Күріш тамырының жүйесі - шашақ тамыр
Мазмұны
Кіріспе
1. Әдебиетке шолу
1.1 Күріштің эколого-ботаникалық сипаттамасы
1.2 Күріштің морфологиялық және анатомиялық құрылысы 1.3
Күріштің биологиялық ерекшеліктері
1.4 Қазақстанда өсірілетін күріш сорттарын талдау
2 Шаруашылықтағы топырақ-климаттық жағдайы
2.1 РЗА ЖШС орналасу орны
2.2 Қызылорда облысы, Қазалы ауданының РЗА ЖШС метеорологиялық
мәліметтері
2.3 Қызылорда облысы, Қазалы ауданының РЗА ЖШС топырағы
2.4 Қызылорда облысы, Қазалы ауданының РЗА ЖШС күріштің сорттық
технологиясы
3 Қызылорда облысы, Қазалы ауданының РЗА ЖШС күріш
дақылына қойылатын агротехникалық талаптар
3.1 Шаруашылықтағы топырақты өңдеу жүйесі
3.2 Күріштің ауыспалы егістегі рөлі
3.3 Күріштің тұқым себу мөлшері, мерзімі және әдістері
3.4 Күрішті ору бастыру шаралары
4 Қызылорда облысы, Қазалы ауданының РЗА ЖШС күріш егісіндегі
күтіп-баптау жұмыстары
4.1 Күрішті суару жүйесі
4.2 Тыңайтқыштар беру жүйесі
4.3 Арамшөптер және олармен күресу шаралары
4.4 РЗА ЖШС егілетін сорттардың өнімділігі
5 Күріш дақылын өсірудегі экономикалық тиімділігі
6 Еңбекті қорғау
6.1. Еңбек қорғауды шаруашылықта ұйымдастыру
6.2. ЖШС РЗА өндірістік санитария мен қауіпсіздік техникасының
шаралары
7. Дипломдық жобадағы экологиялық қауіпсіздік
Қорытынды
Ұсыныс
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Елімізде бүгінгі өзекті мәселелердің бірі, халықты экологиялық таза
азық-түлікпен толық қамтамасыз ету, бәсекелестік қабілеті мен сапа, баға
нарығының қатал сынынан мүдірмей ауылшаруашылық саласын өркендету шаралары
болып отыр.
Күріш адамдардың жалпы тамақтану жүйесінде ең көп таралған
өнімдердің бірі болып табылады.Күріштің кеңінен пайдаланылуы күріш
жармасының өте жоғары қоректілігі немесе қорытылуы (98%), жеңіл сіңірілуі
сияқты (96%) ерекшеліктерімен түсіндіріледі. 1 кг күріштің азықтық
құндылығы 3590 калорияға тең, ал құрамында 6-8% ақуыз, 4,5% май немесе қант
бар. Сондықтан күрішті балаларды тамақтандыруда және емдік тамақтану ісінде
(диеталық өнім ретінде) қажетті пайдаланады. Күріш сабағы да жоғары маңызды
материал, оны қағаз, крахмал, спирт, дәрі және құрылыс материалдарын
өндіруде шикізат ретінде қолданады. Оны әлемнің 111 елдерінде жалпы ауданы
148 млн. га болатын көлемде өсіріп өндіреді. 2008 жылы әлемдік күріш өндіру
420 млн. тоннаға жетті. Әлемдік күріш өндірушілер төмендегідей бөлінеді:
Қытай - 175,0 млн.т. немесе 41,66%, Индия – 76,7 млн.т. немесе 18,3%,
Жапония – 12,6 млн.т. немесе 3,06%, Индонезия – 32,2 млн.т. немесе 7,66%,
АҚШ – 3 млн.т. немесе 1,74% [1].
Қазақстанда тұрғындардың күрішке сұранысы Қазақстанның өзінде күріш
есебінен толықтай орындалады. Республикада азық-түлік қауіпсіздігін сақтау
үшін жылына орта есеппен 300-400 мың тонна күріш өндіру қажет [2]. Біздің
елімізде бір жанның орта есепппен бір жылда тұтынатын күріш мөлшері 20-25
кг құрайды. Республикамыздағы негізгі күріш өндіруші облыстар: Қызылорда,
Оңтүстік Қазақстан және Алматы. Олардың үлесін тиісінше, 232,0; 4,9; 24,2
мың тонна жалпы дәнді күріш астығы өндіріледі. Олардың ішінде күріш егудің
негізгі аймағы Қызылорда облысында жалпы күріш егістік ауданы 80% құрайды
[3,5].
Соңғы жылдары ҚР-да күріш өнімін өндіру төмендеді. Мысалы, 1990 жылы
күріш егістік алқаптарының ауданы 124,5 мың га, түсетін орташа өнім 4,65
тга болса, 2000 жылы тиісінше, 76,7 мың га және 3,21 тга болды.Күріш
арнайы инженерлі-суландыру жүйелерінде өсіріліп-өндірілетінін атап айтқан
жөн немесе облыстың барлық суармалы егістік ауданының 40% құрайды. Күрішпен
бірге облыста бидай, мал азықтық дақылдар және соңғы уақытта мақта
өсіріледі.
Ауыл шаруашылығы өндірісін жаңа басқару түріне көшіру, ірі арнайы күріш
шаруашылықтарының майдаланып, бөлінуі, фермерлік шаруашылықтардағы қарызы
және материалдық-техникалық базаның жетіспеушілігі күріш егістіктерінің
және одан алынатын өнімнің төмендеуіне алып келеді.
Арал өңіріндегі күрделі экологиялық жағдай, тапшылығы, күрішті өсіру,
өңдеу және жинау үшін пайдаланатын ауыл шаруашылығы машиналарының тозуы
күрделі инженерлі жоспарланған күріш жүйесінің және ирригационды
құрылымдардың істен шығу тенденциясына басты себеп болды. Еліміздегі тамақ
өндіру қауіпсіздігі Қазақстандағы күріш өндірісін одан әрі дамытуды талап
етеді. Соған байланысты, инженерлі-жоспаланған күріш жүйесін сақтау,
топырақ құнарлығын және күріш өнімділігін арттыру әдістерін табу, сонымен
бірге, басқа да ауыл шаруашылық дақылдарын өндіру, олардың өзіндік құнын
азайту мәселелері қажетті шараларды қолдану керектігін көрсетеді.
ҚР үкіметінің импортты ауыстыру бағдарламасына сай күн тәртібіндегі
басты мәселе күріш өнімін өндіруді дамыту болып табылады. Бұл өндірістік-
техникалық потенциалды тиімді пайдалану және ауыл шаруашылық өндірісіне
бөлінетін еңбек, энергетикалық және материалдық ресурстардың тиімділігін
арттыру жағдайында іске асырылады. Аталған мәселенің басты бөлігі
ресурстарды үнемдеу критерилері бойынша күрішті жинаудың өндірістік
процестерін оптимизациялау концепциясы болып табылады, бұл шығындарды
азайтуға және сәйкестендірілген техникалық құралдардың өзара жұмысының
жоғары тиімді болуына қарай алынатын өнім сапасын арттыруды қамтамасыз
етеді.
Қазіргі кезеңде агрегаттар жұмысының үйлеспеуіне байланысты
күрішті жинау мерзімі 45-50 күнді құрайды [5]. Күріш өнімінің дәнді және
дәнсіз бөлігін жинау үшін агрегаттар үлесіне ресурстар шығынының ең аз
бөлігі жұмсалады және егістік өнім шығыны да төмен болады. Күрішті өсіріп-
өңдеуге жұмсалған барлық шығынның 60% бастыру және тасымалдау жұмыстарына
жұмсалады. Күріш жинау өндірістік процестерінің барлық звенолар жұмысының
үйлеспеуі салдарынан дәнді жоғалту шығыны 20%, ал өзінен-өзі төгілу шығыны
15-19% жетеді. Күріш егістігіндегі дәнсіз бөлікті жинауды агротехникалық
мерзімде орындау келесі жылдағы күріш өнімділігін 12-15% арттыруға
мүмкіндік береді. Кезекті жұмыс уақытының ауысуына байланысты техникалық
құралдардың тұрып қалуы 20-25% уақытты құрайды [3,4].
Дипломдық жобамның негізі мақсаты: РЗА ЖШС шаруашылығында күріш
дақылдарын өсіру технологиясын қарастыру.
Дипломдық жобаның орындалатын міндеттері:
➢
➢
➢
➢
➢
➢
. Күріш дақылын егудің жаңа ауыспалы егістің үрдістерін оқып үйрену.
Қызылорда облысы, күрішінің үлес салмағын анықтау, суды аз пайдаланатын
дақылдарды өсіріп, экономикалық тиімділікті арттыру көзделіп отыр.
1. Әдебиетке шолу
1.1. Күріштің эколого-ботаникалық сипаттамасы
Күріш адам өмірінде өте маңызды орын алатын көне дақылдардың біріне
жатады. Оның тарихы адамзаттың ерте заманғы даму тарихымен ұштасып жатыр.
Бұл дақыл әлемнің 110-ға жуық елінде 150 млн.га жерде өсіріледі.
Күріш жер бетіндегі халықтың 23 бөлігі үшін негізгі тамақ өнімі болып
саналады. Дүние жүзілік өндіріс көлемі бойынша ол дәнді дақылдар ішінде
бидайдан кейінгі екінші орында. Ғалымдардың есептеуінше тамақ қажеттілігін
2025-жылға толық қанағаттандыру үшін күріш өндіруді 70%-ға арттыру керек
екен. Дегенмен оны өндіру қарқыны әлі де болса халық санынын өсуінен қалып
қойып отыр.
Қазақстанда соңғы жылдары 300,000 т күріш алынды, 1990-жылмен
салыстырғанда 2 есе төмен. Біздегі күріш өсірілетін негізгі облыстар –
Қызылорда,Алматы,Оңтүстік Қазақстан [7].
Қазақстанда күріш өсетін негізгі аймақ- Қызылорда облысы аумағындағы
Сырдария өзенінің екі жақ аңғары. Сыр елі күріш өсірудегі дүние жүзілік
рекордтың талай талай туын тіккені тарихтан белгілі,ол жерде әлемге әйгілі
100 центнершілер мекендеген табиғаттың таршылығына, ауа райының
қолайсыздығына қарамастан, Қызылордалық еңбеккерлер өне бойы суда сыланып,
күн сәулесімен жайраңдап өсетін күріш дақылының барлық сыр-қырларын жақсы
меңгерген. Соның арқасында әлемдік рекордшылар қатарындағы Қызылорданы
ырысты-күрішті Қызылорда деп бүкіл ел ән салудан жалықпайды. Бұл –
шындығында да Қазақстан ырысы [5].
Күріш негізінен 25 түрді біріктіреді. Оның ішінде аса маңыздысы –
егістік күріш (O Sativa). Осы заманға жүйелеуге сәйкес бұл түр 3 түр
тармағына бөлінеді:
- қысқа дәнді күріш ( O Sativa brevis)
- үнді түр тармағы ( O Sativa indica)
- қытай-жапон түр тармағы ( O Sativa sino-japonica)
Қысқа дәнді күріш дәнінің ұзындығы 40 мм шамасында, ұсақ. Ол тропикалық
елдерде ғана таралған.
Үнді түр тармағының ұзындығы ұзын 5 мм-ден жоғары, жұқа және жіңішке
дәндер болады, ұзындығының еніне қатынасы 3,1-3,5:1. Гүл қабықшалары түкпен
көмкерілген.
Қытай-жапон түр тармағының дәндері енді, жуан. Ұзыңдығы 5 мм-ден жоғары,
көлденең қимасы домалақтау келген, ұзындығының еніне қатынасы 1,5:1-9:1.
Гүл қабықшалары жиі түкті.
1.2. Күріштің морфологиялық ерекшеліктері
Күріш тамырының жүйесі- шашақ тамыр. Ол екі түрлі- ұрық (негізгі) тамыр
және буын (жанама) тамырлары. Негізгі тамыр тал болып, төмен қарай өсіп
ұзарады, ұшында қорғаныш оймақ бар. Сосын ұрық (негізгі) тамыр жанынан 4-5,
кейбір сорттарда 6-8 қосымша тамырлар өсіп жетіледі бұл тамырлардың
физиологиялық активті бөлігінде эпидермис клеткаларынан ұзындығы 0,75-1мм
түкшелер пайда болады. Кейінірек, қойнау немесе тірек тамырлар пайда болып
өседі. Бұлар басқа тамырлардан қысқалау, түсі ақшыл жуандау болып келеді.
Топырақ ішіндегі сабақ буындары өте жиі орналасқан түптену буынынан өте жиі
орналасқан түптену буынынан буын (жанама) тамырлар пайда болып өседі.
Тақтайшасы бар бірінші жапырақ, одан кейінгі әрбір жапырақтар орналасқан
жерден топтанып жанама тамырлар тез өсіп жетіледі. Алғашында күріш көгі 2-3
жапырақты болған кезге дейін, суды және қоректік заттарды ұрық тамырлары
арқылы алады. Түптену фазасы басталған 3-4 жапырақты кезден бастап, жанама
тамырлар дақылдың қоректену қызметін толық атқарады. Осы кезеңде 30-40
жанама (қосымша) тамырлар пайда болады [12].
Тамырлардың біраз бөлігі күріш орып жинап алғаннан кейінде тіршілігін
тоқтатпайды, нәтижесінде орылған күріштің түбінен жасыл өскін пайда болады.
Әрбір тамырдың ұзындығы 30-40см , ал негізгі массасы топырақтың 0-27см
қабатында орналасады, аз бөлігі 40см дейін жетеді.
Күріштің өсу барысында тамырларда ауа жинап өткізуші ұлпалар- аэренхима
пайда болып дамиды. Аэренхима жапырақта және сабақта да болады.
Күріш сабағы-жапырақ қынабымен қоршалған, көпшілік бөлігі қуыс,
буындармен бөлінген. Сабақтың жоғарғы буынаралығының іші қуыс, төменгі
буынаралығының ішінде перенхималық ұлпалар бар. Сабақтың буынаралық саны-
сорттық белгі, ерте пісетін сорттарда буынаралық саны аз.
Биіктігіне сәйкес сабақтың жуандығы әртүрлі, ал төменгі бөлігі
жуандау.Бұл сабақтың жатпайтын қасиетін күшейтеді. Биіктеген сайын сабақ
жіңішкереді, ең ұзын әрі жіңішке буынаралық ұшында масақ орналасқан.
Сабақтың мықтылығы қабырғаларының қалыңдығына байланысты. Қысқа әрі жуан,
мықты сабақты күріштер жатпайды, үзын бойлы күріштер бұған осал болады.
Мысалы, жатуға бейім Дуборский 129 сорты сабағының жалпы қалыңдығы-850-864
микрон, жатпауға орташа төзімді КзРОС 358 сабағының қалыңдығы 954-1004
микрон, ал жатпайтын табиәи мутант ЕСМ-40 сабағының жалпы қалыңдығы 973-
1116 микрон [10].
Сабақ буындарының саны -сорттық ерекшелік және өсу дәуірінің
ұзақтығына байланысты өзгереді. Күріштің әртүрлі формаларында сабақтың буын
саны 10-20. Кеш пісетін сорттардың сабағы ұзын әрі буындары көп болады.
Әрбір буындарда жапырағына орналасқан буынаралықтың төменгі бөлгіндегі
паренхималық клеткалар меристемалық (бөлініп көбею) қасиетін жоймаған. Осы
төменгі клеткалардың бөлініп біріне бірі қаланып көбеюі, яғни интеркалярлық
өсуі нәтижесінде буынаралық өсіп ұзарады, сонымен бірге сабақ та биіктеп
өседі.
Сабақтың жер бетіндегі буындарынан жанама сабақтардың пайда болуын
бұтақтану деп атайды. Сабақтың бұтақтануы атыз суы терең, күріш сирек
болғанда, минералды тыңайтқыштары көп берілгенде байқалады.
Күріш егісінде дақылдың жатып қалуы екі түрлі: 1) тамырлық жатып қалу,яғни
тамырмен сабақ жалғасқан жерден иіліп немесе сынып сабақтар түгелімен ұзына
бойы құлайды,м егіс жаппай жатып қалады (мысалы, Кубань 3 сорты егісі); 2)
сабақтың жатып қалу, яғни сабақ иіліп,күріш сабақтары біршама биіктікте
құлайды (мысалы, Маржан сорты егісі). Бірінші жағдайда жатып қалған егісті
орып жинау өте қиын, және дән шығыны көп болады.
Күріш жапырағы - фотосинтез және транспирация процестері жүретін маңызды
мүше. Бастапқы жапырақ үрықтың өзінде қалыптасады. Колеоптиле- түссіз,
нағыз жапырақтарды қорғаушы оймақ, тұқым өніп шығу барысында топырақтан
тебен тәрізді болып шығады.
Күріш жапырағы ұзын, таспа тәрізді, ұшы сүйір. Құрылымы: жапырақ қынабы,
жапырақ тақтайшасы (пластинкасы), тілше және құлақшалардан құралған.
Жапырақ қынабы- сабақтағы буынаралықты қоршап, буындарда тікелей
орналасқан. Қынап сырты жылтыр, аздап қырлы. Анатомиялық құрылымы бойынша
ерекшелігі паренхимиялық клеткалардың күшті дамуы [11].
Қынаптың негізі ұлпа - паренхималық клеткалар. Олар шамалы сопақтау,
көлденең кесіндісіне қарағанда дөңгелек, қабырғалары жұқа. Сыртқы
қабаттарда хлорофилі бар фотосинтездеуші клеткалар орналасқан. Жапырақ
қынабы сабақтарға үлкен тіреуіш, оның тік тұруына көмекші. Сабақ
буынаралығы зақымданып қисайған жағдайда оның қайтадан тікеуіне себепкер
болады.
Жапырақ тақтайшасы - ұзын, таспа тәрізді, ұшына қарай жіңішкеріп, сүйір
болып келеді. ұзындығы әртүрлі:5 см-ден 60-68 см-ге дейін, ені-0,5-2 см
аралығында. Орналасуы бойынша жапырақ тақтайшасы (пластинкасы) тік, яғни
сабақтан ауытқу бұрышы 20 градусқа дейін, иілген салбыраңқы түрлері бар.
Масақтан кейінгі бірінші жапырақты жалау жапырақ деп атайды. Жапырақ саны
сабақ буындары санына сәйкес және бұл сорттық қасиет. Күріш дақылының
жапырақ саны сорттар ерекшелігіне, өскен топырақ- климат жағдайына,
қолданылған технология деңгейіне тікелей байланысты. Арал өңірінде
аудандастырылған сорттарда 9-12 дейін жапырақ болады.
Зерттелінген күріш сорттары мен үлгілерінде жапырақ саны төмендегіше: өте
ерте пісетін, өсу дәуірі 95-100 күн, мысалы Дубовский 129, Казахстанский 3
сорттарында 9-10 жапырақтар, ерте пісетін, өсу дәуірі 101-110 күн Кубань 3
сорттармен, 54-58, 59-35 үлгілерінде-10-12 жапырақ, орта мерзімде пісетін,
өсу дәуірі 111-120 күн Маржан, Лиман сорттарында 12-14 жапырақ өсіп
қалыптасады [13].
Тілше - жапырақ қынабының тақтайшалары айналар жерінде түссіз, чешуя
тәрізді плеонка (лодикула) орналасқан көлемі1-4см. Қынаптың сабаққа мықтап
қаусырып жабысуын тілше қамтамасыз етеді. Күріштің кейбір түрінде тілше
болмайды.
Құлақша - жапырақ тақтайшасының түп жағында, 2 бүйірінде орналасқан
формасы орақ тәрізді. Ол сабақты екі жақтан қоршап ұстап буынаралықтан
тақтайшаның (жапырақтардың) ажырамауын қамтамасыз етеді. Құлақша- түкті,
түгі кірпік тәрізді.
Масақ - күріштің гүлшоғыры, сабақтың ең соңғы буынаралығының ұшында
орналасқан. Мұнда бір гүлді масақшалар жинақталған. масақтың бұтақтану
түрлеріне бірінші қатарлы бұтақтардың діңгектен ауытқу бұрышына,
масақшалардың орналасу тығыздылығына байланысты масақтар тығыз (компакты
шоғырланған) , аралық (орташа шоғырланған) және шашақ масақтар болып
бөлінеді. Масақта екінші қатарлы бұтақтануы болуы мүмкін.
Масақша - бір гүлді, ұзындығы 3-15мм, ені1,5-2мм ден 3,5мм дейінгі
аралықта. Масақша түбінде бір-біріне қарама-қарсы екі масақша қауызы
(чешуя) және ішкі екі гүлсерік қауызы орналасқан. Ішкі қауыз дәнді толық
жауып тұрады, бірінші қауыз екіншісінен ұзындау, ашылып жабылғанда кішісі
үлкеніне еніп тұрады [14].
Күріш гүлі - екі гүлсерік қауыз, жатын түйін, екі қауырсын тәрізді
аналық аузы және алты аталықтан құралған яғни гүл қосжынысты. Гүлсерік
қауызы жұмсақ, формасы жұмыртқа - ланцет тәрізді, төменгі жағы бірігіп
өскен. Бұл гүлдену фазасы басында гүлдің ашылуын, ал кезең соңында гүлдің
жабылуын қамтамасыз етеді.
Аталық - тозаңқап және аталық жіпшесінен тұрады. Әрбір тозаңқапта
1000 дейін сары түсті тозаң дәндері бар.
Аналық - жатын түйін және екі қауырсын тәрізді аналық аузынан тұрады.
Күріш тұқымы – дән, ішкі және сыртқы (масақша) қауыздарымен қоршалған,
бірақ дән мен қауыз жабысып қалған емес. Яғни күріш тұқымы қауызды дән-
caryopsis tunicata. Әртүрлі сортар дәнінің қауыздылығы-10-25% аралығында.
Күріш түрлерінің 1000 дән салмағы 15-40 грамм, ал сыр өңірінде
аудандастырылған сорттардың 1000 дән салмағы 27-36 грамм.
Тұқымнан өніп шыққан әдепкі өскіннің қоректенуіне керекті қоректік заттар
эндоспермде жиналған.
Ұрық - эндоспермнің төменгі жағында гүл қуысы тұсындағы ойықта
орналасқан. ұрықтың ортасынан кесіп қарағанда қалқаншаны, бастапқы
жапырақтары бар бүршікті, жапырақты жауып тұрған оймақша- колеоптилені,
тамыршаны, оларды қосып тұрған гипокотильді көруге болады.
Колеоптеленнің өсуі клеткалардың созылуы арқылы болады, ерекшелігі-
анаэробті жағдайда өсуі. Бастапқы сабақшаның төменгі жағында ұрық тамыр
қалыптасқан. Сабақша мен ұрық штамыр қиылысқан жерде екі топ клеткалар бар,
олар болашақ қосымша тамырлар.
2.3. Күріштің биологиялық ерекшеліктері
Жарық режимі. Күріш- жарық сүйгіш дақыл, күн сәулесінің интинсивті
болғанын талап етеді. Дақылға қолайлы жарық деңгейі-40-60 мың люкс(лк).
Күріштің өсу дәуірі (мамыр-тамыз айлары) кезінде Сыр өңіріндегі ауаның
салыстырмалы ылғалдығытөмен-29-30%, ал ең аз мөлшері 8-10%-ға дейін
төмендейді. Жаз айының көпшілік күндерінде аспан бұлтсыз болып, ауа құрғақ
әрі таза болады. Сондықтан да, күн сәулесі энергиясы ауа арқылы өткенде
атмосферада қалып қоймайды, немесе шашырап Ғарышқа кетпейді. Нәтижесінде
күріш егісіне көп мөлшерде фотосинтетикалық белсенді радиация (ФБР) келіп
түседі.
Температура режимі. Күріш- жылу сүйгіш дақыл. Арал өңірі жағдайында
температура қосындысы (3200-4200 градус) ерте және орташа мерзімде пісетін
сорттар өсіруге жеткілікті. Күріш өсімдігі өңіп шыққан кездежәне гүлдену
кезінде температураға сезімтал,-0,5-1градуста дақыл зақымданы.
Топырақтың үстіңгі қабатында температура +13-14 градус болғанда себуді
бастауға болады. Осы температурадан төмен болса, тұқым баяу өніп өседі,
көпшілігі шетінейді, немесе шықпай қалады, егіс сиреке болады.
Күріш масақтанып, гүлдену кезінде салқын немесе өте ыстық температура
болса, ол өзінің зиянды әсерін тигізіп, ұшық дәндер санын көбейтеді, ал ең
қолайлысы 24-28 градус. Сүттеніп қамырлану кезінде дән дұрыс толысып пісуі
үшін оптимальды температура 26-28 градус.
Суару режиміне талабы. Күріш суға бастырылған атыздарда өсетін
гидрофиттік өсімдік. Атыздағы су өсімдіктің физиологиялық талабын
орындаумен қатар егістегі микроклиматты өзгертіп реттейді: төменгі
қабаттағы ауа ылғалдылығы жоғары болады, ал бұл күріш өсімдігінің
транспирациясын азайтады. Сонымен бірге тамыр жүйесінің жақсы өсіп дамуына
әсер етіп минеральды элементтермен қоректенуін жақсартады.
Күріш егісінің суару режимі себу әдісіне, тұқымның сіңіру
тереңдігіне, топырақтың тұздану және фильтрациялық қасиеттеріне,
егістіктердің арамшөптермен ластануына байланысты белгіленеді. Қазақстанның
оңтүстік жағдайында топырағы тұзданған атыздарды суға тұрақты бастыру, ал
топырағы тұзданбаған атыздарда- қысқартылған суару режимі әдісі
қолданылады.
Қазақ күріш ғылыми зерттеу институтының зерттеулері бойынша Қызылорда
облысы жағдайында күріш егісінің мелиоративтік суару нормасы гектарына 18-
22 мың метр куб. Нақты жұмсалынып жүрген суару мөлшері облыс бойынша
гектарына 28 мың метр куб, кейбір шаруашылықтарда бұл көрсеткіш 26-30 мың
метр кубке жетеді [16].
Топыраққа және қоректену элементтеріне талабы. Арал өңірінің күріш
өсіруші алқаптарының топырағы негізінен шөл далалық және гидроморфтық
(аллювиальды-шалғынды, шалғынды -батпақты, батпақты) түрлеріне жатады.
Олардың ішіндегі құнарлысы - аллювиальды-шалғынды, шалғынды-батпақты
топырақтар. Атыз топырағына сумен көп мөлшерде ерітінді тұздар келеді.
Әрбір күріш өсіруші аймақтарда аталған топырақ түрлерінің бәріде
кездеседі және олардың табиәи құнарлығы төмен, құрылымы нашар, қара шірігі
(гумус) аз, карбонатты, құрамында калий көп, ал азот аз, фосфотр орташа
немесе одан төмен мөлшерде бар. Сондықтан азот және фосфор тыңайтқыштарын N
120-180 және Р 90-120 кгга әсерлі зат есебімен бірге беру күріш өнімін 2,3-
2,5 есе, ал аталған тыңайтқыштар жеке-жеке берілгенде - 1,2-1,5 есе, тек
калий тыңайтқышы енгізілгенде - 15-20% арттырады [17].
Жоғары өнім құрау үшін күріш топырақтан көп мөлшерде қоректік заттар
(макро және микро элементтер ) алып бойына сіңіреді.
Азот - белоктар, нуклеин қышқылы, ферменттер , оның ішінде НАД және
НАДФ, витаминдер және басқа да органикалық заттар құрамының негізгі
компоненті. Сондықтан, азоттың жеткілікті мөлшерде болуы фотосинтез
процесін күшейтіп, дақылдың жылдам өсуіне және жоғары биомасса құрауына
жағдай жасайды.
Күріш егісін азот тыңайтқышымен оптимальды мөлшерде қамтамасыз еткенде
дақылдың сабақтары мен жапырақтары жақсы өседі, өсімдіктің түптенуі артып,
масақты сабақтар саны көбейеді. Сондықтан, азот тыңайтқышы, суару және
температуралық режимдермен қатар масақты сабақтар қалыңдығын және жоғары
өнім құралуын реттейтін күшті факторлардың бірі. Осыған сәйкес өнім
компоненттеріне әсер ету үшін азот тыңайтқышын себу алдында және үптеп
қоректендіру ретінде беру керек.
Фосфор өсімдікте заттар алмасу процесінде орталық роль атқарушы нуклейн
қышқылдары, нуклеотидтер, фосфолипидтер, витаминдер және басқада
органикалық заттар құрамына кіреді. Фосфордың топырақта азболуы күріш
дақылының жас кезінде сабақ және жапырақтардың, әсіресе тамыр жүйесінің
өсуін тежейді. Бұл тыңайтқыштың оптимальды мөлшерде болуы дақылдың
түптенуін арттырып, масақтағы дән санын көбейтеді.
Калий протоплазма құрамының ылғалдылығын арттырып, қоюландыру процесін
тежейді. Калийдің көп бөлігі (70%) клеткада бос ион түрінде кездеседі, ал
қалған бөлігі (30%) адсорбталған жағдайда болады. Калий өсімдіктегі
көмірсулар қозғалысына және көмірсу- белок алмасу процесіне қолайлы әсер
етеді.
Күріш дақылына азот, фосфор, калийден басқа макро және микро элементтер
қажет: олар кальций, кремний, темір, күкірт, мыс, молибден, марганец т.б.
Бұлардың барлығы организмдегі ферменттер құрамына кіріп, өсімдіктегі
биохимиялық процестерді реттейді. Микротыңайтқыштарды топыраққа енгізіу
немесе себу алдында тұқымды аталған микроэлементтер тұздары ерітіндісімен
өңдеу тұқымның шығымдылығын арттырып, күріш көгінің қолайсыз жағдайларда
төзімділігін арттырады, нәтижесінде өнім артады және сапасы жақсарады.
1.4. Қазақстанда өсірілетін күріш сорттарын талдау
Күріш егісінен жоғары әрі тұрақты өнім алу үшін сорттардың ролі
үлкен. Күріш өсіруші аймақтардағы жетістіктер өндірісте жоғары өнімді
(Краснодар 424, Кубань3, Маржан, Авангард, Лиман, т.б.) сорттарды енгізіп,
технологияны жетілдіру нәтижесінде алынды.
Күріш сорттарын өсіру агротехникасын биологизациялау – бұл нақты сортты
өсіріп баптау технологиясы мен әрбір агротехника шараларын олардың
биологиялық және морфофизиологиялық ерекшкліктеріне сәйкестендіру. Бүл
күріш егісінен (агроценозынан) жоғары және сапалы өнім алуға жағдай
жасайды.
Күріштің кез-келген сорты 3-4 жылда ескіреді, сондықтан сорттарды
жаңартуды қажет етеді. Қызылорда облысының күрішшілері егіп келе жатқан
Маржан және Кубань сорттары 20 жылдан асты. Ал, Ресейде күріштің 40-тан
астам жаңа сорттары шығарылып, пайдаланылуда. Бұл өнімділікке де, күріш
кәсібінің тиімділігіне де әсер етеді. Мол өнім алу үшін және сапасын
арттыру мақсатында элиталық тұқымдар пайдаланылады. Ал, элиталық тұқымның
арқасында өнімнің артуы бір гектарға кемінде 3-4 центнерді құрайды.
Қазақстанда күріш түрлерін өсіру біржақты, халықтың қажеттілігі ескерілмей
дамып келе жатқан сияқты. Біздің елімізде тек негізінен палау мен ботқа
жасайтын домалақ дәнді күріш өндіріледі. Ал, гарнирлерге жарайтын және
қоғамдық тамақтандыру орындарына қажетті ұзынша дәнді күріш бізге басқа
мемлекеттерден тасымалдануда. Мұндай жағдай басқа мемлекеттерде де болған.
Мысалы, күріш көлемі 220 мың га құрайтын Италия соңғы жылдары Азия елдерін
жолда қалдырып, ЕвроОдақ елдеріне ұзынша дәнді күрішті таситын негізгі
экспорттаушыға айналған. Салқын ауа райы жағдайында ұзынша дәнді күріш
өспейді деген Ресейдің өзінде осындай күріштің Снежинка деп аталатын
сорты шығарылған. Қазақстанда ұзынша дәнді күріш сортын енгізу келешекте
бізге оны Еуропа елдеріне экспорттауға мүмкіндік берер еді. Соңғы жылдары
мемлекетіміздің қолдауы нәтижесінде тұқым шаруашылығын қайта қалпына
келтірдік. Қазіргі күні, облыста 2 бірегей, 3 элиталы және 7 бірінші және
екінші репродукциялы тұқым өндіретін шаруашылықтар жұмыс жасауда. Осының
нәтижесінде ауыл шаруашылығы тауарларын өндірушілерді күріштің сапалы
тұқымымен қамтамасыз етуге қол жетті. Алайда, өңірімізде күріштің сорттарын
жаңалау, алмастыру жұмыстары кенже қалды. Облыста қазіргі уақытта егіліп
жүрген “Кубань-3”, “Маржан” сорттарының алдыңғысына 44 жыл, ал, соңғысына
20 жыл болыпты. Бұл сорттар кезінде жақсы өнім берді, ал, бүгінде әбден
тозығы жетіп, қазіргі уақытта әлемдік бәсекелестік талаптарға жауап
бермейтін халге жетті деуге болады. Осыған байланысты шаруашылықтардың
өндірген өнімдері өтпей, қаржылай қиыншылықтар көруде. Биыл “Лидер”,
“Янтарь”, “Новатор” сорттары күткен нәтиже берді. Бұл сорттар Жалағаш,
Қармақшы аудандарының жағдайында гектарына 60-65 центнерден өнім берді
[19].
Маржан. 1987 жылдан бері Қызылорда обылысында өсіріліп келеді. Орташа
піседі, вегетациялық мерзімі 112-117 күн, тұзданып кеткен жерге өсіруге
болады, жылдам көктейді, бастапқы кезде тез өседі. ¤сімдіктің биіктігі 105-
118 см, шашағы 17-19 см, масақ саны 90-100. 1000 дәннің салмағы 33-34 г
болады. Сортқа мемлекеттік комиссия сынақ жасаған кезде өнімділігі 74,6
цга болған. ¤ңдеген кезде 65,8% ақталған күріш (күріш пен ақ ұсақ бірге)
шығады, мөлдірлігі 77%, қауызы 17-19%. Жарылуға шыдамды [1].
Кубань 3. 1963 жылдан бері Қызылорда обылысында өсіріліп келеді. Ерте
піседі – 103-105 күн. Көктемгі құбылмалы ауа температурасына, жердің нашар
тегістелуіне байланысты әртүрлі тереңдікке суға бастырылуына төзімді.
Биіктігі орташа, шашағының ұзындығы 15-17 см шамасында болса әр шашағында
80-90 дай масақ болады. Дәні ақ, мөлдір, аздаған ақшыл дақ болады. 1000
дәнінің салмағы 27-30 г, қауызы 18-20%. Сабақтары құлауға бейім болып
комбайнмен жинау кезінде қиындық туғызады. Дәні жарылғыш болғандықтан
жоғарғы сортты ақталған күріштің шыәуы нашар [7].
Новатор. Вегетациялық мерзімі 115-117 күн шамасында, биіктігі 90-100 см.
Сабағының жуандығы орташа және берік. Кубань 3 сияқты жығылғыш емес, күріш
нематодасына төзімді. Перикуляриоз бен жердің тұздануына төзімділігі
орташа. Бұл сорт қысқа сабақты сорт, биіктігі 85-90 см. Шашағы қомақты,
ұзындығы 16-18 см, әрқайсысында 120-135 масақ болады. Дәні ұзынша келген.
1000 дәннің салмағы 29-31 г. Ақталған күріш ақ түсті, мөлдірлігі 98%. 70-
72% шамасында ақ күріш пен ақ ұсақ шығады, бүтін дәннің мөлшері 90-95%,
құрамындағы белок 9,8%. Жаңа көктеп жатқан кезінде бастырылған судың
тереңдігіне шыдамды. 25 сәуір мен 15 мамырдың арасы егуге ең қолайлы мерзім
болып есептеледі [9].
Гарант. Вегетациялық мерзімі 115-117 күн шамасында, биіктігі 90-100 см,
мұртшасы жоқ. Сабағының жуандығы орташа, сабағы берік. Жығылуға төзімді.
Шашағының ұзындығы 15-17 см. Шашағының әрбір см ұзындығында 8-10 масқ
болады, Дәнінің ірілігі орташа. 1000 дәннің салмағы 28-29 г. Ақталған
дәннің түсі ақ, мөлдірлілігі 92-95%, ақталған күріш пен ақ ұсақтың зауыттан
өңдеу кезде шыәуы 70-71%, оның 95-98% бүтін дәндер. Перикуляриоз ауруына
төзімді, піскен кезде дәні төгілмейді, су астынан шығымдылығы жоғары. Бос
қауыздар өте аз. 10 мамырға дейін суға бастыру ең қолайлы кезең болады.
Рапан. Вегетациялық мерзімі 115-117 күн, биіктігі 85-95 см, мұртшасы жоқ.
Шыққан сабақтары қомақты орналасады, сабақтары тіке тұрады. Сабағы берік
болғандықтан жығылуға төзімді. Шашағының биіктігі 16-17 см, шашағының әрбір
сантиметрінде 10-12 масақ болады. Дәні төгілуге төзімді. Дәні ұзынша
келген, ірілігі орташа. 1000 дәннің салмағы 27-28 г, қауызы 17-18%.
Ақталған дәнінің түсі ақ, мөлдірлігі 95-98%, ақталған күріш пен ақ ұсақтың
өңделген кезде шыәуы 69-78%, оның құрамындағы бүтін дән 85-95%.
Перикуляриоз ауруына, гүлдеген кезінде ауа райының қолайсыздығына төзімді.
Бос қауыздар мейлінше аз болғандықтан өнімділігі басқа сорттарға қарағанда
анағұрлым көп. 100-120 цга-ға дейін өнім беруіне мүмкіншілігі бар. Алғашқы
кезде тым баяу өседі, тұқымның өзі тым жай көктейді. Сондықтан суға
бастыруды қысқа қысқа мерзіммен істеген қолайды. Суға бастыру мен тұқым
себудің ең тиімді мерзімі 5-10 мамырға дейінгі уақыт. Төменде 1.1 – кестеде
Қазақстан селекциясы сорттарының қысқаша сипаттамасы берілген.
Дубовский 129: Бұл сортты Бүкілодақтық күріш тәжірибе станциясы өсірген.
Эритростың бір түрі. Тез піседі, оның өсу мерзімі 89-100 күн. Бұл
төгілмейді, жатып қалмайды, біркелкі өсіп жетіледі. Басқа сорттарға
қарағанда ол механизммен жиналуға өте қолайлы. Түрлі аурулар мен
зиянкестерге қарсы төзімді келеді. Сондай-ақ сортаңға, жергілікті жағдайға
шыдамды. 100 тұқымның массасы- 31-33 г. Бұл жоғары сапалы дән береді. Таза
түсімі 72,5 % , оңай бастырылады. Қауызы тез түседі, Дәні ұсақталмайды. Тез
пісетін басқа сорттарға қарағанда, Қызылорда облысының жағдайында Дубовский
129 сорты өзінің анағұрлым жоғары өнімді екенін көрсетті. 1953 жылдан бері
Дубовский 129 сорты облыстың 1 және 2 аймақтарының ауылдарында
аудандастырылды.
УЗРОС 269: Бұл тұқымды өзбектің күріш тәжірибе станциясы өсіріп
шығарған. Күріштің Итралик сортының бір түрі. Қылтанақсыз, дәні ақ, ірі
болады. 1000 тұқымның массасы 32-35 грамм. Таза түсімі 72,5 % , жоғары
сапалы дән береді. Жедел көктейді, сабағы мықты болады. Төгілгіш емес,
жатпайды, егін орағы кезінде механизммен оруға жарамды. Өсу мерзімі 114-130
күн. Өзі жергілікті жағдайға төзімді, сортаң мен суға шыдамды келеді.
Шығымдылығы жоғары сорт. Қызылорда күріш тәжірибе алаңында оның шығымдылығы
гектарына 68 центнерге дейін жетеді. Облыстың 2 аймағындағы ауылдарда
аудандастырылған.
Краснодарский 335 : Бұл тұқымды бүкілодақтық күріш тәжірибе станциясы
өсіріп шығарған. Күріштің Итралик сортының бір түрі. Қылтанақсыз, дәні ақ,
ірі болады. 1000 тұқымның массасы 26-29 грамм. Таза түсімі 72,5 % , жоғары
сапалы дән береді. Жедел көктейді, сабағы мықты болады. Төгілгіш емес,
жатпайды, егін орағы кезінде механизммен оруға жарамды. Өсу мерзімі 114-130
күн. Өзі жергілікті жағдайға төзімді, сортаң мен суға шыдамды келеді.
Шығымдылығы жоғары сорт. Қызылорда күріш тәжірибе алаңында оның шығымдылығы
гектарына 68 центнерге дейін жетеді. Облыстың 3 аймағындағы ауылдарда
кеңінен таралған және Сырдария, Өзек аудандарында да едәуір көлемде
егіледі. .
Қараталдық 7679: Бұл тұқымды Талдықорған облысындағы Қаратал күріш
тәжірибе станциясы өсіріп шығарған. Күріштің Зеравшаник сортының бір түрі.
Қылтанақсыз, дәні ақ, шыны тәріздес жылтыр болады. 1000 тұқымның массасы 32-
33 грамм. Таза түсімі 72,5 % , жоғары сапалы дән береді. Жедел көктейді,
сабағы мықты болады. Төгілгіш емес, жатпайды, егін орағы кезінде
механизммен оруға жарамды. Өсу мерзімі 95-118 күн. Өзі жергілікті жағдайға
төзімді, сортаң мен суға шыдамды келеді. Шығымдылығы жоғары сорт. Қызылорда
күріш тәжірибе алаңында оның шығымдылығы гектарына 68 центнерге дейін
жетеді. Облыстың 2 аймағындағы ауылдарда аудандастырылған. Тез пісетін
сорт.
Қазақ Шалы және Бірінші Май: Қазақ Шалы ертеден келе жатқан жергілікті
сорт. Қазақ Шалы сорттарын іріктеу арқылы Бірінші Май 152 сорты өсірілді,
Мының ерекшелігі масағының мойнындағы жапырағы көлемді келеді. Бұл сорттың
екеуі де қылтанақты болады. Гүлінің қабықшағы сабан тәріздес сары болады,
қылтанағы алғашқы кезде күлгін түстес, кейін пісер кезде бурыл тартады.
жемісі ақ, дәні ірі, 1000 тұқымның массасы 32-35 грамм. Дәні сапалы, әрі
дәмді, түсімі онша көп емес 67 % . Сорт жергілікті жағдайда берік, көктеу
және жер бетіне көтерілу дәуірінде топырақтың сортаңдығының артуына және
температуарның төмендеуіне төзімді. Өсу дәуірі 95-110 күн, тез піседі,
температураның ауытқуына, су қабатының өзгеруіне көне береді. Жатып қалуға
өте бейім, төгілгіш келеді. Қазақ Шалы сортына қарағанда Бірінші Май сорты
азырақ төгіледі. Бұл сорт арамшөбі мол сортаң жердің игеру үшін сбеіледі,
су өте терең болса да шыдай береді. Екеуі де өнімді едәуір мол береді.
Қазақ Шалы көбінесе Оңтүстікте таралған. сонымен қатар оны облыстың барлық
аудандарында кездестіруге болады. Жоғарыда айтылғансорттардың ішінде
әсіресе облыстың оңтүстігі үшін өте-мөте пайдалысы Дубовский 129 бен УЗРОС
269 және маржан сорттары болып табылады [22].
Кесте – 1.
Қазақстан селекциясы сорттарының қысқаша сипаттамасы
Сорттық Сорттың атауы
ерекшеліктер
і
Кубань 3 Маржан Арал 202 Ару
стандарт
Барлық күрішпен га 1856 2150 2003
егілген көлем
Оның ішінде Кубань га 804 905 855
3 сорты
Ақмаржан сорты га 1052 1245 1148
Кестеде көрсетілген мәлімет бойынша шаруашылықта барлық егіс көлемі
2011 жылы 1856 га, 2012 ж. 2150 га-ны құрады. Оның ішінде негізгі дақыл
ретінде күріштің екі сорты егілді: Кубань 3 - 2011 ж 804 га, 2012 ж, 905
га және Ақмаржан сорты - 2011 ж. 1052 га, 2012ж. – 1245 га.
2.2. РЗА ЖШС метеорологиялық мәліметтері
Алдашбайахун ЖШС климатының басты ерекшелігі - оның континенттігі
мен құрғақшылығы. Ауа райы жағдайларының тұрақсыздығы мен республиканың жер-
жерлеріндегі метеорологиялық элементтердің жылдық және тәуліктік
амплитудасының (ауытқуының) жиілігі де осыларға әсер етеді. Арктикадан
еркін келіп жететін салқын ауаға байланысты өтпелі маусымдардағы жылылықтың
өзіндік ерекшелігі болып тұрады. Ол оңтүстіктен қоршаган биік тау
сілемдерінің салдарынан Қызылорда жерінде тұрақтап, одан әрі салқындайды.
Соның нәтижесінде суықтық жиі-жиі қайталанады. Бірақ осы жерлерде көктемде
ауаның температурасы 15° жоғарылап, күріш көктей бастаган кезде тоңазу
байқалмайды. Болған күнде де жазғытұрым егістікте көлкіте суарған кезде ол
күрішке зиянын тигізе алмайды.
Климаттың негізгі факторлары өсімдік өсетін жердің климаттық қоры
болып есептеледі, өйткені, өсімдікті егу, одан мол өнім алу мүмкіндігін
анықтайды. Қызылорда облысында күн сәулесінің сапасы мен мөлшері күріштің
өсуіне шек келтірмейді жэне оның барлық өсіп-өнуі кезеңінде толық
жеткілікті деп есептеу керек. Жылу күріш үшін әлде-қайда қажет, өйткені
температура уақыт пен кеңістікке байланысты жылдам өзгеріп отырады. Сонымен
қатар күріш жылуға мейлінше сезімтал. Оның өсу процесіндегі көптеген
өзгерістер ауаның, топырақ пен егістегі судың температурасына байланысты
болады. Температура жоғарылаған сайын күріштің өсу қарқыны шапшаңдайды,
даму кезеңдерінің арақашықтығы қысқарады, сөйтіп күріштің бүкіл өсіп жетілу
мерзімі тездетіле түседі. Сондықтан да жылу қоры белгілі бір жердің күріш
егу үшін қаншалықты қолайлы екендігін анықтайды. Ондағы температуралық
жағдайларға сүйене отырып, келешектегі күріштің сапасы мен өнімін алдын-ала
болжауға да болады.
Күріштің даму кезеңдері бойынша көрсетілген температурасының
биологиялық минимумын шаруашылық жағдайында байқалатын температуралармен
салыстырудың мәні зор, өйткені белгілі бір ауданда күрішті егудің
мүмкіндігі сол шаруашылықтағы температура арқылы анықталады.
Температуралардың шаруашылық жағдайындағы қажетті мөлшері биологиялық
температурадан әлдеқайда жоғары (3-кесте).
Кесте 3.
РЗА ЖШС метеорологиялық сипаттамалары
(2012 ж)
РетіКөрсеткіштер Өлшем Метеорологиялық
бірлігі станция
1 Жылдық жауын - шашын мм 90-130
2 Орташа жылдық температура град 9,0
3 Қаңтар айының орташа температурасы град -9,8
4 Шілде айының орташа температурасы град +25,9
5 +10 градустан жылы температураның град 3700-4100
жиыны
күн 170-200
6 Ауаның аязсыз күндер күн 160-200
7 Топырақтың аязсыз күндері ай 10.12-25.12
8 Тұрақты қар түсетін уақыт күн 50-65
9 Топырақ бетінің тоң қату тереңдігі см 45
Жалдық жауын-шашын есеп жүргізілген жылдары 130 мм түсті, 2012 жыл
құрғақшылық жыл деп есептеуге болады. Ауа-райы жылдық температурасы 3700-
4100 дейін құрады, осы жағдайда күріш дақылы жақсы дамып өседі және күнмен
санағанда 200 күн қолайлы болып шықты.
2.3 РЗА ЖШС топырағы
Қызылорда облысының бүкіл аумағындағы барлық топырақ
түрлері үш категорияға және оларды он мелиоративтік топқа бөле Бөлудің
негізіне топырақ жамылғысының генетикаліқ ерекшеліктері, олард түхдану
дәрижесі, механикалық қүрамы алынған, өйткені осы белгілер же ауыл
шаруашылығында игерудің тиімділігін және топырақ көтеру үшін мелиоративтік
шараларды анықтайды.
Жеңіл-желпі мелиоративтік шараларды қажет ететін бір
категориядағы жерлер (аздап суарылады).
Өсімдігі: Қызылорда облысы территориясының топырақ-климат жағдайы
негізінен екі түрлі. - Сырдария ескі атыраулық жазығы және оны айнала
қоршап жатқан шөл және шөлейтті дала. Облыстың жалпы жер колмен есептегенде
Сырдария атырауының үлесіне небәрі он пайыз тиеді. Шөл және шөлейт дала 86
пайызын алып жатыр, ол қалғандары шаруашылық үшін пәлендей маңызы жоқ
жерлер. Мысалы: сулар, таудың жалаңаш бөктері.
Осы аймақтардың табиғатына бейімделген өсімдіктер қауымдастығы
қалыптасқан. Жалпы облыс территориясының өсімдіктерін үлкен төрт топқа
бөледі: - саздақ жазықтардың өсімдіктері, құмды жазықтардың өсімдіктері,
тау етегіндегі жазықтардың және Сырдария атырауының өсімдіктері.
Территория жағынан саздақ шол дала облыстың солтүстігінде, құмды
жазықтар- оңтүстігінде, ал ортасында ескі және жаңа атырау жатыр.
- Саздақ шол даланың фитоценозы солтүстік Арал оңірі мен ескі
атыраудан солтүстік жағында үштік бор, қыратында және жаңа атырау жазығында
кездесетін қалдық төбелер де тараған. Сазды жерлерде әртүрлі эфемерлер мен
итсигеи жэне изен аралас жусан өседі. Бұл шөптердің мал жейтін онімі орта
есеппен гектарына 4-4,6 центнерден. Мұндай жайылымға малды жыл бойы жоюға
болады, эсіресе көктемде жэне күзде жаю тиімді. Төбе боктерінде фитоценозды
сұр жусан мен бұйырғын құрайды. Өнімділігі гектарына 5,2 центнер шамасында
ылдый жердерде қарапайым өсімдіктер тобында бұйырғын басым. Бұл аймақта
сортаң қоңыр топырақтарда көбіне бұйырғынмен аралас қара жусан оседі.
Саздақ шөлдің оңтүстік жағына кіретін Сырдарияның оң
жағындағы Майлыбас-Төретас-Қорқыт-Жосалы стансаларының аралығында
шөлдің түрі біркелкі емес, алақұла. Өсімдігінің көпшілігі жусан мен
бүйырғынға аралас сиректеу сораң, әртүрлі бұталар, сексеуіл, баялыш өседі.
- Қызылорда облысының байтағында үлкен және кіші Борсық,
оңтүстігінде Мойынқүм, Сарысудың аяғындагы құмдар, Арал өңіріндегі Қарақұм
және Сырдарияның сол жағында жатқан Жуан құм кіреді. Бұл аталмыш құмды
алқаптардың өсімдігін үш топқа бөледі: бұталы, бұта аралас және еркекшөп,
жусан, қоянсүйек, жүзгін тағы басқа орнықты құмдар мен құм төбелерді
жиектеп аралас өсетін түйесүйер еркекшөп, жусан шөптерінің өнімділігі
гектарына 7-8 центнердей болатын еркек шөппен аралас басқалары бар.
Солтүстік шөл даланың ерте заманнан қалған бұйрат өсімдіктері жүзгін,
баялыш, қара сексеуіл аралас шығатын жусан мен эфемерлер.
Қуаңдария мен Жаңадария жазықтарында қара сексеуіл аралас эфемер мен
жусан, кейде оларға сораң мен жантақ аралас өседі. Құм төбелердің
арасындағы тақырлау жерлерге бұйырғын, қара сексеуіл, күйреуін бой салады.
Осы заманғы аллювиден түратын қүмдарда шөптің аталмыш топтарында жыңғыл,
шеңгел, баялыш, теріскен кездеседі.
Сыр атырауының қуаң бөлігінде кепкен ескі арналарды жағалай және жазық
жерде шоғырлапып өскен сексеуіл тоғайлығы кездеседі. Олардьп
арасында сиректеу болып өсетін күйреуік, жусан, торғай оты, раң, балықкөз
Онда жоғарыда айтылған өсімдіктер өспейді. Тек көктемде және
күздік жаңбырдан кейін тақырға жиналған қақтық суын көк-жасыл балдырлар
басы кетеді. Тақырлау жерлерде өсетін раң, күйреуік, бүйырғын.
Олардың шығымы сирек.
2.4. РЗА ЖШС күріштің сорттық технологиясы
Арал өңірінде күріш 1895-1896 жылдардан бастап өсірілді, ал 1940-1965
жылдары товарлы күріш егіншілігі қалыптаса бастады. Ол кезеңдегі күріш
егіншілігінің технологиялық базасы- атыздары кішкене, инженерлік
дайындалған емес, жабайы күріш жүйесі болатын.
Сыр өңірінде күріш егіншілігінің интенсивті, индустриальды
технологиясы 1966-1990 жылдары қалыптасты. Бұл кезеңде Краснодарлық типтегі
инженерлік күріш жүйесі салынып, ауыспалы егіс игерілді. Егіске көп
мөлшерде тыңайтқыш беріліп, арамшөптермен, ауру және зиянкестермен күресу
үшін пестицидтер жеткілікті мөлшерде қолданылды. Топырақты өңдеу, себу,
күтіп-баптау, орып жинау жұмыстары толық механикаландырылып, күріш
егіншілігі интенсивтендірілді.
Арал өңірінде күріш өнімін арттыру үшін бұл дақылды өсіру
технологиясын сорттардың биологиялық және морфофизиологиялық
ерекшеліктерімен сәйкестендіру арқылы агротехникалық шаралар жетілдірілді,
сорттық технология алғаш рет тұжырымдалып өндіріске енгізілуде.(К.Н.
Жайлыбай,1997, 2001).
Сонымен, күріш өсірудің сорттық технологиясы дегеніміз- әрбір
агротехника шараларын нақты сорттардың биологиялық ерекшеліктеріне
сәйкестендіре жүргізу. Сорттық технология негізінен екі топқа бөлінеді.
1.Жалпы талапқа сәйкес жүргізілетін технологиялық операциялар. Олар:
ауыспалы егіс, инженерлік –техникалық жағдайлар, негізгі және себу алдында
өңдеу, тұқымды дайындау, себу тыңайтқыш берудің жалпы жүйесі т.б.
2. Күріш өсірудің сорттық технологиясы. Олар: күріш сорттарының өсіру
технологиясын биологизациялау, жоғары өнімді (оптимальды тығыз) күріш егісі
параметрлерін анықтау, күріш сорттарының биіктігіне, архитектоникасына және
биологиялық ерекшеліктеріне сәйкес топтастыру, осыған сәйкес, тыңайтқыштар
мөлшері мен енгізу әдістерін оптимизациялау, суару режимін жетілдіру т.б.
Күріш өсірудің сорттық технологиясының принциптері, жоғары өнімді
егістің параметрлері, тыңайтқыштарды беру мөлшері, мерзімі, әдістемелері
дәстүрлі агротехника борйынша, жаңа технология бойынша немесе тұқымды
бөрттіріп суға сепкен әдістеме бойынша өсірілген күріш егістігінде де
қолдануға болады.(К.Н. Жайлыбай,Т.К. Карлыханов,2004).
3. РЗА ЖШС күріш дақылына қойылатын агротехникалық талаптар
3.1. Шаруашылықтағы топырақты өңдеу жүйесі
Күріш егілетін және ауыспалы егістегі басқа дақылдар орналасқан танаптар
топырағын өңдеу - негізгі және себу алдындағы өңдеу шаралары болып екі
этаптан тұрады.
Күріш егілетін танаптар топырағын айдау алдында дайындық жұмыстары
жүргізіледі, олар: суару және қашыртқылау жүйелерін өңдеу, арамшөп
қалдықтарын жойып тазарту, уақытша атыз, жаптарды, ойлы-қырлы жерлерді
тегістеу, атыздардағы сабанды шығарып, шаруашылықта пайдалану немесе
майдалап турап, біртегіс шашу, т.б. шаралары жүргізіледі.
Топырақты негізгі өңдеу. Топырақты сүдігерге (зябьке) айдаудың негізгі
мақсаты-себу кезінде, тұқымның өніп шыәуына, күріш өсімдігінің жақсы өсіп
дамуына қолайлы температуралық, қоректік және ауа режимін (жағдайын) жасау,
сонымен бірге арам,шөптерді жою.
Күріш өсірілген танаптарда топырақтың физикалық-химиялық қасиеті,
қоректік режимі өзгеріп нашарлайды, арамшөптер көбейеді. Атап айтқанда, 90-
100 күн бойы суға бастырылған атыздар топырағында жүретін тотықсыздану
процесінде пайда болған күкіртсутегі, шала тотық қосындылар метан, этанол,
органикалық қышқылдар т. б. заттар жинақталады. Сүдігерге айдалғанда
топырақта оттегі көбейіп, аталған зиянды қосындылар тотықтанады, топырақтын
микробиоллогиялық активтілігі (белсенділігі) күшейіп, қоректік заттар
жиналады, капиллярлі түтіктер жүйесі бұзылып зиянды тұздардың жоғары
көтерілуі бәсеңдейді.
Сонымен бірге, зиянды арамшөптер - қамыстың борық тамырлары, доңыз
қоғаның өсімтал түйнектері топырақ бетіне шығып, қысқы суық температура
әсерінен үсіп өледі [19].
Топырақты сүдігерге айдау күрішті жинап алысымен (қыркүйек, қазан
айларында) жүргізіледі. Күріш өсіруші аймақтарда сүдігерге жырту
кешеуілдемеуі керек. Қазан айының соңында және қараша айында айдалаған
сүдігердің сапасы төмен болып , негізгі мақсат орындалмайды.
Шиін мен күрмек арамшөптерімен ластанған танаптарда сүдігерді 25-27см
тереңдікте айдаған жөн. Топырақтың беткі қабатында жатқан арамшөп тұқымдары
айдау барысында терең қабаттарға түсіп, кейін өніп шыға алмайды.
Доңызқоға арамшөптерімен күресу барысында айдау тереңдігін түйнектері
орналасқан қабаттардан сәл тереңдеу, яғни 14-16см тереңдікте жүргізген
тиімді. Жер бетіне шығып қалған түйнектер қысқы суықтан үсіп, өліп қалады,
ал көктемде оларды тырмамамен сүзіп, жинап алып, сыртқа шығарып тастағаннан
кейін,25-27см тереңдікте қайта айдалады.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1. Әдебиетке шолу
1.1 Күріштің эколого-ботаникалық сипаттамасы
1.2 Күріштің морфологиялық және анатомиялық құрылысы 1.3
Күріштің биологиялық ерекшеліктері
1.4 Қазақстанда өсірілетін күріш сорттарын талдау
2 Шаруашылықтағы топырақ-климаттық жағдайы
2.1 РЗА ЖШС орналасу орны
2.2 Қызылорда облысы, Қазалы ауданының РЗА ЖШС метеорологиялық
мәліметтері
2.3 Қызылорда облысы, Қазалы ауданының РЗА ЖШС топырағы
2.4 Қызылорда облысы, Қазалы ауданының РЗА ЖШС күріштің сорттық
технологиясы
3 Қызылорда облысы, Қазалы ауданының РЗА ЖШС күріш
дақылына қойылатын агротехникалық талаптар
3.1 Шаруашылықтағы топырақты өңдеу жүйесі
3.2 Күріштің ауыспалы егістегі рөлі
3.3 Күріштің тұқым себу мөлшері, мерзімі және әдістері
3.4 Күрішті ору бастыру шаралары
4 Қызылорда облысы, Қазалы ауданының РЗА ЖШС күріш егісіндегі
күтіп-баптау жұмыстары
4.1 Күрішті суару жүйесі
4.2 Тыңайтқыштар беру жүйесі
4.3 Арамшөптер және олармен күресу шаралары
4.4 РЗА ЖШС егілетін сорттардың өнімділігі
5 Күріш дақылын өсірудегі экономикалық тиімділігі
6 Еңбекті қорғау
6.1. Еңбек қорғауды шаруашылықта ұйымдастыру
6.2. ЖШС РЗА өндірістік санитария мен қауіпсіздік техникасының
шаралары
7. Дипломдық жобадағы экологиялық қауіпсіздік
Қорытынды
Ұсыныс
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Елімізде бүгінгі өзекті мәселелердің бірі, халықты экологиялық таза
азық-түлікпен толық қамтамасыз ету, бәсекелестік қабілеті мен сапа, баға
нарығының қатал сынынан мүдірмей ауылшаруашылық саласын өркендету шаралары
болып отыр.
Күріш адамдардың жалпы тамақтану жүйесінде ең көп таралған
өнімдердің бірі болып табылады.Күріштің кеңінен пайдаланылуы күріш
жармасының өте жоғары қоректілігі немесе қорытылуы (98%), жеңіл сіңірілуі
сияқты (96%) ерекшеліктерімен түсіндіріледі. 1 кг күріштің азықтық
құндылығы 3590 калорияға тең, ал құрамында 6-8% ақуыз, 4,5% май немесе қант
бар. Сондықтан күрішті балаларды тамақтандыруда және емдік тамақтану ісінде
(диеталық өнім ретінде) қажетті пайдаланады. Күріш сабағы да жоғары маңызды
материал, оны қағаз, крахмал, спирт, дәрі және құрылыс материалдарын
өндіруде шикізат ретінде қолданады. Оны әлемнің 111 елдерінде жалпы ауданы
148 млн. га болатын көлемде өсіріп өндіреді. 2008 жылы әлемдік күріш өндіру
420 млн. тоннаға жетті. Әлемдік күріш өндірушілер төмендегідей бөлінеді:
Қытай - 175,0 млн.т. немесе 41,66%, Индия – 76,7 млн.т. немесе 18,3%,
Жапония – 12,6 млн.т. немесе 3,06%, Индонезия – 32,2 млн.т. немесе 7,66%,
АҚШ – 3 млн.т. немесе 1,74% [1].
Қазақстанда тұрғындардың күрішке сұранысы Қазақстанның өзінде күріш
есебінен толықтай орындалады. Республикада азық-түлік қауіпсіздігін сақтау
үшін жылына орта есеппен 300-400 мың тонна күріш өндіру қажет [2]. Біздің
елімізде бір жанның орта есепппен бір жылда тұтынатын күріш мөлшері 20-25
кг құрайды. Республикамыздағы негізгі күріш өндіруші облыстар: Қызылорда,
Оңтүстік Қазақстан және Алматы. Олардың үлесін тиісінше, 232,0; 4,9; 24,2
мың тонна жалпы дәнді күріш астығы өндіріледі. Олардың ішінде күріш егудің
негізгі аймағы Қызылорда облысында жалпы күріш егістік ауданы 80% құрайды
[3,5].
Соңғы жылдары ҚР-да күріш өнімін өндіру төмендеді. Мысалы, 1990 жылы
күріш егістік алқаптарының ауданы 124,5 мың га, түсетін орташа өнім 4,65
тга болса, 2000 жылы тиісінше, 76,7 мың га және 3,21 тга болды.Күріш
арнайы инженерлі-суландыру жүйелерінде өсіріліп-өндірілетінін атап айтқан
жөн немесе облыстың барлық суармалы егістік ауданының 40% құрайды. Күрішпен
бірге облыста бидай, мал азықтық дақылдар және соңғы уақытта мақта
өсіріледі.
Ауыл шаруашылығы өндірісін жаңа басқару түріне көшіру, ірі арнайы күріш
шаруашылықтарының майдаланып, бөлінуі, фермерлік шаруашылықтардағы қарызы
және материалдық-техникалық базаның жетіспеушілігі күріш егістіктерінің
және одан алынатын өнімнің төмендеуіне алып келеді.
Арал өңіріндегі күрделі экологиялық жағдай, тапшылығы, күрішті өсіру,
өңдеу және жинау үшін пайдаланатын ауыл шаруашылығы машиналарының тозуы
күрделі инженерлі жоспарланған күріш жүйесінің және ирригационды
құрылымдардың істен шығу тенденциясына басты себеп болды. Еліміздегі тамақ
өндіру қауіпсіздігі Қазақстандағы күріш өндірісін одан әрі дамытуды талап
етеді. Соған байланысты, инженерлі-жоспаланған күріш жүйесін сақтау,
топырақ құнарлығын және күріш өнімділігін арттыру әдістерін табу, сонымен
бірге, басқа да ауыл шаруашылық дақылдарын өндіру, олардың өзіндік құнын
азайту мәселелері қажетті шараларды қолдану керектігін көрсетеді.
ҚР үкіметінің импортты ауыстыру бағдарламасына сай күн тәртібіндегі
басты мәселе күріш өнімін өндіруді дамыту болып табылады. Бұл өндірістік-
техникалық потенциалды тиімді пайдалану және ауыл шаруашылық өндірісіне
бөлінетін еңбек, энергетикалық және материалдық ресурстардың тиімділігін
арттыру жағдайында іске асырылады. Аталған мәселенің басты бөлігі
ресурстарды үнемдеу критерилері бойынша күрішті жинаудың өндірістік
процестерін оптимизациялау концепциясы болып табылады, бұл шығындарды
азайтуға және сәйкестендірілген техникалық құралдардың өзара жұмысының
жоғары тиімді болуына қарай алынатын өнім сапасын арттыруды қамтамасыз
етеді.
Қазіргі кезеңде агрегаттар жұмысының үйлеспеуіне байланысты
күрішті жинау мерзімі 45-50 күнді құрайды [5]. Күріш өнімінің дәнді және
дәнсіз бөлігін жинау үшін агрегаттар үлесіне ресурстар шығынының ең аз
бөлігі жұмсалады және егістік өнім шығыны да төмен болады. Күрішті өсіріп-
өңдеуге жұмсалған барлық шығынның 60% бастыру және тасымалдау жұмыстарына
жұмсалады. Күріш жинау өндірістік процестерінің барлық звенолар жұмысының
үйлеспеуі салдарынан дәнді жоғалту шығыны 20%, ал өзінен-өзі төгілу шығыны
15-19% жетеді. Күріш егістігіндегі дәнсіз бөлікті жинауды агротехникалық
мерзімде орындау келесі жылдағы күріш өнімділігін 12-15% арттыруға
мүмкіндік береді. Кезекті жұмыс уақытының ауысуына байланысты техникалық
құралдардың тұрып қалуы 20-25% уақытты құрайды [3,4].
Дипломдық жобамның негізі мақсаты: РЗА ЖШС шаруашылығында күріш
дақылдарын өсіру технологиясын қарастыру.
Дипломдық жобаның орындалатын міндеттері:
➢
➢
➢
➢
➢
➢
. Күріш дақылын егудің жаңа ауыспалы егістің үрдістерін оқып үйрену.
Қызылорда облысы, күрішінің үлес салмағын анықтау, суды аз пайдаланатын
дақылдарды өсіріп, экономикалық тиімділікті арттыру көзделіп отыр.
1. Әдебиетке шолу
1.1. Күріштің эколого-ботаникалық сипаттамасы
Күріш адам өмірінде өте маңызды орын алатын көне дақылдардың біріне
жатады. Оның тарихы адамзаттың ерте заманғы даму тарихымен ұштасып жатыр.
Бұл дақыл әлемнің 110-ға жуық елінде 150 млн.га жерде өсіріледі.
Күріш жер бетіндегі халықтың 23 бөлігі үшін негізгі тамақ өнімі болып
саналады. Дүние жүзілік өндіріс көлемі бойынша ол дәнді дақылдар ішінде
бидайдан кейінгі екінші орында. Ғалымдардың есептеуінше тамақ қажеттілігін
2025-жылға толық қанағаттандыру үшін күріш өндіруді 70%-ға арттыру керек
екен. Дегенмен оны өндіру қарқыны әлі де болса халық санынын өсуінен қалып
қойып отыр.
Қазақстанда соңғы жылдары 300,000 т күріш алынды, 1990-жылмен
салыстырғанда 2 есе төмен. Біздегі күріш өсірілетін негізгі облыстар –
Қызылорда,Алматы,Оңтүстік Қазақстан [7].
Қазақстанда күріш өсетін негізгі аймақ- Қызылорда облысы аумағындағы
Сырдария өзенінің екі жақ аңғары. Сыр елі күріш өсірудегі дүние жүзілік
рекордтың талай талай туын тіккені тарихтан белгілі,ол жерде әлемге әйгілі
100 центнершілер мекендеген табиғаттың таршылығына, ауа райының
қолайсыздығына қарамастан, Қызылордалық еңбеккерлер өне бойы суда сыланып,
күн сәулесімен жайраңдап өсетін күріш дақылының барлық сыр-қырларын жақсы
меңгерген. Соның арқасында әлемдік рекордшылар қатарындағы Қызылорданы
ырысты-күрішті Қызылорда деп бүкіл ел ән салудан жалықпайды. Бұл –
шындығында да Қазақстан ырысы [5].
Күріш негізінен 25 түрді біріктіреді. Оның ішінде аса маңыздысы –
егістік күріш (O Sativa). Осы заманға жүйелеуге сәйкес бұл түр 3 түр
тармағына бөлінеді:
- қысқа дәнді күріш ( O Sativa brevis)
- үнді түр тармағы ( O Sativa indica)
- қытай-жапон түр тармағы ( O Sativa sino-japonica)
Қысқа дәнді күріш дәнінің ұзындығы 40 мм шамасында, ұсақ. Ол тропикалық
елдерде ғана таралған.
Үнді түр тармағының ұзындығы ұзын 5 мм-ден жоғары, жұқа және жіңішке
дәндер болады, ұзындығының еніне қатынасы 3,1-3,5:1. Гүл қабықшалары түкпен
көмкерілген.
Қытай-жапон түр тармағының дәндері енді, жуан. Ұзыңдығы 5 мм-ден жоғары,
көлденең қимасы домалақтау келген, ұзындығының еніне қатынасы 1,5:1-9:1.
Гүл қабықшалары жиі түкті.
1.2. Күріштің морфологиялық ерекшеліктері
Күріш тамырының жүйесі- шашақ тамыр. Ол екі түрлі- ұрық (негізгі) тамыр
және буын (жанама) тамырлары. Негізгі тамыр тал болып, төмен қарай өсіп
ұзарады, ұшында қорғаныш оймақ бар. Сосын ұрық (негізгі) тамыр жанынан 4-5,
кейбір сорттарда 6-8 қосымша тамырлар өсіп жетіледі бұл тамырлардың
физиологиялық активті бөлігінде эпидермис клеткаларынан ұзындығы 0,75-1мм
түкшелер пайда болады. Кейінірек, қойнау немесе тірек тамырлар пайда болып
өседі. Бұлар басқа тамырлардан қысқалау, түсі ақшыл жуандау болып келеді.
Топырақ ішіндегі сабақ буындары өте жиі орналасқан түптену буынынан өте жиі
орналасқан түптену буынынан буын (жанама) тамырлар пайда болып өседі.
Тақтайшасы бар бірінші жапырақ, одан кейінгі әрбір жапырақтар орналасқан
жерден топтанып жанама тамырлар тез өсіп жетіледі. Алғашында күріш көгі 2-3
жапырақты болған кезге дейін, суды және қоректік заттарды ұрық тамырлары
арқылы алады. Түптену фазасы басталған 3-4 жапырақты кезден бастап, жанама
тамырлар дақылдың қоректену қызметін толық атқарады. Осы кезеңде 30-40
жанама (қосымша) тамырлар пайда болады [12].
Тамырлардың біраз бөлігі күріш орып жинап алғаннан кейінде тіршілігін
тоқтатпайды, нәтижесінде орылған күріштің түбінен жасыл өскін пайда болады.
Әрбір тамырдың ұзындығы 30-40см , ал негізгі массасы топырақтың 0-27см
қабатында орналасады, аз бөлігі 40см дейін жетеді.
Күріштің өсу барысында тамырларда ауа жинап өткізуші ұлпалар- аэренхима
пайда болып дамиды. Аэренхима жапырақта және сабақта да болады.
Күріш сабағы-жапырақ қынабымен қоршалған, көпшілік бөлігі қуыс,
буындармен бөлінген. Сабақтың жоғарғы буынаралығының іші қуыс, төменгі
буынаралығының ішінде перенхималық ұлпалар бар. Сабақтың буынаралық саны-
сорттық белгі, ерте пісетін сорттарда буынаралық саны аз.
Биіктігіне сәйкес сабақтың жуандығы әртүрлі, ал төменгі бөлігі
жуандау.Бұл сабақтың жатпайтын қасиетін күшейтеді. Биіктеген сайын сабақ
жіңішкереді, ең ұзын әрі жіңішке буынаралық ұшында масақ орналасқан.
Сабақтың мықтылығы қабырғаларының қалыңдығына байланысты. Қысқа әрі жуан,
мықты сабақты күріштер жатпайды, үзын бойлы күріштер бұған осал болады.
Мысалы, жатуға бейім Дуборский 129 сорты сабағының жалпы қалыңдығы-850-864
микрон, жатпауға орташа төзімді КзРОС 358 сабағының қалыңдығы 954-1004
микрон, ал жатпайтын табиәи мутант ЕСМ-40 сабағының жалпы қалыңдығы 973-
1116 микрон [10].
Сабақ буындарының саны -сорттық ерекшелік және өсу дәуірінің
ұзақтығына байланысты өзгереді. Күріштің әртүрлі формаларында сабақтың буын
саны 10-20. Кеш пісетін сорттардың сабағы ұзын әрі буындары көп болады.
Әрбір буындарда жапырағына орналасқан буынаралықтың төменгі бөлгіндегі
паренхималық клеткалар меристемалық (бөлініп көбею) қасиетін жоймаған. Осы
төменгі клеткалардың бөлініп біріне бірі қаланып көбеюі, яғни интеркалярлық
өсуі нәтижесінде буынаралық өсіп ұзарады, сонымен бірге сабақ та биіктеп
өседі.
Сабақтың жер бетіндегі буындарынан жанама сабақтардың пайда болуын
бұтақтану деп атайды. Сабақтың бұтақтануы атыз суы терең, күріш сирек
болғанда, минералды тыңайтқыштары көп берілгенде байқалады.
Күріш егісінде дақылдың жатып қалуы екі түрлі: 1) тамырлық жатып қалу,яғни
тамырмен сабақ жалғасқан жерден иіліп немесе сынып сабақтар түгелімен ұзына
бойы құлайды,м егіс жаппай жатып қалады (мысалы, Кубань 3 сорты егісі); 2)
сабақтың жатып қалу, яғни сабақ иіліп,күріш сабақтары біршама биіктікте
құлайды (мысалы, Маржан сорты егісі). Бірінші жағдайда жатып қалған егісті
орып жинау өте қиын, және дән шығыны көп болады.
Күріш жапырағы - фотосинтез және транспирация процестері жүретін маңызды
мүше. Бастапқы жапырақ үрықтың өзінде қалыптасады. Колеоптиле- түссіз,
нағыз жапырақтарды қорғаушы оймақ, тұқым өніп шығу барысында топырақтан
тебен тәрізді болып шығады.
Күріш жапырағы ұзын, таспа тәрізді, ұшы сүйір. Құрылымы: жапырақ қынабы,
жапырақ тақтайшасы (пластинкасы), тілше және құлақшалардан құралған.
Жапырақ қынабы- сабақтағы буынаралықты қоршап, буындарда тікелей
орналасқан. Қынап сырты жылтыр, аздап қырлы. Анатомиялық құрылымы бойынша
ерекшелігі паренхимиялық клеткалардың күшті дамуы [11].
Қынаптың негізі ұлпа - паренхималық клеткалар. Олар шамалы сопақтау,
көлденең кесіндісіне қарағанда дөңгелек, қабырғалары жұқа. Сыртқы
қабаттарда хлорофилі бар фотосинтездеуші клеткалар орналасқан. Жапырақ
қынабы сабақтарға үлкен тіреуіш, оның тік тұруына көмекші. Сабақ
буынаралығы зақымданып қисайған жағдайда оның қайтадан тікеуіне себепкер
болады.
Жапырақ тақтайшасы - ұзын, таспа тәрізді, ұшына қарай жіңішкеріп, сүйір
болып келеді. ұзындығы әртүрлі:5 см-ден 60-68 см-ге дейін, ені-0,5-2 см
аралығында. Орналасуы бойынша жапырақ тақтайшасы (пластинкасы) тік, яғни
сабақтан ауытқу бұрышы 20 градусқа дейін, иілген салбыраңқы түрлері бар.
Масақтан кейінгі бірінші жапырақты жалау жапырақ деп атайды. Жапырақ саны
сабақ буындары санына сәйкес және бұл сорттық қасиет. Күріш дақылының
жапырақ саны сорттар ерекшелігіне, өскен топырақ- климат жағдайына,
қолданылған технология деңгейіне тікелей байланысты. Арал өңірінде
аудандастырылған сорттарда 9-12 дейін жапырақ болады.
Зерттелінген күріш сорттары мен үлгілерінде жапырақ саны төмендегіше: өте
ерте пісетін, өсу дәуірі 95-100 күн, мысалы Дубовский 129, Казахстанский 3
сорттарында 9-10 жапырақтар, ерте пісетін, өсу дәуірі 101-110 күн Кубань 3
сорттармен, 54-58, 59-35 үлгілерінде-10-12 жапырақ, орта мерзімде пісетін,
өсу дәуірі 111-120 күн Маржан, Лиман сорттарында 12-14 жапырақ өсіп
қалыптасады [13].
Тілше - жапырақ қынабының тақтайшалары айналар жерінде түссіз, чешуя
тәрізді плеонка (лодикула) орналасқан көлемі1-4см. Қынаптың сабаққа мықтап
қаусырып жабысуын тілше қамтамасыз етеді. Күріштің кейбір түрінде тілше
болмайды.
Құлақша - жапырақ тақтайшасының түп жағында, 2 бүйірінде орналасқан
формасы орақ тәрізді. Ол сабақты екі жақтан қоршап ұстап буынаралықтан
тақтайшаның (жапырақтардың) ажырамауын қамтамасыз етеді. Құлақша- түкті,
түгі кірпік тәрізді.
Масақ - күріштің гүлшоғыры, сабақтың ең соңғы буынаралығының ұшында
орналасқан. Мұнда бір гүлді масақшалар жинақталған. масақтың бұтақтану
түрлеріне бірінші қатарлы бұтақтардың діңгектен ауытқу бұрышына,
масақшалардың орналасу тығыздылығына байланысты масақтар тығыз (компакты
шоғырланған) , аралық (орташа шоғырланған) және шашақ масақтар болып
бөлінеді. Масақта екінші қатарлы бұтақтануы болуы мүмкін.
Масақша - бір гүлді, ұзындығы 3-15мм, ені1,5-2мм ден 3,5мм дейінгі
аралықта. Масақша түбінде бір-біріне қарама-қарсы екі масақша қауызы
(чешуя) және ішкі екі гүлсерік қауызы орналасқан. Ішкі қауыз дәнді толық
жауып тұрады, бірінші қауыз екіншісінен ұзындау, ашылып жабылғанда кішісі
үлкеніне еніп тұрады [14].
Күріш гүлі - екі гүлсерік қауыз, жатын түйін, екі қауырсын тәрізді
аналық аузы және алты аталықтан құралған яғни гүл қосжынысты. Гүлсерік
қауызы жұмсақ, формасы жұмыртқа - ланцет тәрізді, төменгі жағы бірігіп
өскен. Бұл гүлдену фазасы басында гүлдің ашылуын, ал кезең соңында гүлдің
жабылуын қамтамасыз етеді.
Аталық - тозаңқап және аталық жіпшесінен тұрады. Әрбір тозаңқапта
1000 дейін сары түсті тозаң дәндері бар.
Аналық - жатын түйін және екі қауырсын тәрізді аналық аузынан тұрады.
Күріш тұқымы – дән, ішкі және сыртқы (масақша) қауыздарымен қоршалған,
бірақ дән мен қауыз жабысып қалған емес. Яғни күріш тұқымы қауызды дән-
caryopsis tunicata. Әртүрлі сортар дәнінің қауыздылығы-10-25% аралығында.
Күріш түрлерінің 1000 дән салмағы 15-40 грамм, ал сыр өңірінде
аудандастырылған сорттардың 1000 дән салмағы 27-36 грамм.
Тұқымнан өніп шыққан әдепкі өскіннің қоректенуіне керекті қоректік заттар
эндоспермде жиналған.
Ұрық - эндоспермнің төменгі жағында гүл қуысы тұсындағы ойықта
орналасқан. ұрықтың ортасынан кесіп қарағанда қалқаншаны, бастапқы
жапырақтары бар бүршікті, жапырақты жауып тұрған оймақша- колеоптилені,
тамыршаны, оларды қосып тұрған гипокотильді көруге болады.
Колеоптеленнің өсуі клеткалардың созылуы арқылы болады, ерекшелігі-
анаэробті жағдайда өсуі. Бастапқы сабақшаның төменгі жағында ұрық тамыр
қалыптасқан. Сабақша мен ұрық штамыр қиылысқан жерде екі топ клеткалар бар,
олар болашақ қосымша тамырлар.
2.3. Күріштің биологиялық ерекшеліктері
Жарық режимі. Күріш- жарық сүйгіш дақыл, күн сәулесінің интинсивті
болғанын талап етеді. Дақылға қолайлы жарық деңгейі-40-60 мың люкс(лк).
Күріштің өсу дәуірі (мамыр-тамыз айлары) кезінде Сыр өңіріндегі ауаның
салыстырмалы ылғалдығытөмен-29-30%, ал ең аз мөлшері 8-10%-ға дейін
төмендейді. Жаз айының көпшілік күндерінде аспан бұлтсыз болып, ауа құрғақ
әрі таза болады. Сондықтан да, күн сәулесі энергиясы ауа арқылы өткенде
атмосферада қалып қоймайды, немесе шашырап Ғарышқа кетпейді. Нәтижесінде
күріш егісіне көп мөлшерде фотосинтетикалық белсенді радиация (ФБР) келіп
түседі.
Температура режимі. Күріш- жылу сүйгіш дақыл. Арал өңірі жағдайында
температура қосындысы (3200-4200 градус) ерте және орташа мерзімде пісетін
сорттар өсіруге жеткілікті. Күріш өсімдігі өңіп шыққан кездежәне гүлдену
кезінде температураға сезімтал,-0,5-1градуста дақыл зақымданы.
Топырақтың үстіңгі қабатында температура +13-14 градус болғанда себуді
бастауға болады. Осы температурадан төмен болса, тұқым баяу өніп өседі,
көпшілігі шетінейді, немесе шықпай қалады, егіс сиреке болады.
Күріш масақтанып, гүлдену кезінде салқын немесе өте ыстық температура
болса, ол өзінің зиянды әсерін тигізіп, ұшық дәндер санын көбейтеді, ал ең
қолайлысы 24-28 градус. Сүттеніп қамырлану кезінде дән дұрыс толысып пісуі
үшін оптимальды температура 26-28 градус.
Суару режиміне талабы. Күріш суға бастырылған атыздарда өсетін
гидрофиттік өсімдік. Атыздағы су өсімдіктің физиологиялық талабын
орындаумен қатар егістегі микроклиматты өзгертіп реттейді: төменгі
қабаттағы ауа ылғалдылығы жоғары болады, ал бұл күріш өсімдігінің
транспирациясын азайтады. Сонымен бірге тамыр жүйесінің жақсы өсіп дамуына
әсер етіп минеральды элементтермен қоректенуін жақсартады.
Күріш егісінің суару режимі себу әдісіне, тұқымның сіңіру
тереңдігіне, топырақтың тұздану және фильтрациялық қасиеттеріне,
егістіктердің арамшөптермен ластануына байланысты белгіленеді. Қазақстанның
оңтүстік жағдайында топырағы тұзданған атыздарды суға тұрақты бастыру, ал
топырағы тұзданбаған атыздарда- қысқартылған суару режимі әдісі
қолданылады.
Қазақ күріш ғылыми зерттеу институтының зерттеулері бойынша Қызылорда
облысы жағдайында күріш егісінің мелиоративтік суару нормасы гектарына 18-
22 мың метр куб. Нақты жұмсалынып жүрген суару мөлшері облыс бойынша
гектарына 28 мың метр куб, кейбір шаруашылықтарда бұл көрсеткіш 26-30 мың
метр кубке жетеді [16].
Топыраққа және қоректену элементтеріне талабы. Арал өңірінің күріш
өсіруші алқаптарының топырағы негізінен шөл далалық және гидроморфтық
(аллювиальды-шалғынды, шалғынды -батпақты, батпақты) түрлеріне жатады.
Олардың ішіндегі құнарлысы - аллювиальды-шалғынды, шалғынды-батпақты
топырақтар. Атыз топырағына сумен көп мөлшерде ерітінді тұздар келеді.
Әрбір күріш өсіруші аймақтарда аталған топырақ түрлерінің бәріде
кездеседі және олардың табиәи құнарлығы төмен, құрылымы нашар, қара шірігі
(гумус) аз, карбонатты, құрамында калий көп, ал азот аз, фосфотр орташа
немесе одан төмен мөлшерде бар. Сондықтан азот және фосфор тыңайтқыштарын N
120-180 және Р 90-120 кгга әсерлі зат есебімен бірге беру күріш өнімін 2,3-
2,5 есе, ал аталған тыңайтқыштар жеке-жеке берілгенде - 1,2-1,5 есе, тек
калий тыңайтқышы енгізілгенде - 15-20% арттырады [17].
Жоғары өнім құрау үшін күріш топырақтан көп мөлшерде қоректік заттар
(макро және микро элементтер ) алып бойына сіңіреді.
Азот - белоктар, нуклеин қышқылы, ферменттер , оның ішінде НАД және
НАДФ, витаминдер және басқа да органикалық заттар құрамының негізгі
компоненті. Сондықтан, азоттың жеткілікті мөлшерде болуы фотосинтез
процесін күшейтіп, дақылдың жылдам өсуіне және жоғары биомасса құрауына
жағдай жасайды.
Күріш егісін азот тыңайтқышымен оптимальды мөлшерде қамтамасыз еткенде
дақылдың сабақтары мен жапырақтары жақсы өседі, өсімдіктің түптенуі артып,
масақты сабақтар саны көбейеді. Сондықтан, азот тыңайтқышы, суару және
температуралық режимдермен қатар масақты сабақтар қалыңдығын және жоғары
өнім құралуын реттейтін күшті факторлардың бірі. Осыған сәйкес өнім
компоненттеріне әсер ету үшін азот тыңайтқышын себу алдында және үптеп
қоректендіру ретінде беру керек.
Фосфор өсімдікте заттар алмасу процесінде орталық роль атқарушы нуклейн
қышқылдары, нуклеотидтер, фосфолипидтер, витаминдер және басқада
органикалық заттар құрамына кіреді. Фосфордың топырақта азболуы күріш
дақылының жас кезінде сабақ және жапырақтардың, әсіресе тамыр жүйесінің
өсуін тежейді. Бұл тыңайтқыштың оптимальды мөлшерде болуы дақылдың
түптенуін арттырып, масақтағы дән санын көбейтеді.
Калий протоплазма құрамының ылғалдылығын арттырып, қоюландыру процесін
тежейді. Калийдің көп бөлігі (70%) клеткада бос ион түрінде кездеседі, ал
қалған бөлігі (30%) адсорбталған жағдайда болады. Калий өсімдіктегі
көмірсулар қозғалысына және көмірсу- белок алмасу процесіне қолайлы әсер
етеді.
Күріш дақылына азот, фосфор, калийден басқа макро және микро элементтер
қажет: олар кальций, кремний, темір, күкірт, мыс, молибден, марганец т.б.
Бұлардың барлығы организмдегі ферменттер құрамына кіріп, өсімдіктегі
биохимиялық процестерді реттейді. Микротыңайтқыштарды топыраққа енгізіу
немесе себу алдында тұқымды аталған микроэлементтер тұздары ерітіндісімен
өңдеу тұқымның шығымдылығын арттырып, күріш көгінің қолайсыз жағдайларда
төзімділігін арттырады, нәтижесінде өнім артады және сапасы жақсарады.
1.4. Қазақстанда өсірілетін күріш сорттарын талдау
Күріш егісінен жоғары әрі тұрақты өнім алу үшін сорттардың ролі
үлкен. Күріш өсіруші аймақтардағы жетістіктер өндірісте жоғары өнімді
(Краснодар 424, Кубань3, Маржан, Авангард, Лиман, т.б.) сорттарды енгізіп,
технологияны жетілдіру нәтижесінде алынды.
Күріш сорттарын өсіру агротехникасын биологизациялау – бұл нақты сортты
өсіріп баптау технологиясы мен әрбір агротехника шараларын олардың
биологиялық және морфофизиологиялық ерекшкліктеріне сәйкестендіру. Бүл
күріш егісінен (агроценозынан) жоғары және сапалы өнім алуға жағдай
жасайды.
Күріштің кез-келген сорты 3-4 жылда ескіреді, сондықтан сорттарды
жаңартуды қажет етеді. Қызылорда облысының күрішшілері егіп келе жатқан
Маржан және Кубань сорттары 20 жылдан асты. Ал, Ресейде күріштің 40-тан
астам жаңа сорттары шығарылып, пайдаланылуда. Бұл өнімділікке де, күріш
кәсібінің тиімділігіне де әсер етеді. Мол өнім алу үшін және сапасын
арттыру мақсатында элиталық тұқымдар пайдаланылады. Ал, элиталық тұқымның
арқасында өнімнің артуы бір гектарға кемінде 3-4 центнерді құрайды.
Қазақстанда күріш түрлерін өсіру біржақты, халықтың қажеттілігі ескерілмей
дамып келе жатқан сияқты. Біздің елімізде тек негізінен палау мен ботқа
жасайтын домалақ дәнді күріш өндіріледі. Ал, гарнирлерге жарайтын және
қоғамдық тамақтандыру орындарына қажетті ұзынша дәнді күріш бізге басқа
мемлекеттерден тасымалдануда. Мұндай жағдай басқа мемлекеттерде де болған.
Мысалы, күріш көлемі 220 мың га құрайтын Италия соңғы жылдары Азия елдерін
жолда қалдырып, ЕвроОдақ елдеріне ұзынша дәнді күрішті таситын негізгі
экспорттаушыға айналған. Салқын ауа райы жағдайында ұзынша дәнді күріш
өспейді деген Ресейдің өзінде осындай күріштің Снежинка деп аталатын
сорты шығарылған. Қазақстанда ұзынша дәнді күріш сортын енгізу келешекте
бізге оны Еуропа елдеріне экспорттауға мүмкіндік берер еді. Соңғы жылдары
мемлекетіміздің қолдауы нәтижесінде тұқым шаруашылығын қайта қалпына
келтірдік. Қазіргі күні, облыста 2 бірегей, 3 элиталы және 7 бірінші және
екінші репродукциялы тұқым өндіретін шаруашылықтар жұмыс жасауда. Осының
нәтижесінде ауыл шаруашылығы тауарларын өндірушілерді күріштің сапалы
тұқымымен қамтамасыз етуге қол жетті. Алайда, өңірімізде күріштің сорттарын
жаңалау, алмастыру жұмыстары кенже қалды. Облыста қазіргі уақытта егіліп
жүрген “Кубань-3”, “Маржан” сорттарының алдыңғысына 44 жыл, ал, соңғысына
20 жыл болыпты. Бұл сорттар кезінде жақсы өнім берді, ал, бүгінде әбден
тозығы жетіп, қазіргі уақытта әлемдік бәсекелестік талаптарға жауап
бермейтін халге жетті деуге болады. Осыған байланысты шаруашылықтардың
өндірген өнімдері өтпей, қаржылай қиыншылықтар көруде. Биыл “Лидер”,
“Янтарь”, “Новатор” сорттары күткен нәтиже берді. Бұл сорттар Жалағаш,
Қармақшы аудандарының жағдайында гектарына 60-65 центнерден өнім берді
[19].
Маржан. 1987 жылдан бері Қызылорда обылысында өсіріліп келеді. Орташа
піседі, вегетациялық мерзімі 112-117 күн, тұзданып кеткен жерге өсіруге
болады, жылдам көктейді, бастапқы кезде тез өседі. ¤сімдіктің биіктігі 105-
118 см, шашағы 17-19 см, масақ саны 90-100. 1000 дәннің салмағы 33-34 г
болады. Сортқа мемлекеттік комиссия сынақ жасаған кезде өнімділігі 74,6
цга болған. ¤ңдеген кезде 65,8% ақталған күріш (күріш пен ақ ұсақ бірге)
шығады, мөлдірлігі 77%, қауызы 17-19%. Жарылуға шыдамды [1].
Кубань 3. 1963 жылдан бері Қызылорда обылысында өсіріліп келеді. Ерте
піседі – 103-105 күн. Көктемгі құбылмалы ауа температурасына, жердің нашар
тегістелуіне байланысты әртүрлі тереңдікке суға бастырылуына төзімді.
Биіктігі орташа, шашағының ұзындығы 15-17 см шамасында болса әр шашағында
80-90 дай масақ болады. Дәні ақ, мөлдір, аздаған ақшыл дақ болады. 1000
дәнінің салмағы 27-30 г, қауызы 18-20%. Сабақтары құлауға бейім болып
комбайнмен жинау кезінде қиындық туғызады. Дәні жарылғыш болғандықтан
жоғарғы сортты ақталған күріштің шыәуы нашар [7].
Новатор. Вегетациялық мерзімі 115-117 күн шамасында, биіктігі 90-100 см.
Сабағының жуандығы орташа және берік. Кубань 3 сияқты жығылғыш емес, күріш
нематодасына төзімді. Перикуляриоз бен жердің тұздануына төзімділігі
орташа. Бұл сорт қысқа сабақты сорт, биіктігі 85-90 см. Шашағы қомақты,
ұзындығы 16-18 см, әрқайсысында 120-135 масақ болады. Дәні ұзынша келген.
1000 дәннің салмағы 29-31 г. Ақталған күріш ақ түсті, мөлдірлігі 98%. 70-
72% шамасында ақ күріш пен ақ ұсақ шығады, бүтін дәннің мөлшері 90-95%,
құрамындағы белок 9,8%. Жаңа көктеп жатқан кезінде бастырылған судың
тереңдігіне шыдамды. 25 сәуір мен 15 мамырдың арасы егуге ең қолайлы мерзім
болып есептеледі [9].
Гарант. Вегетациялық мерзімі 115-117 күн шамасында, биіктігі 90-100 см,
мұртшасы жоқ. Сабағының жуандығы орташа, сабағы берік. Жығылуға төзімді.
Шашағының ұзындығы 15-17 см. Шашағының әрбір см ұзындығында 8-10 масқ
болады, Дәнінің ірілігі орташа. 1000 дәннің салмағы 28-29 г. Ақталған
дәннің түсі ақ, мөлдірлілігі 92-95%, ақталған күріш пен ақ ұсақтың зауыттан
өңдеу кезде шыәуы 70-71%, оның 95-98% бүтін дәндер. Перикуляриоз ауруына
төзімді, піскен кезде дәні төгілмейді, су астынан шығымдылығы жоғары. Бос
қауыздар өте аз. 10 мамырға дейін суға бастыру ең қолайлы кезең болады.
Рапан. Вегетациялық мерзімі 115-117 күн, биіктігі 85-95 см, мұртшасы жоқ.
Шыққан сабақтары қомақты орналасады, сабақтары тіке тұрады. Сабағы берік
болғандықтан жығылуға төзімді. Шашағының биіктігі 16-17 см, шашағының әрбір
сантиметрінде 10-12 масақ болады. Дәні төгілуге төзімді. Дәні ұзынша
келген, ірілігі орташа. 1000 дәннің салмағы 27-28 г, қауызы 17-18%.
Ақталған дәнінің түсі ақ, мөлдірлігі 95-98%, ақталған күріш пен ақ ұсақтың
өңделген кезде шыәуы 69-78%, оның құрамындағы бүтін дән 85-95%.
Перикуляриоз ауруына, гүлдеген кезінде ауа райының қолайсыздығына төзімді.
Бос қауыздар мейлінше аз болғандықтан өнімділігі басқа сорттарға қарағанда
анағұрлым көп. 100-120 цга-ға дейін өнім беруіне мүмкіншілігі бар. Алғашқы
кезде тым баяу өседі, тұқымның өзі тым жай көктейді. Сондықтан суға
бастыруды қысқа қысқа мерзіммен істеген қолайды. Суға бастыру мен тұқым
себудің ең тиімді мерзімі 5-10 мамырға дейінгі уақыт. Төменде 1.1 – кестеде
Қазақстан селекциясы сорттарының қысқаша сипаттамасы берілген.
Дубовский 129: Бұл сортты Бүкілодақтық күріш тәжірибе станциясы өсірген.
Эритростың бір түрі. Тез піседі, оның өсу мерзімі 89-100 күн. Бұл
төгілмейді, жатып қалмайды, біркелкі өсіп жетіледі. Басқа сорттарға
қарағанда ол механизммен жиналуға өте қолайлы. Түрлі аурулар мен
зиянкестерге қарсы төзімді келеді. Сондай-ақ сортаңға, жергілікті жағдайға
шыдамды. 100 тұқымның массасы- 31-33 г. Бұл жоғары сапалы дән береді. Таза
түсімі 72,5 % , оңай бастырылады. Қауызы тез түседі, Дәні ұсақталмайды. Тез
пісетін басқа сорттарға қарағанда, Қызылорда облысының жағдайында Дубовский
129 сорты өзінің анағұрлым жоғары өнімді екенін көрсетті. 1953 жылдан бері
Дубовский 129 сорты облыстың 1 және 2 аймақтарының ауылдарында
аудандастырылды.
УЗРОС 269: Бұл тұқымды өзбектің күріш тәжірибе станциясы өсіріп
шығарған. Күріштің Итралик сортының бір түрі. Қылтанақсыз, дәні ақ, ірі
болады. 1000 тұқымның массасы 32-35 грамм. Таза түсімі 72,5 % , жоғары
сапалы дән береді. Жедел көктейді, сабағы мықты болады. Төгілгіш емес,
жатпайды, егін орағы кезінде механизммен оруға жарамды. Өсу мерзімі 114-130
күн. Өзі жергілікті жағдайға төзімді, сортаң мен суға шыдамды келеді.
Шығымдылығы жоғары сорт. Қызылорда күріш тәжірибе алаңында оның шығымдылығы
гектарына 68 центнерге дейін жетеді. Облыстың 2 аймағындағы ауылдарда
аудандастырылған.
Краснодарский 335 : Бұл тұқымды бүкілодақтық күріш тәжірибе станциясы
өсіріп шығарған. Күріштің Итралик сортының бір түрі. Қылтанақсыз, дәні ақ,
ірі болады. 1000 тұқымның массасы 26-29 грамм. Таза түсімі 72,5 % , жоғары
сапалы дән береді. Жедел көктейді, сабағы мықты болады. Төгілгіш емес,
жатпайды, егін орағы кезінде механизммен оруға жарамды. Өсу мерзімі 114-130
күн. Өзі жергілікті жағдайға төзімді, сортаң мен суға шыдамды келеді.
Шығымдылығы жоғары сорт. Қызылорда күріш тәжірибе алаңында оның шығымдылығы
гектарына 68 центнерге дейін жетеді. Облыстың 3 аймағындағы ауылдарда
кеңінен таралған және Сырдария, Өзек аудандарында да едәуір көлемде
егіледі. .
Қараталдық 7679: Бұл тұқымды Талдықорған облысындағы Қаратал күріш
тәжірибе станциясы өсіріп шығарған. Күріштің Зеравшаник сортының бір түрі.
Қылтанақсыз, дәні ақ, шыны тәріздес жылтыр болады. 1000 тұқымның массасы 32-
33 грамм. Таза түсімі 72,5 % , жоғары сапалы дән береді. Жедел көктейді,
сабағы мықты болады. Төгілгіш емес, жатпайды, егін орағы кезінде
механизммен оруға жарамды. Өсу мерзімі 95-118 күн. Өзі жергілікті жағдайға
төзімді, сортаң мен суға шыдамды келеді. Шығымдылығы жоғары сорт. Қызылорда
күріш тәжірибе алаңында оның шығымдылығы гектарына 68 центнерге дейін
жетеді. Облыстың 2 аймағындағы ауылдарда аудандастырылған. Тез пісетін
сорт.
Қазақ Шалы және Бірінші Май: Қазақ Шалы ертеден келе жатқан жергілікті
сорт. Қазақ Шалы сорттарын іріктеу арқылы Бірінші Май 152 сорты өсірілді,
Мының ерекшелігі масағының мойнындағы жапырағы көлемді келеді. Бұл сорттың
екеуі де қылтанақты болады. Гүлінің қабықшағы сабан тәріздес сары болады,
қылтанағы алғашқы кезде күлгін түстес, кейін пісер кезде бурыл тартады.
жемісі ақ, дәні ірі, 1000 тұқымның массасы 32-35 грамм. Дәні сапалы, әрі
дәмді, түсімі онша көп емес 67 % . Сорт жергілікті жағдайда берік, көктеу
және жер бетіне көтерілу дәуірінде топырақтың сортаңдығының артуына және
температуарның төмендеуіне төзімді. Өсу дәуірі 95-110 күн, тез піседі,
температураның ауытқуына, су қабатының өзгеруіне көне береді. Жатып қалуға
өте бейім, төгілгіш келеді. Қазақ Шалы сортына қарағанда Бірінші Май сорты
азырақ төгіледі. Бұл сорт арамшөбі мол сортаң жердің игеру үшін сбеіледі,
су өте терең болса да шыдай береді. Екеуі де өнімді едәуір мол береді.
Қазақ Шалы көбінесе Оңтүстікте таралған. сонымен қатар оны облыстың барлық
аудандарында кездестіруге болады. Жоғарыда айтылғансорттардың ішінде
әсіресе облыстың оңтүстігі үшін өте-мөте пайдалысы Дубовский 129 бен УЗРОС
269 және маржан сорттары болып табылады [22].
Кесте – 1.
Қазақстан селекциясы сорттарының қысқаша сипаттамасы
Сорттық Сорттың атауы
ерекшеліктер
і
Кубань 3 Маржан Арал 202 Ару
стандарт
Барлық күрішпен га 1856 2150 2003
егілген көлем
Оның ішінде Кубань га 804 905 855
3 сорты
Ақмаржан сорты га 1052 1245 1148
Кестеде көрсетілген мәлімет бойынша шаруашылықта барлық егіс көлемі
2011 жылы 1856 га, 2012 ж. 2150 га-ны құрады. Оның ішінде негізгі дақыл
ретінде күріштің екі сорты егілді: Кубань 3 - 2011 ж 804 га, 2012 ж, 905
га және Ақмаржан сорты - 2011 ж. 1052 га, 2012ж. – 1245 га.
2.2. РЗА ЖШС метеорологиялық мәліметтері
Алдашбайахун ЖШС климатының басты ерекшелігі - оның континенттігі
мен құрғақшылығы. Ауа райы жағдайларының тұрақсыздығы мен республиканың жер-
жерлеріндегі метеорологиялық элементтердің жылдық және тәуліктік
амплитудасының (ауытқуының) жиілігі де осыларға әсер етеді. Арктикадан
еркін келіп жететін салқын ауаға байланысты өтпелі маусымдардағы жылылықтың
өзіндік ерекшелігі болып тұрады. Ол оңтүстіктен қоршаган биік тау
сілемдерінің салдарынан Қызылорда жерінде тұрақтап, одан әрі салқындайды.
Соның нәтижесінде суықтық жиі-жиі қайталанады. Бірақ осы жерлерде көктемде
ауаның температурасы 15° жоғарылап, күріш көктей бастаган кезде тоңазу
байқалмайды. Болған күнде де жазғытұрым егістікте көлкіте суарған кезде ол
күрішке зиянын тигізе алмайды.
Климаттың негізгі факторлары өсімдік өсетін жердің климаттық қоры
болып есептеледі, өйткені, өсімдікті егу, одан мол өнім алу мүмкіндігін
анықтайды. Қызылорда облысында күн сәулесінің сапасы мен мөлшері күріштің
өсуіне шек келтірмейді жэне оның барлық өсіп-өнуі кезеңінде толық
жеткілікті деп есептеу керек. Жылу күріш үшін әлде-қайда қажет, өйткені
температура уақыт пен кеңістікке байланысты жылдам өзгеріп отырады. Сонымен
қатар күріш жылуға мейлінше сезімтал. Оның өсу процесіндегі көптеген
өзгерістер ауаның, топырақ пен егістегі судың температурасына байланысты
болады. Температура жоғарылаған сайын күріштің өсу қарқыны шапшаңдайды,
даму кезеңдерінің арақашықтығы қысқарады, сөйтіп күріштің бүкіл өсіп жетілу
мерзімі тездетіле түседі. Сондықтан да жылу қоры белгілі бір жердің күріш
егу үшін қаншалықты қолайлы екендігін анықтайды. Ондағы температуралық
жағдайларға сүйене отырып, келешектегі күріштің сапасы мен өнімін алдын-ала
болжауға да болады.
Күріштің даму кезеңдері бойынша көрсетілген температурасының
биологиялық минимумын шаруашылық жағдайында байқалатын температуралармен
салыстырудың мәні зор, өйткені белгілі бір ауданда күрішті егудің
мүмкіндігі сол шаруашылықтағы температура арқылы анықталады.
Температуралардың шаруашылық жағдайындағы қажетті мөлшері биологиялық
температурадан әлдеқайда жоғары (3-кесте).
Кесте 3.
РЗА ЖШС метеорологиялық сипаттамалары
(2012 ж)
РетіКөрсеткіштер Өлшем Метеорологиялық
бірлігі станция
1 Жылдық жауын - шашын мм 90-130
2 Орташа жылдық температура град 9,0
3 Қаңтар айының орташа температурасы град -9,8
4 Шілде айының орташа температурасы град +25,9
5 +10 градустан жылы температураның град 3700-4100
жиыны
күн 170-200
6 Ауаның аязсыз күндер күн 160-200
7 Топырақтың аязсыз күндері ай 10.12-25.12
8 Тұрақты қар түсетін уақыт күн 50-65
9 Топырақ бетінің тоң қату тереңдігі см 45
Жалдық жауын-шашын есеп жүргізілген жылдары 130 мм түсті, 2012 жыл
құрғақшылық жыл деп есептеуге болады. Ауа-райы жылдық температурасы 3700-
4100 дейін құрады, осы жағдайда күріш дақылы жақсы дамып өседі және күнмен
санағанда 200 күн қолайлы болып шықты.
2.3 РЗА ЖШС топырағы
Қызылорда облысының бүкіл аумағындағы барлық топырақ
түрлері үш категорияға және оларды он мелиоративтік топқа бөле Бөлудің
негізіне топырақ жамылғысының генетикаліқ ерекшеліктері, олард түхдану
дәрижесі, механикалық қүрамы алынған, өйткені осы белгілер же ауыл
шаруашылығында игерудің тиімділігін және топырақ көтеру үшін мелиоративтік
шараларды анықтайды.
Жеңіл-желпі мелиоративтік шараларды қажет ететін бір
категориядағы жерлер (аздап суарылады).
Өсімдігі: Қызылорда облысы территориясының топырақ-климат жағдайы
негізінен екі түрлі. - Сырдария ескі атыраулық жазығы және оны айнала
қоршап жатқан шөл және шөлейтті дала. Облыстың жалпы жер колмен есептегенде
Сырдария атырауының үлесіне небәрі он пайыз тиеді. Шөл және шөлейт дала 86
пайызын алып жатыр, ол қалғандары шаруашылық үшін пәлендей маңызы жоқ
жерлер. Мысалы: сулар, таудың жалаңаш бөктері.
Осы аймақтардың табиғатына бейімделген өсімдіктер қауымдастығы
қалыптасқан. Жалпы облыс территориясының өсімдіктерін үлкен төрт топқа
бөледі: - саздақ жазықтардың өсімдіктері, құмды жазықтардың өсімдіктері,
тау етегіндегі жазықтардың және Сырдария атырауының өсімдіктері.
Территория жағынан саздақ шол дала облыстың солтүстігінде, құмды
жазықтар- оңтүстігінде, ал ортасында ескі және жаңа атырау жатыр.
- Саздақ шол даланың фитоценозы солтүстік Арал оңірі мен ескі
атыраудан солтүстік жағында үштік бор, қыратында және жаңа атырау жазығында
кездесетін қалдық төбелер де тараған. Сазды жерлерде әртүрлі эфемерлер мен
итсигеи жэне изен аралас жусан өседі. Бұл шөптердің мал жейтін онімі орта
есеппен гектарына 4-4,6 центнерден. Мұндай жайылымға малды жыл бойы жоюға
болады, эсіресе көктемде жэне күзде жаю тиімді. Төбе боктерінде фитоценозды
сұр жусан мен бұйырғын құрайды. Өнімділігі гектарына 5,2 центнер шамасында
ылдый жердерде қарапайым өсімдіктер тобында бұйырғын басым. Бұл аймақта
сортаң қоңыр топырақтарда көбіне бұйырғынмен аралас қара жусан оседі.
Саздақ шөлдің оңтүстік жағына кіретін Сырдарияның оң
жағындағы Майлыбас-Төретас-Қорқыт-Жосалы стансаларының аралығында
шөлдің түрі біркелкі емес, алақұла. Өсімдігінің көпшілігі жусан мен
бүйырғынға аралас сиректеу сораң, әртүрлі бұталар, сексеуіл, баялыш өседі.
- Қызылорда облысының байтағында үлкен және кіші Борсық,
оңтүстігінде Мойынқүм, Сарысудың аяғындагы құмдар, Арал өңіріндегі Қарақұм
және Сырдарияның сол жағында жатқан Жуан құм кіреді. Бұл аталмыш құмды
алқаптардың өсімдігін үш топқа бөледі: бұталы, бұта аралас және еркекшөп,
жусан, қоянсүйек, жүзгін тағы басқа орнықты құмдар мен құм төбелерді
жиектеп аралас өсетін түйесүйер еркекшөп, жусан шөптерінің өнімділігі
гектарына 7-8 центнердей болатын еркек шөппен аралас басқалары бар.
Солтүстік шөл даланың ерте заманнан қалған бұйрат өсімдіктері жүзгін,
баялыш, қара сексеуіл аралас шығатын жусан мен эфемерлер.
Қуаңдария мен Жаңадария жазықтарында қара сексеуіл аралас эфемер мен
жусан, кейде оларға сораң мен жантақ аралас өседі. Құм төбелердің
арасындағы тақырлау жерлерге бұйырғын, қара сексеуіл, күйреуін бой салады.
Осы заманғы аллювиден түратын қүмдарда шөптің аталмыш топтарында жыңғыл,
шеңгел, баялыш, теріскен кездеседі.
Сыр атырауының қуаң бөлігінде кепкен ескі арналарды жағалай және жазық
жерде шоғырлапып өскен сексеуіл тоғайлығы кездеседі. Олардьп
арасында сиректеу болып өсетін күйреуік, жусан, торғай оты, раң, балықкөз
Онда жоғарыда айтылған өсімдіктер өспейді. Тек көктемде және
күздік жаңбырдан кейін тақырға жиналған қақтық суын көк-жасыл балдырлар
басы кетеді. Тақырлау жерлерде өсетін раң, күйреуік, бүйырғын.
Олардың шығымы сирек.
2.4. РЗА ЖШС күріштің сорттық технологиясы
Арал өңірінде күріш 1895-1896 жылдардан бастап өсірілді, ал 1940-1965
жылдары товарлы күріш егіншілігі қалыптаса бастады. Ол кезеңдегі күріш
егіншілігінің технологиялық базасы- атыздары кішкене, инженерлік
дайындалған емес, жабайы күріш жүйесі болатын.
Сыр өңірінде күріш егіншілігінің интенсивті, индустриальды
технологиясы 1966-1990 жылдары қалыптасты. Бұл кезеңде Краснодарлық типтегі
инженерлік күріш жүйесі салынып, ауыспалы егіс игерілді. Егіске көп
мөлшерде тыңайтқыш беріліп, арамшөптермен, ауру және зиянкестермен күресу
үшін пестицидтер жеткілікті мөлшерде қолданылды. Топырақты өңдеу, себу,
күтіп-баптау, орып жинау жұмыстары толық механикаландырылып, күріш
егіншілігі интенсивтендірілді.
Арал өңірінде күріш өнімін арттыру үшін бұл дақылды өсіру
технологиясын сорттардың биологиялық және морфофизиологиялық
ерекшеліктерімен сәйкестендіру арқылы агротехникалық шаралар жетілдірілді,
сорттық технология алғаш рет тұжырымдалып өндіріске енгізілуде.(К.Н.
Жайлыбай,1997, 2001).
Сонымен, күріш өсірудің сорттық технологиясы дегеніміз- әрбір
агротехника шараларын нақты сорттардың биологиялық ерекшеліктеріне
сәйкестендіре жүргізу. Сорттық технология негізінен екі топқа бөлінеді.
1.Жалпы талапқа сәйкес жүргізілетін технологиялық операциялар. Олар:
ауыспалы егіс, инженерлік –техникалық жағдайлар, негізгі және себу алдында
өңдеу, тұқымды дайындау, себу тыңайтқыш берудің жалпы жүйесі т.б.
2. Күріш өсірудің сорттық технологиясы. Олар: күріш сорттарының өсіру
технологиясын биологизациялау, жоғары өнімді (оптимальды тығыз) күріш егісі
параметрлерін анықтау, күріш сорттарының биіктігіне, архитектоникасына және
биологиялық ерекшеліктеріне сәйкес топтастыру, осыған сәйкес, тыңайтқыштар
мөлшері мен енгізу әдістерін оптимизациялау, суару режимін жетілдіру т.б.
Күріш өсірудің сорттық технологиясының принциптері, жоғары өнімді
егістің параметрлері, тыңайтқыштарды беру мөлшері, мерзімі, әдістемелері
дәстүрлі агротехника борйынша, жаңа технология бойынша немесе тұқымды
бөрттіріп суға сепкен әдістеме бойынша өсірілген күріш егістігінде де
қолдануға болады.(К.Н. Жайлыбай,Т.К. Карлыханов,2004).
3. РЗА ЖШС күріш дақылына қойылатын агротехникалық талаптар
3.1. Шаруашылықтағы топырақты өңдеу жүйесі
Күріш егілетін және ауыспалы егістегі басқа дақылдар орналасқан танаптар
топырағын өңдеу - негізгі және себу алдындағы өңдеу шаралары болып екі
этаптан тұрады.
Күріш егілетін танаптар топырағын айдау алдында дайындық жұмыстары
жүргізіледі, олар: суару және қашыртқылау жүйелерін өңдеу, арамшөп
қалдықтарын жойып тазарту, уақытша атыз, жаптарды, ойлы-қырлы жерлерді
тегістеу, атыздардағы сабанды шығарып, шаруашылықта пайдалану немесе
майдалап турап, біртегіс шашу, т.б. шаралары жүргізіледі.
Топырақты негізгі өңдеу. Топырақты сүдігерге (зябьке) айдаудың негізгі
мақсаты-себу кезінде, тұқымның өніп шыәуына, күріш өсімдігінің жақсы өсіп
дамуына қолайлы температуралық, қоректік және ауа режимін (жағдайын) жасау,
сонымен бірге арам,шөптерді жою.
Күріш өсірілген танаптарда топырақтың физикалық-химиялық қасиеті,
қоректік режимі өзгеріп нашарлайды, арамшөптер көбейеді. Атап айтқанда, 90-
100 күн бойы суға бастырылған атыздар топырағында жүретін тотықсыздану
процесінде пайда болған күкіртсутегі, шала тотық қосындылар метан, этанол,
органикалық қышқылдар т. б. заттар жинақталады. Сүдігерге айдалғанда
топырақта оттегі көбейіп, аталған зиянды қосындылар тотықтанады, топырақтын
микробиоллогиялық активтілігі (белсенділігі) күшейіп, қоректік заттар
жиналады, капиллярлі түтіктер жүйесі бұзылып зиянды тұздардың жоғары
көтерілуі бәсеңдейді.
Сонымен бірге, зиянды арамшөптер - қамыстың борық тамырлары, доңыз
қоғаның өсімтал түйнектері топырақ бетіне шығып, қысқы суық температура
әсерінен үсіп өледі [19].
Топырақты сүдігерге айдау күрішті жинап алысымен (қыркүйек, қазан
айларында) жүргізіледі. Күріш өсіруші аймақтарда сүдігерге жырту
кешеуілдемеуі керек. Қазан айының соңында және қараша айында айдалаған
сүдігердің сапасы төмен болып , негізгі мақсат орындалмайды.
Шиін мен күрмек арамшөптерімен ластанған танаптарда сүдігерді 25-27см
тереңдікте айдаған жөн. Топырақтың беткі қабатында жатқан арамшөп тұқымдары
айдау барысында терең қабаттарға түсіп, кейін өніп шыға алмайды.
Доңызқоға арамшөптерімен күресу барысында айдау тереңдігін түйнектері
орналасқан қабаттардан сәл тереңдеу, яғни 14-16см тереңдікте жүргізген
тиімді. Жер бетіне шығып қалған түйнектер қысқы суықтан үсіп, өліп қалады,
ал көктемде оларды тырмамамен сүзіп, жинап алып, сыртқа шығарып тастағаннан
кейін,25-27см тереңдікте қайта айдалады.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz