ТМД елдерінің қола дәуірі

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 28 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I. Қола дәуірінің ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
II. ТМД елдерінің қола дәуірі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
2.1 Фатьянов мәдениеті ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
2.2 Абаш мәдениеті ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
2.3Катакомб мәдениеті ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 1
2.4 Кобан мәдениеті ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
2.5Афанасий мәдениеті ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 6
2.6Ямная мәдениеті ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2.7Андронов мәдениеті ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 9
2.8Беғазы-Дәндібай мәдениеті ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .23
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..27

Кіріспе

Курстық жұмыстың өзектілігі. Ғасырлар бойы халықтардың жеке шаңырақ көтеріп, өз алдына еркіндік туын тігуі, тәуелсіз мемлекет болып, әлемнің өркениетті елдердің қатарынан көріну, арманы қазіргі күні толығымен жүзеге асқан тарихи оқиға болып отыр. Біз адам қоғамының қалыптасып дамуы жайлы тарихи деректердi зерттеу арқылы танып бiлемiз. Дерек ретінде адамзаттың өткен тарихынан мысқалдай болса да мәлiмет беретiн кез келген зат есептеледi. Тарих ғылымында деректердi үлкен екi топқа бөлiп қарастыру қалыптасқан. Оның бiрiншiсi - жазба, екiншiсi - заттай деректер. Археология екiншi топқа жататын заттай деректердi зерттеумен айналысады. Заттай дерекке, қайсыбiр заманда адам баласының қолынан шыққан кез келген бұйым жатады. Олар атқарған қызметiне қарай еңбек құралдары, қару-жарақтар, тұрмыстық заттар болып топтастырылады. Осындай танымдық деректерден басқа, ғылымда археологиялық ескерткiштер деген түсiнiк те бар. Археологиялық ескерткiштер: мекенжайлар және жерлеу ескерткiштерi болып екiге бөлiнедi. Археологиялық ескерткiштердiң басым көпшiлiгi осы екi топқа кіреді. Бұлардың ешқайсысына қатысы жоқ ескерткiштер бар. Олар: өндiрiстiк құрылыстар мен рухани мәдениет жәдiгерлерi. Бұлардың бiрқатары мекендердiң iшiнде (шеберханалар, мешiттер, храмдар т.б.), бiрқатары мекендерден тысқары жерлерде (суару жүйелерi, тастағы таңбалар, кен алған орындар т.б.) орналасуы мүмкiн. Ежелгi адамдар тұрып, өз тiршiлiгiнiң iздерiн қалдырған мекен-жайлар археологиялық ескерткiштердiң iшiндегi ең көп таралған түрi. Осындай мекен- жайлардан үйлердiң қалдықтары жиi кездеседi. Темiр ғасырына жататын, сыртында қорғаныс құрылыстары бар мекенжайлар археологияда қалашықтар деп аталады.
Курсық жұмыстың тарихнамасы.Қола дәуіріне байланысты деректер негізінен І Петрдің тұсынан бастап бүгінгі күнге дейін жинақталып келеді. Олар қазба жұмыстары барысында алынған жәдігерлер, археолог-зерттеушілердің жыл сайын беретін есептері, мақалалары, ғылыми, еңбектері ретінде жинақталды Осыған орай деректерді мынадай үш топқа бөліп сараптауға болады:
1) І Петрдің тұсынан Қазан төңкерісіне дейінгі еңбектер. Бұл уақыт аралығында І Петрдің көне мұраларға ұқыпты қарауға, оларды суреттеу мен жинауға әмір берген жарлықтары, сондай-ақ бастамасы бойынша Сібірді және Ресейге жапсарлас жатқан Қазақстан жерін зерттеу мақсатымен қолданылған шаралар маңызды рөл атқарды. Осы әрекеттердің нәтижесінде құнды деректер жинақталды. Осы уақытта географтар, геологтар, тарихшылар копеннің көздеріне назар аударып, сөйтіп қола дәуірінің ескерткіштері туралы деректердің қорын молайта берген.Бұл уақыттағы деректедің тобып көбіне заттай деректер құраған. Қола дәуірінің қорғандары қазына іздеушілердің ұмтылыс жасағандығынан тоналып, құнды жәдігерлерің көбі жоғалып кеткен. Бұл уақыттаға табылған заттар тек С.Б.Броневский [1] , А.И.Бахирева [2] , Дарто [3]арқылы ғана белгілі болған. Дегенмен араға уақыт салып заттай деректерің А.И.Шренк[4]жинаған. А.И.Шрнектің коллекцияларының көбі қола бұйымдары мен заттары. Материалдар КСРО ҒА-ның антрополгия және этнология мұражайында сақтаулы[4, 18б]. Қола дәуірінің ескерткіштері жөнінде офицер саяхатшылар T.Волошанин[5], Н.Рычков[6],И.Андреев[7], Безносиковқолжазбаларында жазылған. Заттай деректердің қатарын өлкетанушы-ғалымдар да топтырған. Олардың қатарында Н.М.Яндрицев[8], Г.Н.Потанин[9], С.Н.Гуляев [10], В.В.Радлов[11], Н.Я.Коншин [12] болды. Бірақ олардың ішінде В.В.Радловтан басқалары толыққанды археологиялық қазба жұмыстарын жасамаған[2, 17б]. Қола дәуірін алғашқылардың бірі болып зерттеген В.И.Каменский. Өскеменнің солтүстік-батысының Қызылсу өзеніндегі Қойшыбай қыстауы маңынан Кіші Қойтас обасына және Қаражал шатқалындағы андроновтық қоршауларға зерттеу жұмысарын жүргізіп, нәтижесінде, қызыл сазды нағыз керамика сынықтарын беретін бай қабірлер, геометриялық фигуралар түріндегі бірнеше ыдыстар табылған. Сонымен қатар қола сырғалар, жүзіктер, қола қанжарлар, алқаларды қолға түсірген, В.И.Коменскийдің [13]қазба жұмыстары нәтижесінде алынған материалдардыС.А.Теплоухов[14], М.П.Грязнов [15], С.С.Черников [16]жариялаған. Ю.В.Аргентов [17]Солтүстік Қазақстандағы қола дәуірінің дөңгелек қоршауларын зерттеген. Қазба жұмыстары өте айқын заттай деректерді берген.
2)1917 жылдан 1991 жылға дейiн жазылған ғылыми еңбектер. 1917 жылғы революциядан кейін археологиялық зерттеулер мемлекеттік негізде жүргізілді. 1919 жылы Материалдық мәдениет академиясы , ал 1920 жылы Мұражайлар және өнер, табиғат, көне ескерткіштері қорғау істері жөніндегі Түркістан комитеті құрылды. Аталған мекемелер ұйымдастырған экспедициялар қола дәуірінің ескерткіштеріне зерттеу жұмыстарын жүргізіп, ұйымдастырылған экспедициялардың есептері жыл сайын ҚазССР Ғылым Академиясының Хабаршысында жарияланып, ғалымдардың ғылыми еңбектерінде көрініс тапқан [18, 15 б.]. Қола дәуіріне қатысты деректердің көпшілігі тарихи шыңдықты объективті түрде көрсете алатындығы дау тудыра қоймас, себебі оларды археологиялық зерттеу жұмыстары барысында ғалымдар өз көздерімен көріп, ғылыми айналымға еңгізген.
Курстық жұмыстың мақсаты: Фатьянов мәдениеті, Абаш мәдениеті, Катакомб мәдениеті, Кобан мәдениеті, Афанасий мәдениеті, Ямная мәдениеті, Андронов мәдениеті, Беғазы-Дәндібай сияқты ірі мәдениеттер жататын және адамзат тарихының археологиялық кезеңдерінің бірі болып табылатын қола дәуірін тереңірек түсіну. Мәдениеттерге тереңірек сипаттама беру және бұл мәдениеттерге қатысты маңызды деректер жинау, бұл мәдениеттердің басқа мәдениеттерден ерекшеліктерін анықтау, сондай-ақ өзіндік артықшылықтарын айта кету және нақтылау болып табылады.
Курстық жұмыстың міндеттері:
- ТМД елдерінде жүргізілген археологиялық экспедициялар мен ондағы зерртеу жұмыстарына баға беру;
- ТМД елдеріндегі мәдениеттерінің зерттелу деңгейіне тоқталу;
Құрылымы: курстық жұмыс кіріспеден, негізгі бөлім екі тараудан, қорытынды және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

I Қола дәуірі

Қола дәуірі-адамзат қоғамындағы тарихи-мәдени кезең. Ол қола металлургиясының кең қанат жайып, еңбек құралдары мен қару-жарақ жасауға арналған негізгі материалға айналумен сипатталады. Бұл кезде неолит дәуірінің мәдениеті дамып, металл игеріле бастады. Негізінен, қола дәуірі мәдениеттері осы жерлерде дамыды. Мұндай өңірлерде дайындалған қола бұйымдар бірте-бірте іргелес жатқан жерлерге де тарады. Адам баласы мысты энеолит дәуірінде игерген болатын. Оған қарағанда, қоланың қатты әрі берік болуы, құрал-саймандардың сапасын арттырып, еңбек өнімділігін жоғарылата түсті. Қола дәуірінің хронологиялық шегі б.з.б 4-мыңжылдықтың аяғы мен б.з.б 1-мыңжылдықтың басын қамтиды. Ежелгі қола құралдары Оңтүстік Иран, Түркия мен Месопотамиядан табылды.Кейінірек олар Мысырға, Үндістанға, Қытайға, Еуропаға, Қазақстанға тарады. Қола дәуірінің Америкада өз тарихы бар[19, 46 б.]. Мұнда металлургия орталығы Перу мен Боливия жерінде болды. Африкадағы қола дәуірі туралы мәселе археологиялық зерттеулердң жеткілісіздігіне байланысты әлі толық шешілмей келеді.
Қола дәуірінің басты үш ерекшелігі болды:
1.Қола металлургиясы. Түсті металлдар мен алтын өңдірістік жолмен игеріле бастады.Қазақстан жер қойнауында полиметалдардың, ең алдымен қалайы мыс-рудаларының барынша молдығы бұл территорияда металлургияның мықты ошағы шығуының бір себебі болды. Қазақстанның бірнеше өңірлерінде кен өңдірілген орындардын табылуы бұған дәлел болады.
2. Бақташылық, мал шаруашылығы. Біздің заманымыздан бұрынғы II - мыңжылдықтың ортасында Қазақстанның далалық тайпаларында алғашқы өңдірістің өрлеуі байқалды, мал өсіру неғұрлым көбірек орын ала бастады. Б.з.б II-мыңжылдықтың аяғында-I - мыңжылдықтың басында далалық өңірлердегі халықтардың көпшілігі шаруашылықтың маманданған жаңа түріне-көшпелі мал шаруашылығына көшеді.
3. Егіншілік. Егіншілік орташа дәрежеде дамыды
Қола дәуріндегі экономиканың басты-екі бағыты болып табылатын мал шаруашылығы мен металлургияның, сондай-ақ егіншіліктің дамуы ең алдымен еркектердің еңбегін қажет етті; мұның өзі қоғамдағы ер азаматтардың рөлін арттырды. Сондықтан аналық рулық қатынастың орнына аталық ру (патриархат)орнады.Қоғамдық өмірдегі ірі өзгерістер өңдіргіш күштердің өсуіне, қоғамдық еңбектің мамандануының күшеюіне, патриархаттық қатынастың дамуына байланысты болды Жеке семьялар оқшауланды,семьялық меншік көңейді, рулық қауым ішінде мүлік теңсіздігі өсті.
Неолит дәуірінде-ақ бола бастаған шаруашылық өзгерістері нәтижесінде Б.з.б. ІІ мың жылдықта малшылық-егіншілік экономикасы мен жоғары дамыған металлургия қалыптасты. Өндіруші тұрпаттағы экономикағакөшу Қазақстан территориясындағы бүкіл жағдайды түбірінен өзгертті. Қоныстарын жиі өзгертетін, жігерлі, пысық малшы тайпалар ұлан-байтақ және қуатты бірлестіктер құрды, бұлардың қалыптасуында соғыс қақтығыстары едәуір роль атқарды. Қару енді жабайы хайуандарды аулау үшін ғана емес, сонымен қатар тайпалардың қақтығыстарында да жиі пайдаланылатын болды. Қару жасау бірте-бірте металл өңдеудің дербес саласына айналды [19, 43 б.].Археологиялық материалдар бойынша, андроновтық тұрпатты ескерткіштер қалдырған далалық малшы-егінші тайпалардың мәдени ортақтығы жақсы мәлім. Барлық жергілікті өзгешеліктеріне қарамастан, ұлан-байтақ территорияға тараған бұл тайпалар неолит дәуіріндегі тайпалық ала-құлалықтың орнына айқын мәдени біркелкіліті көрсетті.Қола дәуіріндегі қоғам процесі екі факторға байланысты. Олардың бірі-жаңа дәуірді белгілеген фактор - палеометалдардың өндірістік жолмен игерілуі болды.Б.з.б. ІІ мың жылдықтың ортасында Қазақстан тайпалары қола заттар жасау ісін меңгерді. Қоланың өзі заттың неге арналуына қарай, әр түрлі пропорцияда мыс пен қалайының, кейде сүрменің, күшаланың, қорғасынның қорытпасы болып табылады. Мыспен салыстырғанда қоланың бірсыпыра артықшылықтары бар; оның өзгешелігі-өзі қатты, балқу температурасы төмен, түсі алтын сияқты әдемі. Қола еңбек құралдары мен қару жасау үшін қолданылатын негізгі шикізат бола бастады. Қазақстан жер қойнауында полиметалдардың, ең алдымен қалайы-мыс рудаларының барынша молдығы бұл территорияда металлургияның мықты ошағы шығуының бір себебі болды.Б.з.б. ІІ мың жылдықтың басында-ақ Повольженің, Приуральенің, Қазақстан мен Алтайдың далалық тайпаларында комплексті малшылық егіншілік-шаруашылығы қалыптасады. Ал б.з.б. ІІ мың жылдықтың ортасында Қазақстанның далалық тайпаларында алғашқы өңдірістің өрлеуі байқалды, мал өсіру интенсивті түрде өрістеді. Осы уақыттан бастап далалық Евразия халықтарының шаруашылығында мал өсіру неғұрлым көбірек орын ала бастады. Б.з.б. ІІ мың жылдықтың аяғында І мың жылдықтың басында далалық өңірлердегі халықтардың көпшілігі шаруашылықтың маманданған жаңа түріне- көшпелі мал шаруашылығына көшеді. Басқа тайпалар ішінен мал өсірушілерден бөлініп шығуын Ф.Энгельс ең бірінші қоғамдық еңбек бөлінісі деп атады. Батыс Азия мен Шығыс Еуропаның далалық аймағында бақташы тайпаларының бөлініп шығуы, шынында, б.з.б. ІІ мың жылдықтың ортасында болды деуге келеді, алайда әр қилы табиғи ортадағы дамудың әр түрлі қарқының еске алу керек. Алғашқы экономиканың қайта құрылуына бәрінен бұрын табиғи-климаттық өзгерістер себепші болды. Мәселен, қола дәуірінде ұзаққа созылған салқын ылғал кезеңнің орнына климаттың жылылық пен қуаншылыққа қарай бірте-бірте өзгеруінің мың жылдан асатын дәуірі келді,сөйтіп, сөйтіп, ксеротермиялық минимум дәуірі басталды. Қуаңшылық дәуірінде өзендерінің суы тартылды, жайылымдағы алаңқайлар бірте-бірте құрғады, көлдердің су деңгейі төмендеді, түптеп келгенде, солтүстік жартышардағы құрлықтардың жалпы ылғалдылығы азайды. Климаттың жедел құрғауына байланысты Шығыс Еуропа пен Батыс Азиядағы далалық тайпаладың шаруашылығы мен тұрмысында болған өзгерістерді археологиялық деректерде де растайды. Батыс және Орталық Қазақстанның ұзақ уақыттық қонстарында су жетістірудің жаңа әдісі-құдық қазу шығады [20, 33 б.]. Егер Қазақстанның солтүстің аудандарның тұрғындары мен Батыс Сібірдің орманды және тайгалы аймақтарының тайпалары энеолит пен әуелгі қола дәуірінде шаруашылық және мәдениет жағынан бірбіріне көп ұқсас болса, кейін климат өзгергенде бұл ұқсастық жойылады. Б.з.б. ІІ мың жылдықтыңортасында Орталық Қазақстандағы сияқты бұл аудандарда да малшылық-егіншілік шаруашылығы өрістеп, мал шаруашылығы басым болды. Оңтүстік Сібірде Нарым өлкесінің тайгалы-батпақты аудандарына дейін бұл аймақтың халқына тән емес ежелгі мал шаруашылығының шаруашылық дәстүрлерінің кең таралуына және Қазақстанның далалық тайпалары мәдениеті ықпалының күшеюіне, сірә, сол жоғарыдағы табиғи-климаттық құбылыстар себеп болса керек. Халықтың қоғамдық құрылысы мен семьялық-некелік қатынастарында мәнді-мәнді өзгерістер болды [21, 39 б.]. Қола дәуіріндегі экономиканың бастыбасты екі бағыты болып табылатын мал шаруашылығы мен металлургияның тез дамуы ең алдымен еркектердің еңбегін қажет етті, мұның өзі қоғамда еркектер рөлінің күшеорнына юіне және түптеп келгенде, аналық ру орнына аталалық ру болуына жеткізді. Қоғамдық қмірдегі ірі өзгерістер өңдіргіш күштердің өсуіне, қоғамдық еңбектің мамандануының күшеюіне, патриахаттық қатынасытың дамуына байланысты болды. Жеке семьялар оқшауланды, семьялық меншік кеңейді, рулық қауым ішінде мүлік теңсіздігі өсті.

II. ТМД елдерінің қола дәуірі
2.1 Фатьянов мәдениеті

Фатьянов мәдениеті-археологиялық мәдениет 3-ші жартыжылдықтың екінші жартысында - б.з. II мыңжылдықтың ортасында. Бұл шайқас осьтерініңмәдениетінің жергілікті нұсқасы.
Мәдениет археолог А. С. Уваровтың 1873 жылы Фатьяново ауылының маңында, Толбохино ауылында (қазіргі Ярославль ауданының Ярославль ауданында) табылған жерленген жер деп аталды. Фатьяново мәдениетінің шығыс бөлігі кейде Баланованың жеке мәдениеті ретінде ерекшеленеді [22,66б.].
Антропологиялық зерттеулерге сәйкес, Фатьяново мәдениетінің тасымалдаушылары оңтүстік еуропалық ерекшеліктерге ие болды. Фатьяновтар антропологиялық түрі жағынан, Жоғарғы Еділге жақын, ал екінші жағынан оңтүстік-батыс элементтері әсер етеді. Антропологтар Балтика түрлерінің мәдениет өкілдеріне жақын орналасқандығын және Орталық Еуропаның (Силезия, Чехия) краниологиялық типке ұқсастығын атап өтті. Фатьянов мәдениеті халықтарының үнді-еуропалық отбасыларына жататын мен қыш құмыралары бар ірі мәдени-тарихи мәдениет бірлестігінің бөлігі болды [22, 25 б.]. Кейбір зерттеушілер осы қауымдастықта бөлінбейтін Протобальт-славян-неміс қоғамын көреді.Археологиялық деректер Фатьянов, Орташа Днепр, Вишло-Неманск мәдениетіне және Балтық мәдениетіне ерекше жақындығын көрсетеді.
Фатьяновтар асыл тұқымды ірі қара маласыраған және металл өңдеу әдістерін, ыдыстаою-өрнек салу әдістерін білген [22, 15 б.]. Батыста Фатьянов мәдениетінің тұрғындары темір дәуірінің Днепро-Двинск және Юхнов мәдениетінің негізін қалады[22, 90 б.]. Шығыс өңірлерінде (Орта Еділ, Вятской және Ветлуга, яғни мыс құмдары бар жерлерде), Фатяново мәдениеті жергілікті тайпалармен араласып, Чирково-Сеима мәдениетін құрды.Фатяново мәдениетінің қалдықтары Волга-Окадағы тарихи дәуірге дейін, әсіресе Ярославль Мәриямның мәдениетінде байқалады.Лев Кляйн Фатьяновтардың ұрпақтарының Балтық патшалығы екенін айтты.
Халықтың негізгі шаруашлығы - мал шаруашылығы болған. Олар шошқа, қой, ешкі, сиыр және жылқы малдарын өсірді. Ит үйде көмекші болды. Аң аулау, балық аулау және жинау үлкен маңызға ие болды. Олар төрт дөңгелекті арбалармен ғана емес, екі дөңгелекті арбалармен де танымал болды. Олар арбаларға барып, жеңіл үйлерін алып жүрді. Көшпелі аумақтың орталығы-ата-баба зиратыболған[23, 72 б.].Ерлердің мазарларында бұрғыланған тас осі, тас және сүйек құралдары болды. Әйелдер жерлеу орындарында ыдыс-аяқ, тұрмыстық заттар, сондай-ақ зергерлік бұйымдар, соның ішінде мыс табылған.Фатьяново мәдениетінің ерекшеліктерінің бірі - жануарлар мен бірге көмуі, әсіресе аюды. Осыдан біз аюлы табынушылық бар деп қорытынды жасауға болады.
2.2 Абаш мәдениеті

Абаш мәдениеті-(б.з.б II-мыңжылдықтың II жартысында)Ресейдің еуропалық бөлігінің Калуга аймағынан Башқұртстанның оңтүстігіне қарайорналасқан. Абашево мәдениетінің археологиялық объектілері Чувашияның аумағында, Мари-Эль, Башқұртстан, Воронеж және Липецк өңірлерінде табылған. Жоғарғы Еділ аймағында, Переславль-Залес ауданындағы Плешчеев көлінің маңында үлкен қорғандар табылған. 1939 жылы осы топтың 3 қорғаны П.Н. Третьяков олардан Абрашевка керамикасы және зергерлік бұйымдар табылған. Абашев қорымының оңтүстік ауданы қазіргі Воронеж облысын қамтиды [24, 11 б.]. Оңтүстік Оралда Әбашево ауылы ашылды. 1951 жылы К.В. Сальников Балбаш елді мекенін зерттеп, 1934 жылы ашылған. 1948-1950 жж. олар Малохизилское кентін қазып алып, жер асты қабырғасының қалдықтарын алып тастады. Бұл Абашево материалын берді, онда Андроново мәдениетімен ұқсастығы байқалды. 1951 жылы Белая өзенінің маңайынан К.В. Сальников Абашев мәдениетінің соңғы кезеңіне жататын Баланбаш керамика бар бірнеше елді мекенді тапты [25, 22 б.]. Осылайша, Абашев тайпалары Жоғарғы және Орта Еділ аймағын, Кама және Оңтүстік Орал, қазіргі Чувашия, Мария Ел, Татарстан, Башқұртстан, Пермь өлкесі, Киров, Ульянов, Самара және Воронеж облыстарын қамтитын кең аумақты алып шықты.
Абашево мәдениетінің ескерткіштерінің негізгі топтары Орта Еділ аймағының аумағында - Ілеттің бассейнінде, Цивила, Свиаги және Каменнің төменгі жағалауында шоғырланған.Кейбір зерттеушілердің пікірінше, Фатьянов мәдениеті секілді Абашев мәдениеті оның Орта Днепр мәдениетімен байланысты.
Қазіргі уақытта Абашев мәдениетінің шығу тегі туралы бірнеше болжам бар. О.Н.Бадер Абашевмәдениеті Фатьянов ескерткіштерімен тығыз байланысты. Кейіннен, ол осы тұрғыдан кетіп, Балановка мен Абасовка мәдениетінің арасындағы генетикалық байланыстың екіталай деп санайды. О.А. Кривцова-Гракованың айтуы бойынша, Абашев мәдениеті Фатьянов мәдениетімен тек қана ыдыстардың ою-өрнектерінің ұқсастығына ғана емес, сонымен қатар еденнен қойылған жер асты шұңқырларынның ұқсастығы болған. Балан тайпалары Абашев этномәдени бірлестігінің қалыптасуының бір құрамын құрды [25, 34 б.]. Балан және Абашев мәдени ескерткіштерін тарату аумағының сәйкес келуі, ұқсас құралдар мен әшекейлерөрнектің ұқсастығыжер асты шұңқырларының ұқсастығы мал шаруашылығының дамуы және т.б. ұқсастықтар барлық жағынан Абаш және Балан тайпаларының тығыз байланыста болған мәдени байланыстары туралы жеткілікті сенімділікпен айтады.
Н.Я.Мерперт Абаш мәдениеті мен орта Днепр мәдениеті арасындағы генетикалық байланыстың болуын жоққа шығарады. Г.Векон Абашев мәдениетін тууын Таяу Шығыс мәдениетімен байланыстырады.
Олар негізінен мал шаруашылығы, оның ішінде жылқы шаруашылығымен айналысты.
Археологиялық мәдениеттің ерекшеліктерінің бірі-жерлеу рәсімі болып табылады. Сүйектер, әдетте, аяғымен бүктелген артқы жағында жатыр. Көмген кезде аяқтар, кеудеге дейін кебулерден тартылып, тізе бастады. Қолдар кеудеге және жамбас сүйектеріне жататын білекпен, алайда кейде дененің бойына сирек созылып, иықтарына салынған.Күрделі шұңқырларды толтырған кезде қоқыс пен күлдер тұрған, құрғақ жағалауында өрт соққылардың іздері байқалады [25, 25 б.]. Бұл мемориалды өрттерден мазарлардың жанына қойылған, олар жерлеу рәсімін орындау үшін көмірді алды. Өрт басқа әлемге барғанда марқұмның тазаруының символы болды. Молалары жерлеуге ұқсамайтын қорғандар сияқты қалды. Бір маңда бір немесе екі қабір бар, сирек кездесетін ұжым мазарлары бар. Корғандардың биіктігі әдетте 0,8-1,2 м. Волга оң жағалауында қорымдардың бірнеше ондаған қорғандары (Тушкас, Пикшики) және Тоқмейев қорғаны маңындағы 50 қорғандар бар.Сонымен қатар, Кондрашкинский қорған, Селезни-2 (Тамбов облысы) және т.б. сияқты аристократтық (элиталық) жерлеуді атап өту керек.Археологиялық мәдениеттің ерекшеліктерінің бірі болып табылатын жерлеу рәсімі, абашандар арасында өте тұрақты болды. Сүйектер, әдетте, аяғымен бүктелген артқы жағында жатыр. Көмген кезде аяқтар, кеудеге дейін кебулерден тартылып, тізе бастады. Қолдар кеудеге және жамбас сүйектеріне жататын білекпен, алайда кейде дененің бойына сирек созылып, иықтарына салынған. Өлгендер көбінесе оңтүстік-шығысқа және шығысқа қарай, солтүстік-шығыс пен солтүстік-батысқа қарай бағытталған, оңтүстік бағдар өте сирек[26,43б.].Үлкен қабірлері әдетте 1,5x0,8 м орташа өлшемі бар тікбұрышты нысаны бар, үлкен қабірлері сирек табылған (2x1,5 м, шұңқырлардың тереңдігі төменгіден 0,35-тен 0,9 м-ге дейін өзгереді). құм немесе әк қабаты қабырғалары қабырғалар ағашпен қапталған немесе сазды қапталған, кейбір жағдайларда сопақ пішінді шұңқырға 1,75x0,75 м (Тебикасы) өлшемді тік бұрышты ағаш камерасы салынған.

2.3Катакомба мәдениеті

Орта қола дәуірінің этномәдени бірлестігі (ХХV - XX ғғ.), Орал және Солтүстік Кавказдан Дунайға дейінгі далалық және орманды дала белдеуінде кездеседі. Бұл 1901-1903 жылдары археологиялық мәдениет ретінде бастапқыда оқшауланған.
Кейінірек зерттеушілер жеке археологиялық мәдениеттерде анықталған жергілікті вариацияларды анықтады. Катакомбы мәдени-тарихи қоғамдастық ұғымы ғылыми қолданысқа енгізілді. Келесі катакомб мәдениеттерінің ескерткіштері:
ертегі катакомб (XXV - XX ғғ. ғғ.),
Донецк (XXIII - XX ғғ.).
Харьков-Воронеж немесе Орта Дон (XXVIII XXVII - б.д. XX ғғ.),
Ингул (XXVIII - XX ғғ.)
Катакомбалық мәдениеттің алғашқы ашушысы В.А.Городцов болып табылады.Oл 1901-1903 жылдары Солтүстік Донецтің Қорғандық көне жерлерін зерттеу барысында тік құдықтан (кіру шұңқырынан), дромосынан (дәліз түріндегі өту) және жерлеу камерасынан (жерлеу орны) тұратын арнайы жерлеу ғимараты-катакомбалардағы көмуге назар аударды [27,55 б.]. Жерлеу құрылысының конструктивтік ерекшеліктеріне сәйкес оларға бөлінген мәдениет катакомбной деп аталды [27,65 б.]. Ең Оңтүстік ескерткіштер Қырым даласында белгілі, ал ең солтүстігі-Курск пен Шырша маңында. Кейінірек зерттеушілер әртүрлі аумақтардағы катакомбалық ескерткіштердің біртектес еместігіне өз назарын аударды, бұл ХХ ғасырдың 50-60 жылдары жергілікті нұсқалардың бірқатар бөлінуіне ықпал етті. Археологиялық материалдар жинақталып, біртұтас катакомбалық мәдени-тарихи қауымның дербес археологиялық мәдениеті ретінде жергілікті нұсқаларды ұғыну үшін алғышарттар жасалды, бұл ақырында ХХ ғасырдың 70-ші жылдарының басында зерттеушілер Л.С.Клейн мен О.Г. Шапошникова жасаған.
Катакомба мәдениетінің пайда болуы туралы мәселесі 20 ғасырдың басында В.А.Городцов Северский Донецтердегі катакомбаларда жүргізген археологиялық жұмыстарынан кейін талқыланды. Зерттеушілер катакомб қауымының тайпаларының шыққан автохтонды және көші-қон теорияларын талқылайды. Автохтондық теорияны сүйнетіндер, катакомб қауымдастығының пайда болуы жергілікті шұңқыр қауымдастығының одан әрі дамуымен байланысты болуы керек деп санайды. Көші-қон теориясының жақтастары катакомб тайпалары генетикалық түрде шұңқырдық мәдениеттен шыққанын, бірақ Кавказ Кавказының популяциясының күшті қоныс аударуымен пайда болады деп пайымдайды.
Катакомбалық мәдени-тарихи қауымдастықты тасушылар шаруашылығының түрі дала және орманды дала аймақтарының экологиялық жағдайларымен анықталады. Осылайша, далада көшпенді типті малшы немесе отарлы мал шаруашылығы орнады, ол ірі және ұсақ малдарды өсіруге негізделген. Орманды далада ірі қара мал мен шошқа табында басым пастушалық немесе қоралық мал шаруашылығының моделі қолданылады. Әлбетте, катакомбниктер шошқаларды қазіргі заманғы италия сөздері болған сөз деп атады. Дәндер ұн тағамының куәсі.
Катакомб мәдени-тарихи қоғамдастығында тайпалық ауылдар мен кримациясыз (1 метрге дейін) жер асты қабірлері тән. Катакомбтың жерлеу қондырғысы, салттық керамикалық ластықты қыздырғыштар, шнурды түрінде ою, жалпақ түбінен жасалған шыныаяқтар, оның жағында қабірдің мәйіті. Могырдарда ағаш арбалар бар. Керамикалық түгендеу Орталық және Шығыс Еуропаның сфералық амфорларының және сымдық керамиканың мәдениет элементтерін орындайды [28, 44 б.]. Керамикадағы катакомб ежелгі шұңқырлар мәдениетіненөзінің біртүрлілігімен ерекшеленеді. Белгілі жалпақ түбіндегі кастрюльдер беткі жағы мен тарырған мойынымен, оның беті ою-өрнектермен безендірілген, бұралған арқандармен басып шығарылған, тістері немесе өткір нысаны. Ою-өрнектің мотивтері - үшбұрыштар, зигзагтар, бірақ көбінесе ежелгі фермерлердің күн сәулесі құдайы туралы және дәндерді дәнге айналдыратын жұмбақ өсімдік принциптері туралы ғарыштық идеяларын бейнелейтін шеңберлер мен спиральдар бар, бұл өз кезегінде көптеген ұқсас дәнділерді тудырады.
Донбасс аумағында металлургиялық орталықтары орналасқан. Бұл сондай-ақ Донецк қ. Катакомб қабаттарында балқыту алдында кенді ұсақтау үшін қолданылған тастар көпірінің табыстарымен расталады. Катакомб мәдениетінің түгендеуінде қоладан жасалған бұйымдар бар: жапырақ тәрізді пышақтар, көптеген құрал-саймандар тас пен сүйектен жасалған [29,98 б.]. Қола дәуірінің Катакумб мәдениетінде Солтүстік Кавказ дәстүрлері және Жерорта теңізі әлемінің әсері байқалады.
Катакомбалық мәдениет тасымалдаушыларының этникалық қатыстылығына қатысты нақты мәліметтер жоқ. Катакомбтардың шыққан автохтондық нұсқасы бұл мәдениетті ерте шұңқырлы мәдениетінен шығарады. Катакомб сахнасының тасбақшалары шұңқыр мәдениетіне қарағанда брахикрания мен жоғары арқадан ерекшеленеді.
Еркектер сүйегінің жоғары месукранозлы сүйегінің, кең профильді кең бетінің, кең шелектердің, жоғары перепосиманың, мұрын сүйектерінің өте үлкен созылуымен сипатталады. Днепрдің даласында үш краниологиялық нұсқа бар:
:: брехриканды - қола дәуірінің аналогтары табылған жоқ
:: Месокранный - Алтайдың Афанасьев мәдениетінің сүйегіне жақынырақ көрінеді
:: қаныққан - Noua және Srubna мәдениетінің топтарына ұқсас

2.4 Кобан мәдениеті

Кобан мәдениеті-Кавказдағы соңғы қола және ерте темір дәуіріндегі археологиялық мәдениет. Негізгі Кавказ аймағының орталық бөлігінің екі жағында, оның солтүстігіне қарай ескерткіштер табылған. Қазіргі оқшаулау - Солтүстік Кавказ және Закавказье.Б.з.бXIII XII - IV ғасырларға жатады. Кейде зерттеушілер ерте мерзімге, оның ішінде шобан мәдениетінде де прото-шобанға - XIV ғасырдан бастап ауыстырды.
Ғылым дәстүрлі түрде иран тіліндегі осетиндердің, кавказдық сөйлейтін нахстардың, түркітілдес балкарлардың және қарашайдардың кобандарға материалдық және рухани мәдениетін қалыптастырады, бірақ қазіргі заманғы зерттеулерге сәйкес, Орталық Кавказдағы қазіргі халықтың антропологиялық ерекшеліктері Кобан мәдениетіне әсер етпейді. Кобан археологиялық мәдениетімен: солтүстік-батыста - Меотия (Прикубанская), оңтүстігінде - батысында - Кольхи, шығысында - каякент-Хорохоевка, солтүстігінде - кабина, кейінірек - скиф. Алдыңғы мәдениет - Солтүстік Кавказ, кейінгісі Скиф-Сарматия және басқалары.
Кобан мәдениеті - Ресейде оқшауланған және шетелде танымал болған Қола дәуірінің ең көне археологиялық мәдениеттерінің бірі. Кобан қорғанын ашқаннан кейін Г.Д.Филимоновтың айтуынша, бірқатар зерттеушілер Верхний Кобан ауылында болды, оның ішінде Ресейден ғана емес ғалымдар - 1880 жылы белгілі шетелдік зерттеушілер - неміс Рудольф Виржоу және француз Эрнест Шантре, Батыс Еуропаның ғылымында Кобан ескі кітаптарының алғашқы авторлары болды. Кобан тәрізді артефактар Солтүстік Кавказдағы кейбір жерлерде басталды [30, 85 б.]. 1881 жылы В археологиялық конгресі Тифлис қаласында өткізілді, онда археолог К.А. Уваров Кобанның табылғандарын ерекше атап өтті, оларға толық сипаттама берді және дәуірлерге (бірінші мыңжылдықтың басында) танысуға тырысты. Бұл конгресс Кавказдағы тарихи зерттеулердің дамуына себеп болды және ғылыми топтардың назарын Кобандың көне заттарына аударды. 1900 жылы Кавказдың археологиясы материалдарының сегізінші басылымында Кобанның ежелгі дәуірін жариялаған археолог ғалым.
Кобан мәдениеті ірі археологиялық өнеркәсіп қауымдастығының құрамына кірді-Кавказ металлургиялық провинциясы, металлургия мен металл өңдеудің жоғары деңгейіне ие болды. Көптеген зерттеушілер мен өнертанушылардың айтуы бойынша, Кобан шеберлерінің өнері көркемдік қасиетке ие, ал кейбіреулері қолданбалы өнердің шебері болған дейді.
Солтүстік Кавказдағы археологиядағы алғашқы маңызды қадамдар XIX ғасырдың ортасынан басталды. Кобандық артефактілердің табылған алғашқы көрінген жағдайларының бірі 1849-1850 жылдарға келеді. Олар үлкен Қабарда және кіші Чечнада-Малка өзеніндегі тас бекетінде, Бақсан бекетінде, Арғын өзеніндегі Воздвиженск бекетінде, Құмы өзенінің бастауының жанында құма көпірін салу кезінде және басқа да жерлерде табылды[31,22 б.]. Көне дәуірдің осы жиынындағы Кобан шеберлерінің бұйымдары мыс және қола заттардың көпшілігі болып табылады: жануарлар мен құстардың басы, дөңгелек умбон тәрізді құтылар, білезіктер, фибулалар, мойын гривналары, қоңырау шарлар және т.б. Алайда, сол кезде ғалымдар осы археологиялық олжалардың жасын да білмеген
ХІХ ғасырдың екінші жартысына Ресей империясының бірқатар губернияларындағы өткеннің материалдық іздерін іздестіруге деген қызығушылықтың жандануымен ерекшеленді. Бұл 1859 жылы Императорлық аулада осы қызметті басқарған археологиялық комиссияның құрылуымен байланысты болды. 1869 жылы Гизельдон өзенінің көктемгі су тасқыны сол жағалаудағы террасалардың бірін қиратты, осының арқасында жергілікті тұрғындар бұл жерден көптеген тас жәшіктерді (бейіттер) адам қаңқалары мен қола заттарын тапты. Осы өлкедегі Хабош Кануков кейбір заттарды жинап, осы шағын коллекцияны Кавказдағы Тифлис мұражайына апарды. 1877 жылы Тифлисте ежелгі артефактілерге Мәскеудегі антропологиялық көрмеге дайындалуына байланысты Кавказға келген археолог және өнер тарихшысы Г. Д. Филимонов назар аударды. Сол жылы ол Жоғарғы Қобанда қазба жұмыстарын жүргізіп, кейіннен Кобан атын алған және әлемдік танымалдыққа ие болған моланың болуына көз жеткізді.
Г. Д. Филимоновтың "Осетияның тарихи мәдениеті" (Мәскеу, 1878) және археолог және этнограф, профессор В. Б. Антоновичтің "Кавказда жүргізілген қазба күнделігі" (Алдын ала комитеттердің еңбектері, 1882), сондай-ақ "Кавказ археологиясы бойынша материалдарда" аталғаннан кейін (1882 ж.) VIII, 1900). Ежелгі артефактілерді табу кезінде екі ауыл болды-төменгі және жоғарғы Қобан, олжалар соңғымен байланысты.
Кобан мәдениетін қалыптастыруға, дамытуға және таралуына қатысқан зерттеушілер арасында айтарлықтай айырмашылық бар. Кобан мәдениетінің тасымалдаушыларының этнонимдері ғылымға тән емес[32,45 б.].Кобандардың бүгінгі күнін түсіндіретін негізгі теория - бұл олардың Кавказ аймағындағы Орта Қола дәуірінің тау бөктері мен таулы мәдениеттерінің жергілікті тасымалдаушылары Кобан қауымдастығының негізі болған шығар. Жалпы айтқанда, осы теорияны ұстанатын зерттеушілер кобан тайпаларының ата-бабаларының қалыптасуын еуропалық нәсілдің Кавказдық антропологиялық түрі - Кавказдағы қола дәуірі туу кезеңіне жатқызады
Кобан мәдениеті түсті және қара металлургияның ошқтары болған, соның ішінде көркемдік. Кобан елді мекендерінде де қыш бұйымдар шеберханалары болған. Кобан тайпалары ауыл шаруашылығында жоғары деңгейіне қол жеткізді. Тауларда мал басы мен шошқалар, үйдің жанында қойлар басым болған. Қатты және жұмсақ бидай, арпа, қара бидай, тары тәрізді сорттарын өсірген. Заманауи зерттеушілер Кобан мәдениетінің тасымалдаушылары Закавказье мен Батыс Азиямен, сосын Скифиямен кең ауқымды сауда-саттық және басқа аралық байланыстар туралы айтады. Көшпелі халықтардан қобандықтар көптеген қару-жарақ және т.б. экспорттаған.
Кобандар әдетте өз елді мекендерін нығайта алмады, өйткені олар қиын жерлерде - тауда және тіпті жартастарда орналасқан жерлерді табуға тырысты. Үйлер балшықтан, таулы жерлерде тастан толығымен жасалған тұрғын үйлер болды[28,33 б.]. Әдетте үйлер үйірмелермен, қабырғалармен бір-біріне орнатылды - зерттеушілер көшелермен бөлетін ғимараттардың барлық блоктарымен елеулі қоныстар тапты. Кейде мұндай елді мекендерде жылжымалы қабырғалар бар.
Материалдық мәдени ескерткіштер өте әртүрлі, бірақ ең қолайлы болып табылатын қола бұйымдар - құрал-саймандар, қару-жарақтар мен қару-жарақ элементтері шайқас осьтері, найзалар, жебелер, қылыштар, торлар, қылыштар, біліктер, құлақшалар, белбеулер, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.