ай кетеді.
Орташа деңгей технологиясы
Үйінділер күн сайын аударылады. Қорда 4-6 айдан кейін дайын болады.
Капиталды және уақытылы шығындар жоғарырақ.
Жоғары деңгей технологиясы
Қорда үйінділеріне арнайы аэрация қажет. 2-10 аптада дайын болады [4].
1.3.4 Қоқысты өртеу – бұл қоқыстармен күресудің ең күрделі және жоғары
технологиялы нұсқауы
Жағу ҚТҚ алдынала өңдеуді қажет етеді қалдықтардан отынды бөліп алу
мақсатында, ҚТҚ ірі объектілерді, металдарды магниттік және магниттік
емес алып тастап, оны қосымша ұсақтауға тырысады. Қалдықтардың зиянды
қоқыстарын азайту үшін өдан батарейкалар мен аккумуляторларды, пластик,
жапырақтарды алады. Қалдықтардың бөлінбеген ағымын жағу қазіргі уақытта аса
қауіпті деп саналады. Сондықтан қоқыс жағу кәдеге асыру кешенді
бағдарламасының тек бір құрама бөлігі бола алады.
Жағу қалдықтардың самағын шамамен 3 есе азайтады, кейбір жағымсыз
қасиеттерін жояды: иісін, улы сұйықтықтардың бөлінуін, бактерияларды,
құстар мен кемірушілерге тартымдылығын, сонымен қатар электр қуатын және
жылу алу үшін қолданылатын қосымша энергия алуға мүмкіндік береді.
Жаппай жағу құрылымдары үшін (өнімділігі тәулігіне 100 ден 3000
тоннаға дейін) АҚШ капиталды шығындары 80 - 100 мың доллар, қуат бірлігіне
(1 күнде жағылатын қалдықтар, т) арасында есептеледі. Бұл бағаға
қалдықтарды дайындай құрылымының бағасы кірмейді. Экплуатациялық шығындар
бір тонна ҚТҚ 20 доллар шамасында. ҚТҚ кәдеге асыру жолдарын қарастырғанда
қоқыс жағу зауыттарын жобалау және салуға орта есеппен 5-8 жыл қажет екенін
есте устау керек.
ҚЖЗ экологиялық әсері негізінен ауа ластануымен байланысты, 1-ші
кезекте- ұсақ дисперсті тозаңмен, күкірт және азат оксидтерімен, фуран және
диоксиндермен. Қоқысты жаққаннан кейінгі күлді көму өте күрделі мәселе. Күл
қалдықтардың бастапқы салмағының 30% құрайды және физикалық, химиялық
қасиеттеріне байланысты кәдімгі қоқыс үйінділерінде көмуге келмейді. Күлді
қауіпсіз көму үшін бақылауы және тазалағыш ағындары бар арнайы орындар
қолданылады.
ҚР ҚЖЗ жүйелі түрде өндірілмейді. Қоқыс жағудың әлеуметтік
–экономикалық аспектілерін айта отыра, ҚЖЗ құрылысы және қолданылуы қалалық
бюджетке қымбат және ол кредит немесе жеке компаниялар арқылы іске қосылуы
керек екенін айта кету керек. Көп жағдайда ҚЖЗ ие компания қаламен, ҚТҚ
саны мен құрамы анықталған міндетті тасымалдау қарастырылған, келісімшартқа
отыруға талпынады. Осындай шарттар 2-ші ретті қайта өңдеу немесе қордалау
немесе басқа да кәдеге асыру әдістерінің өзгеру бағдарламаларының іске
асуын жоққа шығарады. Сондықтан ҚЖЗ құрылысы ҚТҚ басқару бағдарламаларының
басқа ерекшеліктерімен тиянақты танысуды және басқа бағдарламалар
жоспарланған кейін ғана аталған нұсқаны қарастыру керек.
1.3.5 Көму
Қалыптасқан қоқыс үйінділеріне әдетте көптеген мәселелер байланысты –
олар кемірушілер мен құстар көбеюіне жол береді, суқоймаларды ластайды,
өзінен өзі өртенеді, жел үйінді бетінен қоқысты ұшыратады, т.б. 50-ші
жылдары алғаш “санитарлық полигондар” енгізіле бастады, онда күнделікті
қалдықтар беткейін топырақпен жабады.
Қалдықтарды көму бойынша қоқыс үйіндісі немесе полигон, жуырда ғана
жете зерттеле бастаған өте күрделі жүйені білдіреді. Полигондарда көмілетін
материалдардың көбісі қазіргі полигондар сияқты 20-30 жыл бұрын пайда
болды. Сондықтан қай уақыт аралығында олар ыдырайтынын ешкім білмейді.
Ғалымдар ескі полигондарды қазғанда қызық жайларды байқаған: 15 жыл бұрын
полигонға тұскен органикалық материалдың (көкеністер) 80% –і ыдырамаған.
Кейде полигоннан қазып алынған 30 жыл бұрынғы үнқағаздарды оқуға болған.
Қазіргі заманға сай полигондар қалдықтардың қоршаған ортамен байланыспауы
үшін жүйелердің барлық түрлерімен жабдықталған. Осының салдарынан
қалдықтардың ыдырауы қиындатылған және бұл болашақта қауіпті мәселе.
Қоқыстағы органикалық қалдықтар оттегі жетіспеген жағдайда анаэробты
ашу процесіне түседі, бұл метан мен угар газының қосылысының (“қоқыс газы”)
қалыптасуына әкеледі. Қоқыстар үйінділерінде, сонымен бірге, аса улы
сұйықтық (“фильтрат”) қалыптасады оның суқоймалар мен жер асты суларына
түсуі өте қауіпті.
Қазіргі заманға сай полигондар үшін талаптарға жатады: алаңды таңдау,
құрастыру, эксплуатация, мониторинг, эксплуатацидан шығару және қаржылық
кепілдеме көрсету (түрлі жоғдайлардан сақтандыру және т.б. жағдайларда).
Алаңды таңдағанда аэропорттардан, суқоймалардан алыс, батпақты
жерлерге, сейсмикалық қауіпсіз, тектоникалық жақын жерлерді алады.
Полигонды эксплуатациядан шығаруға және келесі рекультивациялауға аса
қөніл бөлінеді. Ереже бойынша полигонның бастапқы жобасында рекультивация,
жабық полигонның ұзақ мониторингі бойынша шаралар жоспары болуы тиіс. (АҚШ
көптеген штаттары заңы полигонды басқаратын компаниядан рекультивация
арнайы қорын жасауды талап етеді. Осындай қор полигонның жұмысқа қосылуынан
бастап түсетін кірістен жиналады және полигон иесінің ауысуы, компанияның
банкрот жариялау,т.б. қарамастан қажетті қаржы,- құралмен қамтамасыз етуі
керек ) [4,6,22,17].
2 Зерттеу объектілері және әдістемесі
2.1 Ақмола облысы туралы жалпы мәліметтер
Ақмола облысы ауданы 147 мың км2 территорияны алып жатыр. Халық саны –
746,092 мың адам.
Облыс территориясының солтүстік бөлігін Көкшетау (947м), Жақсы
жанғыстау (730м), Жыланды (665), Зеренді (587м) таулар алып жатыр. Облыстың
оңтүстік бөлігінде абсолюттік биіктігі 300-400м таулы-қырлы жазықтықтар
орналасқан. Орталық бөлігінде Сандықтау, Домбыралы таулары орналасса,
оңтүстік-шығысында әсем таулар Ерментау, солтүстік-шығыста Сілеті
жазықтығы, орталық бөлігінде – Атбасар жазықтығы, оңтүстік-батыста Теңіз-
Қорғалжын ойпаты орналасқан.
Облыс минералды ресурстарға бай: алтын, құрамында ураны бар кен,
құрамында темірі бар кен, тас көмір, құрылыстық материалдар. Кен шығатын
жерлер құрамы бойынша өте күрделі және пайдалы материалдармен қатар олардың
құрамында зиянды, экологиялық қауіпті заттар, улы элементтер және олардың
минералды қосылыстары болады: уранның, торий, калий-40 радиоактивті
изотоптары, мышьяк, берилий, селен, фосфор, асбест және т.б.
Облыс өнеркәсібінің жетекші салалары тау-кен оңдеу өнеркәсібі,
химиялық, жеңіл және тағам өнеркәсіптері, электр қуатын, жылуды, газ және
суды өндіру мен тарату, олардың үлесіне барлық облыс өнркәсібі көлемінің
93% келеді. Соңғы кезде Ақмола облысында өнеркәсіптік көлімі өсуі байқалады
және сандық көрсеткіштермен ұсынсақ, 2004 жылмен салыстырғанда 2005 жылы 5-
7% өскен. Өндірістік көлемінің өсуі ауыл шаруашылығында да байқалады, бірақ
айтарлықтай емес (орта есеппен 2% өскен).
Өндірістің өсуіне байланысты қоршаған ортаға түсетін ластаушы заттар
көлемі былтырғы жылмен салыстырғанда өскені байқалады.
2.2 Аймақтың топырақ-климаттық ерекшеліктері
2.2.1 Климаттық және метеорологиялық жағдайлар
Ақмола облысының климаты күрт континенталды, ыстық құрғақ жазбен және
қатты қыспен сипатталады. Климат континенталдығы жылдық және тәуліктік ауа
температурасының үлкен ауытқу амплитудасынан көрінеді. Облыс территориясына
ауа массасының 3 негізгі түрі келеді: арктикалық, полярлық, тропикалық.
Жылдық суық мезгілінде ауа райын негізінен Азиялық антициклонның батыс
отрогы анықтайды. Антициклондық режим, әдетте, көктемде сақталады, бұл
тұрақсыз құрғақ желді ауа райына, ауа температурасы күндіз жоғары, түнде
қатқақтар болуына әкеледі.
Жазғы уақытта ауаның қарқынды жылуы әсерінен далалы аймақтарда ашық,
құрғақ, ыстық ауа райы қалыптасады. Шілде айының орташа жоғары
температурасы +19ºС, +21ºС, қаңтарда -16ºС, -18ºС.
4-кесте. Ауа райының орташа айлық және жылдық көрсеткіштері (ºС)
Айлар I II III IV
Барлық қалдықтар 489,93 2385,04 4625,65 8846,19
3 класс+көң 7,49 192,80 71,69 140,45
Қазба қалдықтары 157,20 669,51 4201,36 6984,76
Күл-қож 250,42 614,85 293,04 816,05
ҚТҚ 74,82 907,88 59,56 904,93
2004 жылғы 4 кавртал және 2005 жылғы 4 квартал қалдықар түзілу
қарқынын салыстыру 2005 жылы қалдықтар түзілуінің 9,4 есе өскенін
көрсетеді. Толық 2004 және 2005 жылдар көрсеткіштері соңғы жылы қалдықтар
түзілуі 3,7 есе өскенін көрсетеді. Аталған қалдықтар түзілуінің өсуі келесі
мәліметтерімен түсіндіріледі.
Қалдықтар түзілуінің өсуінің негізгі себебі – Ақмола облысы
өнеркәсіптік өндірісінің салыстырмалы өсуі, дәлірек айтқанда тау-кен өндіру
және қайта өңдеу кәсіпорындары жұмыстарының белсенделуі, бұл қазба
жыныстары түзілу көлемі нақты өсуімен қатар жүреді. Кәсіпорындар есеп
берулерінде түзілген қазба жыныстарын көрсету толықтығы жоғарылады, сонымен
қатар есеп берудің дәлдігі де жоғарылады. Егер 2004 жылы қазба жыныстары
мен теңгерілген кендер түзілуі және есеп берулерде көрсетілуі 669,51 мың
тонна болса, 2005 жылғы есеп беруде – 6984,76 мың тонна, яғни 10,4 есе көп.
Ақмола облысында қазба жыныстары арнайы орындарда сақталады, кәсіпорын
территориялары жолдарына төсеніш ретінде, сонымен қатар алтынды шоғырланып
сілтісіздендіру құрылымдарын қалыптастыру үшін қолданылады.
2004 жылы күл қалдықтары 614,85 тонна, ал 2005 жылы-816,05 мың тонна
түзілді, яғни 32,7% көп. Бұл –өсім жоғары да айтылғандай –өнеркәсіптік
–өндіріс жұмыстарының белсенденуімен байланысты, жекелеп тоқтасақ, ірі жылу
жүйесі орталықтары ЖШС Джет-7, ЖШС СТХК және ПХВ АҚ-2 - дегі ГКП.
Сонымен қатар, облыстық басқармалар Ақмола облысындағы әр бір ірі жылу
жүйесі орталықтарына қатысты жағылатын отын көлемін қатаң қадағалайды, бұл
орайда жану қалдықтарының аздап өсуі байқалады.
Ақмола облысында 3 класс қалдықтары негізінен ААҚ ТМК Қазақалтын
алтын байыту фабрикалары қалдықтарынан тұрады. 2004 жылы аталған қалдықтар
177,56 тонна көлемінде түзілген (бұл көрсеткіш кәсіпорын 2004 жылдың 4-
кварталында жұмыссыз тұрғанның өзінде), және де Степногорск подшипник
зауытының қалдық-сұйықтықтары мен Васильков тау-кен байыту комбинатының
мұнай қалдықтары 3,27 мың тонна. Ал 2005 жылы барлық 3 класс қалдықтары –
123,71 мың тонна, яғни 30% 2004 жыл көрсеткіштерінен төмендеген.
2004 жылғы санитарлық ұш айлық есептеулері бойынша қатты тұрмыстық
қалдықтар 907,88 мың тонна түзіліп, қоқыс үйінділерінен тасылған, ал 2005
жылы – 904,93 мың тонна, яғни қалдық көлемі өзгерген жоқ деуге болады.
Ақмола облысы территориясында ҚТҚ кәдеге жарату жүргізілмейді, себебі
қоқыстарды қайта өңдеу зауыттары жоқ, сондықтан аталған қалдықтар мен күл-
кож бөлігі ауылдық қоқыс үйінділеріне тасылады, олардың облыс бойынша саны-
600 бірлік.
Тек қана ірі кәсіпорындар (ЖШС Джет-7, ЖШС СТХК, т.б.) күл-қожы
арнайы орындарда сақталады.
Ақмола облысы бойынша қоршаған ортаны ластайтын табиғат пайдаланушылар
(соның ішінде шаруа қожалықтары, иелігінде қалдық шығару көзі ретінде тек
автокөлігі бар) 3979 бірлік есептеледі, оның 2000 бірлігі шамасында
қоршаған ортаны ластауға рұқсат алды. Қоршаған ортаны ластауға рұқсат
алмағандарға Қазақстан Республикасының Әкімшілік Кодексіне сәйкес
инспекторлар келісті шараларды қолданды.
Облыстық басқарманың аудандық бөлімшелерінің көрсетуі бойынша Ақмола
облысында 14458,5 га бұзылған жер бар, оның 99,97 га қайта қалпына
келтірілген.
ҚТҚ үйінділері мен полигондары санын, пайдаланылу мерзімін, алып
жатқан ауданын және жыл бойы әр бір қоқыс үйіндісіне шығарылатын
қалдықтардың жалпы көлемін анықтау бойынша жұмыстар жүргізіледі.
Жер ресурстары жағдайына әсер ететін негізгі мәселелер келесі:
- Бұзылған жерлерді рекультивациялау жеткіліксіз жүргізіледі;
- Ауылдық жерлердегі қоқыс үйінділерінде қалдықтарды басу жұмыстары
жүргізілмейді, нәтижесінде қалдықтың жан-жаққа таралуына және
берекесіз қоқыс үйінділерінің пайда болуына жағдай жасалады;
- Қалдықтарды қайта өңдеу, өндіру және тұтыну бойынша кәсіпорындар
жоқ.
2.3.2 Атмосфералық ауа ластануы
Облыста атмосфераны ластаушы заттардың негізгі көзі автокөлік және
жылуэнергетика кәсіпорындары. Бұрынғы уақытта сияқты бүгінгі таңда Ақмола
облысы бойынша атмосфера ластануының ең ірі стационарлық көзі болып
Степногорск ЖЭС, ЖШС Джет-7 және Көкшетау қаласының жылу жүйесі орталыгы
( ГКП АҚ № 2) болып табылады.
Атмосфераға түсетін ластаушы заттардың барлық стационарлық көздері, ірі
және ұсақ жылу жүйелері (қазандықтар), сонымен қатар автокөліктік құралдар
түгенделді. Аудандарда жағылатын отын көлемі және жылжымалы қалдық көздері
туралы мағлұматтар тексерілді.
7-кесте. Ауа ластану көздері мен көрсеткіштері (2004-2005 ж.ж.)
Көрсеткіштер 4 квартал 2004 жыл 4 квартал 2005 жыл
(тонна) 2004 жыл 2005 жыл
Ауаластаушы заттардың жалпы 61076,70 189072,43 67798,60 224748,47
көлемі
Стационарлы көздер 42268,19 96878,45 47631,88 130087,78
щығырындылары
Соның ішінде: қатты 24083,57 58468,57 22020,04 60277,23
Газ тәріздес 18184,62 38409,88 25611,84 69810,55
Жылжымалы көздер 18808,51 92193,98 20166,72 94660,69
шығырындылары
Автокөліктерден атмосфераға түсетін ластаушы заттар шығырындылары
көрсеткіштер өзгеруі айтарлықтай емес. 2004 жылдың 4 кварталында 18,81мың
тонна жылжымалы көздер шығырындылары ауаны ластаса, 2005 жылдың 4
кварталында – 20,17мың тонна (7% жоғары); толық 2004 жылы – 92,19 мың
тонна, ал толық 2005 жылы - 94,66 мың тонна (2,7% жоғары). Бұл орайда
Ақмола облысы жол полициясы Басқармасында тіркелген автокөлік бірліктерінің
жалпы саны 2004 жылы нәтижесі бойынша 98305 бірлік, 2005жылы - 103746
бірлік болғанын айта кету керек.
Стационарлы көздерден шығырындылар көлемі өсті.
Аталған көрсеткіштері мәндері: 2004 жылдың 4 кварталында – 42,27 мың
тонна, 2005жылдың 4 кварталында-47,63 мың тонна (12,7% өскен);
Толық 2004жылы – 96,88 мың тонна, ал барлық 2005жыл үшін стационарлы
көздер шығырындылары-130,09 мың тонна (34,3% өскен).
Шығырынды көлемі 34% өсуіне толық сәйкес, түзілген күл-қож көлемі де
33% өскен. Бұл өсім жер ресурстарының қалдықтармен ластануына арналған
бөлімде негізделген, негізделудің басты пункті болып Ақмола облысында
өндірістік кәсіпорындардың өсуі, өнеркәсіп қызметерінің белсенденуі,
олардың өндірістік қуаттарын жоғарылатуы, сонымен қатар Ақмола облысы
бойынша жеке тұрғын секторы шығырындыларын есептеу өрісіне компанияларды
тартудың аяқталуы табылады. Кәсіпордындар беретін 1-4 ЭМ қалыпты есеп
берулер сапасы мен уақытылы орындалуы әлдеқайда жақсарды . 2005 жылы
қоршаган ортаны ластау көлемі салыстырмалы жоғары кәсіпорындар көбейді, бұл
оларды Қазақстан Республикасының ҚОҚ Министрлігінен табиғат пайдалануға
тікелей руқсат алуға міндетті кәсіпорындар тобына жатқызуға мүмкіндік
береді. Осындай кәсіпорындарға жатады : ЖШС Өркен-Атансор ; Алексеевск
доломит кені, АҚ ССГОПО филиалы, ЖШС Нефрит-СВ.
Сонымен қатар қатты заттар түзілу көлемінің салыстырмалы тұрақталуын
атап өту керек: 2004 жылдың 4-кварталында-24,08 мың тонна, 2005 жылдың 4
–кварталында -22,02 мың тонна (тіпті 8,5% төмендеген); толық 2004 жылы –
58,47 мың тонна түзілсе, 2005 жылы 60,28 мың тонна (3% өсім). Қатты заттар
түзілу көлемі шамамен бір деңгейде тұрақталуы көрініп тур, бұдан
стационарлы көлемі өсуінің басты себебі газтәріздес шығырындылар көлемі
жоғарылауы болып табылады. Олар Ақмола облысының бірде –бір
кәсіпорындарында ұсталмайды . Бүл Ақмола облысы табиғат пайдаланушыларының
өздерінің шығырынды көздерінде күлұстағыш құралдарды аспирация жүйесінде
белсенді орнатуының көрсеткіші болып табылады. Күлұстағыш құралдарды
орнатуды арнайы табиғат пайдалану үшін рұқсат алу мен экологиялық сараптама
қорытындылары талап етеді, оларды қоршаған ортаны қорғау облыстық
басқармасы, және де ҚОҚ инспекторлары береді және бұқаралық ақпарат
құралдары жұмыстарында түсіндіріледі.
2005жылы стационарлық көздер санының көп бөлігі есепке алынды 5250
бірлік, ал 2004 жылы – 2423 бірлік, бұл есептеу жұмыстарының сапалылығының
нәтижесі ғана болып қоймай, сонымен бірге кәсіпорындарда стационарлық
коздердің қосымша санының пайда болуы салдары . Ал бұл өз кезегінде
шығырындылар көлемінің өсуіне әкелді.
3. Су ресурстарының жағдайы
Ақмола облысындағы ірі өзендер-Есіл, Колутон, Жабай, Сілеті, Нұра,
Шағалалы, Қылшақты, Теріс-Аққан. Қалған өзендер созылымдығы аз, кейбір
бөліктері жазғы уақытта кеуіп қалады.
Бұл өзендер жазық жерде орналасқан және көбенесе қар арқылы суын
молайтатын өзендер. Өзендер сәуір айының ортасында ериді. Өзен сулары
мөлдір емес, иіссіз,төменгі қышқылдықты. Еріген қар суының құйылуына
байланысты, судағы кальций және магний тұздары азайып, кермектілігі
төмендейді. Маусым айында жалпы кермектіліктің минералдануының ең жоғары
көрсеткіштері байқалады. Жекелеген қатты қыстарда кейбір ұсақ өзендегі
сулар түгелдей қатып, су ағымы уақытша тоқталады.
Есіл-ең негізгі су артериясы болып табылады. Ауылдық жерлер тұрғындары
өзен суын шаруашылық мақсатта, ауыз су ретінде қолданады
орталықтандырылған және орталықтандырылмаған түрде. Өзеннің жоғарғы
ағысында Вячеслав суқоймасы орналасқан. Облыс территориясындағы су жинау
ауданы–84300 км2. Облыс аймағындағы, 90%-ң
Жабдықталуда, Есіл өзенің жылдық ағымы 129967 мың м3жыл.
Тағы бір өзен-Нұра өзені, ұзындығы 406 км, Ақмола облысы территориясында
өзенің су жинау ауданы 9460 км2. Облыс аймағында, 90%-қ жабдықталуда, Нұра
өзенінің жылдық ағымы 66400 мың м3жыл құрайды.
Облыстың Солтүстік бөлігінде Шағалалы өзені орналасқан. Шағалалы өзені
облыс орталығы-Көкшетау қаласының негізгі су көзі. Облыс территориясындағы
өзеннің созылымдылығы 144 км, орташа жылдық ағым көмелі 40770 мың м3жыл.
Облыс территориясында шамамен 140 ірі көлдер және су айнасы ауданы 1
км2 аз (көлдердің 85%-ң су айнасы ауданы 1 км2 төмен) көптеген ұсақ көлдер
бар. Ең ірі көл болып Теңіз көлі табылады. Су айнасының ауданы – 1590 км2,
суы-тұзды. Тағы бір ірі көл болып Қорғалжын көлі саналады, су айнасының
ауданы – 330 км2. көл тұздылау.
Көлдер тереңдігі, әдетте, шұңғыл емес. Олардың орташа тереңдігі 1,0-1,5
метрден аспайды. Көл түбі бедерінің жазықтығына байланысты жазғы уақытта
көл шұңқыры ауданы күрт қысқарады. Көптеген ұсақ көлдер жазда кеуіп қалады.
Көлдердің көбі деградациялану сатысында, бұл көл шұңқырларының лайлануы
және су өсімдіктерінің көбеюі салдары.
Көлдердің негізгі ластаушылары болып елді-мекендер және жақын
орналасқан өнеркәсіптік кәсіпорындар табылады. Су сапасының төмендеуіне
ықпал ететін тағы бір фактор-су жиналу ауданында орналасқан жыртылған
жерлер шайылуы. Адамның шаруашылық әрекетінің нәтижесі болып, қайтарымсыз
суды алу, органикалық заттармен және тұрмыстық қалдықпен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz